fbpx
Wikipedia

Dekabristlər üsyanı

Dekabristlər üsyanı (rus. Восстание декабристов) — 14 dekabr 1825-ci ildə Rusiya imperiyasının paytaxtı Peterburqda baş vermiş dövlət çevrilişi cəhdi.

Dekabristlər üsyanı
rus. Восстание декабристов
Yer Sankt-Peterburq, Rusiya imperiyası
Tarix 14 dekabr 1825
Səbəb 1825-ci il səltənət fasiləsi
Əsas məqsəd Mütləqiyyətin və təhkimçilik hüququnun ləğvi, Konstantin Pavloviçin taxta çıxarılması, I Nikolay tərəfindən konstitusiya təsdiq edilməsi
Nəticə Üsyanın yatırılması
Təşkilatçılar Dekabristlər
Hərəkətverici qüvvələr Şimal gizli cəmiyyəti,
Moskva leyb-qvardiya polku,
Qrenader leyb-qvardiya polku,
Qvardiya ekipajı
İştirakçı sayı təqribən 3000 nəfər
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın beynəlxalq vəziyyəti son dərəcə mürəkkəb idi. Tilzit sülh müqaviləsindən sonra da Rusiya müstəqil xarici siyasət yeritməkdə davam edirdi. 1812-ci ildə Çar ordusu Fransanı məğlub etdi.

Napoleon üzərində qələbədən sonra Qərbi Avropa həyatı ilə tanış olmuş bəzi mütərəqqi fikirli rus zabitləri Rusiyada dəyişikliklər aparmaq uğrunda mübarizəyə başladılar. Milyonlarla kəndli, hələ də ağır təqiblərə məruz qalırdı. Avropada döyüşən rus əsgərləri, ölkələrinin dövlət quruluşunun, sosial həyatlarının və qurumlarının nə qədər geridə qaldıqlarını görmüşdülər. Çarlığın boyunduruğu altındakı xalqın böyük bir bölümünü təşkil edən kəndlilərin torpağa təhkimçiliyi saxlaması əsgərlər üçün narahat bir gərçək idi.

I Aleksandrın təqibləri ve militarist rejimindən narazı olan əsgərlər, kəndlilər, cəmiyyətlər yeni çevrə yaratdılar. İki əsas istiqamət müzakirə olunurdu: məhdud monarxiyafederativ dövlət.

Aleksandrın ölümündən sonra I Nikolayın taxta çıxacağı gün Rusiya tarixində bir Çara qarşı yönəlmiş ilk silahlı üsyan gerçəkləşdi.

1825-ci il dekabrın 14-də hərbçilərin üsyanı baş verdi. Bu üsyan tarixə dekabristlər üsyanı kimi daxil oldu. Dekabristlər üsyanı Rusiyada inqilabi hərəkatın başlanğıcını qoydu.

Zəmin

 
İmperator I Aleksandr

XIX əsrin əvvəllərində Rusiya ictimai-iqtisadi inkişaf baxımından Qərbi Avropa ölkələrindən xeyli geridə idi. 1801-ci ildə Rusiyada saray çevrilişi baş verdi. I Pavel öldürüldü və onun oğlu I Aleksandr taxta çıxarıldı (1801-1825). Kəndli məsələsinin kəskinliyini zəiflətmək üçün 1803-cü ilin 20 fevralında "azad taxılçılar" haqqında fərman verildi. Fərmana görə mülkədarlara icazə verilirdi ki, öz arzularına görə pul alıb kəndliləri torpaqla birlikdə azad etsinlər. 1810-cu ildə yaradılan Dövlət şurası ali idarəetmə orqanı kimi fəaliyyət göstərsə də, çarın yanında məşvərətçi orqan idi.

1812-ci il Vətən müharibəsinin və 1813-1814-cü illərdə Qərbi Avropaya yürüşlərin nəticələri ağır bir yük kimi Rusiya iqtisadiyyatının üzərinə düşdü. Düşmənin müdaxiləsi nəticəsində şəhər və kəndlər, o cümlədən Rusiyanın köhnə paytaxtı MoskvaSmolensk kimi şəhərlər xarabazara çevrilmiş və yandırılmışdı. Ölkəyə yüz milyonlarla rubl dəyərində ziyan dəymişdi. Təqribən milyon yarım kimi rekrut və xalq qoşunu əsgəri kimi silahlandırılmışdı. Döyüş meydanlarında və xəstəliklər nəticəsində külli miqdarda adam həlak olmuşdu. Əkinlərin məhv edilməsi, mal-qaranın tələf olması əhalinin var-yoxdan çıxması demək idi. Müharibə maliyyə işini və pul tədavülünü son dərəcə pozmuşdu. Mülkədar-təhkimçi hökuməti yaranmış iqtisadi vəziyyətin ağırlığını bütünlüklə xalq kütlələrinin üzərinə salmışdı. Dövlət büdcəsinin kəsiri adambaşına vergilər, kəndlilərdən alınan töycü rüsumları və içkidən (araqdan) əldə edilən gəlir hesabına ödənilirdi. Ölkənin təsərrüfat həyatının ümumi tənəzzülü və kütlələrin var-yoxdan çıxması üzündən bu «gəlirlər» az olduğuna görə dövlət kağız pullar (əksinaslar) buraxmağa başlamışdı, bu pullar isə ildən-ilə qiymətdən düşmürdü. 20-ci illərdə gümüş rublun məzənnəsi kağız pulun təqribən 3 rubluna bərabər tutulurdu. Bahalığın artması xalqın vəziyyətini daha da pisləşdirirdi.

Xalq arasında milli hissin yüksəlməsi, 1812-ci ildə düşmənə qarşı mübarizədə özünü göstərmiş qüvvənin başa düşülməsi mülkədar kəndində, votçina manufakturasında və əsgər kazarmasında kəndlinin öz təhkimçi vəziyyətini daha aydın başa düşməsinə təkan verdi. Xalq etirazının ruhu güclənmişdi. Kəndlilər biyar və töycünün daha da artırılmasına və mülkədarların onları torpaqdan məhrum etmək cəhdlərinə getdikcə daha tez-tez etiraz çıxışları ilə cavab verirdilər. 1813-1825-ci illərdə 200-dək kəndli iğtişaşı baş vermişdi, bu illərdə iğtişaşların orta illik sayı isə Vətən müharibəsindən əvvəlki illərə nisbətən iki-üç dəfə artıq idi. Həmin illərdə kəndli mübarizəsi inadkarlığı və sürəkli olması ilə səciyyəvi idi. Bir sıra hallarda kəndlilər mülkədarlara qarşı bir neçə il mübarizə aparmışdılar. Məsələn, Ryazan quberniyasında, yerli qubernatorun məlumatına görə kəndlilər tez-tez «itaətsizlik və coşğunluq» göstərirdilər və bəzən bu hərəkətlər iki-üç il davam edirdi. Kostroma quberniyasında mülkədar Meşşaninovun doqquz kəndinin təhkimliləri 1818-ci ildə «qiyama» başlamış və mübarizəni, 1820-ci ilədək davam etdirmişdilər, həmin il isə mülkədar qadın Abaldueyevanın min nəfərdən artıq təhkimli kəndlisi qiyamçılara qoşulmuşdu. Üsyan edən kəndlilərin getdikcə daha çox inadkarlıq göstərdiklərini burdan görmək olardı ki, hökumət kəndliləri «sakitləşdirmək» üçün əsgər dəstələri göndərilməsinə getdikcə daha tez-tez əl atmalı olurdu. 1816-cı ildən 1825-ci ilədək kəndliləri yüz dəfədən çox hərbi qüvvə hesabına sakitləşdirmək, yəni kəndli iğtişaşlarının yarıdan çoxunu silah gücünə yatırtmaq lazım gəlmişdir.

 
General-adyutant Aleksandr Çernışevin Qış sarayının Hərbi qalereyasındakı portreti

1818-1820-ci illərdə Don sahilindəki kəndli hərəkatı ən kütləvi hərəkat idi. Vaxtilə Don çayının və onun qollarının sahillərində sərbəst yaşayan əhali öz kazak başçıları-getmanlar və digər başçılar tərəfindən əsarət altına alınmışdı. Bütün torpaqlar yüksək zütbəli kazakların sərəncamına verilmiş və beləliklə, onlar torpaq və təhkimlilər üzərində hüquqları olan yeni zadəganlara çevrilmişdilər. Don sahilində Ukraynanın və Rusiyanın mərkəzi quberniyalarından qaçıb gəlmiş çoxlu kəndli yaşayırdı. Onlar bu yerlərdə azadlıq axtarırdılar, amma yenə də kölə vəziyyətinə düşmüşdülər, iğtişaşlar başlanmışdı. Hökumət Donda mülkədarların torpaq sahibliyini nizama salmağı qərara almış və bunun üçün xüsusi komitə təsis etmişdi. Kəndlilər hökumətin qərarını özlərinə xeyirli olan tərzdə başa düşmüşdülər, ona görə də iğtişaşlar xüsusi bir qüvvə ilə genişlənib böyük bir ərazini bürümüşdü. Hərəkatda 45 mindən çox kəndli iştirak edirdi. General-adyutant Aleksandr Çernışov kəndliləri sakitləşdirməyə göndərilmişdi, onun sərəncamında altı piyada alayı, iki süvari eskadronu və altı top vardı. General qırmalı top mərmilərindən və güllələrdən istifadə edərək üsyanı yatırtdı. Üsyançılara amasızcasına divan tutuldu, 263 nəfər qamçı, çubuq cəzasına məhkum edildi, katorqaya və Sibirə sürgünə göndərildi.

Kazarmalarda əsgərləri mənasız dərəcədə xırda hərbi təlim tələblərinin yetirilməsində ən kiçik xətalara görə vəhşicəsinə cəzalar tətbiq edən arakçeyevçilik gözləyirdi. 1816-1825-ci illərdə əsgərlərin ən azı 15 açıq çıxışı baş vermişdi.

1820-ci ilin oktyabrında Semyonovsk polkunun qiyamı paytaxtda böyük siyasi hadisə oldu. Yürüşlər zamanı bir çox əsgəri işləri ilə şöhrət qazanmış polk vətənə qayıtdıqdan sonra Arakçeyevin əlaltısı Şvartsın komandalığı altına düşdü. Təzə komandir humanist zabitliyə alışmış əsgərlərin qəlbində «sərbəstlik» ruhunu öldürməyi qərara almışdır. Çubuq intizamı, əsgərin şəxsiyyətinin təhqir edilməsi Şvartsın əsgərlərə təsirini başlıca metodu idi. Semyonov polku əsgərlərinin çıxışı «hökmdar rotasının» şikayəti ilə başlandı. Polkun rəhbərliyi rotanı həbs edib Petropavlovsk qalasında təcrid etdilər. Polkun qalan rotaları etiraz edənləri müdafiəyə qalxdılar və bütün polk qalaya salınmış olundu. Peterburqun hakimiyyət orqanları və xaricdən tələsik qayıtmış çar polkun çıxışlarından qorxuya düşdülər. Kazarmalarda əsgərlər arasında hökumət əleyhinə intibahnamələr yayılırdı. İntibahnamələrdə çara və zadəganlara qarşı mübarizə aparmaq, zadəganların əvəzinə öz komandirlərini seçmək haqqında çağırış vardı, çar zadəganların mənafeyini qoruyan «ən böyük quldur» adlandırılırdı. Hökumət «qiyamçılara» amansızcasına divan tutdu. Təhrikçiləri bir neçə dəfə əsgər sıraları arasından keçirib çubuqladılar; belə cismani cəzadan sonra sağ qalanları katorqaya göndərdilər. Bütün polk ləğv edildi. Katorqaya göndərilmiş və ucqar hərbi hissələrə səpələnmiş semyonovçuların qəlbində hakimiyyət orqanlarına nifrət yaşayırdı və onlar digər inqilabi çıxışlarda dəfələrlə iştirak etdilər. Semyonovçuların çıxışları zamanı tapılmış intibahnamələrin birində təhkimçi kəndlilərin vəziyyətindən, altı günlük biyardan, son dərəcə ağır vergilərdən, kəndlilərin «katorqaçılardan seçilmədiklərindən» danışılırdı. Bu onu göstərirdi ki, əsgərin iğtişaşlar təhkimçilik əleyhinə ümumkəndli mübarizəsi ilə əlaqəlidir. Lakin bu əlaqə hərbi məskunların üsyanlarında daha əyani və dolğun şəkildə özünü göstərirdi.

1815-1825-ci illərdə çarizmin daxili siyasəti Napaleonla müharibədən sonra Qərbi Avropada yaranmış vəziyyəti səciyyələndirən ümumi mürtəce xətti əks etdirirdi. Müqəddəs ittifaq beynəlxalq meydanda ayrı-ayrı ölkələrdə irticanın əsaslandığı prinsipləri möhkəmləndirirdi.

Mürtəce siyasətin istinad nöqtəsi I Aleksandr, onun göstərişlərinin sadiq icraçısı isə A.A.Arakçeyev idi. Zadəgan zümrəsindən olan müasirlərindən biri Vikel, Arakçeyev haqqında belə yazırdı:

  Arakçeyevdən artilleriya üçün islah tədbiri kimi, sonra orduya cəza vasitəsi kimi və nəhayət, bütün rus xalqından qisas almaq vasitəsi kimi istifadə edildi.  
 
Aleksey Arakçeyevin ingilis rəssamı Corc Dou tərəfindən çəkilmiş portreti (Qış sarayının Hərbi qalereyası, Ermitaj, Sankt-Peterburq)

Bu qəddar və kobud artilleriya generalı imperiyada çardan sonra birinci adam oldu. K.F.Rıleyev "Çarın istəklisinə" (rus. К временщику) adlı satirasında Arakçeyevi belə səciyyələndirmişdi:

  Doğma ölkəsinin sərt müstəbidi idi,

Hiyləylə mənsəbə yüksəlmiş idi.

 

Ölkədə təşəkkül tapmış siyasi rejimi "arakçeyevçilik" adlandırmağa başladılar. Bu, təkcə kəndlilər barəsində təhkimçilik tədbirləri, əsgərlər üçün amansız hərbi təlim demək deyildi, həm də hər cür «qiyam» əlamətinin kökünü kəsmək məqsədilə casusluğa geniş yer verilməsi, nadan senzura məmurlarının əli ilə mətbuatın əsassız olaraq sıxışdırılması, yuxarıdan və aşağıdan idarəetmədə sarsaqlıq həddinə çatan xırdaçı, amansız və laqeyd formalizmdən, ən başlıcası isə Arakçeyev rejiminin hər hansı bir cəhətinə qarşı narazılığını və ya etirazını bildirənlərin hamısına amansızcasına divan tutması demək idi.

Arakçeyevçilik maarif sahəsində özünü daha əyani göstərirdi. I Aleksandrın çarlığının ilk illərində təsis edilmiş xalq maarifi nazirliyi, görkəmli tarixçi Nikolay Karamzinin ifadəsinə görə, «nadanlıq nazirliyinə» çevrilmişdi. 1816-cı ildə knyaz A.N.Qolitsın bu nazirliyin başçısı təyin edildi, həm də nazirliyin özü kilsə işləri ilə birləşdirildi. Puşkinin epiqramında Qolitsıni «xolop» ürəkli və «maarif düşməni» adlandırılır. Qolitsın öz ətrafına Maqnitski, Runiç kimi cəhalətpərəstləri toplamışdı. Qabaqcıl ideyalara qarşı mübarizədə, «Müqəddəs İttifaq»ın etiqadının rəmzi — İncil, din, mistika irəli sürülmüşdü.

Universitetlərdə və başqa tədris müəssisələrində oxuyan gənclər ilk növbədə kilsənin təsirinə məruz qalırdılar. O dövrün ən yaxşı professorlarından K.İ.Arsenyev, E.V.Raupax, K.F.German, A.P.Kunitsın «azadfikirlilik» yaymaq üstündə universitetlərdən uzaqlaşdırılmış və məsuliyyətə cəlb edilmişdilər. Tədris bütünlüklə müqəddəs kitab əsasında aparılmalı idi. Öz nəticələrinə görə İncinin ehkamlarına uyğun gəlməyən bütün fənnlər tədrisdən xaric edilirdi. Məsələn, təbiiyyat elmlərini şərh edərkən dünyanın yaradılması və adamların Adəmlə Həvvadan törəməsi haqqında Bibliyadakı əfsanəni rəhbər tutmaq lazım idi. İnsan bədəninin anatomiyasını öyrənərkən meyit yarmaq qadağan olunurdu, çünki insan bədəni ölməz ruhun məskəni hesab edilirdi. Hətta riyaziyyatın özündə ilahi əsasları rəhbər tutmadan keçinmək mümkün deyildi. Kazan universitetinin bir professoru hesab edirdi ki, «vahidsiz rəqəm olmadığı kimi dünya da Allahsız mövcud ola bilməz».

Sərt senzura ən zərərsiz və hətta ən «xoşniyyət» kitabları qadağan edirdi. Məsələn, göbələklərin zərəri haqqında kitab nəşr edilə bilməzdi, çünki göbələk pəhriz ərzaqı idi, yaxud E.Staneviçin "Körpənin tabutu önündə ruhun ölməzliyi haqqında söhbət" (rus. Разговор о бессмертии души над гробом младенца) kitabı kilsə təliminə uyğun gəlməyən kitab kimi qadağan edilmişdi. Məhkəmə prosesləri haqqında xəbərlər dərc etmək, xüsusilə də daxili və xarici siyasət məsələlərinə toxunmaq qadağan idi.

Hərəkatın başlanması və üsyana hazırlıq

Dekabristlər

  Əsas məqalə: Dekabristlər

İlk rus inqilabçıları dekabristlər təhkimçi idarə üsuluna qarşı vuruşan döyüşçülər olmuşlar. Öz  məqsədləri uğrunda onlar əllərində silah 14 dekabr 1825-ci ildə o vaxtkı Rusiya imperiyasının paytaxtı Peterburqda Senat meydanında I Pyotrun abidəsi önündə nümayiş etmişdilər. Dekabr ayındakı bu qiyama görə onlar dekabristlər adlanırılırdılar.

Əksəriyyəti xaricdə təhsil alan dekabristlər qadağan olunmuş rus ədəbiyyatından başqa o dövr üçün yenilik sayılan fransız maarifçiləri Volter, Russo, Deni Didro, Jan Leron Dalamber, Mönteskyödən bəhrələnmişdilər. Monarxiyanın məhvi bəşəriyyətin əsas məsələlərindən idi. Sərhədsiz çar və kral hakimiyyəti mütləqiyyət – köhnəlmiş feodal-mülkədar quruluşunu müdafiə edir, xalqların inkişafına mane olurdu. 1789-1871-cı illəri əhatə edən dünya tarixinin bu periodunu Lenin "burjuaziyanın qalxan xətti, təmiz qələbəsi" adlandırmışdır. Bu period ərzində çoxlu sayda burjua inqlabı şüari altında inqilab və inqilabi çıxışlar olmuşdu. Dekabristlərin əsas şüarları təhkimçi feodal mülkədar rejimlərinin məhvi, burjua inqilabları şüari idi. Hansi ki, öz dövrünü başa vurmuş feodalizmi məhv etməyə və yeni yaranmış kapitalizm quruluşunu möhkəmləndirmək və inkişaf etdirməyə çağırırdı. Ancaq bu heç də o demək deyil ki, dekabristlər burjuaziyanı təmsil edirdilər. Burjua inqilabları bəşəriyyət tarixinin çox vacib mərhələsi idi və heç də demək olmaz ki, həmişə burjuaziyanın hegemoniyası altında baş verirdi. O dövr Rusiyada burjuaziya yeni yaranırdı və çarlıqdan asılı idi və heç cür inqilabi güc sayıla bilməzdi.

Rusiya dekabristlər üsyanı ərəfəsində

Təhkimçilik sisteminin hökmranlığının davam etməsi nəticəsində, kapitalizm ukladı ünsürlərinin getdikcə artdığı bir şəraitdə ölkənin iqtisadi həyatında yaranan ziddiyyətlər, kəndliləri, işçi adamları və əsgərləri bürüyən, Qərbi Avropadakı hadisələr kimi Rusiya imperiyasının əsaslarının sarsılmasından müjdə verən kütləvi hərəkatın vahimə oyadan vüsəti varlı siniflər arasında da təşviş doğurmuşdu. Əhalinin ticarət və sənaye ilə məşğul olan təbəqələrin işbaz təşəbbüskarlıq göstərilməsi, habelə fabrik və zavodda maneələrə rast gəlirdilər. “Zamanın ruhuna uyğun”, yəni ticarət və işbazlıq yolu ilə təsərrüfat fəaliyyəti göstərməyə can atan zadəganlaran bir hissəsi də narazı idi. Köhnə təhkimli zadəganlar mövcud qaydaları əsaslarının sarsılmazlığına əmin deyildilər. Tərəddüdlər “yuxarı  dairələrdə” də baş verirdi. Məsələn, bunu Aleksandrın siyasətində liberal hərəkatlardan irticaya doğru “döyüşlər” göstərirdi.

Rusiyada inqilabi hərəkat da ümumi narazılıq şəraitində, hökumətin tənqid edilməsi, başlıcası isə yaxınlaşmaqda olan fəlakətin intizarı şəraitində meydana gəldi. Bu təhkimçilik hüququna və mütləqiyyətə qarşı şüurlu siyasi və mütəşəkkil mübarizənin başlanması demək idi. Bu V.İ.Leninin təbirincə, Rusiya inqilabi hərəkatında XIX əsrin 60-cı illərinin əvvəllərinədək davam edən zadəgan mərhələsinin başlanğıcı idi.

 
Matvey Muravyov-Apostol

Qabaqcıl ziyalı zadəganlar burjua inqilabı ideologiyasının ifadəçisinə çevrildilər. Zadəganların ən yaxşı nümayəndələri siyasi proqram işləyib hazırladılıar; ölkənin iqtisadi və siyasi inkişafını burjua yoluna yönəltmək üçün həmin proqram həyata keçirilməli idi. Ən yaxşı zadəganlar ilk gizli təşkilatlar da yaratdılar ki, bunlar da Rusiyada mütləqiyyərin devrilməsinə və təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsinə nail olmalı idilər.

1825-ci ilin dekabrında çarizmə qarşı mübarizəyə başlayan ilk zadəgan iqilabçılar "dekabristlər" adlanırdılar.

Dekabristləri birləşdirən inqlabi proqram müxtəlif amillərin təsiri altında təşəkkül tapmışdı. Onların fikirlərini tənqid məcarasına yönəldən hər şeydən əvvəl Rusiya həyatının biabırçı iqtisadi və siyasi uyğunsuzluqlarına qarşı ümumi narazılıq və etiraz ruhu idi. Dekabristlərin böyük əksəriyyəti rus ordusunun döyüş görmüş zabitləri idi; onların çoxu 1812-ci il Vətən müharibəsində və xarici yürüşlərdə iştirak etmişdi. Gələcək dekabristlər əsasən gənclər idi; onlar ölkənin azadlığı və istiqlaliyyəti üçün təhlükə yaratmış düşmənə qarşı mübarizədə milləti bürüyüb, xalqı ayağa qaldıran böyük vətənpərvərlik ruhunu görmüş və həssaslıqla duymuşdular. Hərbi hadisələrin dekabristlərin əqidəsinə təsirini M.Muravyov-Apostol belə ifadə etmişdi:

  Biz 1812-ci il övladları idik. Vətənin rifahı naminə hər şeyi,  hətta həyatımızı qurban vermək qəlbimizin hökmü idi.  

XVIII əsrin axırlarında və XIX əsrin əvvəllərində rus ictimaiyyətinin tənqidi fikrini əks etdirən rus publisistikası və rus ədəbiyyatı yeni nəslə güclü ideya təsiri göstərməyə bilməzdi.  A.N.Radişşevin təhkimçilik əleyhinə çağırışlarla dolu olan “Peterburqdan Moskvaya səyahət” kitabı, A.S.Puşkinin azdlıq eşqilə dolu şeirləri, Qriboyedovun zadəgan cəmiyyətini satira ilə qamçılayan "Ağıldan bəla" pyesi, İvan Pninin, N.Turgenevin və başqalarının iqtisadi və siyasi tədqiqatları cəmiyyətdə qabaqcıl ideyalar doğurur və onları dərinləşdirirdi.  Dekabristlərin baxışlarının formalaşmasında bəşəriyyətin böyük mədəni irəliləyişini əks etdirən Qərbi Avropa maarifçi və materialist fəlsəfəsinin də böyük əhəmiyyəti vardı. Volterin, Russonun, ensiklopediyaçıların əsərləri gələcək dekabristlərin inqilabi dünyagörüşünü genişləndirirdi.

Qriboyedovun "dekabrist üsyanında iştirakı nədən ibarət idi?" sualına onun yaxın dostu Jandr: "Tam" – deyə cavab vermişdir.

Üsyanda Qriboyedov biləvasitə iştirak etməmişdi. Lakin dekabrist məfkurəsinə hüsn-rəğbət bəsləyirdi. Bu onun yalnız yaradıcılığından , “Ağıldan bəla”nın qəhrəmanı Çatskinin üsyanlarından deyil, eyni zamanda Qriboedovun dekabristlərlə olan şəxsi əlaqəsindən də bəllidir.

Dekabristlərin "Şimal" cəmiyyəti təşkil edilərkən  Qriboyedov da Peterburqda idi, və şübhəsiz ki, bu müham hadisədən xəbərdar olmaya bilməzdi. Uzun müddət fəaliyyətsizlikdən sonra, Pestelin möhkəm iradəsi nəticəsində, “şimallılar” cəmiyyəti 1823-cü ilin payızında yenidən fəaliyyət göstərməyə başladı. Yeni üzvlər cəlb etmək qərara alındı. "Cənub" cəmiyyətinin üzvləri ilə qızğın yazışma başladı. Rəhbərliyinə N. Muravyov, knyaz S. Trubetskoy və knyaz Y. Obolenski seçildilər. Bunların hamısı Qriboyedovun tanışları və dostları idi. 1823 - cü ilin axırlarından başlayaraq cəmiyət üzvlərinin müntəzəm iclasları çağırılmağa başladı. Lakin Pestelin şəxsən Peterburqa gəlməsinə (1824-cü illərin əvvəllərində) baxmayaraq “şimallılarla” “cənublular” arasında tam bir anlaşma əldə edilmədi. “Şimallıların” köhnə üzvləri birləşmək istəmirdilər, çünki öz rəhbərlik nüfuzlarının düşəcəyindən qorxurdular. Yalnız Rıleyevin ətrafında toplaşmış fəal dəstə “şimallıların” mütərəddid qisminə üstün gəldikdən sonra, dekabristlərin cənub və şimal cəmiyyətləri arasında əlbir işləmək barədə yenidən danışıqlara girişildi. Gizli səfərlər, qulluq işindən ötrü ezamiyyətlər başlandı.

Qriboyedov may ayında paytaxtdan ayrılıb ayın axırında Kiyevə gəldi və burada gələcək dekabrist S. Muravyov – Apostolla, A. Muravyovla, Bestuyev – Ruminlə, knyaz Trubestkoyla görüşdü. Qriboyedovun səyahət zamanı yazdığı məktublardan onun Kiyevə gəlməsinin əsl məqsədi məlum olmur. Bu məktublar tarixi abidələrdən aldığı təəssüratla, sənət haqqında mühazirələrlə doludur; bununla Qriboyedov qüssələrini dağıtmaq istəyirdi. Hər halda Qriboyedovun Qafqaza gələrkən yoldan ayrılıb Kiyevə getməsi mənasız deyildi. Kiyevdə o öz diplomatik istedadını hər iki dəstə arasında sazış yaratmaq üçün tətbiq edə bilərdi. 1825- ci ilin yayında bu saziş yarandı.

Dekabristlərin ilk gizli cəmiyyətlərinin yaranması

Gələcək dekabristlərin Qərbdə müşahidə etdikləri ilə Rusiya həyatı arasındakı təzad onlara xüsusilə ağır təsir bağışlayırdı. Onlar Qərbdə sənaye və kənd təsərrüfatında tərəqqi, Rusiyada isə durğunluq və ətalət görürdülər. Qərbdə ölkələrin əksəriyyətində xalq kütləsi təhkimli vəziyyətdə deyildi, burada isə kəndlinin mülkədar ağadan qul kmi asılılığının ən ağır forması hökm sürürdü. Orada mülki azadlıqlar, maarif və ictimai həyatın “Avropaya məxsus” formaları olduğu hiss olunurdu, burada isə hədsiz özbaşnalığa, casusluğa və şəxsiyyət üzərində zorakılığa əsaslanan arakçeyevçilik hökm sürürdü.

Zabitlər çarın iradəsi ilə orduda inadkarlıqla tətbiq edilən sərt təlimi, cəbhəbazlığı, əsgər intizamının və şəxsiyyətin təhqir edilməsi rejimini aydın duyurdular. Qabaqcıl zabitlər əsgərlərə təlim  verilməsində Prussiya sisteminin əleyhinə idilər; onlar orduda təlim və tərbiyə vermək sahəsində Suvorovun yaratdığı rus milli sistemini üstün tuturdular. Gələcək dekabristlərin mütləqiyyətə qarşə fəal mübarizəyə keçməsində həmin illərin beynəlxalq hadisələrinin də böyük əhəmiyyəti vardı. Cənubi və Qərbi Avropanın bir sıra ölkələrində başlanmış milli azadlıq hərəkatı və inqilabi hərəkat onlarda rəğbət oyadır və bu əqidəni möhkəmləndirirdi ki, Rusiya da həmin yolla getməlidir. İspaniyadaİtaliyada üsyana qalxmış xalqlara divan tutulmasının əsas ihamçılarından biri olan rus çarizminin jandarm rolu oynaması bu qabaqcıl zabitləri hiddətləndirirdi.

Qarşısına inqilabi məqsədlər qoyan ilk gizli cəmiyyət 1816-cı ildə yaradılan “Nicat ittifaqı” və ya “Vətənin həqiqi və sədaqətli oğulları cəmiyyəti” oldu.

Təşkilatın özəyini AleksandrNikita Muravyovlar, Sergey və Matvey Muravyov-Apostol qardaşları, Yakuşkin, Pestel, Lunin, Trubeskoy və başqaları təşkil edirdiər. Cəmiyyətin üzvləri sayca çox deyildi - 30-dək adam idi. Nizamnamə və proqram işlənib hazırlanmışdı. Cəmiyyətin başlıca məqsədi Rusiyada konstitusiya yaratmaq və təhkimçilik hüququnu ləğv etmək idi. Nizamnaməyə görə “Nicat ttifaqı” son dərəcə gizli şəaritdə fəaliyət göstərən mərkəzləşdirilmiş təşkilat idi. Burada cəmiyyəti təsis edənlər (“boyarlar”) rəhbər rol oynayırdılar. Cəmiyyətin qalan üzvləri “xadimlər” və “qardaşlar”a bölünürdülər. “Xadimlər” cəmiyyətin siyasi məqsədlərindən xəbərdar edilir, “qardaşlar” isə onun fəaliyyətinə yardım göstərirdilər. Bu adamlar cəmiyyətin gizli qərarlarından tam xəbərdar olmurdular. Nizamnamə və taktika məsələsində cəmiyyətdə ixtilaflar meydana çıxdı. Onun üzvlərindən bir qrupu fəaliyyətə çara qarşı terrorçuluq hərəkətlərindən başlamağı məqsədəuyğun hesab edib, digər qrupu isə təbliğata daha çox meyl göstərirdi. Cəmiyyətin üç kateqoriyaya bölünmüş üzvlərinin hüquqlarının qeyri-bərabərliyi bəzi üzvlər tərəfindən pislənirdi. Üzvlərin sayı az olduğuna və qismən də proqram və taktika məsələləri kifayət qədər aydınlaşdırılmadığına görə “Nicat ittifaqı” cəmiyyətin fəal üzvlərinin bir çoxunu qane etmirdi.

1818-ci ildə “Nicat ittifaqının” ardınca “Səadət ittifaqı” adlı gizli cəmiyyət təşkil edildi. Cəmiyyətin “Yaşıl kitab”da yazılmış proqramı təhkimçiliyin ləğv edilməsi və siyasi quruluşun dəyişdirilməsi tələblərini açıq elan etmirdi, lakin “Yaşıl kitab”da bəhs edildiyi kimi, cəmiyyətin ümumi ruhu və onun fəaliyyətinin istiqaməti təhkimçilik əleyhinə baxışları əks etdirirdi. Proqramın belə xüsusiyyəti onunla əlaqədar idi ki, “Yaşıl kitab” “Səadət ittifaqına” mümkün qədər çox üzv cəlb etmək məqsədilə geniş yayılmaq üçün nəzərdə tutulmuşdu. “Yaşıl kitab”da üzvlərə təkllif edilirdi ki, təhkimli kəndlini mülkədardan müdafiə etsinlər, mülkədarı adam alverindən çəkindirsinlər, xalqa ziyan dəyməsin deyə məhkəmələrdə və idarələrdə ədalət uğrunda mübarizə aparsınlar, ticarətin, sənayenin və kənd təsərrüfatının inkişafına yardım göstəsinlər və i.a.  “ Səadət ittifaqı” kəmiyyətcə sürətlə artırdı və 1821-ci ildə onun 200-dək üzvü vardı. Bundan əlavə cəmiyyətin  ətrafında əlavə “upravalar”  yəni bu və ya digər dərəcədə ideyaca “ittifaqla”  bağlı olan təşkilatlar vardı. Sergey Trubetskoy, Fyodr Qlinka, Yakov Tolstoy, habelə görkəmli şair Aleksandr PuşkinAnton Delviqin də fəal iştirak etdiyi “Yaşıl lampa” cəmiyyəti, “Rus ədəbiyyatı həvəskarlarının azad cəmiyyəti”, “Lankaster məktəblərini yayan cəmiyyət” və leqal fəaliyyət göstərən digər cəmiyyətlər belələrindən idi. Cəmiyyətin bəzi üzvləri yerlərdə geniş fəaliyyət göstərirdilər. Məsələn, Kişinyovdakı piyada diviziyasının komandanı olan general A. F. Orlov “Səadət ittifaqı”nın proqramı əsasında əsgərlərə cismani cəza verilməsini qadağan etmiş, onların maddi vəziyyətini yaxşılaşdırılmış və hətta əsgərlərlə vəhşicəsinə rəftar edən üç zabiti məhkəməyə vermişdi. Həmin diviziyada Lankaster məktəbinə rəhbərlik edən mayor V. Rayevski isə əsgərlər və yunkerlər qarşısında inqilabi ideyaları inkişaf etdirirdi.

 
Sergey Muravyov-Apostol

Lakin təbliğat fəaliyyətinin leqal formalarını hökumət əleyhinə əsas məqsədlərlə əlaqələndirən təşkilat olmaq etibarilə “Səadət ittifaqı” da hökumətə qarşı açıq mübarizəyə başlamaq üçün az hazırlıqlı idi. Öz agentləri vasitəsilə hakimiyyət orqanları ”ittifaqın” varlığı və fəaliyyəti haqqında kifayət qədər məlumat almışdılar. Təkilatın tərkibinin genişləndirilməsi ona yekcins olmayan ünsürlərin daxil olmasına gətirib çıxardı:  “İttifaq”da radikal-inqilabçı üzvlərlə yanaşı liberal əhval-ruhiyyəli mötədil baxışlı xeyli adam vardı. Həm də 1818-1820-ci illərdə Rusiyada və Avropada siyasi vəziyyət getdikcə kəskinləşirdi. Rusiyada kütləvi hərəkat (Donda kəndlilərin, Çuquyevdə hərbi məskunların, Peterburqda semyonçuların hərəkatı) genişlənirdi, Avropada isə İspaniyadaNeapol krallığında inqilablar baş vermişdi, Türkiyənin hökmranlığından xilas olmaq uğrunda yunanlar şiddətli mübarizə aparırdılar.

Bu hadisələr “Səadət ittifaqının” üzvləri arasında ümumi ehtirası və narazılığı gücləndirdi. Mübahisələr və müxtəlif nöqteyi-nəzərlərin toqquşması 1821-ci ildə Moskvada “Səadət ittifaqı”nın qurultayının çağırılması ilə nəticələndi. Qurultayda aydın oldu ki, təşkilatı olduğu şəkildə saxlamaq yaranmış vəziyyətin tələblərinə uyğun deyildir. Qurultayın rəhbərləri “Səadət ittifaqı”nın fəaliyyətini dayandırmağı təklif etdilər, təşkilatın sağ təyamüllü üzvləri bu təklifi razılıqla qarşıladılar; onların fikrincə, “ittifaqın” təzahür etməkdə olan “yakobinçi”istiqaməti qorxuludur və belə hesab edirdilər ki, həmin istiqamət “zaman keçdikcə başsızlığa və fəlakətə gətirib çıxaracaqdır”. “Səadət ittifaqı” buraxıldı, lakin eyni zamanda keçmiş “Səadət ittifaqının ən işgüzar və inqilabi üzvlərin birləşdirmək məqsədilə yeni gizli təşkilat yaradılmasına hazırlıq görülməsinə başlanıldı.

"Səadət ittifaqı"nın Moskva qurultayından sonra iki güclü təşkilat-dekabristlərin Peterburqda Şimal cəmiyyəti və cənubda (Tulçində, Kamenkada və Vasilkovda) Ukraynada yerləşən ordu hissələri arasında Cənub cəmiyyəti meydana gəldi. Keçmiş «Səadət ittifaqı»nın cənubda ən nüfuzlu təşkilatı olan Tulçin upravası Moskva qurultayının qərarından xəbər tutduqda «qurultayın öz hakimiyyət həddini aşması» haqqında fikir irəli sürdü və fəaliyyəti davam etdirməyi qərara aldı. Beləliklə, Cənub cəmiyyəti meydana gəldi və sonra o, üç upravanı-Tulçin, Kamenka və Vasilkov upravalarını birləşdirdi. Pestel, Yuşneviski, sonralar isə Vasilkov upravasından S.Muravyov-Apostol cəmiyyətin direktoru seçildilər. Dekabristlərin tərkibinə Nikita Muravyov (Peterburqun nümayəndəsi) də daxil edilmişdi ki, bu da paytaxtda bir qədər gec yaranmış Şimal cəmiyyəti ilə cənubluların öz fəaliyyətini birləşdirməyə can atdıqlarını göstərirdi.

Pestelin "Russkaya pravdası"

Cənub cəmiyyətində Pestelin fəaliyyətinin böyük əhəmiyyəti vardı. Pavel İvanoviç Pestel dekabristlər arasında görkəmli, hər cəhətdən istedadlı sima idi. Geniş təhsili, iti zəkası olan bu adam yenilməz iradəsi ilə fərqlənir, təcrübəli təşkilatçı və qüvvətli nəzəriyyəçi kimi başqalarından seçilirdi. A.S.Puşkin onu səciyyələndirib demişdi:

  Sözün tam mənasında ağıllı adamdır... tanıdığım ən orjinal zəka sahiblərindən biridir.  
 
Pestelin "Russkaya pravda" proqramının üz qabığı

Təşkilatın tapşırığı ilə Pestel özünün çap etdiyi «Russkaya pravda» (azərb. Rus həqiqəti‎) proqramında cəmiyyətin inqilabi ideyalarını şərh etdi, bu kitab Cənub cəmiyyətinin üzvləri arasında müzakirə edildi və cəmiyyətin proqramına çevrildi. 1824-cü ilin martında Pestel, özü ilə böyük "Russkaya pravda" əlyazmasını da götürərək, ümumi proqram əldə etmək və gələcək fəaliyyət planlarının prinsiplərini aydınlaşdırmaq üçün, və nəhayət Şimal Cəmiyyəti ilə razılığa gəlmək üçün, Sankt-Peterburqa getdi. Lakin o heç bir güzəştə gedən deyildi. Pestel 1824-cü ilin aprel ayının axırına qədər Sankt-Peterburqda qaldı, qeyd edək ki, bu təxminən bir ay idi. Mayın sonlarında Qriboyedov  Moskvanı tərk edərək Sankt-Peterburqa yola düşdü və iyunun 1-də oraya gəlib çatdı. Gizli Şuranın  direktoru və Şimal cəmiyyətinin üzvləri  Qriboyedov ilə ümumi siyasi müzakirələr zamanı silahlı üsyan hazırlamaq mövzusunda danışıqlar oldu.

Cənublular belə hesab edirdilər ki, qarşıdakı siyasi çevriliş zamanı dərhal müəssisələr məclisinin çağırılması taktiki cəhətdən məqsədəuyğun deyildir. Onlar inqilabın müvəffəqiyyətini möhkəmləndirmək üçün müvəqqəti inqilabi hökumətin şəxsində diktatura yaratmağı zəruri sayırdılar. «Russkaya pravda» həmin hökumətə tapşırıq rolunu oynamalı idi.

Pestelin  «Russkaya pravda» proqramının əsas müddəaları bundan ibarət idi: Rusiyada təhkimçilik və silki quruluş tamamilə ləğv edilir, bütün Rusiya vətəndaşlarının qanun qarşısında bərabərliyi elan edilir və aşağıdakı sxemdə göstərilən dövlət orqanlarından ibarət respublika qurulurdu:

  • Ali məclis — Veçenin və Dumanın fəaliyyətinin formal qanuniliyi nöqteyi-nəzərdən onlar barəsində müşahidəçi orqanı.
  • Xalq veçesi — beş il müddətinə seçilən birpalatalı ali qanunvericilik orqanı.
  • Dövlət duması — beş üzvdən ibarət ali icraedici hakimiyyət orqanı.

"Russkaya pravda" proqramına görə 20 yaşına çatmış bütün kişi cinsli vətəndaşlar seçki hüququna malik idilər. Əmlaka və başqa cəhətlərə görə heç bir məhdudiyyət qoyulmurdu və beləliklə, kişilər üçün ümumi seçki hüququ müəyyən edilirdi. Yerli idarəetmə orqanları kimi həmin seçki sistemi əsasında "yerli" məclislər (quberniya, qəza, volost məclisləri) yaradırdı.  Pestel ciddi surətdə mərkəzləşdirilmiş dövlət quruluşunun tərəfdarı idi;  «Russkaya pravda» proqramına görə, qeyri-rus xalqların müstəqil siyasi varlıq hüququ yox idi. Müəllifin fikrincə, onların hamısı dil, məişət xüsusiyyətlərinə və başqa xüsusiyyətlərə görə tədricən rus xalqı ilə qovuşmalı idi. Polyaklar istisna təşkil edirdilər. Polşa inqilabdan sonra inqilabi Rusiya ilə sıx ittifaqda olan müstəqil dövlər kimi ayrılırdı.

"Russkaya pravda" aqrar məsələni özünəməxsus tərzdə həll edilirdi. Kəndlilər torpaq payı almaqla təhkimçilik asılılığından azad edilməli idilər. İki müddəanın-torpaqdan zəhmətlə istifadə edilməsi prinsipini və torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət prinsipini birləşdirmək niyyəti ilə «Russkaya pravda» da hər volostda torpağı iki hissəyə: ictimai torpağı və təsərrüfatın genişləndirilməsi üçün xüsusi mülkiyyətə satılan torpağa bölmək təklif edilirdi. İctimai torpağı satmaq, girov qoymaq olmazdı, ondan ancaq hər kəsin öz təsərrüfatı üçün istifadə edilə bilərdi. İctimai fond üçün torpaq zadəgan torpaqlarının bir hissəsini müsadirə etmək yolu ilə yaradılırdı. Aqrar islahatının bu yolu zadəgan torpaq sahibliyini xeyli sarsıtmalı və kənd təsərrüfatında burjua əsaslarının inkişafına kömək etməli idi.

1825-ci ildə «Birləşmiş slavyanlar cəmiyyəti» Pestelin proqramını qəbul edib Cənub cəmiyyətinə qoşuldu. Müstəqil surətdə yaranmış bu təşkilat Rusiyanın, Polşanın, Çexiyanın, Serbiyanın və Avropanın şərqində və cənub-şərqində yerləşən digər slavyan və qeyri-slavyan ölkələrini (Macarıstanı, MoldaviyanıValaxiyanı) birləşdirməklə «dörd dəniz» arasında slavyan ölkələrinin demokratik federasiyasını yaratmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. «Slavyanların» qoşulması dekabristlərin Cənub cəmiyyətini gücləndirdi, çünki ən demokratik zabitləri, 1825-ci ildə cənubdakı üsyanın fəal iştirakçılarını bu cəmiyyətə daxil etdi. «Səadət ittifaqı» buraxıldıqdan sonra Peterburqda yaradılmış Şimal cəmiyyətinə N.Muravyov, N.Turgenev, S.Trubetskoy, Y.Obolenski, İ.Puşşin (A.S.Puşkinin dostu) daxil idilər. Sonralar K.F.Rıleyev, Bestujev qardaşları, P.Q.Kaxovski və başqaları bu cəmiyyətə daxil oldular. Cənub cəmiyyəti kimi Şimal cəmiyyəti də təhkimçilik quruluşuna və mütləqiyyətə qarşı ümumi mübarizə platformasında birləşmişdi. Şimal cəmiyyətinin üzvləri bir sıra proqram məsələləri barəsində müxtəlif fikirdə idilər. Məsələn, o dövrün məşhur azadlıqsevər şairi, Araqçeyev haqqında satiranın, «Voynarovski», «Düşüncələr» poemalarının müəllifi K.F.Rıleyev bir növ cəmiyyətin sol cinahını, respublikaçıları (Bestujev qardaşlarını, Kaxovskini, Odoyevskini, Küxelbekeri) öz ətrafında birləşdirdi. Onlar Nikita Muravyovun konstitusiya layihəsində ifadə edilmiş mötədil baxışların tərəfdarları ilə çoxlu mübahisə edirdilər.

N.Muravyovun "Konstitusiyası"

Nikita Muravyovun «Konstitusiyası» proqramının bəzi mühüm məsələlərini Pestelin «Russkaya pravda»sında olduğundan daha məhdud şəkildə və daha az ardıcıllıqla həll edirdi. Məsələn, Muravyovun fikrincə, çevrilişdən sonra Rusiya konstitusiyalı monarxiya olmalı, imperatorun simasında «dövlətin ali məmurunu», icraçı hakimiyyəti qoruyub saxlamalı idi. Muravyov ölkənin idarə olunmasının təşkilini Pestelin sxemində olduğundan bir qədər başqa şəkildə təsəvvür edirdi:

  • Xalq veçesi — iki palatadan ibarət qanunverici hakimiyyət orqanıdır.
  • Ali duma — iki il müddətinə seçilən xalq nümayəndələri palatasıdır.
  • Qanunvericilik məclisi — iki palatadan ibarətdir: bir illiyə seçilənlər palatası; üzvlərinin dörddə bir issəsi bir ildən sonra yenidən seçilən Dövlət Duması.
  • Dövlət başçısı — dövlətdə icraedici hakimiyyətdir.

N.Muravyovun «Konstitusiyası»na görə seçki hüququ bir sıra məhdudiyyətlərlə verilirdi: əmlak senzi), 21 yaş, daimi yaşayış yeri, şəxsi asılılığın olmaması seçki hüququ üçün məcburi idi. Bu və ya digər dövlət orqanına seçilmək üçün adamların gərək daha böyük mülkiyyəti olaydı.

Pestelin dövlət hakimiyyəti orqanları və seçki hüququ sxemi ilə bu sxemin müqayisəsində görünür ki, bir sıra müddəalarına görə N.Muravyovun layihəsi daha mülayimdir. N.Muravyovun layihəsinin zadəganlığın təsirindən irəli gələn daha böyük məhdudluğu mülkədar hakimiyyətindən azad edilmiş kəndlilər üçün torpaq məsələsinin həllində özünü göstərirdi. N.Muravyov belə hesab edirdi ki, torpaq bir mülkiyyət kimi mülkədarın əlində qalmalıdır, kəndliyə malikanə və hər ailəyə 2 desyatin torpaq hesabı ilə əkin sahələri verilirdi. Ümumiyyətlə, N.Muravyovun layihəsi hər halda açıq inqilabi xarakter daşıyırdı, çünki təhkimçilik hüququnun tamamilə ləğv edilməsi, hər cür silki imtiyazların məhv edilməsi, hamı üçün sənətkarlıq və sahibkarlıq azadlığı, habelə idarəetmə sissteminin burjua istiqamətində dəyişdirilməsi N.Muravyovun təklif etdiyi kimi Rusiyanın inkişafını xeyli irəlilətməli, sinfi mübarizə üçün geniş imkanlar açmalı idi.

Üsyan

 
I Nikolay Senat meydanında 14 dekabr 1825-ci il

İnqilabi çıxışlara hazırlaşan hər iki gizli cəmiyyətin üzvləri öz proqramını bir-biri ilə uzlaşdırmağa çalışırdılar, Rusiyanın dövlət quruluşunu dəyişdirməyin əsas məsələlərində lazımi fikir birliyinə nail olmuşdular. Qüvvələri təşkilatca birləşdirmək, çıxışa başlamalı olan mərkəzi müəyyənləşdirmək də lazım idi. Buna görə də 1823-1825-ci illər ərzində «Şimal» ilə «Cənub» arasında danışıqlar aparıldı. 1824-cü ildə Pavel Pestel xüsusi olaraq Peterburqa gəldi. Tam yekdillik əldə etmək mümkün olmasa da inqilabi təşkilatlar arasında əlaqələr hər halda genişləndi və möhkəmləndi. Cənubda «Birləşmiş slavyanlar cəmiyyəti»nin «cənublularla» qovuşması baş verdi, Polşa inqilabçıları ilə danışıqlar aparıldı. İnqilabi mübarizənin taktikası məsələsində Cənub və Şimal cəmiyyətlərinin üzvləri eyni fikirdə idilər. Leninin fikrincə, onlar «xalqdan çox uzaq idilər», hərbi inqilab yolunu, zadəgan sinfinin hökumətinə qarşı ordunun üsyanı yolunu qəbul edirdilər, onlar xalq üsyanından qorxurdular, belə fikirləşirdilər ki, zalq üsyanı qanlı hadisələrə, anarxiyaya və dağıntılara səbəb ola bilər. Onlar orduya arxalanmaqla qan tökmədən çevriliş etmək və hakimiyyəti ələ alıb xalqın mənafeyi naminə dəyişikliklər həyata keçirmək istəyirdilər.

I Aleksandrın qəfil ölümü və bundan sonrakı hadisələr gizli cəmiyyətlərin çıxışını sürətləndirdi. I Aleksandr 1825-ci ilin noyabrında Taqanroqda vəfat etdi. Ölmüş çarın uşağı olmadığından taxt-tacın varisi onun böyük qardaşı Konstantin idi. Lakin hələ Aleksandrın sağlığında Konstantin taxt-taca varis olmaq hüququndan yazılı şəkildə imtina etməyə məcbur olmuşdu. Bu sirri çara yaxın olan yalnız az-az adam bilirdi. Buna görə də çarın ölümü xəbəri alınan kimi Peterburqda qoşunlar, məmurlar və hətta Konstantinin yaşca kiçik olan qardaşı Nikolay imperator Konstantinə sədaqət andı içdilər. Nikolay Konstantinin taxtdan imtina etdiyini bilsə də onun bu işə münasibətinin aydınlaşdırmamış öz hüquqlarını tələb etməyə cəsarət göstərmədi. Konstantin isə çarın Polşadakı canişini kimi Varşavada yaşayırdı. O, Peterburqdan xəbər alan kimi taxt-tacdan imtina etdiyini bildirdi və Nikolaya and içdi. Bir-birinə and içən qardaşın ailəvi «oyunu» yuxarı hökumət dairələrində son dərəcə dumanlıq çarlıq vəziyyəti yaratmışdı. Konstantinə and içildiyi gündən başlayaraq bu vəziyyət dekabrın 12-dək davam etdi. Həmin gün isə Nikolay qardaşının taxtdan imtina etdiyini manifestlə elan edib taxta çıxmağı qərara aldı.

20 dekabr 1825-ci ildə I Nikolaya ünvanladığı məktubda Konstantin Pavloviç yazırdı:

Ulu Tanrı, bu nə hadisələrdi! Bu əclaf, hökmdar mələk olduğuna görə ondan narazı oldu və ona qarşı qəsd təşkil etdi. Bunlara nəyə lazımdır? Bu müdhiş və dəhşətlidir, hər şeyi əhatə edir, hətta tamamilə günahsız olsa da, baş verənləri belə düşünməz!

 
«Dekabristlər Senat meydanında», rəssam V.F.Timm
Dekabristlərin rəhbərləri: A. A. Bestujev, M. A. Bestujev, N. A. Bestujev, Dmitri Şepin-Rostovski

Dekabrın 14-də yeni and içmə, bu dəfə imperator Nikolaya and içmə təyin edildi.

Yaranmış vəziyyət Şimal cəmiyyətində qızğın müzakirə edilirdi və bundan çıxış üçün əlverişli vəziyyət kimi istifadə etmək qərara alındı. Cəmiyyətdə sol cinahın nüfuzu güclənmişdi. M.Bestujev öz xatirələrində yazır:

  Rıleyevin evi bizim üçün məşvərətə toplaşmaq yerinə, onun özü isə həmin müşavirələrin başlıca simasına çevrilmişdi.  
 
14 dekabr 1825-ci ildə M. A. Miloradoviçə ölümcül yara vurulması. G.A. Miloradoviçə aid rəsmdən qravür

Xalqın həyəcanlı vəziyyəti, hökumətin yuxarı dairələrində tərəddüdlər, habelə gizli cəmiyyət haqqında hökumətin xəbərçilərdən məlumat aldığı və həbslər başlandığı haqqındakı xəbərlər-bütün bunlar cəmiyyətin üzvləri tərəfindən nəzərə alındı. Dekabrın 14-də, Nikolaya «yenidən and içmə» mərasiminin təyin edildiyi gün cəmiyyətin üzvlərinin komandirlik etdikləri qoşun hissələrini Senat meydanına çıxarmaq və beləliklə senatorları və Dövlət şurasının üzvlərini Nikolaya and içməkdən imtina etməyə məcbur etmək və «Rus xalqına manifest»i elan etmək qərara alındı. Cəmiyyətin üzvlərinin tərtib etdikləri «Manifest»də təhkimçilik hüququnun ləğv olunduğu, mülki azadlıqlar müəyyən edildiyi xalq seçkiçiləri məclisinin («Böyük məclisin»), yəni Rusiyada idarəetmə formasını təyin etməli olan məclisin çağırıldığı elan edilirdi. Eyni zamanda plana görə Qış sarayı tutulmalı, çar ailəsi həbs edilməli idi. Hakimiyyət Müvəqqəti hökumətin əlinə keçməli idi. 12 dekabr 1825-ci ildə Nikolay Pavloviç ittifaq haqqında xəbər tutdu və həmin an üzünü imperator elan etmək qərarına gəldi. Üsyançılar 13 dekabr planına görə 14 dekabrda səhər Qış sarayını ələ keçirməli və çar ailəsini həbs etməli idi. Onlar Petropavlovsk qalasını ələ keçirməli, Senatın meydanına daxil olmalı və senatorıarı rus xalqına manifest verməyə məcbur etməli idilər. Manifestdə təhkimçilik hüququnun, hərbi məskənlərin, rekrut mükəlləfiyyətlərin ləğvi, vətəndaş azadlıqlarının deklarasiyası, hərbi xidmət müddətinin azaldılması öz əksini tapırdı. Dekabristlər hesab edirdilər ki, hakimiyyəti Müvəqqəti İnqilabi Komitəyə verməlidirlər. Bir neçə aydan sonra isə növbəti yığıncaq çağırılmalı, ölkənin gələcək siyasi quruluşu müəyyənləşməli və konstitusiya qəbul edilməlidir.Sui-qəsdçilər beş qvardiya polku və dəniz ekipajının - ümumilikdə 6000 adamın dəstəyinə ümid edirdilər. Tarix elmində dekabristlərin üsyan günündə hərbi qələbələrin mümkünlüyü haqqında vahid fikir yoxdur. Bir sıra tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, üsyan məğlubiyyətə məhkum idi. Digər müəlliflər isə hesab edirdilər ki, üsyanın qələbəsi real idi. Əgər üsyançılar yenidənqurmanın heç olmazsa çox az hissəsini belə reallaşdıra bilsəydilər, ölkənin inkişafında çox böyük yüksəliş olardı.

Səhər tezdən zabitlər- Şimal cəmiyyətinin üzvləri- öz hissələrində əsgərləri Nikolayın hərbi səfərbərliyinə qarşı təşviq etdilər.  Senat meydanında ilk olaraq 671 nəfərdən ibarət olan Moskva polku A. A. Bestujev, M. A. Bestujev və D. A.Şepin-Rostovskinin başçılığı altında daxil oldular. Dəniz qvardiya ekipajı N.A. Bestujev və A. P. Arbuzovun başçılığı altında senat meydanına daxil oldu. Bir saatdan sonra üsyançılara A. N. Suttofomun başçılğı altında daha bir polk qoşuldu (1250 nəfər). Senat qarşısında 2870 əsgər və matros yığıldı. 19 zabitdən başqa burda daha 16 dekabrist də vardı. Bu vaxt artıq yeni imperator olmuş I Nikolay ona sadiq qüvvələri meydana yeridirdi. İmperatorun üsyançıları təslim olmağa razı salmaq cəhdləri uğur qazanmadı.

Üsyanın yatırılması

 
General Mixail Andreyeviç Miloradoviçin Qış sarayının Hərbi qalereyasındakı portreti

Dekabrın 14-də səhər tezdən təşkilatın üzvləri öz hissələrində idilər və əsgərlər arasında təşviqat aparırdılar. Moskva polkunu, dənizçilər heyətini Leyb-qrenadyorları, cəmi 3 mindən bir qədər çox adamı Senat meydanına çıxarmaq mümkün oldu.Üsyançılar meydanda dayanıb növbəti əmrləri gözləyirdilər. Lakin S. B. Trubetskoy görəndə ki, nəzərdə tutulmuş plan baş tutmayıb, üsyan məğlubiyyətə məhkum olunub, meydana gəlmədi. Üsyançılar təşəbbüsü və onların strategiyasının sirli tutulması kimi qənimətləri əldən verdilər. Əlverişli məqamları itirən üsyançılar vəziyyəti öz xeyirlərinə dəyişə bilmədilər və passiv müdafiəyə keçdilər. Onlar ədalətli olaraq güman edirdilər ki,qaranlığın düşməsi ilə qoşunun bir hissəsi onların tərəfinə keçəcək. I Nikolay  1825-ci il 14 dekabr gecəsi adyutant Kondratiy Rılyevi həbsə göndərir. Həmin vaxtdan etibarən o artıq imperatorun etimadını qazanır.

 
I Nikolay 14 dekabr 1825-ci ildə Qış sarayının həyətində İstehkamçı batalyonunun leyb-qvardiyasının sıraları önündə

İmperator I Nikolay üsyançılara atəş açmağı əmr etdi. Axşam saat altıda hər şey qurtarmışdı. Rəsmi məlumatlara görə meydanda 1271 nəfər, eləcə də 970 şəhər müdafiəçisi ölmüşdü. Şimal cəmiyyətinin üzvlərinin həbsi başlandı. 14 dekabr üsyanı bütün mərhələlərdə həlledici hücuma keçməmək səbəbindən və sui-qəsdçilərin passiv taktikasına görə məğlun oldu. Onun üçün çox az bir müddətə hazırlanan aşağı səviyyəli təşkilat, lazımı birlik və mütəşəkkil fəaliyyətin olmaması xarakterik idi. Dekabristlər hərbi nümayiş ilə kifayətlənməli oldular. Qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq mümkün olmadı. Nəzərdə tutulan plan yerinə yetirilə bilmədi. Senatın və Dövlət Şurasının üzvləri üsyançıların meydana toplaşmasından qabaq and içmişdilər. Diktator seçilmiş Trubetskoy meydana gəlmədi. Ancaq Nikolayın general Mixail Miloradoviç və ali ruhanilər vasitəsilə əsgərləri dilə tutub «qiyamın» dayandırılmasına nail olmaq cəhdləri də müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. Əsgərlər hökumət süvarilərinin həmlələrini mətanətlə dəf edirdilər. Meydanda və yaxın küçələrdə üsyançıların başına çoxlu siravi adam, üsyançılara rəğbət bəsləyən adamlar toplaşmışdı. Dekabristlər başqa hərbi hissələrin onlara tərəf keçəcəklərini gözləyirdilər: axşama yaxın yeni diktator seçildi. Bu şəxs Aleksandr Odoyevski idi. Lakin fürsət əldən verilmişdi. Nikolayın qoşunları xeyli çox idi, onun sərəncamında artilleriya vardı. Nikolay paytaxt qarnizonunda tərəddüd edən hissələr olduğunu bildiyinə görə qaranlığın düşməsindən və «qara camaatın» əhval-ruhiyyəsindən qorxaraq işi sürətləndirməyi qərara aldı və qırma ilə atəş açmağı əmr etdi. Güclü qırma atəşləri altında üsyançıların sıraları sarsıldı. Bir çoxları yerindəcə həlak oldu, başqaları yaralandılar, qalanları qaçmağa başladılar. Gecəyə yaxın Peterburqda üsyan yatırıldı.

Çerniqov polkunun üsyanı

 
Çerniqov polkunun üsyanı
 
Sankt-Peterburqda 5 dekabristin edam olunduğu yerdə qoyulmuş obelisk

Peterburqda üsyan yatırılsa da, dekabristlər cənubda mübarizəni davam etdirməyə cəhd göstərdilər. Paytaxtdakı hadisələr haqqında məlumat cənublulara bir neçə gündən sonra çatmışdı. Sergey Muravyov-Apostolun komandanlıq etdiyi Çerniqov polku üsyana qalxdı. Üsyan dekabrın 29-da başlandı. Vasilkov şəhərində üsyançı qoşunların toplanışı və onlara baxış oldu. S.Muravyov-Apostolun və onun dostu Bestuyev-Ruyminin tərtib etdikləri inqilabi «katexizis» əsgərlərə oxundu: müəlliflər burada Müqəddəs Kitabdan istifadə edərək inqilabi ideyaları əsgərlərin şüuruna çatdırırdılar. Polk Vasilkovdan çıxıb digər hissələrin olduğu yerlərə tərəf irəlilədi, onlrın da özünə qoşulacağını ümid edirdi. Lakin hökumət buna yol verməmək üçün qabaqcadan lazımi tədbirlər görmüşdü.

1826-cı il yanvarın 3-də Çerniqov polku hökumət qoşunlarının böyük bir dəstəsi ilə qarşılaşdı və darmadağın edildi.  Cənub cəmiyyətinin üzvləri – S. S. Muravyev- Apostol və M. P. Bestujev- Ryumin 14 dekabr üsyanının dağılması xəbərini alanda 29 dekabr 1825- ci ildə Kiyev quberniyasında başlayan silahlı üsyan təşkil etdilər. Çerniqov polkunun üsyanı adlanan çıxışda 1000 əsgər və zabit iştirak edirdi. S. S. Muravyev- Apostol tez və qansız inqilab ideyasını reallaşdırmağa çalışırdı. Yürüş zamanı üsyançılar güman edirdilər ki, digər sui-qəsdçi zabitlərin başçılığı ilə qalxmış hissələrə birləşəcəklər. Həmin vaxt isə üsyan qaldırmış rayonlara yeridilmiş hökumət qoşunları üsyançılar izolasiya etdilər. 3 yanvar 1826-cı ildə S. S. Muravyev- Apostolun qoşunu güllələndi. Üsyanın rəhbərlərini tutub Peterburqa gətirdilər.

Beləliklə, cənubda da üsyan müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. Çarizmin üsyançılara belə tez və asanlıqla qalib gəlməsinin əsas səbəbi bu idi ki, üsyançılar xalqa arxalanmırdılar, əslində öz zadəgan məhdudluqları ilə arxalana da bilməzdilər. Vladimir Lenin o vaxt yaranmış vəziyyəti aşağıdakı kimi səciyyələndirir:

Təhkimçilik Rusiyası tam əsarət altındadı və onda heç bir hərəkət yoxdur. Zadəganların cüzi bir azlığı protestə qalxır; bunlar xalq tərəfindən yardım görmədiyi üçün gücsüz idi». Dekabristlər Peterburqda Senat meydanını dövrəyə alan xalq kütləsinin həmrəyliyindən istifadə etməyə cəhd göstərmədilər, onlar cənubda da bunu etmədilər, hərçənd yerli kəndlilər üsyana qalxmış çerniqovçulara ürəkdən rəğbət bəsləyidi və onlara kömək etməyə çalışırdılar. Hətta çıxışda iştirak edən, o zaman hələ təhkimli kəndlilərdən ibarət olan əsgərlər kütləsi passivlik göstərmişdi.

Həbs və məhkəmə

 
Edam olunmuş beş dekabrist

Üsyanın I Nikolay tərəfindən yatırılmasından sonra P.Pastel, K.Rılyev, P.Kaxovski, S.Muravyov-Apostol, M.Bestujev-Ryumin edam edilmiş, qalanları isə SibirəQafqaza sürgün edilmiş, ictimai-siyasi həyatdan uzaqlaşdırılmışdılar. Çarizm dekabristlərə amansızcasına divan tutdu. Pestel, S.Muravyov-Apostol, Bestujev-Ryumin, Kaxovski və Rıleyev asıldılar. Katorqaya məhkum edilən, həbs edilən, sürgün edilən və rütbəsi ləğv edilib sıravi əsgərliyə keçirilən (100 nəfərdən artıq adam) digər dekabristlərin bir çoxu cəza yerində vaxtsız öldü, bəziləri dəli oldular və yalnız onların az bir hissəsi 30 ildən sonra "amnistiya" aldı və Vətənə qayıtdıqdan azacıq sonra vəfat etdi.

Dekabristlərin əksəriyyəti katorqa və sürgün cəzasını Sibirdə çəkirdi. Sibirin «darısqal katorqa sığınacaqlarının» ağır məhrumiyyətlərinə və əzablarına baxmayaraq onların, demək olar, hamısı öz inqilabi baxışlarına axıradək sadiq qaldı. Sibir «məskənlərində» onlar öz maarifçilik fəaliyyətlərini dayandırmırdılar, Sibirin şəhər və kənd əhalisinə təsir edib onların şüurunda dərin iz qoymuşdular.

 
Sovet plakatı. «Qığılcımdan alov qalxar. 14 dekabr 1825 — 14 dekabr 1919»

A.S.Puşkinin Sibir «Katorqa sığınacaqlarına» göndərdiyi məktuba Odoyevskinin cavab məktubunda deyilirdi ki, dekabristlər öz işlərinin ölmədiyinə inanırlar. Onun məktubundakı «Qığılcımdan alov qalxar» sözləri ilə ifadə edilən bu inam 1917-ci ildə özünü doğrultdu. V.İ.Lenin «Gertsenin xatirəsi» məqaləsində yazırdı: "Dekabristlər Gertseni oyatdılar". Gertsen inqilabi təşviqatı genişləndirdi. Çernışevskidən başlayaraq «Narodnaya volya» qəhrəmanlarına qədər raznoçin inqilabçılar bu təşviqatı davam etdirdilər, genişləndirdilər, möhkəmləndirdilər, qüvvətləndirdilər. Mübarizələrin dairəsi genişləndirildi, onların xalqla əlaqəsi qüvvətləndi. Gertsen bunları «gələcək fırtınanın gənc şturmanları» adlandırmışdı. Lakin bu hələ fırtınanın özü deyildi. «Fırtına kütlələrin özlərinin hərəkatıdır». Lenin qeyd etmişdir ki, fırtınanın birinci dalğası 1905-ci ildə qalxdı.

Təsiri

Dekabristlər üsyanı uğursuz olsa da, Puşkinin liderlik ettiyi bir çox şair və yazar tərəfindən yaradılan həyəcan sonradan bütün ölkəni bürüdü. Yüzilliyin ilk rübündə Lermontovun şeirleri, Nikolay Qoqolun oyun və hekayələri, Vissarion Belinskinin ədəbiyyat tənqidlərilə siyasət və sosial məsələlərdəki məqalələri buna örnək sayıla bilər.

Dekabrist üsyanının Rusiya tarixində müstəsna yeri var. Sonradan ölkəni irəliyə aparacaq bütün hərəkatlar bu üsyandan böyük dərs aldılar. 1861-ci ildə çarın fərmanı ilə təhkimçilik hüququ ləğv edildi. Dekabristlər rus mədəniyyətinin, elminin və maarifçiliyin inkişafına əvəzsiz xidmət göstərdilər. Onlar alovlu vətənpərvər idilər - qabaqcıl ideyaların bütün xalqın sərvəti olduğuna inanır, yeni düşüncə tərzinin, ictimai fikir anlayışının formalaşmasına çalışırdılar. Hətta "Sibir mədənlərinin dərinliyində" də maarifçiliklə məşğul olurdular.

Dekabristlərin muzeyləri

 
Volkonskinin ev-muzeyi filialı, İrkutsk
  • İrkutsk şəhərində dekabristlərin tarixi-memorial muzeyi;
  • Yalutorovsk şəhərində muzey kompleksi;
  • Buryatiyada Novoselengin dekabristlər muzeyi;
  • Dekabristlərin Turin ev-muzeyi;
  • Petrovs-Zabaykalskda dekabristlər muzeyi;
  • Dekabristlərin Kurqan şəhərindəki muzeyi;
  • Çita şəhərində "Dekabristlərin kilsəsi" muzeyi;
  • Krasnodar diyarının Minusinsk şəhərində dekabrist muzeyi;
  • İrkutsk şəhərində Trubetskoyun ev-muzeyi;
  • İrkutsk şəhərində Volkonskinin ev-muzeyi.

Filmoqrafiya

  • Dekabristlər (1926) — rejissor Aleksandr İvanovskinin çəkdiyi tarixi-bioqrafik dram janrında olan səssiz film;
  • Cazibədar xoşbəxtlik ulduzu (rus. Звезда пленительного счастья; 1975) — rejissor Vladimir Motılın çəkdiyi tarixi dram filmi;
  • Nicat ittifaqı (2019) — rejissor Andrey Kravçukun bədii filmi.

Qeydlər

  1. 14 dekabr 1825-ci il
  2. zabitlər arasında gələcək dekabristlərin bir çoxu vardı
  3. I Aleksandr polkun hamisi idi.
  4. Böyük fransız burjua inqilabındanParis kommunasına qədər
  5. Sərbəst işçi qüvvəsinin olmaması, faydasız gömrük sistemi, daxili siyasətdə "arakçeyevçilik" üzündən
  6. Ömürlük seçilmiş 120 üzvdən — boyardan ibarət olmalı idi
  7. zəruri məhsulun əldə olunması üçün
  8. Zadəgan malikanəsinin 10 min desyatin və daha çox torpağı vardısa, həmin torpaqlar əvəz ödənilmədən müsadirə edilmirdi, əgər zadəgan torpağı bundan az idisə, 5 min desyatindən başlayaraq həmin torpaqlar pul ilə alınırdı.
  9. onların hər üç nəfərindən biri iki ildən sonra yenidən seçilir
  10. onun canişini və müşaviri
  11. minimum 500 manatlıq daşınmaz əmlak və ya 1000 manatlıq daşınmaz əmlak
  12. hər hansı bir şəxsin yanında qulluqda olmamaq
  13. yəni pasasiv seçki hüququna malik olmaq
  14. ali dumaya üzv seçilmək üçün 30-60 min manatlıq əmlakın
  15. «Polşa vətənpərvərlər cəmiyyəti» ilə
  16. dekabrın 13-də Pestel həbs edilmişdi
  17. təxminən 9 min əsgər, 3 min atlı, eləcə də artilleriya və silah

İstinadlar

  1. Мемуары декабристов. Северное общество / Ред. В. А. Фёдоров. — Москва: МГУ, 1981.
  2. Пестриков Н. С. История лейб-гвардии Московского полка. СПб., 1903—1904.
  3. Лейб-Гвардии Московский полк
  4. Судравский В. К. История Лейб-гвардии гренадерского полка, 1756—1906. СПб. 1906
  5. Гвардейский Экипаж
  6. Восстание декабристов на сенатской площади
  7. Восстание декабристов | Президентская библиотека
  8. Королевство Пруссия: «Тильзитский мир», полная версия
  9. Указ о вольных хлебопашцах  (rus.)
  10. Мемуары декабристов. Северное общество / Ред. В. А. Фёдоров. — Москва: МГУ, 1981. с.8
  11. SSRİ tarixi. Birinci hissə. Prof. V.V. Mavrodinin redaktəsi ilə. Bakı, 1985, səh.553.
  12. Гессен В. М. Аракчеевская барщина: исторические зарисовки из эпохи военных поселений. — М., 1932. — 119 с.: ил.
  13. SSRİ tarixi. Birinci hissə. Prof. V.V. Mavrodinin redaktəsi ilə. Bakı, 1985, səh.556
  14. Томсинов В. А. Временщик: А. А. Аракчеев. — ТЕИС, 1996. — С. 40.
  15. Кизветтер А. А. Император Александр I и Аракчеев. В кн.: Исторические очерки. М.,1912
  16. Отто Н. К. Черты из жизни гр. А. А. Аракчеева. «Древняя и новая Россия», 1875, № 1—3;
  17. Ратч В. Ф. Сведения о гр. А. А. Аракчееве. СПб., 1864
  18. Государственный Эрмитаж. Западноевропейская живопись. Каталог / под ред. В. Ф. Левинсона-Лессинга; ред. А. Е. Кроль, К. М. Семенова. — 2-е издание, переработанное и дополненное. — Л.: Искусство, 1981. — Т. 2. — С. 251, кат.№ 7813. — 360 с.
  19. К временщику (Рылеев)
  20. Рылеев К. Ф. Избранное. — М: Детская литература, 1977.
  21. Надменный временщик, и подлый и коварный
  22. Кайгородов В. Аракчеевщина. — М. : Дело, 1912. — 96 с. — (Историческая библиотека; № 44)
  23. Карамзин. Записка о древней и новой России в ее политическом и гражданском отношениях
  24. Фёдоров В. А. Голицын // Православная энциклопедия. — М. : Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2006. — Т. XI. — С. 695-697. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 5-89572-017-X.
  25. Беседа на гробе младенца о бессмертии души ; рукопись ; Станевич, Евстафий Иванович
  26. Французские просветители — Вольтер и Руссо
  27. Новая история стран Европы и Америки. Под ред. А.В. Адо. М., 1986.
  28. А. С. Грибоедов и декабристы. Нечкина М. В. М., 2016.
  29. Всё, что нужно знать о декабристах
  30. «Мы были дети 1812 года» - Красная звезда».
  31. МЫ БЫЛИ ДЕТИ 1812 ГОДА
  32. Александр Радищев. ПУТЕШЕСТВИЕ ИЗ ПЕТЕРБУРГА В МОСКВУ
  33. A.Qriboyedov. "Ağıldan bəla" pyesinin tam mətni  (rus.)
  34. Грибоедов А. С. Горе от ума. СПб., 1833.
  35. Пнин Иван Петрович
  36. Николай Иванович Тургенев
  37. Enikolopov İ.K. Qriboedovun həyatı. [red. C.Cəfərov] B.: Azərnəşr, 1946, səh.39
  38. ГРИБОЕДОВ и ДЕКАБРИСТЫ. Статья М. Нечкиной
  39. Трубецкой С. П. Записки // Мемуары декабристов. Северное общество. — М.: Издательство МГУ, 1981.
  40. Нечкина М. В. Движение декабристов. Т. 1. — М., 1955. — С. 154.
  41. История СССР с древнейших времен до наших дней. Т. 4. С.180
  42. Метафизика пола и любви. Самопознание (сборник). С.245
  43. Зеленая лампа
  44. Декабрист в повседневной жизни. Лотман М. Ю. Беседы о русской культуре[ölü keçid]
  45. Щеголев Павел Елисеевич "Зеленая лампа"  (rus.)
  46. Мемуары декабристов. Северное общество. — М.: Издательство МГУ, 1981.
  47. Павел Иванович Пестель
  48. Киянская О. И. Павел Пестель: офицер, разведчик, заговорщик / Научн. ред. Д. М. Фельдман. — Москва: Параллели, 2002. — С. 512. — 1000 экз. — ISBN 5-93273-063-3.
  49. А.С. Пушкин и П.И. Пестель: к истории взаимоотношений
  50. «Русская правда» П.И. Пестеля
  51. Нечкина M.B. Грибоедов и декабристы. М., 1977, стр.109.
  52. Павел Пестель. «Русская правда». М., 1993.
  53. "Русская Правда" П. И. Пестеля
  54. Восстание декабристов. — М.—Л., 1958. — Т. 7. (первая публикация полного текста «Русской правды»).
  55. Нечкина М. В. Общество соединенных славян. — М.; Л., 1927.
  56. Кондратий Федорович Рылеев. Войнаровский
  57. Кондратий Федорович Рылеев. Думы
  58. Кондратий Федорович Рылеев. (pdf)
  59. N.Muravyovun «Konstitusiyası»nın tam mətni  (rus.)
  60. SSRİ tarixi. Birinci hissə. Prof. V.V. Mavrodinin redaktəsilə. Bakı. 1985, səh.566.
  61. Конституция Н. М. Муравьева
  62. Из переписки Николая I и Константина Павловича
  63. «Восстание декабристов. Автор: Тимм В.»
  64. Восстание декабристов. Причины поражения
  65. Манифест «К русскому народу». 13 декабря 1825 г.
  66. Правление Николая I[ölü keçid]
  67. История России. Новое и новейшее время. М., 2010, стр.65.
  68. Cледственное дело Д. А. Щепина-Ростовского.
  69. История России. Новое и новейшее время. М., 2010, стр.66.
  70. Государственный Эрмитаж. Западноевропейская живопись. Каталог / под ред. В. Ф. Левинсона-Лессинга; ред. А. Е. Кроль, К. М. Семенова. — 2-е издание, переработанное и дополненное. — Л.: Искусство, 1981. — Т. 2. — С. 254, кат.№ 7819. — 360 с.
  71. Восстание декабристов. Материалы. Т. IX — М.: Госполитиздат, 1950
  72. Лотман Ю. М. Декабрист в повседневной жизни. М., 1994. стр 456
  73. Волкенштейнъ А. Исторія Лейбъ-Гвардіи Сапернаго баталіона 1812-1852. – СПб., 1852.
  74. Бондаренко А. Ю. Милорадович. — М.: Молодая гвардия, 2008. — 554 с. — (ЖЗЛ; вып. 1127). — ISBN 978-5-235-03106-7.
  75. Обелиск на месте казни декабристов
  76. Андреева Л.Восстание Черниговского полка. (Декабристы на Украине) // Пламя. — Харьков, 1925.
  77. Дружинин Е. М.Восстание Черниговского полка // Очерки истории движения декабристов. — Изд-во политической литературы, 1954.
  78. Киянская О. И.Южный бунт. Восстание Черниговского пехотного полка 29 декабря 1825 — 3 января 1826 г. — Изд-во Росс. гос. гуманитарного ун-та, 1997. — ISBN 978-5-7281-0004-1
  79. Черниговского полка восстание
  80. ЧЕРНИ́ГОВСКОГО ПОЛКА́ ВОССТА́НИЕ 1825
  81. Муравьев-Апостол Сергей Иванович Православный катехизис
  82. Восстание Черниговского полка
  83. Lenin dekabristlər haqqında  (rus.)
  84. П.И. Пестель на следствии.
  85. Edam olunmuş dekabristlər  (rus.)
  86. Где похоронены казненные декабристы
  87. "Боленко К. Г. Верховный уголовный суд в системе российских судебных учреждений первой половины XIX века" (PDF).
  88. Федоров В. А. Своей судьбой гордимся мы… — М.: Мысль, 1988, 298 с. ISBN 5-244-00067-5
  89. Эдельман О. Следствие по делу декабристов — М.: REGNUM, 2010, 356 c. ISBN 978-5-91887-001-3
  90. . 2019-12-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-21.
  91. Пушкин А.С. «Во глубине сибирских руд» и «Ответ» декабриста А.И. Одоевского
  92. Фелицына В.П., Прохоров Ю.Е. Из искры возгорится пламя // Русские пословицы, поговорки и крылатые выражения. Лингвострановедческий словарь / Ин-т рус. яз. им. А.С. Пушкина. Под ред. Е.М. Верещагина, В.Г. Костомарова. — М.: Русский язык, 1988.
  93. Памяти Герцена. В.И. Ленин (1912)
  94. "Декабристы разбудили Герцена..."
  95. В.И.Ленин. "Памяти Герцена" - souz.info
  96. Троицкий Н. А. «Народная воля»//Россия в XIX веке: Курс лекций
  97. Большевик - Том 21,Выпуск 2
  98. В.И. ЛЕНИН О ПОКОЛЕНИЯХ РЕВОЛЮЦИОНЕРОВ РОССИИ
  99. Лермонтов и декабристы
  100. Dekabristlər Lermontov ensiklopediyasında  (rus.)
  101. Анненкова Е.И. Гоголь и декабристы. М., 1989
  102. Белинский В. Г.: биобиблиографическая справка
  103. Иркутский областной историко-мемориальный музей декабристов
  104. Иркутский областной историко-мемориальный музей декабристов
  105. Yalutorovsk muzey kompleksinin rəsmi saytı  (rus.)
  106. Ялуторовский музейный комплекс
  107. Новоселенгинский музей декабристов
  108. Новоселенгинский музей Республики Бурятия
  109. Туринский музей декабристов
  110. ТУРИНСКИЙ МУЗЕЙ ДЕКАБРИСТОВ
  111. Музей декабристов (г. Петровск-Забайкальский)
  112. Дом-музей декабристов - Культура.РФ
  113. Музей декабристов (г. Чита)
  114. Музей декабристов в г. Минусинске
  115. Музей декабристов г. Минусинск - Культура.РФ
  116. Дом-музей Трубецких - Культура.РФ
  117. Дом-музей Трубецких
  118. Дом Волконского, Иркутский областной историко-мемориальный музей декабристов
  119. Декабристы (1926) - информация о фильме
  120. Звезда пленительного счастья
  121. Союз Спасения (2019) — КиноПоиск
  122. Союз Спасения (2019) - информация о фильме

Ədəbiyyat

  • SSRİ tarixi. Birinci hissə. Prof. V.V. Mavrodinin redaktəsi ilə. Bakı, 1985
  • Академическая документальная серия «Полярная звезда»
  • Гордин Я. Мятеж реформаторов. 14 декабря 1825 года. — Л.: Лениздат, 1989
  • Гордин Я. Мятеж реформаторов. После мятежа. — М.: ТЕРРА, 1997.
  • Фёдоров, В. А. (1981). Мемуары декабристов. Северное общество. İstifadə tarixi: 18 dekabr 2019. (#parameter_ignored_suggest)
  • Оленин А. Н. Частное письмо о происшествии 14 декабря 1825 года // Русский архив, 1869. — Вып. 4. — Стб. 731—736; 049—053. 2019-11-08 at the Wayback Machine
  • Свистунов П. Несколько замечаний по поводу новейших книг и статей о событии 14 декабря и о декабристах // Русский архив, 1870. — Изд. 2-е. — М., 1871. — Стб. 1633—1668. 2018-11-22 at the Wayback Machine
  • Сухозанет И. О. 14 декабря 1825 года, рассказ начальника артиллерии Сухозанета / Сообщ. А. И. Сухозанет // Русская старина, 1873. — Т. 7. — № 3. — С. 361—370. 2012-01-06 at the Wayback Machine
  • Фелькнер В. И. Записки генерал-лейтенанта В. И. Фелькнера. 14-е декабря 1825 года // Русская старина, 1870. — Т. 2. — Изд. 3-е. — Спб., 1875. — С. 202—230. 2019-04-15 at the Wayback Machine
  • Декабристи в Україні: дослідження й матеріали / Упор. Г. Д. Казьмирчук, Ю. В. Латиш; наук. ред. проф. Г. Д. Казьмирчука. Т. 7. К., 2013. 440 с.
  • Латиш Ю. В. Декабристи в Україні. Історіографічні студії. Київ, 2014. — 237 с.
  • Gabayev, G. S. (1932, in Russian). , in: Dekabristy i ih vremya (Декабристы и их время), vol. 4. Moscow: VOPSP.
  • Mazour, Anatole (1937). The first Russian revolution, 1825: the Decembrist movement, its origins, development, and significance. Stanford University Press. Reissue: ISBN 0-8047-0081-8, ISBN 978-0-8047-0081-8.
  • Nechkina, Militsa (1984, in Russian). Dekabristy (Декабристы). Moscow: Nauka].
  • Seton-Watson, Hugh (1988). The Russian empire, 1801–1917. Oxford University Press. ISBN 0-19-822152-5, ISBN 978-0-19-822152-4.
  • Figes, Orlando (2002) Natasha's Dance: a Cultural History of Russia. London. ISBN 0-7139-9517-3
  • Mazour, A.G. 1937. The First Russian Revolution, 1825: the Decembrist movement; its origins, development, and significance. Stanford University Press
  • Rabow-Edling, Susanna (May 2007). "The Decembrists and the Concept of a Civic Nation". Nationalities Papers. 35 (2): 369–391. doi:10.1080/00905990701254391.
  • Sherman, Russell & Pearce, Robert (2002) Russia 1815–81, Hodder & Stoughton
  • Eidelman, Natan (1985) Conspiracy against the tsar, Moscow, Progress Publishers, 294 p. (Translation from the Russian by Cynthia Carlile.)
  • Crankshaw, E. (1976). The Shadow of the Winter Palace: Russia's Drift to Revolution, 1825–1917. New York: Viking Press.

Xarici keçidlər

  • Восстание декабристов и программные документы  (rus.)
  • Сенатская площадь со спутника.
  • Николай Троицкий Декабристы: Восстание // Россия в XIX веке. Курс лекций. М., 1997.
  • Приговор Верховного уголовного суда и другие документы
  • Decembrist exile in Irkutsk  (ing.)
  • Decembrist exile in Siberia (rus.)
  •  (rus.)

dekabristlər, üsyanı, Восстание, декабристов, dekabr, 1825, ildə, rusiya, imperiyasının, paytaxtı, peterburqda, baş, vermiş, dövlət, çevrilişi, cəhdi, Восстание, декабристовyer, sankt, peterburq, rusiya, imperiyasıtarix, dekabr, 1825səbəb, 1825, səltənət, fasi. Dekabristler usyani rus Vosstanie dekabristov 14 dekabr 1825 ci ilde 6 Rusiya imperiyasinin paytaxti Peterburqda bas vermis dovlet cevrilisi cehdi 7 Dekabristler usyanirus Vosstanie dekabristovYer Sankt Peterburq Rusiya imperiyasiTarix 14 dekabr 1825Sebeb 1825 ci il seltenet fasilesiEsas meqsed Mutleqiyyetin ve tehkimcilik huququnun legvi Konstantin Pavlovicin taxta cixarilmasi I Nikolay terefinden konstitusiya tesdiq edilmesiNetice Usyanin yatirilmasiTeskilatcilar DekabristlerHereketverici quvveler Simal gizli cemiyyeti 1 Moskva leyb qvardiya polku 2 3 Qrenader leyb qvardiya polku 4 Qvardiya ekipaji 5 Istirakci sayi teqriben 3000 nefer Vikianbarda elaqeli mediafayllarXIX esrin evvellerinde Rusiyanin beynelxalq veziyyeti son derece murekkeb idi Tilzit sulh muqavilesinden 8 sonra da Rusiya musteqil xarici siyaset yeritmekde davam edirdi 1812 ci ilde Car ordusu Fransani meglub etdi Napoleon uzerinde qelebeden sonra Qerbi Avropa heyati ile tanis olmus bezi mutereqqi fikirli rus zabitleri Rusiyada deyisiklikler aparmaq ugrunda mubarizeye basladilar Milyonlarla kendli hele de agir teqiblere meruz qalirdi Avropada doyusen rus esgerleri olkelerinin dovlet qurulusunun sosial heyatlarinin ve qurumlarinin ne qeder geride qaldiqlarini gormusduler Carligin boyundurugu altindaki xalqin boyuk bir bolumunu teskil eden kendlilerin torpaga tehkimciliyi saxlamasi esgerler ucun narahat bir gercek idi I Aleksandrin teqibleri ve militarist rejiminden narazi olan esgerler kendliler cemiyyetler yeni cevre yaratdilar Iki esas istiqamet muzakire olunurdu mehdud monarxiya ve federativ dovlet Aleksandrin olumunden sonra I Nikolayin taxta cixacagi gun a Rusiya tarixinde bir Cara qarsi yonelmis ilk silahli usyan gerceklesdi 1825 ci il dekabrin 14 de herbcilerin usyani bas verdi Bu usyan tarixe dekabristler usyani kimi daxil oldu Dekabristler usyani Rusiyada inqilabi herekatin baslangicini qoydu Mundericat 1 Zemin 2 Herekatin baslanmasi ve usyana hazirliq 2 1 Dekabristler 2 2 Rusiya dekabristler usyani erefesinde 2 3 Dekabristlerin ilk gizli cemiyyetlerinin yaranmasi 2 4 Pestelin Russkaya pravdasi 2 5 N Muravyovun Konstitusiyasi 3 Usyan 4 Usyanin yatirilmasi 5 Cerniqov polkunun usyani 6 Hebs ve mehkeme 7 Tesiri 8 Dekabristlerin muzeyleri 9 Filmoqrafiya 10 Qeydler 11 Istinadlar 12 Edebiyyat 13 Xarici kecidlerZemin Redakte Imperator I Aleksandr XIX esrin evvellerinde Rusiya ictimai iqtisadi inkisaf baximindan Qerbi Avropa olkelerinden xeyli geride idi 1801 ci ilde Rusiyada saray cevrilisi bas verdi I Pavel olduruldu ve onun oglu I Aleksandr taxta cixarildi 1801 1825 Kendli meselesinin keskinliyini zeifletmek ucun 1803 cu ilin 20 fevralinda azad taxilcilar haqqinda ferman 9 verildi Fermana gore mulkedarlara icaze verilirdi ki oz arzularina gore pul alib kendlileri torpaqla birlikde azad etsinler 1810 cu ilde yaradilan Dovlet surasi ali idareetme orqani kimi fealiyyet gosterse de carin yaninda mesveretci orqan idi 1812 ci il Veten muharibesinin ve 1813 1814 cu illerde Qerbi Avropaya yuruslerin neticeleri agir bir yuk kimi Rusiya iqtisadiyyatinin uzerine dusdu Dusmenin mudaxilesi neticesinde seher ve kendler o cumleden Rusiyanin kohne paytaxti Moskva ve Smolensk kimi seherler xarabazara cevrilmis ve yandirilmisdi Olkeye yuz milyonlarla rubl deyerinde ziyan deymisdi Teqriben milyon yarim kimi rekrut ve xalq qosunu esgeri kimi silahlandirilmisdi Doyus meydanlarinda ve xestelikler neticesinde kulli miqdarda adam helak olmusdu Ekinlerin mehv edilmesi mal qaranin telef olmasi ehalinin var yoxdan cixmasi demek idi Muharibe maliyye isini ve pul tedavulunu son derece pozmusdu Mulkedar tehkimci hokumeti yaranmis iqtisadi veziyyetin agirligini butunlukle xalq kutlelerinin uzerine salmisdi Dovlet budcesinin kesiri adambasina vergiler kendlilerden alinan toycu rusumlari ve ickiden araqdan elde edilen gelir hesabina odenilirdi Olkenin teserrufat heyatinin umumi tenezzulu ve kutlelerin var yoxdan cixmasi uzunden bu gelirler az olduguna gore dovlet kagiz pullar eksinaslar buraxmaga baslamisdi bu pullar ise ilden ile qiymetden dusmurdu 20 ci illerde gumus rublun mezennesi kagiz pulun teqriben 3 rubluna beraber tutulurdu Bahaligin artmasi xalqin veziyyetini daha da pislesdirirdi Xalq arasinda milli hissin yukselmesi 1812 ci ilde dusmene qarsi mubarizede ozunu gostermis quvvenin basa dusulmesi mulkedar kendinde votcina manufakturasinda ve esger kazarmasinda kendlinin oz tehkimci veziyyetini daha aydin basa dusmesine tekan verdi 10 Xalq etirazinin ruhu guclenmisdi Kendliler biyar ve toycunun daha da artirilmasina ve mulkedarlarin onlari torpaqdan mehrum etmek cehdlerine getdikce daha tez tez etiraz cixislari ile cavab verirdiler 1813 1825 ci illerde 200 dek kendli igtisasi bas vermisdi bu illerde igtisaslarin orta illik sayi ise Veten muharibesinden evvelki illere nisbeten iki uc defe artiq idi 11 Hemin illerde kendli mubarizesi inadkarligi ve surekli olmasi ile seciyyevi idi Bir sira hallarda kendliler mulkedarlara qarsi bir nece il mubarize aparmisdilar Meselen Ryazan quberniyasinda yerli qubernatorun melumatina gore kendliler tez tez itaetsizlik ve cosgunluq gosterirdiler ve bezen bu hereketler iki uc il davam edirdi Kostroma quberniyasinda mulkedar Messaninovun doqquz kendinin tehkimlileri 1818 ci ilde qiyama baslamis ve mubarizeni 1820 ci iledek davam etdirmisdiler hemin il ise mulkedar qadin Abaldueyevanin min neferden artiq tehkimli kendlisi qiyamcilara qosulmusdu Usyan eden kendlilerin getdikce daha cox inadkarliq gosterdiklerini burdan gormek olardi ki hokumet kendlileri sakitlesdirmek ucun esger desteleri gonderilmesine getdikce daha tez tez el atmali olurdu 1816 ci ilden 1825 ci iledek kendlileri yuz defeden cox herbi quvve hesabina sakitlesdirmek yeni kendli igtisaslarinin yaridan coxunu silah gucune yatirtmaq lazim gelmisdir General adyutant Aleksandr Cernisevin Qis sarayinin Herbi qalereyasindaki portreti 1818 1820 ci illerde Don sahilindeki kendli herekati en kutlevi herekat idi Vaxtile Don cayinin ve onun qollarinin sahillerinde serbest yasayan ehali oz kazak bascilari getmanlar ve diger bascilar terefinden esaret altina alinmisdi Butun torpaqlar yuksek zutbeli kazaklarin serencamina verilmis ve belelikle onlar torpaq ve tehkimliler uzerinde huquqlari olan yeni zadeganlara cevrilmisdiler Don sahilinde Ukraynanin ve Rusiyanin merkezi quberniyalarindan qacib gelmis coxlu kendli yasayirdi Onlar bu yerlerde azadliq axtarirdilar amma yene de kole veziyyetine dusmusduler igtisaslar baslanmisdi Hokumet Donda mulkedarlarin torpaq sahibliyini nizama salmagi qerara almis ve bunun ucun xususi komite tesis etmisdi Kendliler hokumetin qerarini ozlerine xeyirli olan terzde basa dusmusduler ona gore de igtisaslar xususi bir quvve ile genislenib boyuk bir erazini burumusdu Herekatda 45 minden cox kendli istirak edirdi General adyutant Aleksandr Cernisov kendlileri sakitlesdirmeye gonderilmisdi onun serencaminda alti piyada alayi iki suvari eskadronu ve alti top vardi General qirmali top mermilerinden ve gullelerden istifade ederek usyani yatirtdi Usyancilara amasizcasina divan tutuldu 263 nefer qamci cubuq cezasina mehkum edildi katorqaya ve Sibire surgune gonderildi Kazarmalarda esgerleri menasiz derecede xirda herbi telim teleblerinin yetirilmesinde en kicik xetalara gore vehsicesine cezalar tetbiq eden arakceyevcilik gozleyirdi 12 1816 1825 ci illerde esgerlerin en azi 15 aciq cixisi bas vermisdi 13 1820 ci ilin oktyabrinda Semyonovsk polkunun qiyami paytaxtda boyuk siyasi hadise oldu Yurusler zamani bir cox esgeri isleri ile sohret qazanmis polk vetene qayitdiqdan sonra Arakceyevin elaltisi Svartsin komandaligi altina dusdu Teze komandir humanist zabitliye b alismis esgerlerin qelbinde serbestlik ruhunu oldurmeyi qerara almisdir Cubuq intizami esgerin sexsiyyetinin tehqir edilmesi Svartsin esgerlere tesirini baslica metodu idi Semyonov polku esgerlerinin cixisi hokmdar rotasinin c sikayeti ile baslandi Polkun rehberliyi rotani hebs edib Petropavlovsk qalasinda tecrid etdiler Polkun qalan rotalari etiraz edenleri mudafieye qalxdilar ve butun polk qalaya salinmis olundu Peterburqun hakimiyyet orqanlari ve xaricden telesik qayitmis car polkun cixislarindan qorxuya dusduler Kazarmalarda esgerler arasinda hokumet eleyhine intibahnameler yayilirdi Intibahnamelerde cara ve zadeganlara qarsi mubarize aparmaq zadeganlarin evezine oz komandirlerini secmek haqqinda cagiris vardi car zadeganlarin menafeyini qoruyan en boyuk quldur adlandirilirdi Hokumet qiyamcilara amansizcasina divan tutdu Tehrikcileri bir nece defe esger siralari arasindan kecirib cubuqladilar bele cismani cezadan sonra sag qalanlari katorqaya gonderdiler Butun polk legv edildi Katorqaya gonderilmis ve ucqar herbi hisselere sepelenmis semyonovcularin qelbinde hakimiyyet orqanlarina nifret yasayirdi ve onlar diger inqilabi cixislarda defelerle istirak etdiler Semyonovcularin cixislari zamani tapilmis intibahnamelerin birinde tehkimci kendlilerin veziyyetinden alti gunluk biyardan son derece agir vergilerden kendlilerin katorqacilardan secilmediklerinden danisilirdi Bu onu gosterirdi ki esgerin igtisaslar tehkimcilik eleyhine umumkendli mubarizesi ile elaqelidir Lakin bu elaqe herbi meskunlarin usyanlarinda daha eyani ve dolgun sekilde ozunu gosterirdi 1815 1825 ci illerde carizmin daxili siyaseti Napaleonla muharibeden sonra Qerbi Avropada yaranmis veziyyeti seciyyelendiren umumi murtece xetti eks etdirirdi Muqeddes ittifaq beynelxalq meydanda ayri ayri olkelerde irticanin esaslandigi prinsipleri mohkemlendirirdi Murtece siyasetin istinad noqtesi I Aleksandr onun gosterislerinin sadiq icracisi 14 ise A A Arakceyev idi 15 16 17 Zadegan zumresinden olan muasirlerinden biri Vikel Arakceyev haqqinda bele yazirdi Arakceyevden artilleriya ucun islah tedbiri kimi sonra orduya ceza vasitesi kimi ve nehayet butun rus xalqindan qisas almaq vasitesi kimi istifade edildi Aleksey Arakceyevin ingilis ressami Corc Dou terefinden cekilmis portreti 18 Qis sarayinin Herbi qalereyasi Ermitaj Sankt Peterburq Bu qeddar ve kobud artilleriya generali imperiyada cardan sonra birinci adam oldu K F Rileyev Carin isteklisine rus K vremenshiku 19 adli satirasinda Arakceyevi bele seciyyelendirmisdi 20 Dogma olkesinin sert mustebidi idi Hiyleyle mensebe yukselmis idi 21 Olkede tesekkul tapmis siyasi rejimi arakceyevcilik 22 adlandirmaga basladilar Bu tekce kendliler baresinde tehkimcilik tedbirleri esgerler ucun amansiz herbi telim demek deyildi hem de her cur qiyam elametinin kokunu kesmek meqsedile casusluga genis yer verilmesi nadan senzura memurlarinin eli ile metbuatin esassiz olaraq sixisdirilmasi yuxaridan ve asagidan idareetmede sarsaqliq heddine catan xirdaci amansiz ve laqeyd formalizmden en baslicasi ise Arakceyev rejiminin her hansi bir cehetine qarsi naraziligini ve ya etirazini bildirenlerin hamisina amansizcasina divan tutmasi demek idi Arakceyevcilik maarif sahesinde ozunu daha eyani gosterirdi I Aleksandrin carliginin ilk illerinde tesis edilmis xalq maarifi nazirliyi gorkemli tarixci Nikolay Karamzinin ifadesine gore nadanliq nazirliyine cevrilmisdi 23 1816 ci ilde knyaz A N Qolitsin bu nazirliyin bascisi teyin edildi 24 hem de nazirliyin ozu kilse isleri ile birlesdirildi Puskinin epiqraminda Qolitsini xolop urekli ve maarif dusmeni adlandirilir Qolitsin oz etrafina Maqnitski Runic kimi cehaletperestleri toplamisdi Qabaqcil ideyalara qarsi mubarizede Muqeddes Ittifaq in etiqadinin remzi Incil din mistika ireli surulmusdu Universitetlerde ve basqa tedris muessiselerinde oxuyan gencler ilk novbede kilsenin tesirine meruz qalirdilar O dovrun en yaxsi professorlarindan K I Arsenyev E V Raupax K F German A P Kunitsin azadfikirlilik yaymaq ustunde universitetlerden uzaqlasdirilmis ve mesuliyyete celb edilmisdiler Tedris butunlukle muqeddes kitab esasinda aparilmali idi Oz neticelerine gore Incinin ehkamlarina uygun gelmeyen butun fennler tedrisden xaric edilirdi Meselen tebiiyyat elmlerini serh ederken dunyanin yaradilmasi ve adamlarin Ademle Hevvadan toremesi haqqinda Bibliyadaki efsaneni rehber tutmaq lazim idi Insan bedeninin anatomiyasini oyrenerken meyit yarmaq qadagan olunurdu cunki insan bedeni olmez ruhun meskeni hesab edilirdi Hetta riyaziyyatin ozunde ilahi esaslari rehber tutmadan kecinmek mumkun deyildi Kazan universitetinin bir professoru hesab edirdi ki vahidsiz reqem olmadigi kimi dunya da Allahsiz movcud ola bilmez Sert senzura en zerersiz ve hetta en xosniyyet kitablari qadagan edirdi Meselen gobeleklerin zereri haqqinda kitab nesr edile bilmezdi cunki gobelek pehriz erzaqi idi yaxud E Stanevicin Korpenin tabutu onunde ruhun olmezliyi haqqinda sohbet rus Razgovor o bessmertii dushi nad grobom mladenca 25 kitabi kilse telimine uygun gelmeyen kitab kimi qadagan edilmisdi Mehkeme prosesleri haqqinda xeberler derc etmek xususile de daxili ve xarici siyaset meselelerine toxunmaq qadagan idi Herekatin baslanmasi ve usyana hazirliq RedakteDekabristler Redakte Esas meqale DekabristlerIlk rus inqilabcilari dekabristler tehkimci idare usuluna qarsi vurusan doyusculer olmuslar Oz meqsedleri ugrunda onlar ellerinde silah 14 dekabr 1825 ci ilde o vaxtki Rusiya imperiyasinin paytaxti Peterburqda Senat meydaninda I Pyotrun abidesi onunde numayis etmisdiler Dekabr ayindaki bu qiyama gore onlar dekabristler adlanirilirdilar Fransa maarifcileri Volter Jan Jak Russo Deni Didro Sarl Lui Monteskyo Ekseriyyeti xaricde tehsil alan dekabristler qadagan olunmus rus edebiyyatindan basqa o dovr ucun yenilik sayilan fransiz maarifcileri 26 Volter Russo Deni Didro Jan Leron Dalamber Monteskyoden behrelenmisdiler Monarxiyanin mehvi beseriyyetin esas meselelerinden idi Serhedsiz car ve kral hakimiyyeti mutleqiyyet kohnelmis feodal mulkedar qurulusunu mudafie edir xalqlarin inkisafina mane olurdu 1789 1871 ci illeri ehate eden dunya tarixinin bu periodunu d Lenin burjuaziyanin qalxan xetti temiz qelebesi adlandirmisdir 27 28 Bu period erzinde coxlu sayda burjua inqlabi suari altinda inqilab ve inqilabi cixislar olmusdu Dekabristlerin esas suarlari tehkimci feodal mulkedar rejimlerinin mehvi burjua inqilablari suari idi Hansi ki oz dovrunu basa vurmus feodalizmi mehv etmeye ve yeni yaranmis kapitalizm qurulusunu mohkemlendirmek ve inkisaf etdirmeye cagirirdi Ancaq bu hec de o demek deyil ki dekabristler burjuaziyani temsil edirdiler Burjua inqilablari beseriyyet tarixinin cox vacib merhelesi idi ve hec de demek olmaz ki hemise burjuaziyanin hegemoniyasi altinda bas verirdi O dovr Rusiyada burjuaziya yeni yaranirdi ve carliqdan asili idi ve hec cur inqilabi guc sayila bilmezdi Rusiya dekabristler usyani erefesinde Redakte Tehkimcilik sisteminin hokmranliginin davam etmesi neticesinde kapitalizm ukladi unsurlerinin getdikce artdigi bir seraitde olkenin iqtisadi heyatinda yaranan ziddiyyetler kendlileri isci adamlari ve esgerleri buruyen Qerbi Avropadaki hadiseler kimi Rusiya imperiyasinin esaslarinin sarsilmasindan mujde veren kutlevi herekatin vahime oyadan vuseti varli sinifler arasinda da tesvis dogurmusdu Ehalinin ticaret ve senaye ile mesgul olan tebeqelerin isbaz tesebbuskarliq gosterilmesi habele fabrik ve zavodda maneelere e rast gelirdiler Zamanin ruhuna uygun yeni ticaret ve isbazliq yolu ile teserrufat fealiyyeti gostermeye can atan zadeganlaran bir hissesi de narazi idi Kohne tehkimli zadeganlar movcud qaydalari esaslarinin sarsilmazligina emin deyildiler Tereddudler yuxari dairelerde de bas verirdi Meselen bunu Aleksandrin siyasetinde liberal herekatlardan irticaya dogru doyusler gosterirdi Rusiyada inqilabi herekat da umumi naraziliq seraitinde hokumetin tenqid edilmesi baslicasi ise yaxinlasmaqda olan felaketin intizari seraitinde meydana geldi Bu tehkimcilik huququna ve mutleqiyyete qarsi suurlu siyasi ve mutesekkil mubarizenin baslanmasi demek idi Bu V I Leninin tebirince Rusiya inqilabi herekatinda XIX esrin 60 ci illerinin evvellerinedek davam eden zadegan merhelesinin baslangici idi Matvey Muravyov ApostolQabaqcil ziyali zadeganlar burjua inqilabi ideologiyasinin ifadecisine cevrildiler Zadeganlarin en yaxsi numayendeleri siyasi proqram isleyib hazirladiliar olkenin iqtisadi ve siyasi inkisafini burjua yoluna yoneltmek ucun hemin proqram heyata kecirilmeli idi En yaxsi zadeganlar ilk gizli teskilatlar da yaratdilar ki bunlar da Rusiyada mutleqiyyerin devrilmesine ve tehkimcilik huququnun legv edilmesine nail olmali idiler 1825 ci ilin dekabrinda carizme qarsi mubarizeye baslayan ilk zadegan iqilabcilar dekabristler adlanirdilar 29 Dekabristleri birlesdiren inqlabi proqram muxtelif amillerin tesiri altinda tesekkul tapmisdi Onlarin fikirlerini tenqid mecarasina yonelden her seyden evvel Rusiya heyatinin biabirci iqtisadi ve siyasi uygunsuzluqlarina qarsi umumi naraziliq ve etiraz ruhu idi Dekabristlerin boyuk ekseriyyeti rus ordusunun doyus gormus zabitleri idi onlarin coxu 1812 ci il Veten muharibesinde ve xarici yuruslerde istirak etmisdi Gelecek dekabristler esasen gencler idi onlar olkenin azadligi ve istiqlaliyyeti ucun tehluke yaratmis dusmene qarsi mubarizede milleti buruyub xalqi ayaga qaldiran boyuk vetenperverlik ruhunu gormus ve hessasliqla duymusdular Herbi hadiselerin dekabristlerin eqidesine tesirini M Muravyov Apostol bele ifade etmisdi Biz 1812 ci il ovladlari idik Vetenin rifahi namine her seyi hetta heyatimizi qurban vermek qelbimizin hokmu idi 30 31 XVIII esrin axirlarinda ve XIX esrin evvellerinde rus ictimaiyyetinin tenqidi fikrini eks etdiren rus publisistikasi ve rus edebiyyati yeni nesle guclu ideya tesiri gostermeye bilmezdi A N Radissevin tehkimcilik eleyhine cagirislarla dolu olan Peterburqdan Moskvaya seyahet kitabi 32 A S Puskinin azdliq esqile dolu seirleri Qriboyedovun zadegan cemiyyetini satira ile qamcilayan Agildan bela pyesi 33 34 Ivan Pninin 35 N Turgenevin 36 ve basqalarinin iqtisadi ve siyasi tedqiqatlari cemiyyetde qabaqcil ideyalar dogurur ve onlari derinlesdirirdi Dekabristlerin baxislarinin formalasmasinda beseriyyetin boyuk medeni irelileyisini eks etdiren Qerbi Avropa maarifci ve materialist felsefesinin de boyuk ehemiyyeti vardi Volterin Russonun ensiklopediyacilarin eserleri gelecek dekabristlerin inqilabi dunyagorusunu genislendirirdi Sergey TrubetskoyQriboyedovun dekabrist usyaninda istiraki neden ibaret idi sualina onun yaxin dostu Jandr Tam deye cavab vermisdir 37 38 Usyanda Qriboyedov bilevasite istirak etmemisdi Lakin dekabrist mefkuresine husn regbet besleyirdi Bu onun yalniz yaradiciligindan Agildan bela nin qehremani Catskinin usyanlarindan deyil eyni zamanda Qriboedovun dekabristlerle olan sexsi elaqesinden de bellidir Dekabristlerin Simal cemiyyeti teskil edilerken Qriboyedov da Peterburqda idi ve subhesiz ki bu muham hadiseden xeberdar olmaya bilmezdi Uzun muddet fealiyyetsizlikden sonra Pestelin mohkem iradesi neticesinde simallilar cemiyyeti 1823 cu ilin payizinda yeniden fealiyyet gostermeye basladi Yeni uzvler celb etmek qerara alindi Cenub cemiyyetinin uzvleri ile qizgin yazisma basladi Rehberliyine N Muravyov knyaz S Trubetskoy 39 ve knyaz Y Obolenski secildiler Bunlarin hamisi Qriboyedovun tanislari ve dostlari idi 1823 cu ilin axirlarindan baslayaraq cemiyet uzvlerinin muntezem iclaslari cagirilmaga basladi Lakin Pestelin sexsen Peterburqa gelmesine 1824 cu illerin evvellerinde baxmayaraq simallilarla cenublular arasinda tam bir anlasma elde edilmedi Simallilarin kohne uzvleri birlesmek istemirdiler cunki oz rehberlik nufuzlarinin duseceyinden qorxurdular Yalniz Rileyevin etrafinda toplasmis feal deste simallilarin mutereddid qismine ustun geldikden sonra dekabristlerin cenub ve simal cemiyyetleri arasinda elbir islemek barede yeniden danisiqlara girisildi Gizli seferler qulluq isinden otru ezamiyyetler baslandi Qriboyedov may ayinda paytaxtdan ayrilib ayin axirinda Kiyeve geldi ve burada gelecek dekabrist S Muravyov Apostolla A Muravyovla Bestuyev Ruminle knyaz Trubestkoyla gorusdu Qriboyedovun seyahet zamani yazdigi mektublardan onun Kiyeve gelmesinin esl meqsedi melum olmur Bu mektublar tarixi abidelerden aldigi teessuratla senet haqqinda muhazirelerle doludur bununla Qriboyedov qusselerini dagitmaq isteyirdi Her halda Qriboyedovun Qafqaza gelerken yoldan ayrilib Kiyeve getmesi menasiz deyildi Kiyevde o oz diplomatik istedadini her iki deste arasinda sazis yaratmaq ucun tetbiq ede bilerdi 1825 ci ilin yayinda bu sazis yarandi Dekabristlerin ilk gizli cemiyyetlerinin yaranmasi RedakteGelecek dekabristlerin Qerbde musahide etdikleri ile Rusiya heyati arasindaki tezad onlara xususile agir tesir bagislayirdi Onlar Qerbde senaye ve kend teserrufatinda tereqqi Rusiyada ise durgunluq ve etalet gorurduler Qerbde olkelerin ekseriyyetinde xalq kutlesi tehkimli veziyyetde deyildi burada ise kendlinin mulkedar agadan qul kmi asililiginin en agir formasi hokm sururdu Orada mulki azadliqlar maarif ve ictimai heyatin Avropaya mexsus formalari oldugu hiss olunurdu burada ise hedsiz ozbasnaliga casusluga ve sexsiyyet uzerinde zorakiliga esaslanan arakceyevcilik hokm sururdu Aleksandr MuravyovZabitler carin iradesi ile orduda inadkarliqla tetbiq edilen sert telimi cebhebazligi esger intizaminin ve sexsiyyetin tehqir edilmesi rejimini aydin duyurdular Qabaqcil zabitler esgerlere telim verilmesinde Prussiya sisteminin eleyhine idiler onlar orduda telim ve terbiye vermek sahesinde Suvorovun yaratdigi rus milli sistemini ustun tuturdular Gelecek dekabristlerin mutleqiyyete qarse feal mubarizeye kecmesinde hemin illerin beynelxalq hadiselerinin de boyuk ehemiyyeti vardi Cenubi ve Qerbi Avropanin bir sira olkelerinde baslanmis milli azadliq herekati ve inqilabi herekat onlarda regbet oyadir ve bu eqideni mohkemlendirirdi ki Rusiya da hemin yolla getmelidir Ispaniyada ve Italiyada usyana qalxmis xalqlara divan tutulmasinin esas ihamcilarindan biri olan rus carizminin jandarm rolu oynamasi bu qabaqcil zabitleri hiddetlendirirdi Qarsisina inqilabi meqsedler qoyan ilk gizli cemiyyet 1816 ci ilde yaradilan Nicat ittifaqi 40 ve ya Vetenin heqiqi ve sedaqetli ogullari cemiyyeti oldu 41 42 Teskilatin ozeyini Aleksandr ve Nikita Muravyovlar Sergey ve Matvey Muravyov Apostol qardaslari Yakuskin Pestel Lunin Trubeskoy ve basqalari teskil edirdier Cemiyyetin uzvleri sayca cox deyildi 30 dek adam idi Nizamname ve proqram islenib hazirlanmisdi Cemiyyetin baslica meqsedi Rusiyada konstitusiya yaratmaq ve tehkimcilik huququnu legv etmek idi Nizamnameye gore Nicat ttifaqi son derece gizli searitde fealiyet gosteren merkezlesdirilmis teskilat idi Burada cemiyyeti tesis edenler boyarlar rehber rol oynayirdilar Cemiyyetin qalan uzvleri xadimler ve qardaslar a bolunurduler Xadimler cemiyyetin siyasi meqsedlerinden xeberdar edilir qardaslar ise onun fealiyyetine yardim gosterirdiler Bu adamlar cemiyyetin gizli qerarlarindan tam xeberdar olmurdular Nizamname ve taktika meselesinde cemiyyetde ixtilaflar meydana cixdi Onun uzvlerinden bir qrupu fealiyyete cara qarsi terrorculuq hereketlerinden baslamagi meqsedeuygun hesab edib diger qrupu ise tebligata daha cox meyl gosterirdi Cemiyyetin uc kateqoriyaya bolunmus uzvlerinin huquqlarinin qeyri beraberliyi bezi uzvler terefinden pislenirdi Uzvlerin sayi az olduguna ve qismen de proqram ve taktika meseleleri kifayet qeder aydinlasdirilmadigina gore Nicat ittifaqi cemiyyetin feal uzvlerinin bir coxunu qane etmirdi 1818 ci ilde Nicat ittifaqinin ardinca Seadet ittifaqi adli gizli cemiyyet teskil edildi Cemiyyetin Yasil kitab da yazilmis proqrami tehkimciliyin legv edilmesi ve siyasi qurulusun deyisdirilmesi teleblerini aciq elan etmirdi lakin Yasil kitab da behs edildiyi kimi cemiyyetin umumi ruhu ve onun fealiyyetinin istiqameti tehkimcilik eleyhine baxislari eks etdirirdi Proqramin bele xususiyyeti onunla elaqedar idi ki Yasil kitab Seadet ittifaqina mumkun qeder cox uzv celb etmek meqsedile genis yayilmaq ucun nezerde tutulmusdu Yasil kitab da uzvlere tekllif edilirdi ki tehkimli kendlini mulkedardan mudafie etsinler mulkedari adam alverinden cekindirsinler xalqa ziyan deymesin deye mehkemelerde ve idarelerde edalet ugrunda mubarize aparsinlar ticaretin senayenin ve kend teserrufatinin inkisafina yardim gostesinler ve i a Seadet ittifaqi kemiyyetce suretle artirdi ve 1821 ci ilde onun 200 dek uzvu vardi Bundan elave cemiyyetin etrafinda elave upravalar yeni bu ve ya diger derecede ideyaca ittifaqla bagli olan teskilatlar vardi Sergey Trubetskoy Fyodr Qlinka Yakov Tolstoy habele gorkemli sair Aleksandr Puskin ve Anton Delviqin de feal istirak etdiyi Yasil lampa 43 cemiyyeti 44 Rus edebiyyati heveskarlarinin azad cemiyyeti Lankaster mekteblerini yayan cemiyyet ve leqal fealiyyet gosteren diger cemiyyetler belelerinden idi 45 Cemiyyetin bezi uzvleri yerlerde genis fealiyyet gosterirdiler Meselen Kisinyovdaki piyada diviziyasinin komandani olan general A F Orlov Seadet ittifaqi nin proqrami esasinda esgerlere cismani ceza verilmesini qadagan etmis onlarin maddi veziyyetini yaxsilasdirilmis ve hetta esgerlerle vehsicesine reftar eden uc zabiti mehkemeye vermisdi Hemin diviziyada Lankaster mektebine rehberlik eden mayor V Rayevski ise esgerler ve yunkerler qarsisinda inqilabi ideyalari inkisaf etdirirdi Sergey Muravyov ApostolLakin tebligat fealiyyetinin leqal formalarini hokumet eleyhine esas meqsedlerle elaqelendiren teskilat olmaq etibarile Seadet ittifaqi da hokumete qarsi aciq mubarizeye baslamaq ucun az hazirliqli idi Oz agentleri vasitesile hakimiyyet orqanlari ittifaqin varligi ve fealiyyeti haqqinda kifayet qeder melumat almisdilar Tekilatin terkibinin genislendirilmesi ona yekcins olmayan unsurlerin daxil olmasina getirib cixardi Ittifaq da radikal inqilabci uzvlerle yanasi liberal ehval ruhiyyeli motedil baxisli xeyli adam vardi Hem de 1818 1820 ci illerde Rusiyada ve Avropada siyasi veziyyet getdikce keskinlesirdi Rusiyada kutlevi herekat Donda kendlilerin Cuquyevde herbi meskunlarin Peterburqda semyoncularin herekati genislenirdi Avropada ise Ispaniyada ve Neapol kralliginda inqilablar bas vermisdi Turkiyenin hokmranligindan xilas olmaq ugrunda yunanlar siddetli mubarize aparirdilar Bu hadiseler Seadet ittifaqinin uzvleri arasinda umumi ehtirasi ve naraziligi guclendirdi Mubahiseler ve muxtelif noqteyi nezerlerin toqqusmasi 1821 ci ilde Moskvada Seadet ittifaqi nin qurultayinin cagirilmasi ile neticelendi Qurultayda aydin oldu ki teskilati oldugu sekilde saxlamaq yaranmis veziyyetin teleblerine uygun deyildir Qurultayin rehberleri Seadet ittifaqi nin fealiyyetini dayandirmagi teklif etdiler teskilatin sag teyamullu uzvleri bu teklifi raziliqla qarsiladilar onlarin fikrince ittifaqin tezahur etmekde olan yakobinci istiqameti qorxuludur ve bele hesab edirdiler ki hemin istiqamet zaman kecdikce bassizliga ve felakete getirib cixaracaqdir Seadet ittifaqi buraxildi lakin eyni zamanda kecmis Seadet ittifaqinin en isguzar ve inqilabi uzvlerin birlesdirmek meqsedile yeni gizli teskilat yaradilmasina hazirliq gorulmesine baslanildi Seadet ittifaqi nin Moskva qurultayindan sonra iki guclu teskilat dekabristlerin Peterburqda Simal cemiyyeti 46 ve cenubda Tulcinde Kamenkada ve Vasilkovda Ukraynada yerlesen ordu hisseleri arasinda Cenub cemiyyeti meydana geldi Kecmis Seadet ittifaqi nin cenubda en nufuzlu teskilati olan Tulcin upravasi Moskva qurultayinin qerarindan xeber tutduqda qurultayin oz hakimiyyet heddini asmasi haqqinda fikir ireli surdu ve fealiyyeti davam etdirmeyi qerara aldi Belelikle Cenub cemiyyeti meydana geldi ve sonra o uc upravani Tulcin Kamenka ve Vasilkov upravalarini birlesdirdi Pestel Yusneviski sonralar ise Vasilkov upravasindan S Muravyov Apostol cemiyyetin direktoru secildiler Dekabristlerin terkibine Nikita Muravyov Peterburqun numayendesi de daxil edilmisdi ki bu da paytaxtda bir qeder gec yaranmis Simal cemiyyeti ile cenublularin oz fealiyyetini birlesdirmeye can atdiqlarini gosterirdi Pestelin Russkaya pravdasi Redakte Pavel Pestel Cenub cemiyyetinde Pestelin fealiyyetinin boyuk ehemiyyeti vardi Pavel Ivanovic Pestel 47 dekabristler arasinda gorkemli her cehetden istedadli sima idi 48 Genis tehsili iti zekasi olan bu adam yenilmez iradesi ile ferqlenir tecrubeli teskilatci ve quvvetli nezeriyyeci kimi basqalarindan secilirdi A S Puskin onu seciyyelendirib demisdi 49 Sozun tam menasinda agilli adamdir tanidigim en orjinal zeka sahiblerinden biridir Pestelin Russkaya pravda proqraminin uz qabigi 50 Teskilatin tapsirigi ile Pestel ozunun cap etdiyi Russkaya pravda azerb Rus heqiqeti proqraminda cemiyyetin inqilabi ideyalarini serh etdi bu kitab Cenub cemiyyetinin uzvleri arasinda muzakire edildi ve cemiyyetin proqramina cevrildi 50 1824 cu ilin martinda Pestel ozu ile boyuk Russkaya pravda elyazmasini da goturerek umumi proqram elde etmek ve gelecek fealiyyet planlarinin prinsiplerini aydinlasdirmaq ucun ve nehayet Simal Cemiyyeti ile raziliga gelmek ucun Sankt Peterburqa getdi Lakin o hec bir guzeste geden deyildi Pestel 1824 cu ilin aprel ayinin axirina qeder Sankt Peterburqda qaldi qeyd edek ki bu texminen bir ay idi Mayin sonlarinda Qriboyedov Moskvani terk ederek Sankt Peterburqa yola dusdu ve iyunun 1 de oraya gelib catdi Gizli Suranin direktoru ve Simal cemiyyetinin uzvleri Qriboyedov ile umumi siyasi muzakireler zamani silahli usyan hazirlamaq movzusunda danisiqlar oldu 51 Cenublular bele hesab edirdiler ki qarsidaki siyasi cevrilis zamani derhal muessiseler meclisinin cagirilmasi taktiki cehetden meqsedeuygun deyildir Onlar inqilabin muveffeqiyyetini mohkemlendirmek ucun muveqqeti inqilabi hokumetin sexsinde diktatura yaratmagi zeruri sayirdilar Russkaya pravda hemin hokumete tapsiriq rolunu oynamali idi 52 Pestelin Russkaya pravda proqraminin esas muddealari bundan ibaret idi 48 Rusiyada tehkimcilik ve silki qurulus tamamile legv edilir butun Rusiya vetendaslarinin qanun qarsisinda beraberliyi elan edilir ve asagidaki sxemde gosterilen dovlet orqanlarindan ibaret respublika qurulurdu Ali meclis f Vecenin ve Dumanin fealiyyetinin formal qanuniliyi noqteyi nezerden onlar baresinde musahideci orqani Xalq vecesi bes il muddetine secilen birpalatali ali qanunvericilik orqani Dovlet dumasi bes uzvden ibaret ali icraedici hakimiyyet orqani Russkaya pravda proqramina gore 20 yasina catmis butun kisi cinsli vetendaslar secki huququna malik idiler 53 Emlaka ve basqa cehetlere gore hec bir mehdudiyyet qoyulmurdu ve belelikle kisiler ucun umumi secki huququ mueyyen edilirdi Yerli idareetme orqanlari kimi hemin secki sistemi esasinda yerli meclisler quberniya qeza volost meclisleri yaradirdi Pestel ciddi suretde merkezlesdirilmis dovlet qurulusunun terefdari idi Russkaya pravda proqramina gore qeyri rus xalqlarin musteqil siyasi varliq huququ yox idi Muellifin fikrince onlarin hamisi dil meiset xususiyyetlerine ve basqa xususiyyetlere gore tedricen rus xalqi ile qovusmali idi Polyaklar istisna teskil edirdiler Polsa inqilabdan sonra inqilabi Rusiya ile six ittifaqda olan musteqil dovler kimi ayrilirdi 54 Russkaya pravda aqrar meseleni ozunemexsus terzde hell edilirdi Kendliler torpaq payi almaqla tehkimcilik asililigindan azad edilmeli idiler Iki muddeanin torpaqdan zehmetle istifade edilmesi prinsipini ve torpaq uzerinde xususi mulkiyyet prinsipini birlesdirmek niyyeti ile Russkaya pravda da her volostda torpagi iki hisseye ictimai torpagi ve teserrufatin genislendirilmesi ucun xususi mulkiyyete satilan torpaga bolmek teklif edilirdi Ictimai torpagi satmaq girov qoymaq olmazdi ondan ancaq her kesin oz teserrufati ucun g istifade edile bilerdi Ictimai fond ucun torpaq zadegan torpaqlarinin bir hissesini musadire etmek yolu ile yaradilirdi h Aqrar islahatinin bu yolu zadegan torpaq sahibliyini xeyli sarsitmali ve kend teserrufatinda burjua esaslarinin inkisafina komek etmeli idi 1825 ci ilde Birlesmis slavyanlar cemiyyeti 55 Pestelin proqramini qebul edib Cenub cemiyyetine qosuldu Musteqil suretde yaranmis bu teskilat Rusiyanin Polsanin Cexiyanin Serbiyanin ve Avropanin serqinde ve cenub serqinde yerlesen diger slavyan ve qeyri slavyan olkelerini Macaristani Moldaviyani ve Valaxiyani birlesdirmekle dord deniz arasinda slavyan olkelerinin demokratik federasiyasini yaratmagi qarsisina meqsed qoymusdu Slavyanlarin qosulmasi dekabristlerin Cenub cemiyyetini guclendirdi cunki en demokratik zabitleri 1825 ci ilde cenubdaki usyanin feal istirakcilarini bu cemiyyete daxil etdi Seadet ittifaqi buraxildiqdan sonra Peterburqda yaradilmis Simal cemiyyetine N Muravyov N Turgenev S Trubetskoy Y Obolenski I Pussin A S Puskinin dostu daxil idiler Sonralar K F Rileyev Bestujev qardaslari P Q Kaxovski ve basqalari bu cemiyyete daxil oldular Cenub cemiyyeti kimi Simal cemiyyeti de tehkimcilik qurulusuna ve mutleqiyyete qarsi umumi mubarize platformasinda birlesmisdi Simal cemiyyetinin uzvleri bir sira proqram meseleleri baresinde muxtelif fikirde idiler Meselen o dovrun meshur azadliqsever sairi Araqceyev haqqinda satiranin Voynarovski 56 Dusunceler 57 poemalarinin muellifi K F Rileyev 58 bir nov cemiyyetin sol cinahini respublikacilari Bestujev qardaslarini Kaxovskini Odoyevskini Kuxelbekeri oz etrafinda birlesdirdi Onlar Nikita Muravyovun konstitusiya layihesinde ifade edilmis motedil baxislarin terefdarlari ile coxlu mubahise edirdiler N Muravyovun Konstitusiyasi Redakte Nikita Muravyov Nikita Muravyovun Konstitusiyasi 59 60 proqraminin bezi muhum meselelerini Pestelin Russkaya pravda sinda oldugundan daha mehdud sekilde ve daha az ardicilliqla hell edirdi Meselen Muravyovun fikrince cevrilisden sonra Rusiya konstitusiyali monarxiya olmali imperatorun simasinda dovletin ali memurunu icraci hakimiyyeti qoruyub saxlamali idi Muravyov olkenin idare olunmasinin teskilini Pestelin sxeminde oldugundan bir qeder basqa sekilde tesevvur edirdi Xalq vecesi iki palatadan ibaret qanunverici hakimiyyet orqanidir Ali duma iki il muddetine secilen xalq numayendeleri palatasidir i Qanunvericilik meclisi iki palatadan ibaretdir bir illiye secilenler palatasi uzvlerinin dordde bir issesi bir ilden sonra yeniden secilen Dovlet Dumasi Dovlet bascisi j dovletde icraedici hakimiyyetdir 61 N Muravyovun Konstitusiyasi na gore secki huququ bir sira mehdudiyyetlerle verilirdi emlak senzi k 21 yas daimi yasayis yeri sexsi asililigin olmamasi l secki huququ ucun mecburi idi 62 Bu ve ya diger dovlet orqanina secilmek m ucun adamlarin gerek daha boyuk mulkiyyeti n olaydi Pestelin dovlet hakimiyyeti orqanlari ve secki huququ sxemi ile bu sxemin muqayisesinde gorunur ki bir sira muddealarina gore N Muravyovun layihesi daha mulayimdir N Muravyovun layihesinin zadeganligin tesirinden ireli gelen daha boyuk mehdudlugu mulkedar hakimiyyetinden azad edilmis kendliler ucun torpaq meselesinin hellinde ozunu gosterirdi N Muravyov bele hesab edirdi ki torpaq bir mulkiyyet kimi mulkedarin elinde qalmalidir kendliye malikane ve her aileye 2 desyatin torpaq hesabi ile ekin saheleri verilirdi Umumiyyetle N Muravyovun layihesi her halda aciq inqilabi xarakter dasiyirdi cunki tehkimcilik huququnun tamamile legv edilmesi her cur silki imtiyazlarin mehv edilmesi hami ucun senetkarliq ve sahibkarliq azadligi habele idareetme sissteminin burjua istiqametinde deyisdirilmesi N Muravyovun teklif etdiyi kimi Rusiyanin inkisafini xeyli ireliletmeli sinfi mubarize ucun genis imkanlar acmali idi Usyan Redakte I Nikolay Senat meydaninda 14 dekabr 1825 ci ilInqilabi cixislara hazirlasan her iki gizli cemiyyetin uzvleri oz proqramini bir biri ile uzlasdirmaga calisirdilar Rusiyanin dovlet qurulusunu deyisdirmeyin esas meselelerinde lazimi fikir birliyine nail olmusdular Quvveleri teskilatca birlesdirmek cixisa baslamali olan merkezi mueyyenlesdirmek de lazim idi Buna gore de 1823 1825 ci iller erzinde Simal ile Cenub arasinda danisiqlar aparildi 1824 cu ilde Pavel Pestel xususi olaraq Peterburqa geldi Tam yekdillik elde etmek mumkun olmasa da inqilabi teskilatlar arasinda elaqeler her halda genislendi ve mohkemlendi Cenubda Birlesmis slavyanlar cemiyyeti nin cenublularla qovusmasi bas verdi Polsa inqilabcilari ile o danisiqlar aparildi Inqilabi mubarizenin taktikasi meselesinde Cenub ve Simal cemiyyetlerinin uzvleri eyni fikirde idiler Leninin fikrince onlar xalqdan cox uzaq idiler herbi inqilab yolunu zadegan sinfinin hokumetine qarsi ordunun usyani yolunu qebul edirdiler onlar xalq usyanindan qorxurdular bele fikirlesirdiler ki zalq usyani qanli hadiselere anarxiyaya ve dagintilara sebeb ola biler Onlar orduya arxalanmaqla qan tokmeden cevrilis etmek ve hakimiyyeti ele alib xalqin menafeyi namine deyisiklikler heyata kecirmek isteyirdiler Peterburqda Senat ve Sinod binasi I Aleksandrin qefil olumu ve bundan sonraki hadiseler gizli cemiyyetlerin cixisini suretlendirdi I Aleksandr 1825 ci ilin noyabrinda Taqanroqda vefat etdi Olmus carin usagi olmadigindan taxt tacin varisi onun boyuk qardasi Konstantin idi Lakin hele Aleksandrin sagliginda Konstantin taxt taca varis olmaq huququndan yazili sekilde imtina etmeye mecbur olmusdu Bu sirri cara yaxin olan yalniz az az adam bilirdi Buna gore de carin olumu xeberi alinan kimi Peterburqda qosunlar memurlar ve hetta Konstantinin yasca kicik olan qardasi Nikolay imperator Konstantine sedaqet andi icdiler Nikolay Konstantinin taxtdan imtina etdiyini bilse de onun bu ise munasibetinin aydinlasdirmamis oz huquqlarini teleb etmeye cesaret gostermedi Konstantin ise carin Polsadaki canisini kimi Varsavada yasayirdi O Peterburqdan xeber alan kimi taxt tacdan imtina etdiyini bildirdi ve Nikolaya and icdi Bir birine and icen qardasin ailevi oyunu yuxari hokumet dairelerinde son derece dumanliq carliq veziyyeti yaratmisdi Konstantine and icildiyi gunden baslayaraq bu veziyyet dekabrin 12 dek davam etdi Hemin gun ise Nikolay qardasinin taxtdan imtina etdiyini manifestle elan edib taxta cixmagi qerara aldi 20 dekabr 1825 ci ilde I Nikolaya unvanladigi mektubda Konstantin Pavlovic yazirdi Ulu Tanri bu ne hadiselerdi Bu eclaf hokmdar melek olduguna gore ondan narazi oldu ve ona qarsi qesd teskil etdi Bunlara neye lazimdir Bu mudhis ve dehsetlidir her seyi ehate edir hetta tamamile gunahsiz olsa da bas verenleri bele dusunmez 63 Dekabristler Senat meydaninda ressam V F Timm 64 Dekabristlerin rehberleri A A Bestujev M A Bestujev N A Bestujev Dmitri Sepin RostovskiDekabrin 14 de yeni and icme bu defe imperator Nikolaya and icme teyin edildi 65 Yaranmis veziyyet Simal cemiyyetinde qizgin muzakire edilirdi ve bundan cixis ucun elverisli veziyyet kimi istifade etmek qerara alindi Cemiyyetde sol cinahin nufuzu guclenmisdi M Bestujev oz xatirelerinde yazir Rileyevin evi bizim ucun mesverete toplasmaq yerine onun ozu ise hemin musavirelerin baslica simasina cevrilmisdi 14 dekabr 1825 ci ilde M A Miloradovice olumcul yara vurulmasi G A Miloradovice aid resmden qravur Xalqin heyecanli veziyyeti hokumetin yuxari dairelerinde tereddudler habele gizli cemiyyet haqqinda hokumetin xebercilerden melumat aldigi ve hebsler baslandigi p haqqindaki xeberler butun bunlar cemiyyetin uzvleri terefinden nezere alindi Dekabrin 14 de Nikolaya yeniden and icme merasiminin teyin edildiyi gun cemiyyetin uzvlerinin komandirlik etdikleri qosun hisselerini Senat meydanina cixarmaq ve belelikle senatorlari ve Dovlet surasinin uzvlerini Nikolaya and icmekden imtina etmeye mecbur etmek ve Rus xalqina manifest i 66 elan etmek qerara alindi 67 Cemiyyetin uzvlerinin tertib etdikleri Manifest de tehkimcilik huququnun legv olundugu mulki azadliqlar mueyyen edildiyi xalq seckicileri meclisinin Boyuk meclisin yeni Rusiyada idareetme formasini teyin etmeli olan meclisin cagirildigi elan edilirdi Eyni zamanda plana gore Qis sarayi tutulmali car ailesi hebs edilmeli idi Hakimiyyet Muveqqeti hokumetin eline kecmeli idi 12 dekabr 1825 ci ilde Nikolay Pavlovic ittifaq haqqinda xeber tutdu ve hemin an uzunu imperator elan etmek qerarina geldi Usyancilar 13 dekabr planina gore 14 dekabrda seher Qis sarayini ele kecirmeli ve car ailesini hebs etmeli idi Onlar Petropavlovsk qalasini ele kecirmeli Senatin meydanina daxil olmali ve senatoriari rus xalqina manifest vermeye mecbur etmeli idiler Manifestde tehkimcilik huququnun herbi meskenlerin rekrut mukellefiyyetlerin legvi vetendas azadliqlarinin deklarasiyasi herbi xidmet muddetinin azaldilmasi oz eksini tapirdi Dekabristler hesab edirdiler ki hakimiyyeti Muveqqeti Inqilabi Komiteye vermelidirler Bir nece aydan sonra ise novbeti yigincaq cagirilmali olkenin gelecek siyasi qurulusu mueyyenlesmeli ve konstitusiya qebul edilmelidir Sui qesdciler bes qvardiya polku ve deniz ekipajinin umumilikde 6000 adamin desteyine umid edirdiler 68 Tarix elminde dekabristlerin usyan gununde herbi qelebelerin mumkunluyu haqqinda vahid fikir yoxdur Bir sira tedqiqatcilar qeyd edirler ki usyan meglubiyyete mehkum idi Diger muellifler ise hesab edirdiler ki usyanin qelebesi real idi Eger usyancilar yenidenqurmanin hec olmazsa cox az hissesini bele reallasdira bilseydiler olkenin inkisafinda cox boyuk yukselis olardi Seher tezden zabitler Simal cemiyyetinin uzvleri oz hisselerinde esgerleri Nikolayin herbi seferberliyine qarsi tesviq etdiler Senat meydaninda ilk olaraq 671 neferden ibaret olan Moskva polku A A Bestujev M A Bestujev ve D A Sepin Rostovskinin 69 basciligi altinda daxil oldular Deniz qvardiya ekipaji N A Bestujev ve A P Arbuzovun basciligi altinda senat meydanina daxil oldu Bir saatdan sonra usyancilara A N Suttofomun bascilgi altinda daha bir polk qosuldu 1250 nefer Senat qarsisinda 2870 esger ve matros yigildi 19 zabitden basqa burda daha 16 dekabrist de vardi Bu vaxt artiq yeni imperator olmus I Nikolay ona sadiq quvveleri meydana yeridirdi q Imperatorun usyancilari teslim olmaga razi salmaq cehdleri ugur qazanmadi 70 Usyanin yatirilmasi Redakte General Mixail Andreyevic Miloradovicin Qis sarayinin Herbi qalereyasindaki portreti 71 Dekabrin 14 de seher tezden teskilatin uzvleri oz hisselerinde idiler ve esgerler arasinda tesviqat aparirdilar 72 Moskva polkunu denizciler heyetini Leyb qrenadyorlari cemi 3 minden bir qeder cox adami Senat meydanina cixarmaq mumkun oldu Usyancilar meydanda dayanib novbeti emrleri gozleyirdiler Lakin S B Trubetskoy gorende ki nezerde tutulmus plan bas tutmayib usyan meglubiyyete mehkum olunub meydana gelmedi Usyancilar tesebbusu ve onlarin strategiyasinin sirli tutulmasi kimi qenimetleri elden verdiler Elverisli meqamlari itiren usyancilar veziyyeti oz xeyirlerine deyise bilmediler ve passiv mudafieye kecdiler Onlar edaletli olaraq guman edirdiler ki qaranligin dusmesi ile qosunun bir hissesi onlarin terefine kececek I Nikolay 1825 ci il 14 dekabr gecesi adyutant Kondratiy Rilyevi hebse gonderir Hemin vaxtdan etibaren o artiq imperatorun etimadini qazanir 73 I Nikolay 14 dekabr 1825 ci ilde Qis sarayinin heyetinde Istehkamci batalyonunun leyb qvardiyasinin 74 siralari onunde Imperator I Nikolay usyancilara ates acmagi emr etdi Axsam saat altida her sey qurtarmisdi Resmi melumatlara gore meydanda 1271 nefer elece de 970 seher mudafiecisi olmusdu Simal cemiyyetinin uzvlerinin hebsi baslandi 14 dekabr usyani butun merhelelerde helledici hucuma kecmemek sebebinden ve sui qesdcilerin passiv taktikasina gore meglun oldu Onun ucun cox az bir muddete hazirlanan asagi seviyyeli teskilat lazimi birlik ve mutesekkil fealiyyetin olmamasi xarakterik idi Dekabristler herbi numayis ile kifayetlenmeli oldular Qarsiya qoyulmus meqsedlere catmaq mumkun olmadi Nezerde tutulan plan yerine yetirile bilmedi Senatin ve Dovlet Surasinin uzvleri usyancilarin meydana toplasmasindan qabaq and icmisdiler Diktator secilmis Trubetskoy meydana gelmedi Ancaq Nikolayin general Mixail Miloradovic 75 ve ali ruhaniler vasitesile esgerleri dile tutub qiyamin dayandirilmasina nail olmaq cehdleri de muveffeqiyyetsizliye ugradi Esgerler hokumet suvarilerinin hemlelerini metanetle def edirdiler Meydanda ve yaxin kucelerde usyancilarin basina coxlu siravi adam usyancilara regbet besleyen adamlar toplasmisdi Dekabristler basqa herbi hisselerin onlara teref kececeklerini gozleyirdiler axsama yaxin yeni diktator secildi Bu sexs Aleksandr Odoyevski idi Lakin furset elden verilmisdi Nikolayin qosunlari xeyli cox idi onun serencaminda artilleriya vardi Nikolay paytaxt qarnizonunda tereddud eden hisseler oldugunu bildiyine gore qaranligin dusmesinden ve qara camaatin ehval ruhiyyesinden qorxaraq isi suretlendirmeyi qerara aldi ve qirma ile ates acmagi emr etdi Guclu qirma atesleri altinda usyancilarin siralari sarsildi Bir coxlari yerindece helak oldu basqalari yaralandilar qalanlari qacmaga basladilar Geceye yaxin Peterburqda usyan yatirildi Cerniqov polkunun usyani Redakte Cerniqov polkunun usyani Sankt Peterburqda 5 dekabristin edam olundugu yerde qoyulmus obelisk 76 Peterburqda usyan yatirilsa da dekabristler cenubda mubarizeni davam etdirmeye cehd gosterdiler Paytaxtdaki hadiseler haqqinda melumat cenublulara bir nece gunden sonra catmisdi Sergey Muravyov Apostolun komandanliq etdiyi Cerniqov polku usyana qalxdi 77 78 79 Usyan dekabrin 29 da baslandi 80 81 Vasilkov seherinde usyanci qosunlarin toplanisi ve onlara baxis oldu S Muravyov Apostolun ve onun dostu Bestuyev Ruyminin tertib etdikleri inqilabi katexizis esgerlere oxundu 82 muellifler burada Muqeddes Kitabdan istifade ederek inqilabi ideyalari esgerlerin suuruna catdirirdilar Polk Vasilkovdan cixib diger hisselerin oldugu yerlere teref ireliledi onlrin da ozune qosulacagini umid edirdi Lakin hokumet buna yol vermemek ucun qabaqcadan lazimi tedbirler gormusdu 1826 ci il yanvarin 3 de Cerniqov polku hokumet qosunlarinin boyuk bir destesi ile qarsilasdi ve darmadagin edildi 83 Cenub cemiyyetinin uzvleri S S Muravyev Apostol ve M P Bestujev Ryumin 14 dekabr usyaninin dagilmasi xeberini alanda 29 dekabr 1825 ci ilde Kiyev quberniyasinda baslayan silahli usyan teskil etdiler Cerniqov polkunun usyani adlanan cixisda 1000 esger ve zabit istirak edirdi S S Muravyev Apostol tez ve qansiz inqilab ideyasini reallasdirmaga calisirdi Yurus zamani usyancilar guman edirdiler ki diger sui qesdci zabitlerin basciligi ile qalxmis hisselere birlesecekler Hemin vaxt ise usyan qaldirmis rayonlara yeridilmis hokumet qosunlari usyancilar izolasiya etdiler 3 yanvar 1826 ci ilde S S Muravyev Apostolun qosunu gullelendi Usyanin rehberlerini tutub Peterburqa getirdiler Belelikle cenubda da usyan muveffeqiyyetsizlikle neticelendi Carizmin usyancilara bele tez ve asanliqla qalib gelmesinin esas sebebi bu idi ki usyancilar xalqa arxalanmirdilar eslinde oz zadegan mehdudluqlari ile arxalana da bilmezdiler Vladimir Lenin o vaxt yaranmis veziyyeti asagidaki kimi seciyyelendirir 84 Tehkimcilik Rusiyasi tam esaret altindadi ve onda hec bir hereket yoxdur Zadeganlarin cuzi bir azligi proteste qalxir bunlar xalq terefinden yardim gormediyi ucun gucsuz idi Dekabristler Peterburqda Senat meydanini dovreye alan xalq kutlesinin hemreyliyinden istifade etmeye cehd gostermediler onlar cenubda da bunu etmediler hercend yerli kendliler usyana qalxmis cerniqovculara urekden regbet besleyidi ve onlara komek etmeye calisirdilar Hetta cixisda istirak eden o zaman hele tehkimli kendlilerden ibaret olan esgerler kutlesi passivlik gostermisdi Hebs ve mehkeme Redakte Edam olunmus bes dekabrist Usyanin I Nikolay terefinden yatirilmasindan sonra P Pastel 85 K Rilyev P Kaxovski S Muravyov Apostol M Bestujev Ryumin edam edilmis 86 87 qalanlari ise Sibire ve Qafqaza surgun edilmis ictimai siyasi heyatdan uzaqlasdirilmisdilar Carizm dekabristlere amansizcasina divan tutdu 88 Pestel S Muravyov Apostol Bestujev Ryumin Kaxovski ve Rileyev asildilar Katorqaya mehkum edilen hebs edilen surgun edilen ve rutbesi legv edilib siravi esgerliye kecirilen 100 neferden artiq adam diger dekabristlerin bir coxu ceza yerinde vaxtsiz oldu bezileri deli oldular ve yalniz onlarin az bir hissesi 30 ilden sonra amnistiya aldi ve Vetene qayitdiqdan azaciq sonra vefat etdi 89 90 Dekabristlerin ekseriyyeti katorqa ve surgun cezasini Sibirde cekirdi 91 Sibirin darisqal katorqa siginacaqlarinin agir mehrumiyyetlerine ve ezablarina baxmayaraq onlarin demek olar hamisi oz inqilabi baxislarina axiradek sadiq qaldi Sibir meskenlerinde onlar oz maarifcilik fealiyyetlerini dayandirmirdilar Sibirin seher ve kend ehalisine tesir edib onlarin suurunda derin iz qoymusdular Sovet plakati Qigilcimdan alov qalxar 14 dekabr 1825 14 dekabr 1919 A S Puskinin Sibir Katorqa siginacaqlarina gonderdiyi mektuba Odoyevskinin cavab mektubunda deyilirdi ki dekabristler oz islerinin olmediyine inanirlar Onun mektubundaki Qigilcimdan alov qalxar 92 93 sozleri ile ifade edilen bu inam 1917 ci ilde ozunu dogrultdu V I Lenin Gertsenin xatiresi 94 meqalesinde yazirdi Dekabristler Gertseni oyatdilar 95 96 Gertsen inqilabi tesviqati genislendirdi Cernisevskiden baslayaraq Narodnaya volya 97 qehremanlarina qeder raznocin inqilabcilar bu tesviqati davam etdirdiler genislendirdiler mohkemlendirdiler quvvetlendirdiler Mubarizelerin dairesi genislendirildi onlarin xalqla elaqesi quvvetlendi Gertsen bunlari gelecek firtinanin genc sturmanlari adlandirmisdi Lakin bu hele firtinanin ozu deyildi Firtina kutlelerin ozlerinin herekatidir 98 99 Lenin qeyd etmisdir ki firtinanin birinci dalgasi 1905 ci ilde qalxdi Tesiri RedakteDekabristler usyani ugursuz olsa da Puskinin liderlik ettiyi bir cox sair ve yazar terefinden yaradilan heyecan sonradan butun olkeni burudu Yuzilliyin ilk rubunde Lermontovun seirleri 100 101 Nikolay Qoqolun oyun ve hekayeleri 102 Vissarion Belinskinin edebiyyat tenqidlerile 103 siyaset ve sosial meselelerdeki meqaleleri buna ornek sayila biler Dekabrist usyaninin Rusiya tarixinde mustesna yeri var Sonradan olkeni ireliye aparacaq butun herekatlar bu usyandan boyuk ders aldilar 1861 ci ilde carin fermani ile tehkimcilik huququ legv edildi Dekabristler rus medeniyyetinin elminin ve maarifciliyin inkisafina evezsiz xidmet gosterdiler Onlar alovlu vetenperver idiler qabaqcil ideyalarin butun xalqin serveti olduguna inanir yeni dusunce terzinin ictimai fikir anlayisinin formalasmasina calisirdilar Hetta Sibir medenlerinin derinliyinde de maarifcilikle mesgul olurdular Dekabristlerin muzeyleri Redakte Volkonskinin ev muzeyi filiali Irkutsk Irkutsk seherinde dekabristlerin tarixi memorial muzeyi 104 105 Yalutorovsk seherinde muzey kompleksi 106 107 Buryatiyada Novoselengin dekabristler muzeyi 108 109 Dekabristlerin Turin ev muzeyi 110 111 Petrovs Zabaykalskda dekabristler muzeyi 112 Dekabristlerin Kurqan seherindeki muzeyi 113 Cita seherinde Dekabristlerin kilsesi muzeyi 114 Krasnodar diyarinin Minusinsk seherinde dekabrist muzeyi 115 116 Irkutsk seherinde Trubetskoyun ev muzeyi 117 118 Irkutsk seherinde Volkonskinin ev muzeyi 119 Filmoqrafiya RedakteDekabristler 1926 rejissor Aleksandr Ivanovskinin cekdiyi tarixi bioqrafik dram janrinda olan sessiz film 120 Cazibedar xosbextlik ulduzu rus Zvezda plenitelnogo schastya 1975 rejissor Vladimir Motilin cekdiyi tarixi dram filmi 121 Nicat ittifaqi 2019 rejissor Andrey Kravcukun bedii filmi 122 123 Qeydler Redakte 14 dekabr 1825 ci il zabitler arasinda gelecek dekabristlerin bir coxu vardi I Aleksandr polkun hamisi idi Boyuk fransiz burjua inqilabindan Paris kommunasina qeder Serbest isci quvvesinin olmamasi faydasiz gomruk sistemi daxili siyasetde arakceyevcilik uzunden Omurluk secilmis 120 uzvden boyardan ibaret olmali idi zeruri mehsulun elde olunmasi ucun Zadegan malikanesinin 10 min desyatin ve daha cox torpagi vardisa hemin torpaqlar evez odenilmeden musadire edilmirdi eger zadegan torpagi bundan az idise 5 min desyatinden baslayaraq hemin torpaqlar pul ile alinirdi onlarin her uc neferinden biri iki ilden sonra yeniden secilir onun canisini ve musaviri minimum 500 manatliq dasinmaz emlak ve ya 1000 manatliq dasinmaz emlak her hansi bir sexsin yaninda qulluqda olmamaq yeni pasasiv secki huququna malik olmaq ali dumaya uzv secilmek ucun 30 60 min manatliq emlakin Polsa vetenperverler cemiyyeti ile dekabrin 13 de Pestel hebs edilmisdi texminen 9 min esger 3 min atli elece de artilleriya ve silahIstinadlar Redakte Memuary dekabristov Severnoe obshestvo Red V A Fyodorov Moskva MGU 1981 Pestrikov N S Istoriya lejb gvardii Moskovskogo polka SPb 1903 1904 Lejb Gvardii Moskovskij polk Sudravskij V K Istoriya Lejb gvardii grenaderskogo polka 1756 1906 SPb 1906 Gvardejskij Ekipazh Vosstanie dekabristov na senatskoj ploshadi Vosstanie dekabristov Prezidentskaya biblioteka Korolevstvo Prussiya Tilzitskij mir polnaya versiya Ukaz o volnyh hlebopashcah rus Memuary dekabristov Severnoe obshestvo Red V A Fyodorov Moskva MGU 1981 s 8 SSRI tarixi Birinci hisse Prof V V Mavrodinin redaktesi ile Baki 1985 seh 553 Gessen V M Arakcheevskaya barshina istoricheskie zarisovki iz epohi voennyh poselenij M 1932 119 s il SSRI tarixi Birinci hisse Prof V V Mavrodinin redaktesi ile Baki 1985 seh 556 Tomsinov V A Vremenshik A A Arakcheev TEIS 1996 S 40 Kizvetter A A Imperator Aleksandr I i Arakcheev V kn Istoricheskie ocherki M 1912 Otto N K Cherty iz zhizni gr A A Arakcheeva Drevnyaya i novaya Rossiya 1875 1 3 Ratch V F Svedeniya o gr A A Arakcheeve SPb 1864 Gosudarstvennyj Ermitazh Zapadnoevropejskaya zhivopis Katalog pod red V F Levinsona Lessinga red A E Krol K M Semenova 2 e izdanie pererabotannoe i dopolnennoe L Iskusstvo 1981 T 2 S 251 kat 7813 360 s K vremenshiku Ryleev Ryleev K F Izbrannoe M Detskaya literatura 1977 Nadmennyj vremenshik i podlyj i kovarnyj Kajgorodov V Arakcheevshina M Delo 1912 96 s Istoricheskaya biblioteka 44 Karamzin Zapiska o drevnej i novoj Rossii v ee politicheskom i grazhdanskom otnosheniyah Fyodorov V A Golicyn Pravoslavnaya enciklopediya M Cerkovno nauchnyj centr Pravoslavnaya enciklopediya 2006 T XI S 695 697 752 s 39 000 ekz ISBN 5 89572 017 X Beseda na grobe mladenca o bessmertii dushi rukopis Stanevich Evstafij Ivanovich Francuzskie prosvetiteli Volter i Russo Novaya istoriya stran Evropy i Ameriki Pod red A V Ado M 1986 A S Griboedov i dekabristy Nechkina M V M 2016 Vsyo chto nuzhno znat o dekabristah My byli deti 1812 goda Krasnaya zvezda MY BYLI DETI 1812 GODA Aleksandr Radishev PUTEShESTVIE IZ PETERBURGA V MOSKVU A Qriboyedov Agildan bela pyesinin tam metni rus Griboedov A S Gore ot uma SPb 1833 Pnin Ivan Petrovich Nikolaj Ivanovich Turgenev Enikolopov I K Qriboedovun heyati red C Ceferov B Azernesr 1946 seh 39 GRIBOEDOV i DEKABRISTY Statya M Nechkinoj Trubeckoj S P Zapiski Memuary dekabristov Severnoe obshestvo M Izdatelstvo MGU 1981 Nechkina M V Dvizhenie dekabristov T 1 M 1955 S 154 Istoriya SSSR s drevnejshih vremen do nashih dnej T 4 S 180 Metafizika pola i lyubvi Samopoznanie sbornik S 245 Zelenaya lampa Dekabrist v povsednevnoj zhizni Lotman M Yu Besedy o russkoj kulture olu kecid Shegolev Pavel Eliseevich Zelenaya lampa rus Memuary dekabristov Severnoe obshestvo M Izdatelstvo MGU 1981 Pavel Ivanovich Pestel 1 2 Kiyanskaya O I Pavel Pestel oficer razvedchik zagovorshik Nauchn red D M Feldman Moskva Paralleli 2002 S 512 1000 ekz ISBN 5 93273 063 3 A S Pushkin i P I Pestel k istorii vzaimootnoshenij 1 2 Russkaya pravda P I Pestelya Nechkina M B Griboedov i dekabristy M 1977 str 109 Pavel Pestel Russkaya pravda M 1993 Russkaya Pravda P I Pestelya Vosstanie dekabristov M L 1958 T 7 pervaya publikaciya polnogo teksta Russkoj pravdy Nechkina M V Obshestvo soedinennyh slavyan M L 1927 Kondratij Fedorovich Ryleev Vojnarovskij Kondratij Fedorovich Ryleev Dumy Kondratij Fedorovich Ryleev pdf N Muravyovun Konstitusiyasi nin tam metni rus Konstitucionnyj proekt N M Muraveva Vtoraya redakciya 1826 SSRI tarixi Birinci hisse Prof V V Mavrodinin redaktesile Baki 1985 seh 566 Konstituciya N M Muraveva Iz perepiski Nikolaya I i Konstantina Pavlovicha Vosstanie dekabristov Avtor Timm V Vosstanie dekabristov Prichiny porazheniya Manifest K russkomu narodu 13 dekabrya 1825 g Pravlenie Nikolaya I olu kecid Istoriya Rossii Novoe i novejshee vremya M 2010 str 65 Cledstvennoe delo D A Shepina Rostovskogo Istoriya Rossii Novoe i novejshee vremya M 2010 str 66 Gosudarstvennyj Ermitazh Zapadnoevropejskaya zhivopis Katalog pod red V F Levinsona Lessinga red A E Krol K M Semenova 2 e izdanie pererabotannoe i dopolnennoe L Iskusstvo 1981 T 2 S 254 kat 7819 360 s Vosstanie dekabristov Materialy T IX M Gospolitizdat 1950 Lotman Yu M Dekabrist v povsednevnoj zhizni M 1994 str 456 Volkenshtejn A Istoriya Lejb Gvardii Sapernago bataliona 1812 1852 SPb 1852 Bondarenko A Yu Miloradovich M Molodaya gvardiya 2008 554 s ZhZL vyp 1127 ISBN 978 5 235 03106 7 Obelisk na meste kazni dekabristov Andreeva L Vosstanie Chernigovskogo polka Dekabristy na Ukraine Plamya Harkov 1925 Druzhinin E M Vosstanie Chernigovskogo polka Ocherki istorii dvizheniya dekabristov Izd vo politicheskoj literatury 1954 Kiyanskaya O I Yuzhnyj bunt Vosstanie Chernigovskogo pehotnogo polka 29 dekabrya 1825 3 yanvarya 1826 g Izd vo Ross gos gumanitarnogo un ta 1997 ISBN 978 5 7281 0004 1 Chernigovskogo polka vosstanie ChERNI GOVSKOGO POLKA VOSSTA NIE 1825 Muravev Apostol Sergej Ivanovich Pravoslavnyj katehizis Vosstanie Chernigovskogo polka Lenin dekabristler haqqinda rus P I Pestel na sledstvii Edam olunmus dekabristler rus Gde pohoroneny kaznennye dekabristy Bolenko K G Verhovnyj ugolovnyj sud v sisteme rossijskih sudebnyh uchrezhdenij pervoj poloviny XIX veka PDF Fedorov V A Svoej sudboj gordimsya my M Mysl 1988 298 s ISBN 5 244 00067 5 Edelman O Sledstvie po delu dekabristov M REGNUM 2010 356 c ISBN 978 5 91887 001 3 Nakazanie dekabristov dolzhenstvuyushee i realnoe 2019 12 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 12 21 Pushkin A S Vo glubine sibirskih rud i Otvet dekabrista A I Odoevskogo Felicyna V P Prohorov Yu E Iz iskry vozgoritsya plamya Russkie poslovicy pogovorki i krylatye vyrazheniya Lingvostranovedcheskij slovar In t rus yaz im A S Pushkina Pod red E M Vereshagina V G Kostomarova M Russkij yazyk 1988 Pamyati Gercena V I Lenin 1912 Dekabristy razbudili Gercena V I Lenin Pamyati Gercena souz info Troickij N A Narodnaya volya Rossiya v XIX veke Kurs lekcij Bolshevik Tom 21 Vypusk 2 V I LENIN O POKOLENIYaH REVOLYuCIONEROV ROSSII Lermontov i dekabristy Dekabristler Lermontov ensiklopediyasinda rus Annenkova E I Gogol i dekabristy M 1989 Belinskij V G biobibliograficheskaya spravka Irkutskij oblastnoj istoriko memorialnyj muzej dekabristov Irkutskij oblastnoj istoriko memorialnyj muzej dekabristov Yalutorovsk muzey kompleksinin resmi sayti rus Yalutorovskij muzejnyj kompleks Novoselenginskij muzej dekabristov Novoselenginskij muzej Respubliki Buryatiya Turinskij muzej dekabristov TURINSKIJ MUZEJ DEKABRISTOV Muzej dekabristov g Petrovsk Zabajkalskij Dom muzej dekabristov Kultura RF Muzej dekabristov g Chita Muzej dekabristov v g Minusinske Muzej dekabristov g Minusinsk Kultura RF Dom muzej Trubeckih Kultura RF Dom muzej Trubeckih Dom Volkonskogo Irkutskij oblastnoj istoriko memorialnyj muzej dekabristov Dekabristy 1926 informaciya o filme Zvezda plenitelnogo schastya Soyuz Spaseniya 2019 KinoPoisk Soyuz Spaseniya 2019 informaciya o filmeEdebiyyat RedakteSSRI tarixi Birinci hisse Prof V V Mavrodinin redaktesi ile Baki 1985 Akademicheskaya dokumentalnaya seriya Polyarnaya zvezda Gordin Ya Myatezh reformatorov 14 dekabrya 1825 goda L Lenizdat 1989 Gordin Ya Myatezh reformatorov Posle myatezha M TERRA 1997 Fyodorov V A 1981 Memuary dekabristov Severnoe obshestvo Istifade tarixi 18 dekabr 2019 parameter ignored suggest Olenin A N Chastnoe pismo o proisshestvii 14 dekabrya 1825 goda Russkij arhiv 1869 Vyp 4 Stb 731 736 049 053 Arxivlesdirilib 2019 11 08 at the Wayback Machine Svistunov P Neskolko zamechanij po povodu novejshih knig i statej o sobytii 14 dekabrya i o dekabristah Russkij arhiv 1870 Izd 2 e M 1871 Stb 1633 1668 Arxivlesdirilib 2018 11 22 at the Wayback Machine Suhozanet I O 14 dekabrya 1825 goda rasskaz nachalnika artillerii Suhozaneta Soobsh A I Suhozanet Russkaya starina 1873 T 7 3 S 361 370 Arxivlesdirilib 2012 01 06 at the Wayback Machine Felkner V I Zapiski general lejtenanta V I Felknera 14 e dekabrya 1825 goda Russkaya starina 1870 T 2 Izd 3 e Spb 1875 S 202 230 Arxivlesdirilib 2019 04 15 at the Wayback Machine Dekabristi v Ukrayini doslidzhennya j materiali Upor G D Kazmirchuk Yu V Latish nauk red prof G D Kazmirchuka T 7 K 2013 440 s Latish Yu V Dekabristi v Ukrayini Istoriografichni studiyi Kiyiv 2014 237 s Gabayev G S 1932 in Russian Soldaty uchastniki zagovora i vosstaniya dekabristov Soldaty uchastniki zagovora i vosstaniya dekabristov in Dekabristy i ih vremya Dekabristy i ih vremya vol 4 Moscow VOPSP Mazour Anatole 1937 The first Russian revolution 1825 the Decembrist movement its origins development and significance Stanford University Press Reissue ISBN 0 8047 0081 8 ISBN 978 0 8047 0081 8 Nechkina Militsa 1984 in Russian Dekabristy Dekabristy Moscow Nauka Seton Watson Hugh 1988 The Russian empire 1801 1917 Oxford University Press ISBN 0 19 822152 5 ISBN 978 0 19 822152 4 Figes Orlando 2002 Natasha s Dance a Cultural History of Russia London ISBN 0 7139 9517 3 Mazour A G 1937 The First Russian Revolution 1825 the Decembrist movement its origins development and significance Stanford University Press Rabow Edling Susanna May 2007 The Decembrists and the Concept of a Civic Nation Nationalities Papers 35 2 369 391 doi 10 1080 00905990701254391 Sherman Russell amp Pearce Robert 2002 Russia 1815 81 Hodder amp Stoughton Eidelman Natan 1985 Conspiracy against the tsar Moscow Progress Publishers 294 p Translation from the Russian by Cynthia Carlile Crankshaw E 1976 The Shadow of the Winter Palace Russia s Drift to Revolution 1825 1917 New York Viking Press Xarici kecidler Redakte Rusiya portaliVosstanie dekabristov i programmnye dokumenty rus Muzej dekabristov Senatskaya ploshad so sputnika Nikolaj Troickij Dekabristy Vosstanie Rossiya v XIX veke Kurs lekcij M 1997 Tajnye organizacii dekabristov Prigovor Verhovnogo ugolovnogo suda i drugie dokumenty Decembrist exile in Irkutsk ing Decembrist exile in Siberia rus Online Museum of the Decembrist movement rus Menbe https az wikipedia org w index php title Dekabristler usyani amp oldid 5959746, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.