fbpx
Wikipedia

Günəş radiasiyası

Günəş radiasiyasıGünəşin şüalandirdığı enerji Günəş radiasiyasi adlanir. Günəş radiasiyası əsas iqlim yaradıcı amillərdən biridir. Canlı və cansız təbiətdə baş verən bütün inkişaf proseslərinin yeganə enerji mənbəyini təşkil edir. Yer səthinə Günəşdən daima radiasiya şəklində şüa enerjisi gəlir. Günəş radiasiyası iki əsas hissədən ibarətdir: a) elektromaqnit dalğaları məcmuyundan ibarət olan istilik və işıq radiasiyasından və b) korpuskulyar radiasiyadan. Günəş radiasiyası maddidir.

Günəş radiasiyası

Günəşdə nüvə reaksiyalarının istilik enerjisi şüa enerjisinə keçir. Yer səthində düşən Günəş şüaları yenidən istilik enerjisinə çevrilir. Beləliklə, Günəş radiasiyası işıq və istilik gətirir. O, biosferə enerji çatdırır və ərzaq təminatının əsas amilidir.

Günəş spektri görünməyən ultrabənövşəyiinfraqırmızı şüalardan ibarətdir. Ultrabənövşəyi şüalar ümumi radiasiya miqdarının 46 % - ni, infraqırmızı şüalar isə 47 % - ni təşkil edir. Ultrabənövşəyi şüaların dalğasının uzunluğunu 0,17 mkm (mikrometr) -dən 0,35-ə qədər olub, dalğaların diapazonu 0,36-dan 0,75 mkm-ə qədər olan işıq şüalarının 7 % -ni təşkil edir. İnfraqırmız şüaların dalğalarının uzunluğu 0,76-dan 4,0 mkm-ə qədrdir.

Günəş radiasiyasının intensivliyi

Günəş radiasiyası coğrafi təbəqə üçün əslində yeganə istilik mənbəyidir, onun istilik və işıq rejimini müəyyən edir. Buna görə də radiasiyanın miqdarı dəqiq müəyyən edilməlidir. Bir enerji növü digərinə ekvivalent olaraq keçdiyinə görə Günəş radiasiyasının şüa enerjisini də istilik enerjisinin vahidləri (coul) ilə ifadə olunur. Radiasiyanın atmosferdən kənardakı intensivliyi müəyyən edilməlidir, çünki o, hava sferini keçərkən dəyişir və zəifləyir.

Günəş sabiti

Günəş radiasiyası günəş sabiti ilə ifadə olunur. Atmosferdən kənarda Günəş şüalarına perpendikulyar 1 sm² sahəyə 1 dəqiqə ərzində düşən Günəş enerjisi axını, yaxud atmosferin üst sərhəddində şüalara perpendikulyar 1 sm2 qara səthin 1 dəqiqə ərzində aldığı istiliyin miqdarı belə adlanır. Beynəlxalq geofizika ilinin (1957) materiallarına görə Günəş sabiti 1,98 kal/(sm².dəq) (1,381 kVt) / ( m² x dəq)-yə bərabərdir. Sonralar aparılan ölçmələr bir qədər kiçik kəmiyyət vermişdir: 1,94 kal (sm².dəq) və ya ( 1,352 kVt) (m².dəq) (Kondratyev, 1970)

Üst atmosfer radiasiyanın xeyli hissəsini udduğu üçün coğrafi təbəqənin üst sərhəddində, yəni alt stratosferdə onun kəmiyyətini bilmək önəmlidir. O, şərti Günəş sabiti ilə ifadə olunur. Şərti Günəş sabiti kəmiyyəti 1,90 - 1,92 kal/ (sm².dəq)-yə (Budıko, 1971) və ya 1,32 -1,34 kVt (m².dəq) - yə bərabərdir.

Günəş sabiti öz adının ziddinə olaraq sabit qalmır. O, Yerin orbit üzrə hərəkəti prosesində Günəş - Yer məsafəsinin dəyişməsilə əlaqədar olaraq dəyişir. Bu dəyişmələr nə qədər kiçik olsa da, havaya və iqlimə mütləq təsir göstərir.

Troposferin hər kvadrat kilometri ildə orta hesabla 10,8•×1024 C (2,6•×105 kal) alır. Bu miqdarda istiliyi 400 000 ton daş kömürü yandıran zaman almaq olar. Bütün Yer ildə 5,74•×1024 C alır.

Günəş radiasiyasının şəffaf atmosferdə paylanması

Atmosferə daxil olana qədər Günəş radiasiyasının paylanması, solyar (günəş) iqlimi adlanır.Onun Yerin hava təbəqəsinin, istinin yayılmasında və istilik rejiminin yaranmasında böyük rolu var. Vahid sahəyə düşən Günəş istisinin və işığının miqdarı şüaların düşmə bucağı ilə, daha doğrusu düşmə bucağının sinisu ilə müəyyən olunur. Həmin bucaq Günəşin üfüq uzərindən qaxma hündürlüyündüən və günün uzunluğundan asılıdır.

Coğrafi təbəqənin yuxarı sərhəddində yalnız astronomik amillərin səbəb olduğu radiasiya Yer səthində yayıldığına nisbətən daha bərabər yayılır. Cədvəldən aydın olur ki, Günəş qütb enliklərinə ekvatora daxil olan istiliyin miqdarının yarısından da bir qədər az (42 %) istilik göndərir.

Mütləq şəffaf atmosferdə ümumi günəş radiasiyası, MC/m² (mötərizədə kkal/sm²)

Yarım il Enliklər
0 30 60 90
Yay 6740 (161) 7270 (174) 6240 (149) 5560 (133)
Qış 6740 (161) 4520 (108) 1420 (34) 0 (0)
İl 13480 (322) 11800 (282) 7660 (183) 5560 (133)

Günəş Yerin ekvator müstəvisinə nisbətən simmetrik şüalandırmalı idi. Lakin bu, ildə ancaq iki dəfə - gecə-gündüz bərabərliklərində olur. Yerin fırlanma oxunun mailliyi və illik hərəkəti onun Günəş tərəfindən dissimmetrik şüalanmasına səbəb olur: ilin yanvar hissəsində cənub yarımkürəsi, iyul hissəsində isə şimal yarımkürəsi çox istilik alır. Coğrafi təbəqənin mövsümü ritmikliyinin səbəbi də budur. Yay yarımkürəsində ekvatorla qütb arasında fərq böyük deyil. Halbuki qış yarımkürəsinin qütb ölkələri bu vaxt qətiyyən Günəş istisi və işığı almır.

Gecə-gündüz bərabərliyi və gündönümü günlərində sutkalıq Günəş radiasiyasının miqdarı, MC/m² ilə.

Enliklər 21.III 22.VI 23.IX 22.XII
90° - 46,4 - -
60° 19,2 42,2 19,2 20,9
30° 33,5 41,9 33,1 29,1
38,5 33,9 38,1 36,4

Beləliklə, solyar iqlim qütblərdə ekvatordakına nisbətən illik yekunda yalnız 2,4 dəfə soyuqdur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, qışda Günəş qütbləri ümumiyyətlə işıqlandırmır. Bütün enliklərin real iqlimi bir çox hallarda Yer amillərindən asılıdır. Bu amillərin ən başlıcaları radiasiyanın atmosferdə zifləməsi və müxtəlif coğrafi şəraitlərdə Yer səthinin onu müxtəlif cür mənimsəməsidir.

Günəş radiasiyasının atmosferdən keçərkən dəyişməsi

 
Ekvator və qütb üzərində atmosferdə Günəş şüaları yolunun optik kütlələrdə uzunluğu

Günəşin buludsuz səmada atmosferdən keçən düz şüaları düz Günəş radiasiyası adlanır. Atmosfer yüksək dərəcədə şəffaf olan zaman tropik qurşaqda şüalara perpendikulyar səthə onun maksimal kəmiyyəti 1,05 -1,19 kVt/m² dəqiqədir. Orta enliklərdə günorta radiasiyanın gərginliyi adətən 0,70 - 0,98 kVt/m² dəqiqəyə yaxındır. Bu gərginlik dağlarda artır.

Günəş şüalarının bir hissəsi qaz molekullarıaerozollarla təmas nəticəsində səpələnir və səpələnmiş radiasiyaya çevrilir. Yerüstü əşyalara o, Günəş diskindən deyil, bütün səmadan düşür və hər tərəfdə gündüz işıqlığı yaradır. Bu, günəşli günlərdə düz şüalar düşməyən yerləri, məsələn, meşənin kölgə yerlərini də işıqlandırır. Düz radiasiya ilə birlikdə səpələnmiş radiasiya da istilik mənbəyidir.

Düz radiasiya nə qədər intensiv olsa səpələnmiş radiasiyanın mütləq kəmiyyəti də bir o qədər böyük olur. Onun nisbi qiyməti düz radiasiyanın rolu azaldıqca artır: orta enliklərdə o, ümumi radiasiya gəlirinin yayda 41 %-ni, qışda 73 %-ni təşkil edir. Yer səthində düz və səpələnmiş radiasiyalar daxil olur və bunların məcmuyu ümumi radiasiyanı əmələ gətirir. Bu da troposferin istilik rejimini müəyyən edir.

Atmosfer radiasiyanı udaraq və səpələyərək xeyli zəiflədir. Zəifləmə kəmiyyəti şəffaflıq əmsalından asılıdır. Bu əmsal Yer səthinə nə qədər radiasiya çatdığını göstərir. Əgər troposfer yalnız qazlardan ibarət olsaydı, şəffaflıq əmsalı 0,9-a bərabər olardı və troposfer Yerə gələn radiasiyanın 90 % -ni buraxardı. Lakin havada həmişə qarışıq vardır; o, şəffaflıq əmsalını 0,7 - 0,8 -ə qədər azaldır. Atmosferin şəffaflığı havanın dəyişməsi ilə dəyişir.

Yüksəyə qalxdıqca havanın sıxlığı azaldığından keçən qaz təbəqəsini atmosfer qatının kilometrləri ilə ifadə etmək olmaz. Ölçü vahidi kimi optik kütlə qəbul edilmişdir. O, şüaların şaquli düşməsi şəraitində hava təbəqəsinin qalınlığına bərabərdir. Günəş üdüqə yaxın olanda şüaları bir neçə optik kütlədən keçir. Günəş qalxdıqca onun şüalarının keçdiyi optik kütlələrin sayı azalır və şqaların intensivliyi artır. Günəş radiasiyasının atmosferdə səifləmə dərəcəsi Lambertin düsturu ilə ifadə olunur: 

 

Burda   Yer səthinə çatan radiasiya,   - günəş sabiti,   şəffaflıq əmsalı,   - optik kütlələrin sayıdır.

Yer səthi yaxınlığında Günəş radiasiyası

Yer səthi vahidinə düşən şüa enerjisinin miqdarı birinci növbədə şüanın düşmə bucağından asılıdır. Ekvatorda, orta və yüksək enliklərdə eyni bir sahəyə müxtəlif miqdarda radiasiya düşür. Bu asılılıq belə ifadə olunur: Günəş radiasiyasının intensivliyi şüanın düşmə bucağının sinusuna və ya yerin coğrafi enliyinin kosinusuna mütənasibdir:  

Məlumdur ki, sin = 1; sin  = 0,8; sin = 0,5; sin = 0. Məhs burdan alçaq enliklərdə temperaturun zonal qradiyentinin nə üçün kiçik olduğu aydınlaşır.

Günəş insolyasiyasını (işıqsaçmanı) buludluq çox zəiflədir. Ekvatorial və mülayim enliklərin çox və tropik enliklərin az buludlulğu Günəşin şüa enerjisinin optik zonal paylanmasına xeyli düzəliş verir. Radiasiyanın Yer səthi üzrə paylanması zonal-regional xarakterlidir. Ona görə zonal xarakterlidir ki, radiasiya enlik üzrə paylanır və hər zona bir-birindən müəyyən qədər fərqli rayonlara ayrılır.

Ümumi radiasiyanın mövsümü dəyişməsi

Mülayim enliklərdə istilik göstəriciləri böyük mövsümi dəyişikliyə məruz qalır və biosferin təbii prosesləri orta temperatur şəraitinə yox, real temperatur şəraitinə reaksiya verir. O üzdən temperaturun mövsümü dəyişməsinin amplitudasını bilmək çox vacıbdir.

Ekvatorial və tropik enliklərdə Günəşin hündürlüyü və onun şüalarının düşmə bucağının sinisu aylar üzrə çox az dəyişir. Ümumi radiasiya bütün aylarda böyükdür, istilik şəraiti ya mövsüm ərzində dəyişmir yaxud çox cüzi dəyişir. Günəşin zenit mövqeyinə uyğun gələn iki maksimumu zəif hiss olunur.

Mülayim qurşaqda radiasiyanın illik gedişində yay maksimumu kəskin nəzərə çarpır, bu zaman ümumi radiasiyanın aylıq kəmiyyəti tropik radiasiyadan az olmur. İsti ayların sayı enlikdən - enliyə azalır.

Qütb qurşaqlarında radiasiya olaraq bir neçə gündən bir neçə aya kimi nəinki qızma, hətta işıqlanma da olmur. Yayda isə o, daima olur və bu, ümumi aylıq radiasiyanı artırır.

Yer səthinin radiasiyanı mənimsəməsi

Yer səthinə çatan ümumi radiasiya torpaq və sututarlar tərəfindən qismən udulur və istiyə çevrilir, okeanlardənizlərdə buxarlanmaya sərf olunur. Bir hissəsi atmosferə qayıdır (qayıdan radiasiya). Mənimsənilən və qayıdan şüa enerjisinin nisbəti qurunun xarakterindən, şüaların su səthinə düşmə bucağından asılıdır. Udulmuş enerjini əslində ölçmək mümkün olmadığından qayıdan enerji kəmiyyətini müəyyən edirlər.

Albedo

  Əsas məqalə: Albedo
 
Fərqli səthlərin albedosu

Yer səthinin və su səthinin qaytarıcılıq (əksetdirmə) qabiliyyəti albedo adlanır. O, müəyyən səth üzərinə düşən radiasiyanın əks olunan hissəsinin % -i ilə hesablanır. Albedo şüaların düşmə bucağı (daha düzgün bucağın sinisu) və onların keçdiyi optik atmosfer kütlələrinin sayı ilə birlikdə planetar miqyasda ən vacib iqlim əmələgətirmə amillərindən biridir.

Quruda albedo təbii səthlərin rəngi ilə müəyyən edilir. Tam qara cisim bütün radiasiyanı mənimsəməyə qabildir. Güzgü səthi şüaları 100 % əks etdirir və qızmağa qabil deyildir. Real səthlərdən təmiz qar daha böyük albedoya malikdir. Radiasiya üçün düz su səthinin albedosu ona Günəş şüalarının hansı bucaq altında düşməsindən asılıdır. Şaquli şüalar suda dərinə nüfuz edir və su istiliyi mənimsəyir. Maili şüalar sudan güzgüdəki kimi əks olunur və onu qızdırmır: su səthinin albedosu Günəş 90° yüksəklikdə olanda 2 %-ə, Günəş 20° yüksəkdə olanda isə 78 %-ə bərabərdir.

Yer kürəsi səthinin ⅔ -si okeanla örtülü olduğunda su səthinin Günəş enerjisin mənimsəməsi çox vacib iqlim əmələgətirmə amili kimi özünü göstərir. Okenlar subqütb enliklərində onlara gəlib çatan Günəş istisinin yalnız kiçik bir hissəsini mənimsəyir. Tropik dənizlər isə, əksinə, demək olar ki, Günəşdən gələn bütün enerjini udur. Qütb ölkələrinin qar örtüyü kimi su səthinin albedosu da iqlimlərin zonal diferensiasiyasını dərinləşdirir.

Yer səthinin və atmosferin istilik şüalandırması

 
Yer şüalanmasının sxemi, kal/dəqiqə ilə

Günəş radiasiyasının mütləq sıfırdan yuxarı qızan coğrafi təbəqənin bütün sahələrinin - dənizlərin səthinin, torpağın, meşə massivlərinin, qarlı sahələrin və buzlaqların məxsusi şüalandırma qabiliyyəti vardır. Bu, uzundalğalı istilik radiasiyasıdır. Temperatur 15 °C olduqda (şimal yarımkürəsində Yerdən 2 metr hündürlükdə havanın orta temperaturu 15,2 °C-dir) istilik şüalandırma kəmiyyəti 0,6² kal/sm².dəqiqəyə bərabərdir. Soyuq cisimlərin istiliyi az, isti cisimlər çox şüalandırır.

Yer şüalanması havanı qızdırır. Qızmış atmosfer özü istilik verir.İstiliyin bir hissəsi yuxarı gedir və planetlərarası sahədə itir. Bir hissəsi aşağı - Yerə doğru - Yer şüalanmasına qarşı gəlir; bu müqabil şüalanma adlanır. Müqabil şüalanma orta hesabla 0,2 kal/sm².dəqiqəyə bərabərdir. Cismin məxsusi şüalanması ilə atmosferin müqabil şüalanması arasındakı fərq effektiv şüalanma adlanır. Onun qiyməti Yerdən və ya sudan atmosferə həqiqi istilik cərəyanını ifadə edir.

Hava qazlarının molekulları qısadalğalı Günəş şüalarını praktiki olaraq sərbəst buraxır. Yer səthində şüa enerjisi uzundalğalı istilik enerjisinə çevrilir. Atmosferin dəyişən hissəsi ( su buxarı, karbon qazı, su damcıları, buz kristalları və digər asılı hissəciklər) orenjeriya yaxud istixana şüşəsi kimi uzundalğalı istilik şüasını müqabil şüalanmanı gücləndirir. Atmosferin Günəş şüalarını Yerə buraxmaq və istilik şüalanmasını saxlamaq xassəsi oranjeriya effektiistilik effekti adlanır.

Effektib şüalanma kəmiyyəti bir sıra amillərdən asılıdır:

  • Torpağın və ya suyun temeperaturu.
  • Havanın rütubəti.
  • Dumanbulud.
  • Sututarlara yaxınlıq və ya uzaqlıq.
  • Mütləq hündürlük.
  • Bitkilər.
  • Torpaq və qrunt.

Yer səthinin radiasiya balansı

Günəşin radiasiya istiliyinin gəlməsi və onun Yer kürəsi səthi tərəfindən sərf olunması kimi mürəkkəb və bir-birinə zidd proses (R) radiasiya balansı ilə - istiliyin gəlməsi və sərf olunması kimi iki prosesin nəticəsi ilə ifadə olunur.

Balansın gəlir hissəsinə düz radiasiya (Q), səpələnən radiasiya (D) və atmosferin müqabil şüalanması (E) daxildir; məsrəf əks olunan radiasiyadan (S) və sətin şüalanmasından (U) ibarətdir:

 

Əgər effektiv   şüalanma dail edilsə, onda düstur belə şəkil alar:

 

Radiasiya balansını ifadə etmək üçün başqa düsturlar da vardır, məsələn:

 

burda Q - ümumi radiasiya,  - albedodur.

Riyazı baxımdan radiasiya rejimi müsbət (yəni istiliyin gəliri sərfindən böyükdür), sıfır (yəni onlar bərabərdir) və mənfi ( yəni itki gəlirdən böyükdür) olur.

Radiasiya rejiminin sutkalıq gedişi

Günəşin çıxması ilə radiasiya istisi gəlməyə başlayır, torpaq qızır və istiliyin məsarifi artır. Maksimum radiasiya günortaçağı, maksimum məsarif isə 1-2 saat gec olur. Saat 13 -14 -dən sonra istiliyin gəliri və məsarifi Günəşin batmağa doğru hərəkəti ardınca azalır. Gecə istilik gəlmir, istilik məsarifi isə davam edir. Təsvir edilən radiasiya rejiminə temperaturun gedişi də uyğun gəlir: Günəş çıxmazdan əvvəl temperatur ən alçaq, günortadan 1-2 saat sonra isə yüksək olur.

Radiasiya rejiminin illik gedişi

Radiasiya rejiminin illik gedişi və havanın temperaturu da belədir: ən az radiasiya dekabra, ən alçaq temperatur isə yanvara; maksimum radiasiya iyuna, maksimum temperatur isə iyula düşür.

Ədəbiyyat

  • L.P.Şubayev. Ümumi Yerşünaslıq. Bakı. "Maarif", 1986, 452 s. səh: 100-115

İstinadlar

  1. Солнечная радиация
  2. M.İ.Budıko. (1971)
  3. Lambert, J H (1760). [https://archive.org/details/TO0E039861_TO0324_PNI-2733_000000 Photometria, sive de Mensura et gradibus luminis, colorum et umbrae.]
  4. Суточные и сезонные колебания солнечной радиации
  5. Schneider, Stephen Henry; Mastrandrea, Michael D.; Root, Terry L. (2011). Encyclopedia of Climate and Weather: Abs-Ero (ingilis). Oxford University Press. ISBN 9780199765324.
  6. Hall, D.K. and Martinec, J. (1985), Remote sensing of ice and snow. Chapman and Hall, New York, 189 pp.
  7. "Changing Greenland – Melt Zone" page 3, of 4, article by Mark Jenkins in National Geographic June 2010, accessed 8 July 2010
  8. Coakley, J.A. (2003). Reflectance and albedo, surface. Encyclopedia of the Atmosphere, JR Holton and JA Curry (eds.) (PDF). Academic Press. 1914–1923.
  9. Полякова Л.С., Кашарин Д.В. Метеорология и климатология Тепловое излучение земли и встречное излучение атмосферы. Тепловое излучение земли и встречное излучение атмосферы
  10. Эффективное излучение земной поверхности
  11. Излучение земной поверхности и атмосферы
  12. Полякова Л.С., Кашарин Д.В. Метеорология и климатология Уравнения радиационного и теплового балансов для поверхности Земли. Уравнения радиационного и теплового балансов для поверхности Земли

günəş, radiasiyası, günəşin, şüalandirdığı, enerji, günəş, radiasiyasi, adlanir, əsas, iqlim, yaradıcı, amillərdən, biridir, canlı, cansız, təbiətdə, baş, verən, bütün, inkişaf, proseslərinin, yeganə, enerji, mənbəyini, təşkil, edir, səthinə, günəşdən, daima, . Gunes radiasiyasi Gunesin sualandirdigi enerji Gunes radiasiyasi adlanir Gunes radiasiyasi esas iqlim yaradici amillerden biridir Canli ve cansiz tebietde bas veren butun inkisaf proseslerinin yegane enerji menbeyini teskil edir Yer sethine Gunesden daima radiasiya seklinde sua enerjisi gelir Gunes radiasiyasi iki esas hisseden ibaretdir a elektromaqnit dalgalari mecmuyundan ibaret olan istilik ve isiq radiasiyasindan ve b korpuskulyar radiasiyadan Gunes radiasiyasi maddidir Gunes radiasiyasi Gunesde nuve reaksiyalarinin istilik enerjisi sua enerjisine kecir Yer sethinde dusen Gunes sualari yeniden istilik enerjisine cevrilir Belelikle Gunes radiasiyasi isiq ve istilik getirir O biosfere enerji catdirir ve erzaq teminatinin esas amilidir Gunes spektri gorunmeyen ultrabenovseyi ve infraqirmizi sualardan ibaretdir Ultrabenovseyi sualar umumi radiasiya miqdarinin 46 ni infraqirmizi sualar ise 47 ni teskil edir Ultrabenovseyi sualarin dalgasinin uzunlugunu 0 17 mkm mikrometr den 0 35 e qeder olub dalgalarin diapazonu 0 36 dan 0 75 mkm e qeder olan isiq sualarinin 7 ni teskil edir Infraqirmiz sualarin dalgalarinin uzunlugu 0 76 dan 4 0 mkm e qedrdir Mundericat 1 Gunes radiasiyasinin intensivliyi 1 1 Gunes sabiti 2 Gunes radiasiyasinin seffaf atmosferde paylanmasi 3 Gunes radiasiyasinin atmosferden kecerken deyismesi 4 Yer sethi yaxinliginda Gunes radiasiyasi 5 Umumi radiasiyanin movsumu deyismesi 6 Yer sethinin radiasiyani menimsemesi 6 1 Albedo 7 Yer sethinin ve atmosferin istilik sualandirmasi 8 Yer sethinin radiasiya balansi 8 1 Radiasiya rejiminin sutkaliq gedisi 8 2 Radiasiya rejiminin illik gedisi 9 Edebiyyat 10 IstinadlarGunes radiasiyasinin intensivliyi RedakteGunes radiasiyasi cografi tebeqe ucun eslinde yegane istilik menbeyidir onun istilik ve isiq rejimini mueyyen edir Buna gore de radiasiyanin miqdari deqiq mueyyen edilmelidir Bir enerji novu digerine ekvivalent olaraq kecdiyine gore Gunes radiasiyasinin sua enerjisini de istilik enerjisinin vahidleri coul ile ifade olunur Radiasiyanin atmosferden kenardaki intensivliyi mueyyen edilmelidir cunki o hava sferini kecerken deyisir ve zeifleyir Gunes sabiti Redakte Gunes radiasiyasi gunes sabiti ile ifade olunur Atmosferden kenarda Gunes sualarina perpendikulyar 1 sm saheye 1 deqiqe erzinde dusen Gunes enerjisi axini yaxud atmosferin ust serheddinde sualara perpendikulyar 1 sm2 qara sethin 1 deqiqe erzinde aldigi istiliyin miqdari bele adlanir Beynelxalq geofizika ilinin 1957 materiallarina gore Gunes sabiti 1 98 kal sm deq 1 381 kVt m x deq ye beraberdir Sonralar aparilan olcmeler bir qeder kicik kemiyyet vermisdir 1 94 kal sm deq ve ya 1 352 kVt m deq Kondratyev 1970 Ust atmosfer radiasiyanin xeyli hissesini uddugu ucun cografi tebeqenin ust serheddinde yeni alt stratosferde onun kemiyyetini bilmek onemlidir O serti Gunes sabiti ile ifade olunur Serti Gunes sabiti kemiyyeti 1 90 1 92 kal sm deq ye Budiko 1971 ve ya 1 32 1 34 kVt m deq ye beraberdir Gunes sabiti oz adinin ziddine olaraq sabit qalmir O Yerin orbit uzre hereketi prosesinde Gunes Yer mesafesinin deyismesile elaqedar olaraq deyisir Bu deyismeler ne qeder kicik olsa da havaya ve iqlime mutleq tesir gosterir Troposferin her kvadrat kilometri ilde orta hesabla 10 8 1024 C 2 6 105 kal alir Bu miqdarda istiliyi 400 000 ton das komuru yandiran zaman almaq olar Butun Yer ilde 5 74 1024 C alir Gunes radiasiyasinin seffaf atmosferde paylanmasi RedakteAtmosfere daxil olana qeder Gunes radiasiyasinin paylanmasi solyar gunes iqlimi adlanir Onun Yerin hava tebeqesinin istinin yayilmasinda ve istilik rejiminin yaranmasinda boyuk rolu var Vahid saheye dusen Gunes istisinin ve isiginin miqdari sualarin dusme bucagi ile daha dogrusu dusme bucaginin sinisu ile mueyyen olunur Hemin bucaq Gunesin ufuq uzerinden qaxma hundurluyunduen ve gunun uzunlugundan asilidir 1 Cografi tebeqenin yuxari serheddinde yalniz astronomik amillerin sebeb oldugu radiasiya Yer sethinde yayildigina nisbeten daha beraber yayilir Cedvelden aydin olur ki Gunes qutb enliklerine ekvatora daxil olan istiliyin miqdarinin yarisindan da bir qeder az 42 istilik gonderir Mutleq seffaf atmosferde umumi gunes radiasiyasi MC m moterizede kkal sm 2 Yarim il Enlikler0 30 60 90Yay 6740 161 7270 174 6240 149 5560 133 Qis 6740 161 4520 108 1420 34 0 0 Il 13480 322 11800 282 7660 183 5560 133 Gunes Yerin ekvator mustevisine nisbeten simmetrik sualandirmali idi Lakin bu ilde ancaq iki defe gece gunduz beraberliklerinde olur Yerin firlanma oxunun mailliyi ve illik hereketi onun Gunes terefinden dissimmetrik sualanmasina sebeb olur ilin yanvar hissesinde cenub yarimkuresi iyul hissesinde ise simal yarimkuresi cox istilik alir Cografi tebeqenin movsumu ritmikliyinin sebebi de budur Yay yarimkuresinde ekvatorla qutb arasinda ferq boyuk deyil Halbuki qis yarimkuresinin qutb olkeleri bu vaxt qetiyyen Gunes istisi ve isigi almir Gece gunduz beraberliyi ve gundonumu gunlerinde sutkaliq Gunes radiasiyasinin miqdari MC m ile Enlikler 21 III 22 VI 23 IX 22 XII90 46 4 60 19 2 42 2 19 2 20 930 33 5 41 9 33 1 29 10 38 5 33 9 38 1 36 4Belelikle solyar iqlim qutblerde ekvatordakina nisbeten illik yekunda yalniz 2 4 defe soyuqdur Lakin nezere almaq lazimdir ki qisda Gunes qutbleri umumiyyetle isiqlandirmir Butun enliklerin real iqlimi bir cox hallarda Yer amillerinden asilidir Bu amillerin en baslicalari radiasiyanin atmosferde ziflemesi ve muxtelif cografi seraitlerde Yer sethinin onu muxtelif cur menimsemesidir Gunes radiasiyasinin atmosferden kecerken deyismesi Redakte Ekvator ve qutb uzerinde atmosferde Gunes sualari yolunun optik kutlelerde uzunluguGunesin buludsuz semada atmosferden kecen duz sualari duz Gunes radiasiyasi adlanir Atmosfer yuksek derecede seffaf olan zaman tropik qursaqda sualara perpendikulyar sethe onun maksimal kemiyyeti 1 05 1 19 kVt m deqiqedir Orta enliklerde gunorta radiasiyanin gerginliyi adeten 0 70 0 98 kVt m deqiqeye yaxindir Bu gerginlik daglarda artir Gunes sualarinin bir hissesi qaz molekullari ve aerozollarla temas neticesinde sepelenir ve sepelenmis radiasiyaya cevrilir Yerustu esyalara o Gunes diskinden deyil butun semadan dusur ve her terefde gunduz isiqligi yaradir Bu gunesli gunlerde duz sualar dusmeyen yerleri meselen mesenin kolge yerlerini de isiqlandirir Duz radiasiya ile birlikde sepelenmis radiasiya da istilik menbeyidir Duz radiasiya ne qeder intensiv olsa sepelenmis radiasiyanin mutleq kemiyyeti de bir o qeder boyuk olur Onun nisbi qiymeti duz radiasiyanin rolu azaldiqca artir orta enliklerde o umumi radiasiya gelirinin yayda 41 ni qisda 73 ni teskil edir Yer sethinde duz ve sepelenmis radiasiyalar daxil olur ve bunlarin mecmuyu umumi radiasiyani emele getirir Bu da troposferin istilik rejimini mueyyen edir Atmosfer radiasiyani udaraq ve sepeleyerek xeyli zeifledir Zeifleme kemiyyeti seffafliq emsalindan asilidir Bu emsal Yer sethine ne qeder radiasiya catdigini gosterir Eger troposfer yalniz qazlardan ibaret olsaydi seffafliq emsali 0 9 a beraber olardi ve troposfer Yere gelen radiasiyanin 90 ni buraxardi Lakin havada hemise qarisiq vardir o seffafliq emsalini 0 7 0 8 e qeder azaldir Atmosferin seffafligi havanin deyismesi ile deyisir Yukseye qalxdiqca havanin sixligi azaldigindan kecen qaz tebeqesini atmosfer qatinin kilometrleri ile ifade etmek olmaz Olcu vahidi kimi optik kutle qebul edilmisdir O sualarin saquli dusmesi seraitinde hava tebeqesinin qalinligina beraberdir Gunes uduqe yaxin olanda sualari bir nece optik kutleden kecir Gunes qalxdiqca onun sualarinin kecdiyi optik kutlelerin sayi azalir ve sqalarin intensivliyi artir Gunes radiasiyasinin atmosferde seifleme derecesi Lambertin dusturu ile ifade olunur J 1 J 0 P m displaystyle J 1 J 0 mathrm P m Burda J 1 displaystyle J 1 Yer sethine catan radiasiya J 0 displaystyle J 0 gunes sabiti P displaystyle P seffafliq emsali m displaystyle m optik kutlelerin sayidir 3 Yer sethi yaxinliginda Gunes radiasiyasi Redakte Yer sethi vahidine dusen sua enerjisinin miqdari birinci novbede suanin dusme bucagindan asilidir Ekvatorda orta ve yuksek enliklerde eyni bir saheye muxtelif miqdarda radiasiya dusur Bu asililiq bele ifade olunur Gunes radiasiyasinin intensivliyi suanin dusme bucaginin sinusuna ve ya yerin cografi enliyinin kosinusuna mutenasibdir J 1 J 0 s i n a J c o s f displaystyle J 1 J 0 sin alpha mathrm Jcos varphi Melumdur ki sin90 displaystyle 90 circ 1 sin 60 displaystyle 60 circ 0 8 sin30 displaystyle 30 circ 0 5 sin0 displaystyle 0 circ 0 Mehs burdan alcaq enliklerde temperaturun zonal qradiyentinin ne ucun kicik oldugu aydinlasir Gunes insolyasiyasini isiqsacmani buludluq cox zeifledir Ekvatorial ve mulayim enliklerin cox ve tropik enliklerin az buludlulgu Gunesin sua enerjisinin optik zonal paylanmasina xeyli duzelis verir Radiasiyanin Yer sethi uzre paylanmasi zonal regional xarakterlidir Ona gore zonal xarakterlidir ki radiasiya enlik uzre paylanir ve her zona bir birinden mueyyen qeder ferqli rayonlara ayrilir Umumi radiasiyanin movsumu deyismesi RedakteMulayim enliklerde istilik gostericileri boyuk movsumi deyisikliye meruz qalir ve biosferin tebii prosesleri orta temperatur seraitine yox real temperatur seraitine reaksiya verir O uzden temperaturun movsumu deyismesinin amplitudasini bilmek cox vacibdir Ekvatorial ve tropik enliklerde Gunesin hundurluyu ve onun sualarinin dusme bucaginin sinisu aylar uzre cox az deyisir Umumi radiasiya butun aylarda boyukdur istilik seraiti ya movsum erzinde deyismir yaxud cox cuzi deyisir Gunesin zenit movqeyine uygun gelen iki maksimumu zeif hiss olunur Mulayim qursaqda radiasiyanin illik gedisinde yay maksimumu keskin nezere carpir bu zaman umumi radiasiyanin ayliq kemiyyeti tropik radiasiyadan az olmur Isti aylarin sayi enlikden enliye azalir Qutb qursaqlarinda radiasiya olaraq bir nece gunden bir nece aya kimi neinki qizma hetta isiqlanma da olmur Yayda ise o daima olur ve bu umumi ayliq radiasiyani artirir 4 Yer sethinin radiasiyani menimsemesi RedakteYer sethine catan umumi radiasiya torpaq ve sututarlar terefinden qismen udulur ve istiye cevrilir okeanlar ve denizlerde buxarlanmaya serf olunur Bir hissesi atmosfere qayidir qayidan radiasiya Menimsenilen ve qayidan sua enerjisinin nisbeti qurunun xarakterinden sualarin su sethine dusme bucagindan asilidir Udulmus enerjini eslinde olcmek mumkun olmadigindan qayidan enerji kemiyyetini mueyyen edirler Albedo Redakte Esas meqale Albedo Ferqli sethlerin albedosu Yer sethinin ve su sethinin qaytariciliq eksetdirme qabiliyyeti albedo adlanir O mueyyen seth uzerine dusen radiasiyanin eks olunan hissesinin i ile hesablanir Albedo sualarin dusme bucagi daha duzgun bucagin sinisu ve onlarin kecdiyi optik atmosfer kutlelerinin sayi ile birlikde planetar miqyasda en vacib iqlim emelegetirme amillerinden biridir 5 Quruda albedo tebii sethlerin rengi ile mueyyen edilir Tam qara cisim butun radiasiyani menimsemeye qabildir Guzgu sethi sualari 100 eks etdirir ve qizmaga qabil deyildir Real sethlerden temiz qar daha boyuk albedoya malikdir 6 7 Radiasiya ucun duz su sethinin albedosu ona Gunes sualarinin hansi bucaq altinda dusmesinden asilidir 8 Saquli sualar suda derine nufuz edir ve su istiliyi menimseyir Maili sualar sudan guzgudeki kimi eks olunur ve onu qizdirmir su sethinin albedosu Gunes 90 yukseklikde olanda 2 e Gunes 20 yuksekde olanda ise 78 e beraberdir Yer kuresi sethinin si okeanla ortulu oldugunda su sethinin Gunes enerjisin menimsemesi cox vacib iqlim emelegetirme amili kimi ozunu gosterir Okenlar subqutb enliklerinde onlara gelib catan Gunes istisinin yalniz kicik bir hissesini menimseyir Tropik denizler ise eksine demek olar ki Gunesden gelen butun enerjini udur Qutb olkelerinin qar ortuyu kimi su sethinin albedosu da iqlimlerin zonal diferensiasiyasini derinlesdirir Yer sethinin ve atmosferin istilik sualandirmasi Redakte Yer sualanmasinin sxemi kal deqiqe ile Gunes radiasiyasinin mutleq sifirdan yuxari qizan cografi tebeqenin butun sahelerinin denizlerin sethinin torpagin mese massivlerinin qarli sahelerin ve buzlaqlarin mexsusi sualandirma qabiliyyeti vardir Bu uzundalgali istilik radiasiyasidir Temperatur 15 C olduqda simal yarimkuresinde Yerden 2 metr hundurlukde havanin orta temperaturu 15 2 C dir istilik sualandirma kemiyyeti 0 6 kal sm deqiqeye beraberdir Soyuq cisimlerin istiliyi az isti cisimler cox sualandirir 9 Yer sualanmasi havani qizdirir Qizmis atmosfer ozu istilik verir Istiliyin bir hissesi yuxari gedir ve planetlerarasi sahede itir Bir hissesi asagi Yere dogru Yer sualanmasina qarsi gelir bu muqabil sualanma adlanir Muqabil sualanma orta hesabla 0 2 kal sm deqiqeye beraberdir Cismin mexsusi sualanmasi ile atmosferin muqabil sualanmasi arasindaki ferq effektiv sualanma adlanir 10 Onun qiymeti Yerden ve ya sudan atmosfere heqiqi istilik cereyanini ifade edir Hava qazlarinin molekullari qisadalgali Gunes sualarini praktiki olaraq serbest buraxir Yer sethinde sua enerjisi uzundalgali istilik enerjisine cevrilir Atmosferin deyisen hissesi su buxari karbon qazi su damcilari buz kristallari ve diger asili hissecikler orenjeriya yaxud istixana susesi kimi uzundalgali istilik suasini muqabil sualanmani guclendirir Atmosferin Gunes sualarini Yere buraxmaq ve istilik sualanmasini saxlamaq xassesi oranjeriya effekti ve istilik effekti adlanir 11 Effektib sualanma kemiyyeti bir sira amillerden asilidir Torpagin ve ya suyun temeperaturu Havanin rutubeti Duman ve bulud Sututarlara yaxinliq ve ya uzaqliq Mutleq hundurluk Bitkiler Torpaq ve qrunt Yer sethinin radiasiya balansi RedakteGunesin radiasiya istiliyinin gelmesi ve onun Yer kuresi sethi terefinden serf olunmasi kimi murekkeb ve bir birine zidd proses R radiasiya balansi ile istiliyin gelmesi ve serf olunmasi kimi iki prosesin neticesi ile ifade olunur Balansin gelir hissesine duz radiasiya Q sepelenen radiasiya D ve atmosferin muqabil sualanmasi E daxildir mesref eks olunan radiasiyadan S ve setin sualanmasindan U ibaretdir R Q D E C U displaystyle R Q D E C U mathrm Eger effektiv J displaystyle J sualanma dail edilse onda dustur bele sekil alar R Q D J C displaystyle R Q D J C mathrm Radiasiya balansini ifade etmek ucun basqa dusturlar da vardir meselen R Q J a J displaystyle R Q J alpha J mathrm burda Q umumi radiasiya a displaystyle alpha mathrm albedodur Riyazi baximdan radiasiya rejimi musbet yeni istiliyin geliri serfinden boyukdur sifir yeni onlar beraberdir ve menfi yeni itki gelirden boyukdur olur 12 Radiasiya rejiminin sutkaliq gedisi Redakte Gunesin cixmasi ile radiasiya istisi gelmeye baslayir torpaq qizir ve istiliyin mesarifi artir Maksimum radiasiya gunortacagi maksimum mesarif ise 1 2 saat gec olur Saat 13 14 den sonra istiliyin geliri ve mesarifi Gunesin batmaga dogru hereketi ardinca azalir Gece istilik gelmir istilik mesarifi ise davam edir Tesvir edilen radiasiya rejimine temperaturun gedisi de uygun gelir Gunes cixmazdan evvel temperatur en alcaq gunortadan 1 2 saat sonra ise yuksek olur Radiasiya rejiminin illik gedisi Redakte Radiasiya rejiminin illik gedisi ve havanin temperaturu da beledir en az radiasiya dekabra en alcaq temperatur ise yanvara maksimum radiasiya iyuna maksimum temperatur ise iyula dusur Edebiyyat RedakteL P Subayev Umumi Yersunasliq Baki Maarif 1986 452 s seh 100 115Istinadlar Redakte Solnechnaya radiaciya M I Budiko 1971 Lambert J H 1760 https archive org details TO0E039861 TO0324 PNI 2733 000000 Photometria sive de Mensura et gradibus luminis colorum et umbrae Sutochnye i sezonnye kolebaniya solnechnoj radiacii Schneider Stephen Henry Mastrandrea Michael D Root Terry L 2011 Encyclopedia of Climate and Weather Abs Ero ingilis Oxford University Press ISBN 9780199765324 Hall D K and Martinec J 1985 Remote sensing of ice and snow Chapman and Hall New York 189 pp Changing Greenland Melt Zone page 3 of 4 article by Mark Jenkins in National Geographic June 2010 accessed 8 July 2010 Coakley J A 2003 Reflectance and albedo surface Encyclopedia of the Atmosphere JR Holton and JA Curry eds PDF Academic Press 1914 1923 Polyakova L S Kasharin D V Meteorologiya i klimatologiya Teplovoe izluchenie zemli i vstrechnoe izluchenie atmosfery Teplovoe izluchenie zemli i vstrechnoe izluchenie atmosfery Effektivnoe izluchenie zemnoj poverhnosti Izluchenie zemnoj poverhnosti i atmosfery Polyakova L S Kasharin D V Meteorologiya i klimatologiya Uravneniya radiacionnogo i teplovogo balansov dlya poverhnosti Zemli Uravneniya radiacionnogo i teplovogo balansov dlya poverhnosti ZemliMenbe https az wikipedia org w index php title Gunes radiasiyasi amp oldid 5743640, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.