fbpx
Wikipedia

Buddizm

Avqust 15, 2021

Buddizm (sanskr. बुद्ध धर्म, buddha dharmaIAST; pali बुद्ध धम्म, buddha dhamma, "Aydın təlim"; çin. 佛教 fójiào) — e.ə. I minilliyin ortalarında Qədim Hindistanda meydana gəlmiş və əsası Siddhartha Qautama tərəfindən qoyulmuş dini-fəlsəfi təlim.


Din

Dini özünüdərkin növləri

Monoteizm  · Dualizm  · Politeizm  · Deizm · Teizm  · İtsizm · Panteizm · Pandeizm

İbtidai inanclar

Totemizm  · Animizm  · Fetişzm  · Şamanizm

Dünya dinləri

Buddizm · Bəhailik

İbrahimi dinlər

İudaizm · Xristianlıq · İslam

Dharma dinləri

İnduizm · Caynizm · Siqhizm · Buddizm

Ənənəvi Uzaq Şərq dinləri

Daoizm · Konfutsiçilik · Şintoizm

Digər dinlər

Tenqriçilik  · Zərdüştilik

Əsas anlayışlar

Tanrı · Ruh · Günah  · Sakrallıq · Ruh · İman  · Doqmat · Müqəddəs Kitablar  · Ölümdən sonrakı həyat  · İbadət  · Məbəd

Dinlərin siyahısı

g · m

Budda

Dünya dinlərindən biri olan buddizm, təxminən 500 milyon üzvü (təqribən 1 milyonunu rahiblər təşkil edir) olan din və təlimlər birliyi. Əvvəlcə Hindistanda ortaya çıxmış, daha sonra zaman içində Cənubi, Cənub-şərqi və Şərqi Asiyada (Çin, Yaponiya, Koreya, Monqolustan, Nepal, Şri Lanka, Tailand və Tibet kimi ölkələrdə) yayılmışdır.

Fərqli dünyagörüşlərinə görə din və ya fəlsəfə olaraq təyin olunan buddizmin hədəfi, həyatdakı ağrı, iztirab və təminsizliyin qaynaqlarını açıqlamaq və bunları aradan qaldırmanın yollarını göstərməkdir. Buddizmdə təlimlərin əsas yönünü meditasiya kimi içə baxış üsulları, reinkarnasiya deyilən doğum-ölüm dövrünün təkrarı və qarışıq deyilən səbəb-nəticə zənciri kimi anlayışlar meydana gətirməkdədir.

XIX əsrin sonlarından etibarən Buddizmin Avropa və Amerika qitələrində yayılması prosesi başlamışdır. Elə "Buddizm" termini də XIX əsrdə avropalılar tərəfindən bu dinə verilən addır. Onun mənsubları isə dinlərini "Dharma" (qanun,təlim), yaxud "Buddadharma" (Budanın təlimi) adlandırırlar. "Budda" sözü isə sanskrit dili və pali dillərindəki köhnə buddist mətnlərində "oyanmış adam — fərqində olan" mənasını verən "budda" sözündən yaranmışdır. "Tarixi budda"da adı çəkilən Siddharta Qautama buddizmin qurucusu olaraq qəbul edilir. Siddhartanın həyatdakı əzabların qaynağını açıqlamaq məqsədiylə etdiyi uzun işlər nəticəsi iztirabı sona çatdıracaq bir mənəvi anlayışa çatdığı və beləliklə buddalığa çatdığı qəbul edilir.

Buddizm, Siddharta Qautamanın ölümündən sonra 500 il boyunca Hindistanda, daha sonra Asiya və dünyanın geri qalan hissəsində yayılmağa başladı. Hindistanda zamanla təsirini itirən buddizm Cənub-şərqi Asiya və Uzaq Şərq mədəniyyətində təsirini günümüzə qədər davam etdirmişdir.

Buddizm Allahsız dinlərdəndir. O, kainatı yaradan bir qüvvənin mövcudluğu fikrini dilə gətirmir.

Tarixi

Buddizmin əsası e.ə. 563 – e.ə. 483-cü illəri arasında yaşadığı güman edilən, bu gün Budda olaraq bilinən Siddharta Qautama tərəfindən qoyulmuşdur. Siddharta Qautama Şimali Hindistanda bir şahzadə kimi doğulduqdan sonra həyatdakı əzabları sona çatdırmaq üçün bir yol tapmaq məqsədiylə krallığını tərk etmiş və uzun illər ərzində müxtəlif fəaliyyəti nəticəsində müəyyən zehni nəticələrə çatmışdır.

Sosioloji və tarixi planda qeyd edilir ki, buddizm Hindistanı işğal edən arilərin özləri ilə gətirdiyi brahmanizmə qarşı bir reaksiya olaraq ortaya çıxmışdır. Fəlsəfi qaynaqlar arasında brahmanizm və induizm ilə birlikdə caynizm və yerli xalqların köhnə din və mədəniyyətlərinin də adı çəkilir. Lakin ənənəvi olaraq buddizmin ən təməl qaynağı olaraq Siddharta Qautamanın aydınlanma təcrübəsi və bu təcrübə sayəsində qazandığı müdriklik göstərilir.

Buddanın həyatı

  Əsas məqalə: Budda

Siddharta Qautamanın Nepalın Lumbini ərazisində doğulduğu güman edilir. Onun Hindistan-Nepal sərhədindəki Kapilavastuda doğulduğuna dair iddialar da var, lakin bu fikir o qədər də geniş yayılmamışdır.

Buddanın ümumi qəbul edilən ənənəvi həyat hekayəsi belədir:

Siddharta Qautama Sakya qəbiləsində şahzadə olaraq dünyaya gəlir. Doğumundan qısa bir müddət sonra atası kral Suddhodananı müdrik olduğu fərz edilən bir adam ziyarət edir. Siddharta haqqında "Bu uşaq ya möhtəşəm bir kral (çakravartin) və ya möhtəşəm bir müqəddəs adam (sadhu) olacaq" deyir. Siddhartanın gələcəkdə kral olaraq yerinə keçməsini arzulayan atası isə onun həyatı boyunca əzab və ölüm kimi həyat gerçəklərindən xəbərsiz sarayda yaşamasına səy göstərir. Buna görə Siddharta həyatının ilk 29 ilini insan nəfsinin arzu edə biləcəyi hər cür zənginlik içində yaşamışdır. Atasının səylərinə baxmayaraq, Şahzadə Siddharta 29 yaşındaykən ilk dəfə bir yaşlı insanın əzab çəkdiyini görür. Bu hadisədən sonra sarayın xaricində etdiyi gəzintilərdə xəstə bir adam, çürümüş bir cəsəd və dərd çəkən bir dərviş görüncə həyatın iztirab ehtiva etdiyini fərqinə varır və əzabı məğlub etmək üçün bir dərviş kimi yaşamağa qərar verir.

Dərviş olmaq uğrunda dəbdəbəli həyatı arxasında buraxaraq sarayından ayrılan Siddharta başlanğıcda müxtəlif dərvişlərə qatılaraq onların təlimlərini izləyir. Bu dərvişlər cəmiyyətdən kənar, məhrum bir həyat sürərək aclıq, özünə əziyyət kimi müxtəlif üsullarla nəfslərinin qarşısını almağa çalışırlar. Uzun müddət bu məhrum həyat şərtlərində yaşayan Siddharta bu üsulların insana aclığa dayanma, həssas pıçıltılar eşitmə, bədəndə ağrı hiss etməmə kimi fövqəladə ruhani güclər qazandırdığının fərqinə varır, lakin eyni zamanda bədəninə zərər verdiyini də görür.

Siddharta bu üsulların axtardığı cavaba çatmasına töhfə olmadığını anlayır və onların şahzadə olarkən zənginliklər içindəki həyatında olduğu kimi təminsizlik və narahatlıq yaratdığına qərar verir. Beləliklə, dərviş həyatına son verərək "anapanasati" adlanan "nəfəsi diqqətlə izləmə" meditasiyasını inkişaf etdirir. Dərviş həyatı yerinə nə nəfsin hər istəyinə boyun əyən, nə də bədəni zəiflədəcək qədər məhrum buraxan və orta yol olaraq tanınan bir həyat şəkli inkişaf etdirir. Deyilənlərə görə dərviş həyatını tərk etməsi bir gün kəndli bir qızın gətirdiyi süd və düyünü qəbul etməsiylə olur; və bir əncir ağacının altında oturaraq nəfəs meditasiyası həyata keçirir. 49 günlük meditasiyadan sonra 35 yaşındaykən elmini tamamlayır və Bodh Qayada olan bu ağacın altında aydınlanmaya çatır.

Aydınlanmasından sonra Budda yaxud Qautama Buda adını alaraq təlimlərini yaymağa başlayır. Yeni fəlsəfəsini izah etmək üçün Hindistanın şimalını, Qanq sahillərinin müqəddəs şəhəri Benares və digər şəhərləri gəzən Qautama Budda qeydlərə görə 80 yaşında Kuşinaqarda (Hindistan) vəfat etmişdir.

Buddadan sonrakı inkişaf

Qautama Buddanın ölümündən sonra ümumi altı buddist şura yaradılmışdır. Bu şura təlimlərin Asiyanın fərqli ölkələrinə yayılmasına, fərqli anlayışların ortaya çıxmasına təkan vermişdir. XX əsrdə Avropa və ABŞ-da da məşhurlaşmağa başlayan buddizm bir çox fərqli məzhəb və ya məktəbə ayrılır.

Buddist qaynaqlarda deyilənlərə görə e.ə. 5-ci əsrdə Qautama Buddanın "parinirvaṇa"sının üstündən hələ çox keçmədən birinci buddist şura Rajqirdə Buddanın şagirdi Mahakasyapanın başçılığı altında toplanmışdır. Məqsədi təlimlərin şifahi ötürülməsində səhvlərin baş verməməsini təmin etmək idi.

Birinci şurada Budanın əmisi oğlu və eyni zamanda uzun müddət onun təlimlərini izləmiş şagirdi Ananda Budanın təlimlərini (sūtras, Pāli'de suttas) əzbərdən oxumağa çağırıldı. Başqa bir şagirdi olan Upali isə rahiblik həyatını təşkil edən qaydaları (vinaya) əzbərdən izah etdi. Bunlar daha sonra pali dilindəki "Tripitaka"nın (Üç səbət) təməlini təşkil etmişdir.

Buddanın parinirvaṇasından təxminən 100 il sonra Qanun adlı bir rahibin çağrışı ilə Hindistanın müxtəlif bölgələrindən gələn 700 rahib Vesalidə "vinaya təlimləri"nin tətbiqində ortaya çıxan fərqlilikləri müzakirə etmək üçün toplandı. İkinci buddist şura olaraq adlandırılan bu yığıncaqda sanqhanın ilk ayrı-seçkilikləri ortaya çıxmışdır. İlk etapda sthavira və mahasanqhika anlayışları bir-birindən fərqlənmişdir.

E.ə. 3-cü əsrdə kral Aşoka buddizmin inkişafına böyük töhvələr vermişdir. Qanlı Kalinqa döyüşündən sonra şiddəti rədd edərək Buddizmi seçən Aşoka, bir çox stupa inşa etdirmiş, Orta Asiya və Şri Lankaya elçilər göndərərək Buddizmin ilk dəfə Hindistan xaricində tanınmasını təmin etmişdir. Üçüncü buddist şura e.ə. 250-ci illərdə Pataliputrada kral Aşokanın çağrışı ilə Moqqaliputta Tissa adlı bir rahibin başçılığı altında toplanmışdır. Məqsədi Buddizmi saflaşdırmaq, təlimdən yayınan məzhəbləri təyin etmək idi.

Buddist məktəblər

2500 illik keçmişi olan buddizm çox sayda məktəb və sistem formalaşdırmışdır. Budizmdə məktəb (vada), vasitə (yana) və yol anlayışları "məzhəb" anlayışıyla uyğunlaşır və bu sözə aid edilən anlayışların hamısı eyni mənaya gəlir.

Hal-hazırda ümumilikdə qəbul edilən təsnifata görə budizmin başlıca dörd axını vardır. bunlar:

  • Cənub buddizmi — Theravada, Cənub-Şərqi Asiya buddizmi və ya pali buddizmi kimi tanınır. Əsasən, Banqladeş, Çin, Kamboca, Laos, Malayziya, Myanma, Şri Lanka, Tailand, və Vyetnam kimi ölkələrdə geniş yayılmışdır .
  • Şərq buddizmi — Şərqi Asiya buddizmi, Çin buddizmi, Çin-Yapon buddizmi kimi də tanınan Mahayanadır. Çin, Yaponiya, Koreya, Sinqapur, Vyetnam və Rusiyanın bəzi bölgələrində sitayiş edilir.
  • Şimal buddizmi — Tibet buddizmi, Tibet-Monqol buddizmi, Lamaizm, Vajrayana olaraq da bilinir. Tibet, Monqolustan, Butan, Nepal, Hindistan, Çin, Rusiya və Orta Asiyada sitayiş edilir.
  • Qərb ölkələri — Buddizm xüsusilə 20-ci əsrin ikinci yarısından etibarən ABŞ, Avstraliya və müxtəlif Avropa ölkələrində yayılmışdır. Qərbdə budizmin dini xüsusiyyətlərindən daha çox fəlsəfi və psixoloji xüsusiyyətləri, meditasiya və şüur (zehin) tərbiyəsi ünsürləri əsas götürülür.

Bütün Buddist məzhəbləri "yenidən doğum" (reinkarnasiya) və karma inanclarını qəbul edir. Karuna adı verilən mərhəmət anlayışı da bütün məktəblərdə eynidir. Bundan başqa bütün buddist məzhəbləri və məktəbləri dörd müqəddəs gerçək, səkkiz mərhələli nəcib yol, 12 halqalı səbəbiyyət qanunu kimi təməl buddist təlimlərini qəbul edir

Buddanın ölümündən bir neçə əsr sonra erkən dövr sanqhasında coğrafi məsafə kimi səbəblərə görə müxtəlif ayrı-seçkiliklər və vinaya və təlim anlayışındakı fərqlər ortaya çıxmışdır. Buna görə də 3-cü buddist şura dövründə ilk erkən dövr buddist məktəbləri olan Mahasanqhika (böyük cəmiyyət) və Staviravadin (köhnə yol) məktəbləri yaradılmışdır.

Daha sonra fərqli fikirləri olan əlavə 18 məktəb yaradılmışdır. Bu gün belə bu məktəblərin hansı qrupa aid olduğu məlum deyil. Mahasanqhika dörd Şravaka məktəblərindən biri olaraq qəbul edilmişdir (Staviravada, Mahasanqhika, Sammitiya və Sarvastivada).

Theravada

  Əsas məqalə: Theravada

Teravada Cənub buddizmi, Pali buddizmi və ya Mahayana buddistləri tərəfindən "Hinayana" olaraq da adlandırılan, budizmin ən qədim məktəbinin günümüzdəki tək nümayəndəsidir; intizama və monastik həyata böyük əhəmiyyət verilir, rahiblər üçün qatı qaydalar vardır. Teravada yalnız pali qaydalarını qəbul edir, Mahayana məzhəbindən fərqli olaraq, mistisizm və mistik fərziyyələrə yer verilmir, fəlsəfidir; ruhun və tanrının olmadığı faktı üzərində ən çox duran buddizm məzhəbidir.

Mahayana məzhəbindən fərqli olaraq, Qautama Budda təlimlərinin "üstün" olduğu qəbul edilir, digər nura qərq olan və "Budda" adlandırılan şəxslər Qautama səviyyəsində deyillər, Mahayanadan fərqli olaraq, digər Buddaların deyil, yalnız Qautamanın təlimləri müqəddəs mətn olaraq qəbul edilir. Nirvanaya çatmaq üçün dəfələrlə ölüb yenidən doğularaq "inkişaf" tələb olunur.

Mahayana

Mahayana məzhəbi özündə, hər biri fərqli sutraları vurğulayan, fərqli məktəbləri ehtiva edir. Ən əhəmiyyətliləri arınmış ölkə buddizmi, Zen buddizmi və Niçiren buddizmidir.

Pali qaydaları mahayanaçılar üçün yalnız "başlanğıc" səviyyəsində olan müqəddəs mətnlərdir. Teravadadan fərqli olaraq, bir çox mahayana sutrası qəbul edilir. Hətta bəzi məktəblər bunların təlim olaraq Pali qanunlarından daha irəli səviyyədə və üstün olduğu bildirir.

Mahayana buddizminə görə Budda təbiəti hər kəsin içində olur. Nura qərq olmuş müxtəlif üstün varlıqların insanlara kömək edə biləcəyi inancı səmavi məkanlar və zəngin bir kosmoqrafiyaya malikdir.

Zen buddizmi

Zen buddizmi Yaponiya və Çin olmaq üzrə iki əsas məktəbə ayrılır. Çində bu məktəb "Çan" adlandırılır. Yapon zenindən fərqli olaraq, bu, daha fəlsəfidir və Şuranqama sutraya ayrıca əhəmiyyət verilir. Yapon zenində Rinzai, Soto və Obaku məktəbləri vardır. Rinzai məktəbi koanlara böyük əhəmiyyət verməsiylə tanınır.

Zen buddizmi anlayışlardan və sözlərdən daha çox mənanın, masanın üzərində dayanır. Zen buddizmi inanca olduğu qədər meditasiyaya və fərdi təcrübəyə verdiyi əhəmiyyətlə digər buddist məktəblərindən fərqlənir. Yenidən doğum faktı və anı yaşamanın əhəmiyyətli olduğuna diqqət çəkilir. Zen budizmində ən çox Lankavatara, Elmas və Platform (Altıncı Pirin Platform sutrası) sutralarına əhəmiyyət verilir.

Arınmış ölkə buddizmi və ya amidizm

Arınmış ölkə buddizmi və ya amidizmdə isə meditasiya və təcrübələr deyil, iman ön plandadır. Amida Budda adı davamlı təkrarlanır, beləliklə, öldükdən sonra yenidən doğulacağına və Nirvanaya çatılacağına inanılır.

Arınmış ölkə buddizmi də qollara ayrılır, bunlardan ən radikalı Jodo Şinşu adlandırılan yapon arınmış ölkə məktəbidir. Bu məktəbə görə insanın özünü qurtarması qeyri-mümkündür; Qautama Buddanın öyrətdikləri ilə qurtuluş artıq mümkün deyil (mappo), hal-hazırda insan özünü əsla qurtara bilməyəcək bir haldadır. Buna görə də meditasiyanın və ya təcrübələrin faydası yoxdur, insan sadəcə Amida Budda adını Namu Amida butsu şəklində davamlı təkrarlamalı (Nembutsu), onun gücünə inanmalıdır. Beləliklə, insan öldükdən sonra arınmış ölkədə doğula bilər.

Arınmış ölkə budistlərinin ən əhəmiyyətli saydıqları sutralar: Amitabha sutra və sonsuz həyat sutrasıdır.

Niçiren buddizmi

Bütün buddist məzhəbləri içində ən radikal məktəb niçiren buddizmidir, digər bütün mahayana məktəbləri "ortodoksluqdan, doğru təlimlərdən yayınma" hesab edilir, digər məktəblərdən fərqli olaraq ən çox Lotus sutraya əhəmiyyət verilir.

Vacrayana

Vacrayana 4-сü əsrdə Hindistanda formalaşan mahayana budizminin bir qoludur. Monqolustan buddist ənənəsi və Tibet buddizmi Vacrayananın təsiri altında inkişaf etmişdir. Həmçinin Çin və Yaponiyada da məhdud şəkildə mövcuddur. Vacrayana bəzən Mantrayana, Tantrayana və ya ezoterik buddizm olaraq da adlandırılır.

Vacrayana bir çox hallarda Teravada və Mahayanandan sonra buddizmin üçüncü qolu olaraq qəbul edilir. Vacrayanaya görə "dharma çarxının üç dövrü" vardır. Dharma çarxının ilk dönüşündə Qautama Budda Varanasidə dörd ali gerçək kimi dharmaları öyrətmiş, bunun nəticəsi olaraq, müasir dövrdə yalnız Teravadanın Hinayana məktəbləri ortaya çıxmışdır. İkinci dönüşündə isə Racqir bölgəsində müdrikliyin mükəmməlləştirilməsi sutralarının öyrədilməsilə Mahayana məktəbləri yaranmışdır. Dharma çarxının üçüncü dövrəsində formalaşan təlimlər isə Şravastidə öyrədilmiş və bütün varlıqlarda mövcud olan budda təbiətini açıqlamışdır. Vacrayana da bu üçüncü mərhələdən ilham almışdır. Buddizmin ən qədim məktəb ənənəsi olan Teravada "vaz keçməyin yolu", Mahayananın sutra sistemi "birləşmənin yolu" adlandırıldığı halda, Vacrayana "nəticəyə gedən yol" olaraq adlandırılmışdır.

İstinadlar

  1. Online Sanskrit Dictionary (ing.) Buddha — Просветленный (The Enlightened One). Dharma — Закон, Истина, Учение (Law, Truth, Doctrine).

Xarici keçidlər

  • Buddhanet Ebooks
  • Tripitaka-Terevada müqəddəs mətinləri
  • Buddist fəlsəfə
  • Journal of Buddhist Ethics 2006-12-05 at the Wayback Machine
  • Tibet buddizmi 2015-04-05 at the Wayback Machine
  • Journal of Shin Buddhism 2010-01-17 at the Wayback Machine

Həmçinin bax

Avqust 15, 2021
buddizm, sanskr, धर, buddha, dharmaiast, pali, धम, buddha, dhamma, aydın, təlim, çin, 佛教, fójiào, minilliyin, ortalarında, qədim, hindistanda, meydana, gəlmiş, əsası, siddhartha, qautama, tərəfindən, qoyulmuş, dini, fəlsəfi, təlim, dindini, özünüdərkin, növlər. Buddizm sanskr ब द ध धर म buddha dharmaIAST pali ब द ध धम म buddha dhamma Aydin telim 1 cin 佛教 fojiao e e I minilliyin ortalarinda Qedim Hindistanda meydana gelmis ve esasi Siddhartha Qautama terefinden qoyulmus dini felsefi telim DinDini ozunuderkin novleriMonoteizm Dualizm Politeizm Deizm Teizm Itsizm Panteizm PandeizmIbtidai inanclarTotemizm Animizm Fetiszm SamanizmDunya dinleriBuddizm BehailikIbrahimi dinlerIudaizm Xristianliq IslamDharma dinleriInduizm Caynizm Siqhizm BuddizmEnenevi Uzaq Serq dinleriDaoizm Konfutsicilik SintoizmDiger dinlerTenqricilik ZerdustilikEsas anlayislarTanri Ruh Gunah Sakralliq Ruh Iman Doqmat Muqeddes Kitablar Olumden sonraki heyat Ibadet MebedDinlerin siyahisig m Budda Dunya dinlerinden biri olan buddizm texminen 500 milyon uzvu teqriben 1 milyonunu rahibler teskil edir olan din ve telimler birliyi Evvelce Hindistanda ortaya cixmis daha sonra zaman icinde Cenubi Cenub serqi ve Serqi Asiyada Cin Yaponiya Koreya Monqolustan Nepal Sri Lanka Tailand ve Tibet kimi olkelerde yayilmisdir Ferqli dunyagoruslerine gore din ve ya felsefe olaraq teyin olunan buddizmin hedefi heyatdaki agri iztirab ve teminsizliyin qaynaqlarini aciqlamaq ve bunlari aradan qaldirmanin yollarini gostermekdir Buddizmde telimlerin esas yonunu meditasiya kimi ice baxis usullari reinkarnasiya deyilen dogum olum dovrunun tekrari ve qarisiq deyilen sebeb netice zenciri kimi anlayislar meydana getirmekdedir XIX esrin sonlarindan etibaren Buddizmin Avropa ve Amerika qitelerinde yayilmasi prosesi baslamisdir Ele Buddizm termini de XIX esrde avropalilar terefinden bu dine verilen addir Onun mensublari ise dinlerini Dharma qanun telim yaxud Buddadharma Budanin telimi adlandirirlar Budda sozu ise sanskrit dili ve pali dillerindeki kohne buddist metnlerinde oyanmis adam ferqinde olan menasini veren budda sozunden yaranmisdir Tarixi budda da adi cekilen Siddharta Qautama buddizmin qurucusu olaraq qebul edilir Siddhartanin heyatdaki ezablarin qaynagini aciqlamaq meqsediyle etdiyi uzun isler neticesi iztirabi sona catdiracaq bir menevi anlayisa catdigi ve belelikle buddaliga catdigi qebul edilir Buddizm Siddharta Qautamanin olumunden sonra 500 il boyunca Hindistanda daha sonra Asiya ve dunyanin geri qalan hissesinde yayilmaga basladi Hindistanda zamanla tesirini itiren buddizm Cenub serqi Asiya ve Uzaq Serq medeniyyetinde tesirini gunumuze qeder davam etdirmisdir Buddizm Allahsiz dinlerdendir O kainati yaradan bir quvvenin movcudlugu fikrini dile getirmir Mundericat 1 Tarixi 2 Buddanin heyati 3 Buddadan sonraki inkisaf 4 Buddist mektebler 5 Theravada 6 Mahayana 6 1 Zen buddizmi 6 2 Arinmis olke buddizmi ve ya amidizm 6 3 Niciren buddizmi 7 Vacrayana 8 Istinadlar 9 Xarici kecidler 10 Hemcinin baxTarixi RedakteBuddizmin esasi e e 563 e e 483 cu illeri arasinda yasadigi guman edilen bu gun Budda olaraq bilinen Siddharta Qautama terefinden qoyulmusdur Siddharta Qautama Simali Hindistanda bir sahzade kimi dogulduqdan sonra heyatdaki ezablari sona catdirmaq ucun bir yol tapmaq meqsediyle kralligini terk etmis ve uzun iller erzinde muxtelif fealiyyeti neticesinde mueyyen zehni neticelere catmisdir Sosioloji ve tarixi planda qeyd edilir ki buddizm Hindistani isgal eden arilerin ozleri ile getirdiyi brahmanizme qarsi bir reaksiya olaraq ortaya cixmisdir Felsefi qaynaqlar arasinda brahmanizm ve induizm ile birlikde caynizm ve yerli xalqlarin kohne din ve medeniyyetlerinin de adi cekilir Lakin enenevi olaraq buddizmin en temel qaynagi olaraq Siddharta Qautamanin aydinlanma tecrubesi ve bu tecrube sayesinde qazandigi mudriklik gosterilir Buddanin heyati Redakte Esas meqale BuddaSiddharta Qautamanin Nepalin Lumbini erazisinde doguldugu guman edilir Onun Hindistan Nepal serhedindeki Kapilavastuda dogulduguna dair iddialar da var lakin bu fikir o qeder de genis yayilmamisdir Buddanin umumi qebul edilen enenevi heyat hekayesi beledir Siddharta Qautama Sakya qebilesinde sahzade olaraq dunyaya gelir Dogumundan qisa bir muddet sonra atasi kral Suddhodanani mudrik oldugu ferz edilen bir adam ziyaret edir Siddharta haqqinda Bu usaq ya mohtesem bir kral cakravartin ve ya mohtesem bir muqeddes adam sadhu olacaq deyir Siddhartanin gelecekde kral olaraq yerine kecmesini arzulayan atasi ise onun heyati boyunca ezab ve olum kimi heyat gerceklerinden xebersiz sarayda yasamasina sey gosterir Buna gore Siddharta heyatinin ilk 29 ilini insan nefsinin arzu ede bileceyi her cur zenginlik icinde yasamisdir Atasinin seylerine baxmayaraq Sahzade Siddharta 29 yasindayken ilk defe bir yasli insanin ezab cekdiyini gorur Bu hadiseden sonra sarayin xaricinde etdiyi gezintilerde xeste bir adam curumus bir cesed ve derd ceken bir dervis gorunce heyatin iztirab ehtiva etdiyini ferqine varir ve ezabi meglub etmek ucun bir dervis kimi yasamaga qerar verir Dervis olmaq ugrunda debdebeli heyati arxasinda buraxaraq sarayindan ayrilan Siddharta baslangicda muxtelif dervislere qatilaraq onlarin telimlerini izleyir Bu dervisler cemiyyetden kenar mehrum bir heyat surerek acliq ozune eziyyet kimi muxtelif usullarla nefslerinin qarsisini almaga calisirlar Uzun muddet bu mehrum heyat sertlerinde yasayan Siddharta bu usullarin insana acliga dayanma hessas piciltilar esitme bedende agri hiss etmeme kimi fovqelade ruhani gucler qazandirdiginin ferqine varir lakin eyni zamanda bedenine zerer verdiyini de gorur Siddharta bu usullarin axtardigi cavaba catmasina tohfe olmadigini anlayir ve onlarin sahzade olarken zenginlikler icindeki heyatinda oldugu kimi teminsizlik ve narahatliq yaratdigina qerar verir Belelikle dervis heyatina son vererek anapanasati adlanan nefesi diqqetle izleme meditasiyasini inkisaf etdirir Dervis heyati yerine ne nefsin her isteyine boyun eyen ne de bedeni zeifledecek qeder mehrum buraxan ve orta yol olaraq taninan bir heyat sekli inkisaf etdirir Deyilenlere gore dervis heyatini terk etmesi bir gun kendli bir qizin getirdiyi sud ve duyunu qebul etmesiyle olur ve bir encir agacinin altinda oturaraq nefes meditasiyasi heyata kecirir 49 gunluk meditasiyadan sonra 35 yasindayken elmini tamamlayir ve Bodh Qayada olan bu agacin altinda aydinlanmaya catir Aydinlanmasindan sonra Budda yaxud Qautama Buda adini alaraq telimlerini yaymaga baslayir Yeni felsefesini izah etmek ucun Hindistanin simalini Qanq sahillerinin muqeddes seheri Benares ve diger seherleri gezen Qautama Budda qeydlere gore 80 yasinda Kusinaqarda Hindistan vefat etmisdir Buddadan sonraki inkisaf RedakteQautama Buddanin olumunden sonra umumi alti buddist sura yaradilmisdir Bu sura telimlerin Asiyanin ferqli olkelerine yayilmasina ferqli anlayislarin ortaya cixmasina tekan vermisdir XX esrde Avropa ve ABS da da meshurlasmaga baslayan buddizm bir cox ferqli mezheb ve ya mektebe ayrilir Buddist qaynaqlarda deyilenlere gore e e 5 ci esrde Qautama Buddanin parinirvaṇa sinin ustunden hele cox kecmeden birinci buddist sura Rajqirde Buddanin sagirdi Mahakasyapanin basciligi altinda toplanmisdir Meqsedi telimlerin sifahi oturulmesinde sehvlerin bas vermemesini temin etmek idi Birinci surada Budanin emisi oglu ve eyni zamanda uzun muddet onun telimlerini izlemis sagirdi Ananda Budanin telimlerini sutras Pali de suttas ezberden oxumaga cagirildi Basqa bir sagirdi olan Upali ise rahiblik heyatini teskil eden qaydalari vinaya ezberden izah etdi Bunlar daha sonra pali dilindeki Tripitaka nin Uc sebet temelini teskil etmisdir Buddanin parinirvaṇasindan texminen 100 il sonra Qanun adli bir rahibin cagrisi ile Hindistanin muxtelif bolgelerinden gelen 700 rahib Vesalide vinaya telimleri nin tetbiqinde ortaya cixan ferqlilikleri muzakire etmek ucun toplandi Ikinci buddist sura olaraq adlandirilan bu yigincaqda sanqhanin ilk ayri seckilikleri ortaya cixmisdir Ilk etapda sthavira ve mahasanqhika anlayislari bir birinden ferqlenmisdir E e 3 cu esrde kral Asoka buddizmin inkisafina boyuk tohveler vermisdir Qanli Kalinqa doyusunden sonra siddeti redd ederek Buddizmi secen Asoka bir cox stupa insa etdirmis Orta Asiya ve Sri Lankaya elciler gondererek Buddizmin ilk defe Hindistan xaricinde taninmasini temin etmisdir Ucuncu buddist sura e e 250 ci illerde Pataliputrada kral Asokanin cagrisi ile Moqqaliputta Tissa adli bir rahibin basciligi altinda toplanmisdir Meqsedi Buddizmi saflasdirmaq telimden yayinan mezhebleri teyin etmek idi Buddist mektebler Redakte2500 illik kecmisi olan buddizm cox sayda mekteb ve sistem formalasdirmisdir Budizmde mekteb vada vasite yana ve yol anlayislari mezheb anlayisiyla uygunlasir ve bu soze aid edilen anlayislarin hamisi eyni menaya gelir Hal hazirda umumilikde qebul edilen tesnifata gore budizmin baslica dord axini vardir bunlar Cenub buddizmi Theravada Cenub Serqi Asiya buddizmi ve ya pali buddizmi kimi taninir Esasen Banqlades Cin Kamboca Laos Malayziya Myanma Sri Lanka Tailand ve Vyetnam kimi olkelerde genis yayilmisdir Serq buddizmi Serqi Asiya buddizmi Cin buddizmi Cin Yapon buddizmi kimi de taninan Mahayanadir Cin Yaponiya Koreya Sinqapur Vyetnam ve Rusiyanin bezi bolgelerinde sitayis edilir Simal buddizmi Tibet buddizmi Tibet Monqol buddizmi Lamaizm Vajrayana olaraq da bilinir Tibet Monqolustan Butan Nepal Hindistan Cin Rusiya ve Orta Asiyada sitayis edilir Qerb olkeleri Buddizm xususile 20 ci esrin ikinci yarisindan etibaren ABS Avstraliya ve muxtelif Avropa olkelerinde yayilmisdir Qerbde budizmin dini xususiyyetlerinden daha cox felsefi ve psixoloji xususiyyetleri meditasiya ve suur zehin terbiyesi unsurleri esas goturulur Butun Buddist mezhebleri yeniden dogum reinkarnasiya ve karma inanclarini qebul edir Karuna adi verilen merhemet anlayisi da butun mekteblerde eynidir Bundan basqa butun buddist mezhebleri ve mektebleri dord muqeddes gercek sekkiz merheleli necib yol 12 halqali sebebiyyet qanunu kimi temel buddist telimlerini qebul edirBuddanin olumunden bir nece esr sonra erken dovr sanqhasinda cografi mesafe kimi sebeblere gore muxtelif ayri seckilikler ve vinaya ve telim anlayisindaki ferqler ortaya cixmisdir Buna gore de 3 cu buddist sura dovrunde ilk erken dovr buddist mektebleri olan Mahasanqhika boyuk cemiyyet ve Staviravadin kohne yol mektebleri yaradilmisdir Daha sonra ferqli fikirleri olan elave 18 mekteb yaradilmisdir Bu gun bele bu mekteblerin hansi qrupa aid oldugu melum deyil Mahasanqhika dord Sravaka mekteblerinden biri olaraq qebul edilmisdir Staviravada Mahasanqhika Sammitiya ve Sarvastivada Theravada Redakte Esas meqale TheravadaTeravada Cenub buddizmi Pali buddizmi ve ya Mahayana buddistleri terefinden Hinayana olaraq da adlandirilan budizmin en qedim mektebinin gunumuzdeki tek numayendesidir intizama ve monastik heyata boyuk ehemiyyet verilir rahibler ucun qati qaydalar vardir Teravada yalniz pali qaydalarini qebul edir Mahayana mezhebinden ferqli olaraq mistisizm ve mistik ferziyyelere yer verilmir felsefidir ruhun ve tanrinin olmadigi fakti uzerinde en cox duran buddizm mezhebidir Mahayana mezhebinden ferqli olaraq Qautama Budda telimlerinin ustun oldugu qebul edilir diger nura qerq olan ve Budda adlandirilan sexsler Qautama seviyyesinde deyiller Mahayanadan ferqli olaraq diger Buddalarin deyil yalniz Qautamanin telimleri muqeddes metn olaraq qebul edilir Nirvanaya catmaq ucun defelerle olub yeniden dogularaq inkisaf teleb olunur Mahayana RedakteMahayana mezhebi ozunde her biri ferqli sutralari vurgulayan ferqli mektebleri ehtiva edir En ehemiyyetlileri arinmis olke buddizmi Zen buddizmi ve Niciren buddizmidir Pali qaydalari mahayanacilar ucun yalniz baslangic seviyyesinde olan muqeddes metnlerdir Teravadadan ferqli olaraq bir cox mahayana sutrasi qebul edilir Hetta bezi mektebler bunlarin telim olaraq Pali qanunlarindan daha ireli seviyyede ve ustun oldugu bildirir Mahayana buddizmine gore Budda tebieti her kesin icinde olur Nura qerq olmus muxtelif ustun varliqlarin insanlara komek ede bileceyi inanci semavi mekanlar ve zengin bir kosmoqrafiyaya malikdir Zen buddizmi Redakte Zen buddizmi Yaponiya ve Cin olmaq uzre iki esas mektebe ayrilir Cinde bu mekteb Can adlandirilir Yapon zeninden ferqli olaraq bu daha felsefidir ve Suranqama sutraya ayrica ehemiyyet verilir Yapon zeninde Rinzai Soto ve Obaku mektebleri vardir Rinzai mektebi koanlara boyuk ehemiyyet vermesiyle taninir Zen buddizmi anlayislardan ve sozlerden daha cox menanin masanin uzerinde dayanir Zen buddizmi inanca oldugu qeder meditasiyaya ve ferdi tecrubeye verdiyi ehemiyyetle diger buddist mekteblerinden ferqlenir Yeniden dogum fakti ve ani yasamanin ehemiyyetli olduguna diqqet cekilir Zen budizminde en cox Lankavatara Elmas ve Platform Altinci Pirin Platform sutrasi sutralarina ehemiyyet verilir Arinmis olke buddizmi ve ya amidizm Redakte Arinmis olke buddizmi ve ya amidizmde ise meditasiya ve tecrubeler deyil iman on plandadir Amida Budda adi davamli tekrarlanir belelikle oldukden sonra yeniden dogulacagina ve Nirvanaya catilacagina inanilir Arinmis olke buddizmi de qollara ayrilir bunlardan en radikali Jodo Sinsu adlandirilan yapon arinmis olke mektebidir Bu mektebe gore insanin ozunu qurtarmasi qeyri mumkundur Qautama Buddanin oyretdikleri ile qurtulus artiq mumkun deyil mappo hal hazirda insan ozunu esla qurtara bilmeyecek bir haldadir Buna gore de meditasiyanin ve ya tecrubelerin faydasi yoxdur insan sadece Amida Budda adini Namu Amida butsu seklinde davamli tekrarlamali Nembutsu onun gucune inanmalidir Belelikle insan oldukden sonra arinmis olkede dogula biler Arinmis olke budistlerinin en ehemiyyetli saydiqlari sutralar Amitabha sutra ve sonsuz heyat sutrasidir Niciren buddizmi Redakte Butun buddist mezhebleri icinde en radikal mekteb niciren buddizmidir diger butun mahayana mektebleri ortodoksluqdan dogru telimlerden yayinma hesab edilir diger mekteblerden ferqli olaraq en cox Lotus sutraya ehemiyyet verilir Vacrayana RedakteVacrayana 4 su esrde Hindistanda formalasan mahayana budizminin bir qoludur Monqolustan buddist enenesi ve Tibet buddizmi Vacrayananin tesiri altinda inkisaf etmisdir Hemcinin Cin ve Yaponiyada da mehdud sekilde movcuddur Vacrayana bezen Mantrayana Tantrayana ve ya ezoterik buddizm olaraq da adlandirilir Vacrayana bir cox hallarda Teravada ve Mahayanandan sonra buddizmin ucuncu qolu olaraq qebul edilir Vacrayanaya gore dharma carxinin uc dovru vardir Dharma carxinin ilk donusunde Qautama Budda Varanaside dord ali gercek kimi dharmalari oyretmis bunun neticesi olaraq muasir dovrde yalniz Teravadanin Hinayana mektebleri ortaya cixmisdir Ikinci donusunde ise Racqir bolgesinde mudrikliyin mukemmellestirilmesi sutralarinin oyredilmesile Mahayana mektebleri yaranmisdir Dharma carxinin ucuncu dovresinde formalasan telimler ise Sravastide oyredilmis ve butun varliqlarda movcud olan budda tebietini aciqlamisdir Vacrayana da bu ucuncu merheleden ilham almisdir Buddizmin en qedim mekteb enenesi olan Teravada vaz kecmeyin yolu Mahayananin sutra sistemi birlesmenin yolu adlandirildigi halda Vacrayana neticeye geden yol olaraq adlandirilmisdir Istinadlar Redakte Online Sanskrit Dictionary ing Buddha Prosvetlennyj The Enlightened One Dharma Zakon Istina Uchenie Law Truth Doctrine Xarici kecidler RedakteBuddhanet Ebooks Tripitaka Terevada muqeddes metinleri Buddist felsefe Journal of Buddhist Ethics Arxivlesdirilib 2006 12 05 at the Wayback Machine Tibet buddizmi Arxivlesdirilib 2015 04 05 at the Wayback Machine Journal of Shin Buddhism Arxivlesdirilib 2010 01 17 at the Wayback MachineHemcinin bax RedakteTheravada Mahayana Vacrayana Temiz torpagin buddizmiMenbe https az wikipedia org w index php title Buddizm amp oldid 6076816, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.