fbpx
Wikipedia

Meteorologiya

Avqust 04, 2021

Meteorologiya (yun. μετέωρος (meteoros) – atmosfer və səma hadisələri, -λογία (logiya) – elm) — Yer atmosferinin xassələrini, quruluşunu və onda gedən fiziki prosesləri öyrənən elm.

Bir sıra ölkələrdə meteorologiyanı dövrümüzdə mühüm əhəmiyyət kəsb etməsinə müvafiq olaraq atmosfer fizikası adlandırırlar.

Planetimizi əhatə edən qazvari təbəqəyə atmosfer deyilir. Atmosferdə fasiləsiz olaraq mürəkkəb fiziki proseslər gedir və bu özünü bizim müşahidə etdiyimiz hava dəyişkənliyində göstərir. Hava şəraiti və onun kəskin dəyişmələri insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinə təsir göstərir. Buna görə də müxtəlif hava şəraitinin yaranma səbələrini və atmosfer proseslərinin daxili mahiyyətinin öyrənilməsi müasir elmin mühüm sahələrindən biridir.

Meteorologiya haqqında məlumat

 
Hugo qasırğasının peykdən görünüşü

Meteorologiya atmosfer və orada baş verən hadisələri öyrənir. Meteorologiya haqqında ilk təsəvvürləri eradan əvvəl 340-cı ildə yunan alimi Aristotel vermişdir. O "Meteorologika" adlı əsərində bu elm haqqında məlumat vermişdir. Bu əsər hələ də hava, iqlim, kimya, astronomiya və coğrafiya üçün mənbə rolunu oynayır. Əsərdə buludlar, yağış, qar, külək, dolu, ildırım və qasırğa haqqında məlumat əhatə olunub. Həmin zamanlarda, səmadan düşən cisimlər "meteoroid" adlandırıldı. Buna görə də Meteorologiya sözü bu sözdən gəlir. "Meteoros" yunanca yüksəkdə dayanan deməkdir. Bu meteoroidlər ki, yer səthinə başqa planetlərdən gəlir. Su və ya buz şəklində düşən cisimlər isə hidrometeoroid adlanır.

"Meteorologika" əsərində Aristotel bu elmi, fəlsəfi-bədii üslubda yazmışdır. Əsərin bədii tərəfində səhvlər tapılsa da təxminən 2 min ildir bu əsərdən istifadə edilməyə davam edir. Lakin Meteorologiyanın yaranışı bu dövr olaraq yox, meteoroloji cihazların kəşfi ilə bağlıdır. 1643-cü ildə Barometr (təzyiq ölçmək üçün), 1700-cü illərin sonunda hiqrometr (rütubətliyi ölçmək üçün) kəşf edilmişdir. Bu cihazlarla aparılan müşahidə məlumatları fizika qanunları nəzərə alınaraq aparılmışdır. Lakin daha mükəmməl cihazlar 19-cu əsrdə inkişaf etdirilməyə başladı. Hava müşahidələri üzərində davamlı müşahidələr 1843-cü ildə teleqrafın kəşfi ilə daha da inkişaf etdi. Bunun nəticəsi olaraq, hava axınları və qasırğaların hərəkəti müəyyən edildi və 1869-cu ildə ilk dəfə izobarlar (eyni təzyiqli nöqtələri birləşdirən əyri xətlər) tərtib edildi. 1920-ci illərdə Norveçdə ilk dəfə hava kütlələri və hava cəbhələri haqqında plan hazırlandı. 1940-cı illərdən etibarən, hava şarları (radiozond) vasitəsilə yuxarı hündürlüklərin temperaturu, təzyiqi və rütubətliyi haqqında geniş məlumat əldə etmək mümkün oldu.

 
Eyfel qülləsini ildırımın vurması

Meteorologiyanın inkişafının növbəti mərhələsi 1950-ci illərdə, kompüter texnologiyası və riyazi modellerin inkişafı ilə bağlıdır. Eyni zamanda bu üsullar vasitəsilə, ABŞ-ın Nyu Cersi ştatında bir qrup alim hava proqnozu verməyə çalışmışlar. Hal-hazırda kompüterlər vasitəsilə hava müşahidələri və proqnozlar avtomatlaşdırılmışdır. İkinci dünya müharibəsindən sonra hərbi hava vasitələri, istifadə üçün yararlı vəziyyətdə olanlardan meteoroloji ölçmələr üçün istifadə edildi. Bu təyyarələr lazımı cihaz avadanlıqları ilə təchiz olundu. 1990-cı illərin ortalarına çatdıqda bu cihazlar yerini Dopler radarı ilə dəyişdi. Bu radar vasitəsilə qasırğaların proqnozu və tətqiqatları genişləndi. 1960-cı ildə ilk hava peyki (Tiros I) səmaya buraxıldı. Beləliklə, bu peyk daha geniş və faydalı məlumat vermək qabiliyyətinə malik olurlar. Peyklər, gecə zamanı, buludların hərəkəti, su buxarının hərəkəti və s. kimi yer səthindən ölçülməsi çətin olan məlumatları mütəmadi olaraq yer səthinin məntəqələrinə ötürməyə imkan verir. Meteorologiya inkişafı nəticəsində gələcəkdə bir və ya bir neçə həftə sonranın belə hava proqnozunu vermək mümkün olacaqdır.

 
Çox yaxşı inkişaf etmiş Topa-yağış buludu

Atmosferin tədqiqat metodları

 
Yerüstü hava xəritəsində havanın təhlili

Atmosferin yer kürəsində insanın həyatı və fəaliyyəti üçün əhəmiyyəti çox böyükdür. Əgər yerdə atmosfer olmasa idi, canlı aləm olmazdı. Atmosferin tərkibinə daxil olan qazlardan biri oksigen canlı aləmin nəfəs almasına və yanma prosesinə kömək edir. Karbon qazı isə bitkilərin, yarpaqların qidalanması üçün istifadə olunur və bitkilər tərəfindən atmosferə oksigen buraxılır. Atmosferin əsas qazı azot zülal və azotlu birləşmələrin tərkibinə daxil olub yerdə həyatın inkişafı ilə sıx əlaqədardir. Atmosfer Azotun, Oksigenin, Arqonun, Neonun və başqa qazların sənaye üsulu ilə alınmasında tükənməz rol oynayır. Atmosfer, gündüzlər yerin günəş şüaları tərəfindən hədsiz qızmasının, gecələr isə hədsiz soyumasının qarşısını alır, eyni zamanda canlı orqanizmləri günəşin ultrabənövşəyi və kosmik şüalarından qoruyur. Atmosferin yuxarı qatları qısa dalğaları qaytardığına görə uzaq məsafələrlə radio rabitəsi yaratmaqda əsas rol oynayır.

Atmosfer səsin yayılmasında mühim rol oynayır və aviasiya üçün xüsusi maraq kəsb edir. Əgər insan quruda və suda yüzlərlə km/saat sürətə nail olubsa, havada səsdən iti sürətli təyyarələr bir neçə min km/saat sürətlə hərəkət edirlər. Atmosfer və onda baş verən hadisələrin öyrənilməsi bir neçə əsr davam etsə də, bu tədqiqatlar yerə yaxinqatla məhdudlaşırdı. Ancaq, XIX əsrin sonunda təyyarənin və radionunkəşfindən sonra yerə yaxın qatla bərabər atmosferi müxtəlif hündürlüklərdə müntəzəm öyrənməyə başladılar. Atmosferin quruluşu və fiziki xüsusiyyətləri haqqinda məlumat almaq üçün birbaşa və dolayı metodlardan istifadə olunur. Birbaşa metodlar yer üzərində və hündürlüklərdə şar zondlar, təyyarələr və raketlərlə qalidirilan cahazlar vasitəsilə atmosferin parametrlərini ölçməyə imkan verir. Yer səthində isə atmosferi birbaşa öyrənmək üçün meteoroloji məntəqələrdən və postlardan istifadə edilir. 1930-cu ildə atmosferi öyrənməyin yeni – radio-zondlaşdirma metodu yarandı.

Radiozond aeroloji cihaz olub, temperatur, təzyiq və rütubətlik vericisindən, kod qurğusundan və radiovericidən ibarətdir. Radiozondu sərbəst uçuşa qaldırmaq üçün xüsusi rezin təbəqədən istifadə olunur. Müxtəlif hündürlüklərdə ölçülmüş meteoroloji elementlər radiosiqnallar vasitəsi ilə yerə verilir, kod açılır və analiz edilir. Dolayi metodlarla atmosferin qatları öyrənilir. Sədəf kimi və gümüşü buludlar, meteoritlərin izi, dalğalarin yayılması və başqa müşahidələr aparmaqla havanın tərkibi, temperaturu, təzyiqi, rütubətliyi və hava axınları haqqinda məlumat almaq olur.

 
Okeanlarda su temperaturunun göstərişi

Tədqiqat metodları iki cürdür:

1. Birbaşa metodlar:

  1. Zondlar (şar-zondlar, şar-pilotlar, radiozondlar, aerostatlar)
  2. Təyyarələr
  3. Raketlər
  4. Yerin süni peyki və kosmik gəmilər

2. Dolayı metodlar:

  1. Meteorlarin izləri
  2. Mirvari (sədəf kimi)
  3. Gümüşü buludlar
  4. Radio metodlar
  5. Səsin qeyri-normal yayılması
  6. Nəzəri tədqiqatlar

Atmosferin tərkibi

Yer atmosferi müxtəlif qazların mexaniki qarışığından ibarətdir. Yer səthində təmiz və quru havanın (tozsuz və rütubətsiz) kimyəvi tərkibi aşağıdaki kimidir:

# Qazın adı %-lə miqdarı Molekul çəkisi
1 Azot 78,09 28,16
2 Oksigen 20,95 32
3 Arqon 0,93 39,94
4 Karbon qazı 0,03 44,01

Real atmosferdə havanın tərkibində həmişə su buxarı var. Qazlardan başqa, atmosferin aşağı qatlarında su buxarı kondensasiyasının (kristallaşmasının) məhsulları, həmçinin kiçik toz hissəcikləri olur. Atmosferin tərkibinə daxil olan qazlardan əsas yeri su buxarı, karbon qazı və ozon tutur. Su buxarı atmosferə su hövzələrindən, bitki örtüyündən və nəm torpaqdan buxarlanmaqla daxil olur. Karbon qazı atmosferin qızmasında az rol oynayir. Hündürlük artdıqca atmosferdə karbon qazının miqdarı azalır. Ozon (o3) – xarakteri iyi olan rəngsiz qazdır. Yerdə həyatın olmasında böyük var. Ozon günəşin şüalandırdığı ultrabənövşəyi şüaları udmaq qabiliyyətinə malikdir. Ozon 50 – 60 km hündürlüyə qədər müşahidə olunur, lakin onun maksimal cəmləşməsi 20 – 25 km arasında olur.

90 – 100 km hündürlüyə qədər bütün qazlar molekulyar vəziyyətdə olur və onların nisbi faiz tərkibi (arqon və karbon qazından başqa) praktiki olaraq dəyişməz qalır. Bu proses havanın şaquli istiqamətdə qarışması ilə izah olunur. Beləliklə, havanın orta molekulyar çəkisi bu qatda dəyişmir. Bu əlamətlərinə görə atmosferin bu hissəsi homosfer adlanır. 100 km-dən yuxarı atmosfer həmçinin iki əsas qazdan – azot və oksigendən ibarətdir. Ancaq, 90 – 100 km-dən başlayaraq oksigen günəşin ultrabənövşəyi şüalarını udduğuna görə (dalğa uzunluğu 0,24 m) oksigen molekulları atomlara ayrılır (parçalanır). Hesablamalara görə parçalanmanın yuxarı sərhədı təqribən 200 km-də yerləşir və burada bütün oksigen atom halında (98 %) olur. Buna görə də, böyük yüksəkliklərdə azot və oksigen atom halında olduğuna görə, 100 km-dən yuxarıda havanın molekul çəkisi sabit qalmır. Bu əlamətlərinə görə atmosferin 100 km-dən yuxarıda olan təbəqəsinə heterosfer deyilir.

Atmosferin quruluşu və xüsusiyyətləri

 
Külək ölçən anemometr

Atmosferin dəqiq ifadə olunmuş yalnız aşağı sərhədi – yer səthi var. Atmosferin yuxarı sərhədini göstərmək olduqca çətindir, çünki havanın sıxlığı hündürlük artdıqca azalır və təxminən 100 km-də yer səthindəkindən milyon dəfə az olur. Birbaşa və dolayı müşahidələrin nəticələri göstərir ki, atmosfe laylı quruluşa malikdir. Temperaturun şaquli paylanmasına görə atmosfer beş əsas təbəqəyə (laya) bölünür:

Təbəqə Hündürlüyü Keçid layı
Troposfer 0–11 km Tropopauza
Stratosfer 11–55 km Stratopauza
Mezosfer 55–80 km Mezopauza
Termosfer 80–800 km Termopauza
Ekzosfer 800< km -

Atmosfer təbəqələrinin dəqiq sərhədi olmur, onlarin sərhədləri yerin en dairəsindən, ilin fəsillərindən və sinoptik şəraitdən asili olaraq dəyişirlər.

 
Atmosferin təbəqələri
  • Troposfer – yer səthinə ən yaxin və qalin atmosfer təbəqəsidir. Bu təbəqə üçün temperaturun hündürlüyə görə aşaği düşməsi (hər 100 m 0,650 c) xarakterikdir. Troposferdə atmosfer kütləsinin 79% cəmləşib. Troposferin hündürlüyü ekvatorda 16 – 18 km, mülayim qurşaqda 10 – 11 km qütbdə 6 – 8 km-dir. Troposfer üç əsas laya bölünür.
  1. Aşağı, yaxud sərhəd layı – bəzən buna sürtünmə layı deyilir 1000 – 1500 m-ə qədər yayılıb. Bu layda yer səthinin istilik və mexaniki təsiri kəskin hiss olunur, aşağı təbəqə buludları və dumanlar əmələ gəlir. Bu layda temperatur, küləyin sürəti və havanın rütubətliyi hündürlüyə görə kəskin dəyişir (200 m-ə qədər).
  2. Orta lay, sürtünmə layından yuxarıda yerləşir və 6 – 7 km-ə qədər yayılır.
  3. Yuxarı lay, orta laydan yuxarida yerləşir və tropopauzaya qədər davam edir.

Troposferin və stratosferin arasında keçid zonası – tropopauza yerləşir. Bunun qalınlığı 100 m-dən 1 – 2 km-ə qədər, orta temperaturu mülayim qurşaqda mənfi 40 – 600 c, tropikdə isə mənfi 70 – 800 c olur. Tropopauza havanın şaquli hərəkətinə mane olan saxlayıcı bir laydır.

  • Stratosfer – tropopauzadan yuxarida yerləşir və 55 km-ə qədər yayılır. Bu layda temperatur 25 – 30 km hündürlüyə qədər demək olar ki, dəyişmir, daha yuxarı hündürlüklərdə isə artmağa başlayır. Son vaxtlara qədər hesab olunurdu ki, stratosfer sakit mühitdir. Ancaq, radiometeoroloji cihazlar və meteoroloji raketlər vasitəsi ilə alınmış məlumatlar göstərir ki, stratosferdə intesiv hava sirkulyasiyası müşahidə olunur və üfüqi istiqamətdə temperatur dəyişir. Stratosferdə su buxarı cüzi miqdarda olduğuna görə, adi buludlar yaranmir. Yer səthindən 20 – 30 km hündürlükdə nazik, sədəf kimi (mirvari) buludlar müşahidə olunur.

Qışda stratosferdə güclü qərb küləkləri üstünlük təşkil edir. Yayda 15 – 20 km hündürlükdə qərb küləklərinin sürəti 4 – 6 m/san-dək azalır.

  • Mezosfer – stratosferdən yuxarıda yerləşir və 80 km-ə qədər yayılır. Bu təbəqədə temperatur sürətlə aşağı düşür və 80 km-də mənfi 50 – 750 c çatır. Hərdən təxminən 80 km-də, mezosferin yuxarı qatlarında işiqlaşan xüsusi gümüşü – göy rəngli gümüşü buludular müşahidə olunur. 70 – 80 km-dən sonra havanın sıxlığı çox az olduğundan praktik olaraq bu hündürlükdən sonra aerodinamik qaldırıcı qüvədən istifadə etmək olmur. Ona görə də, bu hündürlük kosmik fəzanin başlanğıcı (aşağı kosmos) hesab olunur.
  • Termosfer – hündürlüyünə görə ən qalin laydir – 80 km-dən 800 km-ə qədər. Bu təbəqədə oksigen və azot molekullarının atomlara parçalanması baş verir. Oksigen və azot atomlarının günəşin qısadalğalı radiasiyasını udması nəticəsində termosferdə temperatur kəskin artmağa başlayır və onun yuxarı sərhədində 800 – 10000 c-yə çatır.

Termosferdə çoxlu elektrik yüklü hissəciklər – ionlar var. O yerdə ki, ionlarin cəmləşməsi çoxalır, orada radiodalğaların yayilması asanlaşır. Bu xüsusiyyətlərinə görə termosferə ionosfer də deyilir. İonosferdə qütb parıltısı müşahidə olunur, bu hadisə günəşin ultrabənövşəyi şüalarının təsiri altında seyrək havanın işıqlanmasıdır. Qütb parıltısının spektrinin öyrənilməsi imkan verir ki, bu qatlarda atmosferin tərkibi və temperatur rejimi haqqinda məlumat əldə olunsun.

  • Ekzosfer – yer səthindən 800 km-dən yuxarıda yerləşən atmosfer qatıdır. Atmosferin bu kənar qatı, yayılan qat adlanir. Burada havanın sıxlığı o qədər azdir ki, atomlar və molekullar böyük məsafələri toqquşmadan qət edirlər.

Yerin süni peyklərinin məlumatına əsasən atmosferin yuxarı sərhədi 2000 – 3000 km hesab olunurdu. Sonralar, aya tərəf buraxılan kosmik raketlərlə 20.000 – 22.000- km hündürlükdə ionlaşmiş qazlar aşkarlandı. Atmosferin bu hissəsi yer tacı adlanır. Atmosferi şərti olaraq 2 hissəyə ayirirlar: aşaği, yaxud six qat 150 km-ə qədər və yerətrafı kosmik fəza – 150 km-dən 930.000 km-ə qədərdir.

Həmçinin bax

Avqust 04, 2021
meteorologiya, μετέωρος, meteoros, atmosfer, səma, hadisələri, λογία, logiya, atmosferinin, xassələrini, quruluşunu, onda, gedən, fiziki, prosesləri, öyrənən, sıra, ölkələrdə, meteorologiyanı, dövrümüzdə, mühüm, əhəmiyyət, kəsb, etməsinə, müvafiq, olaraq, atmo. Meteorologiya yun metewros meteoros atmosfer ve sema hadiseleri logia logiya elm Yer atmosferinin xasselerini qurulusunu ve onda geden fiziki prosesleri oyrenen elm Bir sira olkelerde meteorologiyani dovrumuzde muhum ehemiyyet kesb etmesine muvafiq olaraq atmosfer fizikasi adlandirirlar Planetimizi ehate eden qazvari tebeqeye atmosfer deyilir Atmosferde fasilesiz olaraq murekkeb fiziki prosesler gedir ve bu ozunu bizim musahide etdiyimiz hava deyiskenliyinde gosterir Hava seraiti ve onun keskin deyismeleri insan fealiyyetinin muxtelif sahelerine tesir gosterir Buna gore de muxtelif hava seraitinin yaranma sebelerini ve atmosfer proseslerinin daxili mahiyyetinin oyrenilmesi muasir elmin muhum sahelerinden biridir Mundericat 1 Meteorologiya haqqinda melumat 2 Atmosferin tedqiqat metodlari 3 Atmosferin terkibi 4 Atmosferin qurulusu ve xususiyyetleri 5 Hemcinin baxMeteorologiya haqqinda melumat Redakte Hugo qasirgasinin peykden gorunusu Meteorologiya atmosfer ve orada bas veren hadiseleri oyrenir Meteorologiya haqqinda ilk tesevvurleri eradan evvel 340 ci ilde yunan alimi Aristotel vermisdir O Meteorologika adli eserinde bu elm haqqinda melumat vermisdir Bu eser hele de hava iqlim kimya astronomiya ve cografiya ucun menbe rolunu oynayir Eserde buludlar yagis qar kulek dolu ildirim ve qasirga haqqinda melumat ehate olunub Hemin zamanlarda semadan dusen cisimler meteoroid adlandirildi Buna gore de Meteorologiya sozu bu sozden gelir Meteoros yunanca yuksekde dayanan demekdir Bu meteoroidler ki yer sethine basqa planetlerden gelir Su ve ya buz seklinde dusen cisimler ise hidrometeoroid adlanir Meteorologika eserinde Aristotel bu elmi felsefi bedii uslubda yazmisdir Eserin bedii terefinde sehvler tapilsa da texminen 2 min ildir bu eserden istifade edilmeye davam edir Lakin Meteorologiyanin yaranisi bu dovr olaraq yox meteoroloji cihazlarin kesfi ile baglidir 1643 cu ilde Barometr tezyiq olcmek ucun 1700 cu illerin sonunda hiqrometr rutubetliyi olcmek ucun kesf edilmisdir Bu cihazlarla aparilan musahide melumatlari fizika qanunlari nezere alinaraq aparilmisdir Lakin daha mukemmel cihazlar 19 cu esrde inkisaf etdirilmeye basladi Hava musahideleri uzerinde davamli musahideler 1843 cu ilde teleqrafin kesfi ile daha da inkisaf etdi Bunun neticesi olaraq hava axinlari ve qasirgalarin hereketi mueyyen edildi ve 1869 cu ilde ilk defe izobarlar eyni tezyiqli noqteleri birlesdiren eyri xetler tertib edildi 1920 ci illerde Norvecde ilk defe hava kutleleri ve hava cebheleri haqqinda plan hazirlandi 1940 ci illerden etibaren hava sarlari radiozond vasitesile yuxari hundurluklerin temperaturu tezyiqi ve rutubetliyi haqqinda genis melumat elde etmek mumkun oldu Eyfel qullesini ildirimin vurmasi Meteorologiyanin inkisafinin novbeti merhelesi 1950 ci illerde komputer texnologiyasi ve riyazi modellerin inkisafi ile baglidir Eyni zamanda bu usullar vasitesile ABS in Nyu Cersi statinda bir qrup alim hava proqnozu vermeye calismislar Hal hazirda komputerler vasitesile hava musahideleri ve proqnozlar avtomatlasdirilmisdir Ikinci dunya muharibesinden sonra herbi hava vasiteleri istifade ucun yararli veziyyetde olanlardan meteoroloji olcmeler ucun istifade edildi Bu teyyareler lazimi cihaz avadanliqlari ile techiz olundu 1990 ci illerin ortalarina catdiqda bu cihazlar yerini Dopler radari ile deyisdi Bu radar vasitesile qasirgalarin proqnozu ve tetqiqatlari genislendi 1960 ci ilde ilk hava peyki Tiros I semaya buraxildi Belelikle bu peyk daha genis ve faydali melumat vermek qabiliyyetine malik olurlar Peykler gece zamani buludlarin hereketi su buxarinin hereketi ve s kimi yer sethinden olculmesi cetin olan melumatlari mutemadi olaraq yer sethinin menteqelerine oturmeye imkan verir Meteorologiya inkisafi neticesinde gelecekde bir ve ya bir nece hefte sonranin bele hava proqnozunu vermek mumkun olacaqdir Cox yaxsi inkisaf etmis Topa yagis buluduAtmosferin tedqiqat metodlari Redakte Yerustu hava xeritesinde havanin tehlili Atmosferin yer kuresinde insanin heyati ve fealiyyeti ucun ehemiyyeti cox boyukdur Eger yerde atmosfer olmasa idi canli alem olmazdi Atmosferin terkibine daxil olan qazlardan biri oksigen canli alemin nefes almasina ve yanma prosesine komek edir Karbon qazi ise bitkilerin yarpaqlarin qidalanmasi ucun istifade olunur ve bitkiler terefinden atmosfere oksigen buraxilir Atmosferin esas qazi azot zulal ve azotlu birlesmelerin terkibine daxil olub yerde heyatin inkisafi ile six elaqedardir Atmosfer Azotun Oksigenin Arqonun Neonun ve basqa qazlarin senaye usulu ile alinmasinda tukenmez rol oynayir Atmosfer gunduzler yerin gunes sualari terefinden hedsiz qizmasinin geceler ise hedsiz soyumasinin qarsisini alir eyni zamanda canli orqanizmleri gunesin ultrabenovseyi ve kosmik sualarindan qoruyur Atmosferin yuxari qatlari qisa dalgalari qaytardigina gore uzaq mesafelerle radio rabitesi yaratmaqda esas rol oynayir Atmosfer sesin yayilmasinda muhim rol oynayir ve aviasiya ucun xususi maraq kesb edir Eger insan quruda ve suda yuzlerle km saat surete nail olubsa havada sesden iti suretli teyyareler bir nece min km saat suretle hereket edirler Atmosfer ve onda bas veren hadiselerin oyrenilmesi bir nece esr davam etse de bu tedqiqatlar yere yaxinqatla mehdudlasirdi Ancaq XIX esrin sonunda teyyarenin ve radionunkesfinden sonra yere yaxin qatla beraber atmosferi muxtelif hundurluklerde muntezem oyrenmeye basladilar Atmosferin qurulusu ve fiziki xususiyyetleri haqqinda melumat almaq ucun birbasa ve dolayi metodlardan istifade olunur Birbasa metodlar yer uzerinde ve hundurluklerde sar zondlar teyyareler ve raketlerle qalidirilan cahazlar vasitesile atmosferin parametrlerini olcmeye imkan verir Yer sethinde ise atmosferi birbasa oyrenmek ucun meteoroloji menteqelerden ve postlardan istifade edilir 1930 cu ilde atmosferi oyrenmeyin yeni radio zondlasdirma metodu yarandi Radiozond aeroloji cihaz olub temperatur tezyiq ve rutubetlik vericisinden kod qurgusundan ve radiovericiden ibaretdir Radiozondu serbest ucusa qaldirmaq ucun xususi rezin tebeqeden istifade olunur Muxtelif hundurluklerde olculmus meteoroloji elementler radiosiqnallar vasitesi ile yere verilir kod acilir ve analiz edilir Dolayi metodlarla atmosferin qatlari oyrenilir Sedef kimi ve gumusu buludlar meteoritlerin izi dalgalarin yayilmasi ve basqa musahideler aparmaqla havanin terkibi temperaturu tezyiqi rutubetliyi ve hava axinlari haqqinda melumat almaq olur Okeanlarda su temperaturunun gosterisi Tedqiqat metodlari iki curdur 1 Birbasa metodlar Zondlar sar zondlar sar pilotlar radiozondlar aerostatlar Teyyareler Raketler Yerin suni peyki ve kosmik gemiler2 Dolayi metodlar Meteorlarin izleri Mirvari sedef kimi Gumusu buludlar Radio metodlar Sesin qeyri normal yayilmasi Nezeri tedqiqatlarAtmosferin terkibi RedakteYer atmosferi muxtelif qazlarin mexaniki qarisigindan ibaretdir Yer sethinde temiz ve quru havanin tozsuz ve rutubetsiz kimyevi terkibi asagidaki kimidir Qazin adi le miqdari Molekul cekisi1 Azot 78 09 28 162 Oksigen 20 95 323 Arqon 0 93 39 944 Karbon qazi 0 03 44 01Real atmosferde havanin terkibinde hemise su buxari var Qazlardan basqa atmosferin asagi qatlarinda su buxari kondensasiyasinin kristallasmasinin mehsullari hemcinin kicik toz hissecikleri olur Atmosferin terkibine daxil olan qazlardan esas yeri su buxari karbon qazi ve ozon tutur Su buxari atmosfere su hovzelerinden bitki ortuyunden ve nem torpaqdan buxarlanmaqla daxil olur Karbon qazi atmosferin qizmasinda az rol oynayir Hundurluk artdiqca atmosferde karbon qazinin miqdari azalir Ozon o3 xarakteri iyi olan rengsiz qazdir Yerde heyatin olmasinda boyuk var Ozon gunesin sualandirdigi ultrabenovseyi sualari udmaq qabiliyyetine malikdir Ozon 50 60 km hundurluye qeder musahide olunur lakin onun maksimal cemlesmesi 20 25 km arasinda olur 90 100 km hundurluye qeder butun qazlar molekulyar veziyyetde olur ve onlarin nisbi faiz terkibi arqon ve karbon qazindan basqa praktiki olaraq deyismez qalir Bu proses havanin saquli istiqametde qarismasi ile izah olunur Belelikle havanin orta molekulyar cekisi bu qatda deyismir Bu elametlerine gore atmosferin bu hissesi homosfer adlanir 100 km den yuxari atmosfer hemcinin iki esas qazdan azot ve oksigenden ibaretdir Ancaq 90 100 km den baslayaraq oksigen gunesin ultrabenovseyi sualarini udduguna gore dalga uzunlugu 0 24 m oksigen molekullari atomlara ayrilir parcalanir Hesablamalara gore parcalanmanin yuxari serhedi teqriben 200 km de yerlesir ve burada butun oksigen atom halinda 98 olur Buna gore de boyuk yuksekliklerde azot ve oksigen atom halinda olduguna gore 100 km den yuxarida havanin molekul cekisi sabit qalmir Bu elametlerine gore atmosferin 100 km den yuxarida olan tebeqesine heterosfer deyilir Atmosferin qurulusu ve xususiyyetleri Redakte Kulek olcen anemometr Atmosferin deqiq ifade olunmus yalniz asagi serhedi yer sethi var Atmosferin yuxari serhedini gostermek olduqca cetindir cunki havanin sixligi hundurluk artdiqca azalir ve texminen 100 km de yer sethindekinden milyon defe az olur Birbasa ve dolayi musahidelerin neticeleri gosterir ki atmosfe layli qurulusa malikdir Temperaturun saquli paylanmasina gore atmosfer bes esas tebeqeye laya bolunur Tebeqe Hundurluyu Kecid layiTroposfer 0 11 km TropopauzaStratosfer 11 55 km StratopauzaMezosfer 55 80 km MezopauzaTermosfer 80 800 km TermopauzaEkzosfer 800 lt km Atmosfer tebeqelerinin deqiq serhedi olmur onlarin serhedleri yerin en dairesinden ilin fesillerinden ve sinoptik seraitden asili olaraq deyisirler Atmosferin tebeqeleri Troposfer yer sethine en yaxin ve qalin atmosfer tebeqesidir Bu tebeqe ucun temperaturun hundurluye gore asagi dusmesi her 100 m 0 650 c xarakterikdir Troposferde atmosfer kutlesinin 79 cemlesib Troposferin hundurluyu ekvatorda 16 18 km mulayim qursaqda 10 11 km qutbde 6 8 km dir Troposfer uc esas laya bolunur Asagi yaxud serhed layi bezen buna surtunme layi deyilir 1000 1500 m e qeder yayilib Bu layda yer sethinin istilik ve mexaniki tesiri keskin hiss olunur asagi tebeqe buludlari ve dumanlar emele gelir Bu layda temperatur kuleyin sureti ve havanin rutubetliyi hundurluye gore keskin deyisir 200 m e qeder Orta lay surtunme layindan yuxarida yerlesir ve 6 7 km e qeder yayilir Yuxari lay orta laydan yuxarida yerlesir ve tropopauzaya qeder davam edir Troposferin ve stratosferin arasinda kecid zonasi tropopauza yerlesir Bunun qalinligi 100 m den 1 2 km e qeder orta temperaturu mulayim qursaqda menfi 40 600 c tropikde ise menfi 70 800 c olur Tropopauza havanin saquli hereketine mane olan saxlayici bir laydir Stratosfer tropopauzadan yuxarida yerlesir ve 55 km e qeder yayilir Bu layda temperatur 25 30 km hundurluye qeder demek olar ki deyismir daha yuxari hundurluklerde ise artmaga baslayir Son vaxtlara qeder hesab olunurdu ki stratosfer sakit muhitdir Ancaq radiometeoroloji cihazlar ve meteoroloji raketler vasitesi ile alinmis melumatlar gosterir ki stratosferde intesiv hava sirkulyasiyasi musahide olunur ve ufuqi istiqametde temperatur deyisir Stratosferde su buxari cuzi miqdarda olduguna gore adi buludlar yaranmir Yer sethinden 20 30 km hundurlukde nazik sedef kimi mirvari buludlar musahide olunur Qisda stratosferde guclu qerb kulekleri ustunluk teskil edir Yayda 15 20 km hundurlukde qerb kuleklerinin sureti 4 6 m san dek azalir Mezosfer stratosferden yuxarida yerlesir ve 80 km e qeder yayilir Bu tebeqede temperatur suretle asagi dusur ve 80 km de menfi 50 750 c catir Herden texminen 80 km de mezosferin yuxari qatlarinda isiqlasan xususi gumusu goy rengli gumusu buludular musahide olunur 70 80 km den sonra havanin sixligi cox az oldugundan praktik olaraq bu hundurlukden sonra aerodinamik qaldirici quveden istifade etmek olmur Ona gore de bu hundurluk kosmik fezanin baslangici asagi kosmos hesab olunur Termosfer hundurluyune gore en qalin laydir 80 km den 800 km e qeder Bu tebeqede oksigen ve azot molekullarinin atomlara parcalanmasi bas verir Oksigen ve azot atomlarinin gunesin qisadalgali radiasiyasini udmasi neticesinde termosferde temperatur keskin artmaga baslayir ve onun yuxari serhedinde 800 10000 c ye catir Termosferde coxlu elektrik yuklu hissecikler ionlar var O yerde ki ionlarin cemlesmesi coxalir orada radiodalgalarin yayilmasi asanlasir Bu xususiyyetlerine gore termosfere ionosfer de deyilir Ionosferde qutb pariltisi musahide olunur bu hadise gunesin ultrabenovseyi sualarinin tesiri altinda seyrek havanin isiqlanmasidir Qutb pariltisinin spektrinin oyrenilmesi imkan verir ki bu qatlarda atmosferin terkibi ve temperatur rejimi haqqinda melumat elde olunsun Ekzosfer yer sethinden 800 km den yuxarida yerlesen atmosfer qatidir Atmosferin bu kenar qati yayilan qat adlanir Burada havanin sixligi o qeder azdir ki atomlar ve molekullar boyuk mesafeleri toqqusmadan qet edirler Yerin suni peyklerinin melumatina esasen atmosferin yuxari serhedi 2000 3000 km hesab olunurdu Sonralar aya teref buraxilan kosmik raketlerle 20 000 22 000 km hundurlukde ionlasmis qazlar askarlandi Atmosferin bu hissesi yer taci adlanir Atmosferi serti olaraq 2 hisseye ayirirlar asagi yaxud six qat 150 km e qeder ve yeretrafi kosmik feza 150 km den 930 000 km e qederdir Hemcinin bax RedakteAtmosfer sirkulyasiyasi Iqlim Aqrometeorologiya Aviasiya Meteorologiyasi Bulud novleriMenbe https az wikipedia org w index php title Meteorologiya amp oldid 5825501, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.