Azərbaycan saray mədəniyyəti

Azərbaycan saray mədəniyyəti — saraylarda inkişaf etmiş Azərbaycan mədəniyyəti, Azərbaycan zadəganlarının mədəni fəaliyyəti, o cümlədən saray memarlığı və təsviri incəsənəti.

Tarixi inkişaf

XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyində hökmdarlıq etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış, türkdilli monqol sülaləsi idi.

Azərbaycanlı-türkmənlər həm İran fars dili və mədəniyyətində, həm də dil və mənşə baxımından bağlı olduqları Osmanlı türk mədəniyyətində dominant olduqları üçün iki mədəniyyət arasında elçi rolunu oynamış, xüsusilə Osmanlı ali saray mədəniyyətinin yaranmasına rəhbərlik etmişdir. Osmanlı baş vəziri olan Çandarlı Əli Paşa klassik İslam qanunlarını, saray yaşayış ədəbini, bürokratiya üsullarını, qulam sistemini, maliyyə metodlarını, azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının yardımı ilə tətbiq edir, Osmanlının dövlət idarəsində və saray həyatında islahatlar aparırdı. Osmanlı hökmdarları Mərkəzi Asiya və Azərbaycanda türk və fars dillərini bilən münşi, şair və alimləri Osmanlı paytaxtına gətirmək üçün fədakarlığa hazır idilər. Şah I İsmayıl hakimiyyəti dövründə (h.i. 1501–1524) isə ölkədən qaçan Ağqoyunlu bürokratları Osmanlıya sığınırdı. Onlar türkmən-azəri türkcəsi ləhcəsində danışır, fars imla dili bilirdilər. Bunlardan biri də İdris Bitlisi idi. Osmanlının İrandakı fəthləri ilə türk və azərbaycanlı şəxsi heyət də Osmanlının hərbi elitasına daxil edilmişdir.

Şuşa şəhəri mədəni həyatı Qarabağın XVIII əsrdə hakim sülaləsi olan Cavanşirlər tərəfindən himayə edilmişdir. Cavanşirlər sülaləsi mədəniyyət və təhsil sahəsində iştirak edir və bu sahələrə hamilik edirdilər. Ailənin bir çox üzvü görkəmli alim və şair idi. Belələrinə misal olaraq, Cəfərqulu xan Cavanşir, Xurşidbanu Natəvan, Mehdiqulu xan Vəfa, Mir Həsən Ağa Mir göstərilə bilər. Beləliklə, Şuşa şəhəri XIX əsrdə quberniya mərkəzi olmasa da, varlı bir şəhər olaraq bir çox azərbaycanlı yazıçı və musiqiçinin yetişdiyi yer olmuşdur.

Saray ədəbi, mərasimləri və ideoloji iş

Nəsihətnamənin titul vərəqi. Şah İsmayıl Xətai

1387–1406-cı illərdə Osmanlı baş vəziri olmuş Çandarlı Əli Paşa klassik İslam saray yaşayış ədəbini azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının köməyi ilə tətbiq edərək Osmanlının dövlət idarəsində və saray həyatında islahatlar etmişdi. Xoca ibn Ədili İbarinin XV əsrə aid əlyazması isə astronomiya, astrologiya, coğrafi, fəlsəfi və etik anlayışların ifadə edilməsi üçün istifadə olunan orijinal Azərbaycan terminlərini izah edir.

Səfəvi imperiyasında saray mərasimi (səlahiyyətlilərin və rütbəlilərin münasibətlərinin açıq şəkildə nümayiş olunduğu bütün növ rəsmi, normativləşdirilmiş qarşılıqlı əlaqələr) Azərbaycan türk dilində aparılırdı. Qızılbaşların müharibə şüarı türk dilində "Qurbanı olduğum, ey mənim mənəvi rəhbərim və sahibim" idi. Şah I Abbas isə italya səyyahı Pietro della Valleni Azərbaycan dilində "xoş gəldi, səfa gəldi" sözləri ilə qarşılamışdır. Bu ifadə qonaqları qarşılamaq üçün Azərbaycan türkləri tərəfindən hələ də geniş istifadə edilir.

XVI əsrdə Azərbaycan şairi və Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl Xətai "Nəsihətnamə" əsərini yazmışdır. Burada tövhid və imamətdən bəhs edildikdən sonra əsərin nəsihət hissəsi başlayır. Birinci verilən məsləhətlər şahın hakimiyyətinin dəstəklənməsi, şaha sədaqət haqqındadır. İkinci qrup nəsihətlər isə din və təriqət əxlaqı haqqındadır, yeni dərvişlərə yol göstərilməsi, təriqət qaydaları ilə tanışlıq məqsədi daşıyır.

Dil

Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının dili, Səfəvilər sülaləsinin ana dili idi. Saray dilinin Azərbaycan dili olması paytaxt şəhərlərdə (Təbriz, Qəzvin və İsfahan) bu dilin istifadəsinin təşviqinə səbəb olmuşdur. XVII əsrdə İsfahanda Səfəvi sülaləsinin yaşaması və Abbasabad adlı İsfahan şəhərətrafı ərazisində Təbrizdən olan Azərbaycan türklərinin yerləşdirilməsi nəticəsində Azərbaycan dili burada geniş şəkildə istifadə edilirdi. Səyyah Engelbert Kempfer Azərbaycan dilinin bu dili ana dili kimi danışan şahlardan varlılara və görkəmli şəxslərə, şahdan xeyr əldə edən hər kəsə yayıldığını bildirmiş, bu dili bilməməyin ayıb hesab edildiyini qeyd etmişdir.

XVI əsrdən etibarən İranın azərbaycandilli sülalələr tərəfindən idarə edilməsi ilə başlayaraq, Azərbaycan dilindən fars dilinə 1200 söz daxil olmuşdur.Səfəvi dövründə İranda istifadəsi başlayan odlu silahlarla (top, tüfəng, çaxmaq) bağlı, həmçinin idarəçiliklə (tümən, minbaşı, yüzbaşı, bölük, bəylərbəyi) bağlı Azərbaycan dilindən keçən sözlər vardır.

Qacarlar dövründə Azərbaycan dili sarayın dili idi, fars dili ilə birlikdə hər iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş tətbiq edilirdi. Azərbaycan dili həmçinin hakim orqanların, mülki və dini hakimiyyətin, dövlət işçilərinin dili idi. Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində olur, nəticə olaraq, türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" kimi tanınırdı.

Azərbaycan dili Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Sayat Nova və Molla Vəli Vidadinin yaşadığı gürcü sarayında yaxşı başa düşülürdü.

Ədəbiyyat

Elxanilər və Cəlairilər dövrü

XIV əsrdə yaşamış Nəsir Bakuvinin azərbaycanca yazdığı 55 beytlik müxəmməsin 1306–1310-cu illər arasında yazıldığı düşünülür. Əsər Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytunun Bakıya gəlməsi və burada gördüyü idarəçilik tədbirlərini təsvir edir:

I variant
Şükr ola şol həqqə kim, bimüntəha ehsan ilən,
Sərfəraz etdi bizi Ulcaytutək sultan ilən.
… Himməti-şahanəsin hər yerdə təksir eylədi,
Xanələr abad qıldı əmr ilə, fərman ilən.

Azərbaycan türkcəsindəki əsərlər Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadur xanın dövründə (1316–1335) inkişaf etmişdir. Azərbaycan dilinin uyğurca ilə birlikdə qabaqcıl bir yer tutması tarixi əsərlərdəki məlumatlardan və əcəm şairlərinin bu iki dilin sözlərini öz əsərlərinə qatmağından aydın olur. Qazi Bürhanəddinə görə, böyük həyəcanlar yaradan eşq macəralarının milli qəhrəmanları Əbu Səid Bahadur xanın dövrünü sona çatdıran, müəyyən dövrlərdə onun saray xanımları olmuş Bağdad və Dilşad xatunlar idi.

Azərbaycan türkcəsinin Cəlairi sarayında ədəbi dil olaraq istifadə edildiyini Sultan Əhməd Cəlayırın (?-1410) və Əbdülqadir Marağainin şeirləri sübut edir. Əhməd Cəlayırın azərbaycanca "Eyləməz" qəzəlini yazması Cəlairi-türk kimlik qaynaşmasında üstün olan türklərin və türk dilinin davamlılığını təmin etmişdir, monqol və türk kimliyinin qaynaşması nöqteyi-nəzərindən yaxşı nümunə hesab edilir.

Sonrakı dövr

Osmanlı dövlətində böyük bir Azərbaycan şairi sinfi mövcud idi. Hətta Azərbaycan şairləri bir müddət ərzində Osmanlı divan şeirinə başçılıq etməyə nail olmuşdur. Osmanlı sarayında onlara böyük hörmət göstərilir, Anadoludan olan şairlər isə onları qısqanırdılar. Azərbaycan şairləri "Əcəm şairi" (Səfəvi şairi) kimi adlandırılırdı. Anadolu şairlərindən Ləli bu dövrün şərtlərini şeiri ilə belə təsvir etmişdir:

Əcəmin hər biri kim Ruma gəlir,
Ya vəzarət, ya sancaq uma gəlir.

Osmanlı şairi Məsihi isə sarayda Azərbaycan şairlərinə olan müsbət münasibəti belə təsvir etmişdir:

Məsihi, göydən ensən sənə yer yox,
Yürü var gəl Ərəbdən, ya Əcəmdən.

Saraylarda ədəbi məclislərin təşkil edilməsi XIX əsrə qədər davam etmişdir. Kərbəlayı Allahi Arif Şamaxı və İrəvan xan saraylarında fəaliyyət göstərmişdir. Qarabağda Cəfərqulu xan öz sarayında xanəndə, sazəndə və şairlərdən ibarət məclis təşkil edirdi. Bu məclislərə hansı şairlərin gələcəyinə şahlar və ya onların təyin etdiyi məliküş-şüəralar qərar verirdi.

Keçmiş Azərbaycan xanlıqlarının əsilzadələrinin övladları XIX əsrin ortalarında ədəbi məclislərin formalaşdırılmasında rol oynamış və bu məclislərdə iştirak etmişdir.Abbasqulu ağa Bakıxanov tərəfindən "Gülüstan" ədəbi məclisi, Xurşidbanu Natəvan tərəfindən "Məclisi-üns" ("Dostlar məclisi") yaradılmışdır. "Məclisi-üns"də iştirak etməyən şairlər özünü "fəramuşan" ("unudulmuşlar") adlandırmış, "Məclisi-fəramuşan"ı yaratmışdır. Bu ədəbi məclis "Məclisi-üns"dən fərqli olaraq, daha çox aşağı sinfin ədəbiyyatı ilə maraqlanırdı.

Din

Elxanilər hakimiyyəti dövründə bu dövlətin hökmdarlarının sufizmə marağı olmuş, Azərbaycan türk sufiləri bu dövrdə Konyanın Səlcuqlarının qəlbini də qazanmağa müvəffəq olmuşdur. İbn Bətutənin qeyd etdiyi kimi, Krım ətrafında zaviyələr qurub yerləşən və müharibə məhsulları ilə dolanan Azərbaycan, Anadolu və Xorasan türkü müharibə iştirakçılarının Qızıl Orda ordu generalı Noğay xanın yürüşlərində iştirak etdiyi düşünülür.

Musiqi

Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağai

Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağainin azərbaycanca yazdığı şeirlər türk dilinin musiqi məclislərində əhəmiyyətini sübut edir. Marağai türk dilindəki musiqisini Teymuri hökmdarı Əmir Teymura təqdim etmiş, əsər Teymur tərəfindən çox bəyənilmişdir.

Azərbaycanlı-türkmənlər Osmanlı ali saray musiqisinə başlıca olaraq təsir etmişdilər. Azərbaycanlı Xacə Əbdülqadir bin Qeybi Marağainin Osmanlı türk musiqinin qurucusu kimi verilməsi mənşəyini dövrün Osmanlı musiqiçilərinin şifahi ənənələrindən götürür. Sultan II Murad və Fateh Sultan Mehmetin dövründə Osmanlı sultanlarına əsərlərini həsr edən və Azərbaycandan könüllü şəkildə gələn musiqi ustaları arasında XIV–XV əsrin məşhur musiqiçisi, bəstəkarı və ifaçısısı Xacə Əbdülqadir bin Qeybi Marağainin kiçik oğlu Xacə Əbdüləziz və Anadoluda doğulmuş nəvəsi Mahmud Marağai, Fətullah Şirvani, kamança ustası, şair Turak Çələbi (Nihani) vardır. Sultan I Səlimin dövründə Təbrizdən gətirilən musiqiçilər qrup şəklində Əndəruna alınmışdır.

Sultan Süleyman Qanuni dövründə musiqiçi topluluğunda Mahmud Marağaidən başqa İran və Azərbaycandan gələn bir çox musiqiçilər ifa etmişdir. Qanuninin musiqiçi topluluğunda neyzənlərin (ney çalanlar) heç biri Osmanlı türkü olmurdu, açıq şəkildə İran azərbaycanlıları, bir ailənin üzvləri və onların azərbaycanlı şagirdləri bu vəzifəyə seçilirdi. Məsələn, Maqsud Nayinin İstanbula gəldiyi vaxt bilinməsə də, onun qardaşının iki oğlu da azərbaycanlı şiə adlarına malikdir. Qanuninin musiqiçiləri siyahısında tək dərviş Dərviş Mahmud Marağaidir. O, ud çalırdı və dünyəvi saray musiqiçiləri ailəsindən (Xacə Əbdülqadir bin Qeybi Marağainin nəsli) gəlirdi.

Qacarlar öz Təbriz saraylarında (vəliəhdin qaldığı yer) Azərbaycan dilində, rədif-dəstgah ənənəsinə bənzər musiqi ənənəsinə himayəlik edirdilər. Bu saray musiqisi Azərbaycan muğamının əsasını təşkil etmişdir. Etnoqraflar tərəfindən rədif-dəstgahın farsdilli ərazilərin musiqi normalarına uyğun gəlmədiyi bildirilmiş, Jin Durinq isə bu sistemin birbaşa 12 muğam sistemindən gəlmədiyini, mənşəcə azərbaycanlılara uyğun göründüyünü qeyd etmişdir. Ehtimal edilir ki, dəstgah sisteminin İrana gəlməsi mənşəcə Azərbaycandan olan, Tehran saraylarına Azərbaycan və türk musiçilərini gətirən Qacarların işidir.

XIX əsrə qədər muğam sənəti əsasən feodalların saraylarında inkişaf edirdi və bu da sevgi-lirika və fəlsəfi-tərbiyəvi mövzuların, çox vaxt mistik və erotik obrazların istifadəsi ilə muğamda iz buraxmışdır. Zadəgan ailələrində uşaqlara musiqi təhsili verilməsi üçün xüsusi müəllim tutulurdu.

Rəqs

Şamaxı rəqqasəsi. Rəssam Qriqori Qaqarin

Azərbaycanda hökmdar saraylarında rəqqasların yüksək məharəti ilə məşhur olan ansamblar fəaliyyət göstərirdi. "Turacı" rəqsiylə bağlı Naxçıvan əfsanəsinə görə, Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir: "Sən lap turac kimi oynayırsan." O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs "Turacı" adlandırılmışdır.

Şirvan xanlarının paytaxtı olan Şamaxıda saray rəqqasələri məşhurlaşmışdır. Onlar bacarıqlarına görə bilinirdilər, Kiçik Asiyada şöhrət qazanmışdılar. 1858-ci ildə Aleksandr Düma Şamaxını ziyarət edəndə bu əfsanəvi rəqqaslardan yalnız bir neçəsi qalmışdır. Düma onları "Qafqaz səfəri" əsərində təsvir etmişdir. Şamaxı rəqqasələri Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər.

Tarixən Azərbaycan rəqsi iki müstəqil formadan — xalq rəqsindən və saray rəqsindən qaynaqlanaraq inkişaf etmişdir. Saray rəqsi həm varlı, həm də kasıb ailələrin toylarına tez-tez dəvət olunan yarı professional rəqqasların sənətinə təsir göstərmiş, bunun sayəsində bu sənət xalq xoreoqrafiyasına da təsir etmişdir. Rus tədqiqatçısı P. Vostrikov Yelizavetpol quberniyasında Yallı rəqsinin çox məşhur olduğunu bildirmiş, onun adi insanlara xan saraylarından keçdiyini qeyd etmişdir. Sarayda bu rəqs xanı əyləndirmək və saray xadimlərinin çevikliyini artırmaq üçün istifadə edilirdi.

Fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın verdiyi məlumata görə, 1858-ci il noyabrın 24-də Şamaxıda Mahmudağanın təşkil etdiyi qəbul vaxtı, tar, kamança, tütək, nağara və dəmir ayaqcıqlar üstündə qoyulan təbildə çalan beş musiqiçi iki rəqqasəni və bir rəqqası müşayiət edirdi. Bu zaman rəqqas barmaqları arasında mis kastanyet — zil tutmuşdu.

Yumor

Lotu Qulu Qarabağ xanı Pənahəlinin təlxəyi idi, tarixən mövcudluğu sübut edilən şəxsiyyətlərdəndir. Lotu Qulu Pənahəli xan tərəfindən insanları, hətta xanın özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənilirdi.

Təsviri incəsənət və sənətkarlıq

Gül rəsmi. Xurşidbanu Natəvan

Xurşidbanu Natəvanın AMEA Əlyazmalar İnstitutunda "Gül dəftəri" saxlanılır. Buradakı rəsmlər Natəvanın həm də rəssam-miniatürçü olduğunun, gözəl əl qabiliyyətinə malik olduğunun bir sübutudur. Albomdakı şeirlər məzmunla bağlı mənzərələrlə, quş, heyvan, gül və digər təbii təsvirlərlə birlikdə verilmişdir.

Xan, bəy və əsilzadə ailələri üçün, sifarişlə, sənətkarlar tərəfindən xüsusi beşiklər hazırlanırdı. XVIII əsrə aid, Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanın beşiyi buna bir nümunədir. XIX əsrdə Şuşada Mirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan ornamentalist rəssamıQənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində, həmçinin Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarov evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifi olmuşdur.

• Gənc əsilzadə azərbaycanlı. Rəssam V. V. Vereşşagin, 1869-cu il
• Şəkixanovların evinin interyeri
• Səfi bəyin evinin divar bəzəyi, Usta Qənbər Qarabaği
• Zadəgan Aşurbəyovlar ailəsi üçün xüsusi olaraq Almaniyada istehsal edilmiş çay dəstinin hissələri

Kulinariya

Azərbaycanda pişirilən yeməklərin rəngarəngliyi xalqın sosial vəziyyətinə görə dəyişirdi. Hər cür şəraiti olan ağa, bəy, əsilzadə, mülkədar, tacir, ruhani və digər sosial zümrələrdən fərqli olaraq, rəiyyət-rəncbər ailələrinin süfrəsində müxtəlif növlü yeməklərin olması mümkün olmurdu. Buna görə də Azərbaycanda qidalanma mədəniyyətinin formalaşmasında varlı zümrələrin böyük rolu vardır. Əsilzadələr və bəy-xan zümrəsi çöl heyvanlarının (dovşan, ayı, ceyran, maral, dağ qoçu, qaban, əlik) və quşlarının (qızıl qaz, ördək, kəklik, turac, qıırqovul, bildirçin, bəzgək, durna, meşə xoruzu və s.) ətindən qidalanmada yaxşı istifadə edir, əyləncəyə çevirdikləri ov vasitəsilə öz süfrələrini təmin edirdilər. Varlı əsilzadə ailələrinin süfrəsində balıq kababı xüsusilə fərqlənir, əsasən ziyad, qızılbalıq və xəşəmdən şişə keçirilməklə hazırlanırdı.

Hərəm və qadınlar

Solda: Qarabağ xanının qızı və Qacar şahının arvadı Ağabəyim ağa Sağda: Şamaxı rəqqasəsi.

Rəvayətə görə, Şirvan xanları Haram qalasının hər otağında bir gözəl qız (hərəm) saxlayırmış. Yerlilər buraya "Qırxotaq" və ya "Qırxqız" da deyirlər. Ancaq otaqların sayı qırxdan çoxdur. Hərəmxana kimi istifadə edildiyi üçün qalanın adı Haram qalası olmuşdur.

Mirzə Rəhim Fənanın "Qarabağnamə" əsərində Qarabağ xanlığının qurucusu Pənahəli xanın 1751-ci ildə Şuşa qalasını inşa etməsi haqqında belə yazılmışdır:

Köçün başlanması ilə Pənah xan şəhərin yerinə baxıb öz şəxsi dəstgahından ötrü bir tərəfdən güşadə və vəsi bir qitə yerdə, daş və əhəng ilə bir möhkəm hasar çəkdirib əvvəl xaricdən əndərun, daxil yerdə neçə pişxidmət otaqları və yemək mənzili, sonra özündən ötrü mötədid otaqlar, qonaq otaqları, ondan sonra hərəmxana otaqları, hamam, məscid, sonra bir böyük mətbəxxana təmir etdirir.

Vərəndə məliki Hüseyn Naxçıvan xanının qızını qaçırmış və onunla evlənmişdir. Bu nikahdan dünyaya gələn II Şahnəzər öz qızı Hurizad xanımı Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil xanla evləndirərək Qarabağ xanlığı ilə ittifaqını gücləndirmişdir. Erməni müəllifi Raffiyə görə, II Şahnəzər şəxsi həyatında farsların çoxarvadlılıq adətlərini qəbul etmiş, bununla da xristian mənşəli insanların dini hislərinə təsir etmiş, digər məliklərin nifrətinə səbəb olmuşdur.

1796-cı ildə general-mayor Savelyev Dərbəndi ələ keçirmək üçün ordusu ilə yaxınlaşaraq, Qubalı Şeyxəli xanın yanına elçi göndərmişdir, Ağa Məhəmməd xana qarşı ittifaq təklif etmişdir. Şeyxəli xan bu tələbi yerinə yetirməkdən imtina edərək bildirmişdir ki, "… Rus əsgərlərinin şəhərə buraxmaq dini əqidəmə uyğun gəlmir, çünki islam qeyri-dindən olanın müsəlmanın evində gecələməsinə yol vermir. Müsəlman qadınları kafirlərlə görüşməməlidirlər."

İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa dövrün məşhur şairələrindən idi. Ağaməhəmməd şah Şuşada qətlə yetirildikdən sonra İbrahimxəlil xan Ağabəyim ağanı Fətəli şaha ərə vermişdi. Fətəli şah Ağabəyim ağanı öz hərəmxanasının basçısı — "banuyi hərəm" etmişdi. Ağabəyim ağanın tələbi ilə Qumda onun üçün saray tikdirilmişdi. O, elə 1832-ci ildə burada vəfat etmişdir. Ağabəyim ağa şeirlərini Azərbaycan türkcəsində və fars dilində yazmışdır.

Geyim və aksesuarlar

Solda: XVIII əsrə aid qadın baş bəzəyi və kəməri, Gəncə xanlığı Sağda: Qarabağ bəyi. Rəssam Qriqori Qaqarin

Alman səyyahı Samuel Qmelin Qubalı Fətəli xanla görüşünü belə qeyd edirdi:

Fətəli xanın zalı çox da möhtəşəm deyildi. Xan otağından yalnız kiçik bir pilləkənlə ayrılan ön otaqda, təmizliyə riayət etmək üçün girişdə ayaqqabılarını çıxarmış çoxlu adamlar var idi. Xan otağın ortasında, tatar paltarında yerdə oturmuş, qəlyandan tütün çəkirdi, yanında da doldurulmuş silahlar qoyulmuşdu, sonradan tez-tez görüb eşitdiyim kimi, o, silahları həmişə yanında saxlayırdı; onunla üzbəüz şəhərin komendantı və qonşu bölgənin tatar knyazı oturmuşdu, onların yanında mənim üçün stul qoyulmuşdu və mənim hörmətli tərcüməçilərim ayaq üstə durmaq məcburiyyətində qalmışdılar.

Əsilzadə qadınların başlarına "nimtac" (yarımtac) və ya "tiyar" adlandırılan üçbucaqlı tac qoyulurdu və onun ətrafı lentlə bağlanırdı. Tiyar həm də qadının evli olduğunu göstərirdi. Subay qızlar tiyar taxmır, onun yerinə saçlarını müxtəlif daş-qaş və muncuqlarla bəzədilmiş parçalarla bağlayırdılar. Keçmişdə zadəgan qadınları da küçəyə çıxdıqda üzlərini kişilərdən gizlətməli idi. Buna görə də onlar üzlərinə toxunma niqab örtürdülər.

Varlılar papaqlarını Krım və Mərkəzi Asiyadan gətirilən qaragül dərisindən tikdirirdilər. Bu papaq camaat arasında "Buxara papaq" adlandırılırdı. Qaragül dərisinin rənginə müvafiq olaraq, papaqlar qara (ərəbi papaq), çal, (Şirazi papaq və ya çalpapaq) qızılı və ya gümüşü (sür papaq) kimi adlarla fərqləndirilirdi. Belə papaqlar bəylər, əsilzadələr, varlı tacirlər, qoçular tərəfindən taxılırdı.

XIX əsr—XX əsrin əvvəllərində varlı şəhər qadınları (bəylərin, tacirlərin, zadəganların qadınları) bəzən xalxaldan istifadə edirdilər. Bu, qızıldan düzəldilirdi və ayağa bağlanırdı. Balaca zınqırovların (qumroylar) ardıcıl bənd edildiyi xalxal rəqqasələr tərəfindən istifadə edilsə də, varlı qadınlar da yeri gəldikdə ondan istifadə edirdi. Zadəgan qadınları üçün buyurtma hazırlanan "zənənə başmağı"nın üzəri məxmərdən hazırlanırdı. Bu başmağın üzlüyü isə güləbətin sapla bəzənirdi.

Zadəganlar üçün minik yəhərinin üzərində qacarı və ya zimpuş qoyulurdu. Əsilzadə dövlətli şəxslər çox zaman at belində gəzdiyi və uzunboğaz çəkmə geydikləri üçün şalvarın balağını çəkmənin içinə salırdılar.

İdman və at yetişdirmə

Gənc əsilzadə azərbaycanlı. Rəssam V. V. Vereşşagin, 1869-cu il

XVIII əsrin II yarısında bütün Azərbaycan xanlıqlarının ordularının adi insanların "bahadır" adlandırdığı pəhləvanları var idi. Pəhləvanlar arasındakı yarışlar zorxanalarda həyata keçirilirdi.Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana (1763–1797) məxsus olan zorxana Xan bağında yerləşirdi. Burada pəhləvanlar idmanın sirlərinə yiyələnir, fiziki formalarını qoruyub saxlamaq üçün məşq və yarışlar keçirirdilər. Qarabağ xanlığında pəhləvan statusu xüsusi fərmanla verilirdi. Azərbaycanın dövlətli və əsilzadə ailələrində uşaqların fiziki tərbiyəsinə xüsusilə diqqət göstərilirdi. Bəy və xan uşaqlarına atıcılıq bacarığı öyrədilirdi, atalar övladlarını özləri ilə birlikdə ova aparırdılar.

Xanlıqlar dövründə, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın İran və Türkiyədə məşhur olan atları var idi. Ümumi sayca İbrahimxəlil xan 4 mindən çox madyan və xüsusi cins ayğırlara malik idi. Doğar madyanların sayı 3500-ü keçirdi. Qarabağ bəylərinin özlərinin də at zavodları var idi. 1787-ci ildə Naxçıvan xanlığında Kəngərli tayfasından olan süvarilərə arxalanan Kəlbəli xan saray çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə gəlmişdir. O, qısa müddət ərzində Naxçıvan xanı kimi köçəri tayfaları və elləri özünə tabe edib tam hakimiyyət qurmuşdur.

XVIII əsrin sonu—XIX əsrin əvvəllərində xan və bəy tövlələrindəki atların xüsusi damğası olurdu, at sahibinin adı ərəb qrafikası ilə düzəldilmiş qəliblə atın sol budunun üzərinə basılırdı. Mehdiqulu xan Cavanşirin damğası sadəcə "Mehdi" adı idi, onun övladları da bu damğanı vurmağa davam etmişdir. Mehdiqulunun qardaşı, Qarabağ taxtına iddiaçı olan Cəfərqulu xan Cavanşirin damğası "Cəfər" adının ərəb yazıları ilə təsviri idi.

1822-ci ildə Qarabağ xanlığının ləğvi, həmçinin o biri xanlıqların süqutu yerli at zavodlarının inkişafına mənfi təsir göstərmişdir. XVIII əsrin II yarısından XX əsrin əvvəllərinədək, təqribən 170 il ərazində Qarabağda xanlara və bəylərə məxsus, hərəsində 50–100 ayğır və madyan olan at zavodları fəaliyyət göstərmişdir. Pənahəli xan, İbrahimxəlil xan, Mehdiqulu xan, Cəfərqulu xan, Xurşidbanu Natəvan, Rüstəm bəy Behbudov, Kərim ağa Cavanşir, Əbdül bəy Qalabəyov, Hüseyn ağa Aranlı, Adıgözəl bəy Gilani, Səlim bəy Rüstəmbəyov, Fərrux bəy Vəzirov, Məmməd bəy Qaradağlı, kavaler Əli bəy və digərləri at zavodları yaratmış, cins atlar saxlamışdır.

Zülqədərovların, Usmiyevlərin, Ədil xanın və digərlərinin zavodlarında Dilboz və Qarabağ atları təmizqanlı ingilis atları, Ahaltəkə və ərəb atları ilə cütləşdirilir, cinslər yaxşılaşdırılırdı. Buna səbəb ordu üçün orta boylu atlar əldə etmək, cıdır və sərgi üçün idman atı hazırlamaq istəyi idi. Zülqədərovlar cins yetişdirmə işləri ilə Şəmkirdə məşğul olmuş, Usmiyevlər isə Qarabağ atını təkmilləşdirmişdir. Dilbaz atının inkişafında Xanlıqlar kəndinin Dilbazilər nəslinin, Allahyar bəy Zülqədərlinin nəslinin nümayəndələrinin rolu olmuşdur. 1912-ci ildə Pyatiqorskda keçirilən sərgidə Ədil xanın yarımqanlı atları ("Elbrus", "Ləkmə" və s.) nümayiş etdirilmişdir. Ədil xan onları Daşüz at zavodunda yetişdirmişdir. 1870–1941-ci illərdə yaşamış Tahir ağa Dilbozovun qəbir daşının kənar hissəsində at üstündə, əlində qamçı tutmuş, milli geyimli bir adam çəkilmişdir. Bayramalılar qəbiristanlığında isə qəbir daşında yəhərlənmiş atın dördnala qaçması təsvir edilmişdir.

Tarixşünaslıq

Zadəganlar tərəfindən yazılmış Qarabağnamələr

1. Qazax-Şuşa bəyi Mirzə Adıgözəlin "Qarabağnamə"si

2. Şuşalı bəy nəslindən Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" əsəri
3. Qarabağ xan ailəsindən Əhməd bəy Cavanşirin "1747–1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair" əsəri
4. Şuşalı bəy nəslindən Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun "Pənah xan və İbrahimxəlil xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri" əsəri
5. Şuşalı bəy nəslindən Məhəmmədəli bəy Məxfinin "Əhvalati-Qarabağ" əsəri

6. Sonuncu Qaradağ xanının nəvəsi Həsənəli xan Qaradağinin "Qarabağ vilayətinin qədim cədid keyfiyyət və övzaları" əsəri

Rəsmi Osmanlı tarixşünaslığının banisi kimi tanınan Xoca Saadəddin Əfəndi də Azərbaycan türkü idi. Atası Həsəncan Ağqoyunlu sarayının alim təbəqəsindən idi və Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Osmanlı sarayına sığınmışdı. Xoca Sadəddin Osmanlı tarixşünaslığına mərkəzləşdirilmiş saray perspektivi gətirmiş və Osmanlı tarixində dövlət kimliyini önə çəkməklə özündən əvvəlki ənənəvi Osmanlı tarixşünaslığını kəskin tənqid etmişdir. Xoca Saadəddinin qızılbaşlara qarşı hədsiz düşmənçiliyi də onun iki dövlət (Səfəvilər və Osmanlılar) arasında sağalmaz yaralar açmasına səbəb olmuşdur.

XIX əsrin I yarısı üçün xarakterik olan saray tarixçiliyinə zadəgan-mülkədar sinfi tərəfindən peyğəmbərlər, hökmdarlar, övliyalar, filosoflar və alimlərin həyatının xronoloji bir ardıcıllıqla salnaməyə çevrilməsi metodu daxil idi. Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsası Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə qoyulmuşdur.

Azərbaycanlılar tərəfindən yazılan və "Qarabağnamə" olaraq adlandırılan əsərlər Qarabağ tarixinin öyrənilməsi üçün vacib rol oynayır. Bunlardan yalnızca Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si və Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ"ı azərbaycan dilində yazılmışdır. Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si 1736–1848-ci illərdə Qarabağda baş verən hadisələrlə bağlıdır, rus mövqeyindən yazılmışdır.

XIX əsr Azərbaycan tarixşünaslığının digər nümunələri İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmidin "Şəki xanları və onların nəsilləri", Kərim ağa Fatehin "Şəki xanlarının müxtəsər tarixi", Səidəli Kazım bəy oğlunun "Cəvahirnameyi-Lənkəran", Seyid Əzim Şirvaninin "Şirvan xanlığının tarixi" və "Şirvan diyarının qədim abidələri" əsərləridir. Şeyx İbrahim Qüdsi tərəfindən qələmə alınan "Tarix-i Müqəddəs" əsərində İslam peyğəmbərinin və imamların həyatı, Gəncə hökmdarı Cavad xan və rus işğalı haqqında məlumat verilmişdir.

XIX əsrin II yarısının zədəgan-mülkədar tarixçiliyinə Rzaqulu bəy, Həsənəli xan Qaradaği (1850–1929), Mir Mehdi Xəzani (1811–1893), Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar, Əbdül Lətif Əfəndi və Hacı Seyid Əbdülhəmidin yaradıcılığı daxildir.

Zadəgan tarixşünaslar

• Abbasqulu ağa Bakıxanov
• Əhməd bəy Cavanşir
• Məhəmmədəli bəy Məxfi
• Həsənəli xan Qaradaği

Qeydlər

1. Ruslar azərbaycanlıları "tatar" adlandırırdı. Bax: Qafqaz tatarları
2. 1-ci qeydə bax

İstinadlar

1. Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии.
   Orijinal mətn (rus.)

   Как независимое государственное образование упоминалось с конца 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монгольского племени орлатов).
2. [Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982
   Orijinal mətn (rus.)

   В послемонг. время Ш. как независимое государственное образование упоминается с кон. 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монг. племени орлатов).
3. Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184.
   Orijinal mətn (rus.)

   Шеки, как было сказано, в конце XIV в. составляла отдельное независимое владение. Тогдашний владетель его Сиди Ахмед Орлат, по-видимому происходил из азербайджанизированного монгольского племени орлатов. Когда утвердились здесь эти владетели, — неизвестно…
4. İnalcık, 2011. səh. 43-45
5. İnalcık, 2011. səh. 121
6. İnalcık, 2011. səh. 346
7. İnalcık, 2011. səh. 414
8. Feldman, 2024. səh. 49
9. Rice, 2018. səh. 31-32
10. Rice, 2018. səh. 33-34
11. Здесь каждый экспонат дышит историей Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Галия ЗИСКИНД. Азербайджанские известия. – 2010. – 3 апреля. – С. 3.
12. Stollberg-Rilinger, Barbara, "Court ceremonial", in: Encyclopedia of Early Modern History Online, Editors of the English edition: Graeme Dunphy, Andrew Gow. Original German Edition: Enzyklopädie der Neuzeit. Im Auftrag des Kulturwissenschaftlichen Instituts (Essen) und in Verbindung mit den Fachherausgebern herausgegeben von Friedrich Jaeger. Copyright © J. B. Metzlersche Verlagsbuchhandlung und Carl Ernst Poeschel Verlag GmbH 2005–2012. Consulted online on 30 June 2023 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-early-modern-history-online/court-ceremonial-COM_020904 Arxivləşdirilib 2023-06-30 at the Wayback Machine>
13. Floor, Javadi, 2013. səh. 5
14. Floor, Javadi, 2013. səh. 7
15. ‘Language and Translation at the Safavid Court Arxivləşdirilib 2024-04-23 at the Wayback Machine’. Hilâl, 8 April 2022. https://doi.org/10.30687/978-88-6969-592-6/001. (page 10)
16. Abdullayeva, 2022. səh. 783-784
17. Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. .
    Orijinal mətn (ing.)

    Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)
18. Floor, Javadi, 2013. səh. 4
19. Floor, Javadi, 2013. səh. 6
20. G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. 15 dekabr 1988. 23 oktyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 iyul 2017.
    Orijinal mətn (ing.)

    On the other hand, many Azeri words (about 1,200) entered Persian (still more in Kurdish), since Iran was governed mostly by Azeri-speaking rulers and soldiers since the 16th century (Doerfer, 1963–75); these loanwords refer mainly to administration, titles, and conduct of war. This long-lasting Iranian-Azeri symbiosis must be borne in mind if one is to understand the modern history of Iran and its language correctly.
21. Зәринәзадә Һ. Һ. Фарс дилиндә Азәрбајҹан сөзләри — Bakı, 1962.
22. Law, Henry D. G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D. C.: Three Continents Press s. 132 , 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
    Orijinal mətn (ing.)

    During most of the Qajar rule, Turkish was the principal language spoken at the court, while Persian was the predominantly literary language.
23. Ch. E. Davies, "Qajar rule in Fars prior to 1849" "On the next day it became known at Shiraz that Muhammad Shāh’s army consisted of Āzarbaijanī Turks who did not know Persian and had a European general."
24. Denis Wright. The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran
25. Б. П. Балаян, "К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев"
26. Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
    Orijinal mətn (ing.)

    Azeri Turkish was widely spoken at the two courts in addition to Persian, and Mozaffareddin Shah (r.1896-1907) spoke Persian with an Azeri Turkish accent....
27. Flynn, 2017. səh. 620
28. Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.
29. Dowsett, 1997, с. 422
30. Видади, Молла Вели // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
31. Aşurbəyli, 2006. səh. 271
32. Sənan İbrahimov. Köbnü məkanə sığmayan Nəsimi. Bakı, "Ləman" nəşriyyatı, 2019. 304 səh. Səhifə 37.
33. "Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər). Bakı. "Elm". 2007, s. 125" (PDF). 9 yanvar 2025 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 yanvar 2025.
34. Togan, 1981. səh. 272 e-g
35. Togan, 1981. səh. 279
36. Köprülü, 2000. səh. 35
37. Ayşe Atıcı A. "Sultan Ahmed Celâyir, Türkçe'ye Verdiği Önem ve Kimlik Üzerine". Disiplinler Arası Dil ve Edebiyat Çalışmaları 2. Aybil yayınları. 2021: 2–9. (#vancouver)
38. Attar, Şimşir, 2013. səh. 20
39. Qarayev N. S. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, Nurlan, 2012, 325 s.
40. М. Я. Ярахмедов, "Из истории азербайджанско-дагестанских литературных связей", с. 185
41. История Азербайджана / Под ред. И. А. Гусейнова. — Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1960. — Т. II. — С. 388.
42. Qarayev, 2012, S. 199–200.
43. Togan, 1981. səh. 267-268
44. ÜNLÜ MÜZİSYEN ABDÜLKADİR MERAGİ HAKKINDA YENİ BULGULAR. Yrd. Doç. Dr. Recep USLU
45. Feldman, 2024. səh. 484
46. İnalcık, 2011. səh. 48
47. İnalcık, 2011. səh. 59
48. İnalcık, 2011. səh. 51
49. Feldman, 2024. səh. 116
50. Lucas, Ann E. "Ancient Music, Modern Myth." Music of a Thousand Years: A New History of Persian Musical Traditions, 1st ed., University of California Press, 2019, pp. 1–22. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/j.ctv1f884pp.8 Arxivləşdirilib 2023-03-05 at the Wayback Machine. Accessed 5 Mar. 2023.
51. Laudan Nooshin (1998) The song of the nightingale: Processes of improvisation in dastgāh Segāh (Iranian classical music), British Journal of Ethnomusicology, 7:1, 69–116, DOI: 10.1080/09681229808567273
52. Карагичева Л. В. Азербайджанская ССР. — М.: Государственное музыкальное издательство, 1956. — С. 37. — 100 с.
53. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 405
54. Азербайджанская Советская Социалистическая Республика // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
55. "Национальные танцы на официальном сайте Нахичеванской автономной республики". 3 dekabr 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2015.
    Orijinal mətn (ing.)

    There is such a legend about the Turaji dancing. Once upon a time Najafgulukhan, the khan of the Garabagh khanate, had a very beautiful dancer and khan always valued her beauty and ability. One day in the wedding of the khan’s son this dancer demonstrates very mastery miracles of dancing. The khan admiring the view says loudly: -You are dancing as turaj (partridge).
56. Vəliyev A. Naxçıvan tacı (азерб.) // Kaspi. — 2015. — 17 sentyabr. — S. 13.
57. Gray, Laurel Victoria, "Arts: Folk Dancers and Folk Singers: Caucasus", in: Encyclopedia of Women & Islamic Cultures, General Editor Suad Joseph. Consulted online on 19 August 2023 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-women-and-islamic-cultures/arts-folk-dancers-and-folk-singers-caucasus-EWICCOM_0291b Arxivləşdirilib 2023-07-29 at the Wayback Machine>
58. Ими восхищался Дюма Arxivləşdirilib 2014-11-13 at the Wayback Machine by Emil Karimov and Mehpara Aliyeva. Azeri.ru
59. Гасанов К. Н. Азербайджанский народный танец. — М.: Искусство, 1978. səh 6.
60. Востриков П. Музыка и песня у адербейджанских татар // СМОМПК. — Тф., 1912. — Вып. 42-й. с. 11.
61. "Azərbaycançılıq və milli dərili musiqi alətləri". www.anl.az. www.anl.az. 13 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 fevral 2018.
62. Muxtar Kazımoğlu. Xalq gülüşünün poetikası (monoqrafiya). Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 2006. 268 s.
63. Yarməmmədov, 2009. səh. 77
64. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 339
65. Çingizoğlu, Ənvər, Qarabağda maarif (1750-1950), Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2013, 288
66. "Great Soviet Encyclopedia — Usta Gambar Garabaghi". 13 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 oktyabr 2015.
67. Под общ. ред. Б. В. Веймарна, Ю. Д. Колпинского (1964). General History of Art 5. М.: Искусство.
68. ""Azerbaijan Soviet Socialist Republic"". 8 dekabr 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 oktyabr 2015.
69. ""Usta Gambar Garabaghi". Encyclopedias & Dictionaries". 21 oktyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 oktyabr 2015.
70. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 192-193
71. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 202
72. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 225
73. Soltanova, 2015. səh. 281-282
74. Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev. Qarabağnamələr. III kitab. Bakı: "Şərq-Qərb". 2006. səh. 14. 24 iyun 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 31 may 2020.
75. Maghalyan, 2024. səh. 2
76. Maghalyan, 2024. səh. 3
77. Emin, 1918. səh. 339, 343–344
78. Mustafazadə, 2005. səh. 175
79. Tapper, Richard. Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press. 1997. səh. 123. ISBN .
80. Əmrahov Mais, Çingizoğlu Ənvər, Həsənov Habil. s.190–192.
81. Валуев П. Н. Фатали-хан Кубинский / ред. И. П. Петрушевский. — Баку: Изд-во АзФАН, 1942. — С. 10—11.
82. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 107
83. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 364
84. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 157
85. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 187
86. Azərbaycan etnoqrafiyası, I, 2007. səh. 419
87. Azərbaycan etnoqrafiyası, I, 2007. səh. 424
88. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 147
89. Багирова М, Мамедов Э. Из истории спорта в древнем и средневековом Азербайджане // İRS. — Баку, 2015 № 1 (73). — С. 16−22.
90. Babayev T. Şuşada idman ənənələri // Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi. — Бакы: Elm, 2019. — С. 140−149.
91. Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 404
92. Bünyadov, 2025. səh. 72
93. Нагдалиев, 2006. səh. 20
94. Bünyadov, 2025. səh. 171
95. Bünyadov, 2025. səh. 76
96. Bünyadov, 2025. səh. 169
97. Bünyadov, 2025. səh. 187
98. Bünyadov, 2025. səh. 84
99. Bünyadov, 2025. səh. 319
100. Hewsen, 1995. səh. 270
101. Hacısalihoğlu, 2012. səh. 47
102. "БАКИХА́НОВ". Краткая литературная энциклопедия. 5 dekabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 may 2017.
103. Karamustafa, 2021. səh. 88
104. Bournoutian, 1994. səh. x
105. Hacısalihoğlu, 2012. səh. 63
106. Hacısalihoğlu, 2012. səh. 54
107. Dorn, Boris Andreevich (1858). Auszüge aus Muhammedanischen Schriftstellern: betreffend die Geschichte und Geographie der südlichen Küstenländer des Kaspischen Meeres : nebst einer kurzen Geschichte der Chane von Scheki (in German). St. Peterburg: Eggers. p. 12. OCLC 28162672.
108. Mumtaz, Salman (1929). "Criticism and comments on "Brief History of Shaki Khans"". Maarif İşçisi [Enlightenment Worker] (in Azerbaijani). 2: 85–90.
109. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 547
110. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 649-650
111. Hacısalihoğlu, 2012. səh. 48
112. Сумбатзаде, 1987. səh. 40

Ədəbiyyat

• Mostashari, Firouzeh, On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus, New York, 2006
• Tapper R. Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press; 1997.
• Willem Floor, Hasan Javadi. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies. Vol. 46. Issue 4. — 2013.
• Rəhimov, Ə.C. 1920-Cİ İLDƏ AZƏRBAYCANDA MÜLKƏDAR TORPAQ SAHİBLİYİNİN LƏĞVİ. Bakı: AZƏRBAYCAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI NƏŞRİYYAT. 1962. səh. 148.
• Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 216 səh.
• Qarabağnamələr. II kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 288 səh.
• Mustafayev, Shahin. GENEALOGICAL LEGENDS AS A REFLECTION OF THE HISTORICAL MEMORY OF THE ANCIENT OGHUZES. НАРОДЫ И РЕЛИГИИ ЕВРАЗИИ. Том 26, №1. 2021. səh. 82-96. 25 mart 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 mart 2024.
• Sibgatullina, G., & Kemper, M. (2018). Between Salafism and Eurasianism: Geidar Dzhemal and the Global Islamic Revolution in Russia. In A. K. Bustanov, & M. Kemper (Eds.), Russia's Islam and Orthodoxy beyond the Institutions: Languages of Conversion, Competition and Convergence (pp. 91–108). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781351022422, https://doi.org/10.1080/09596410.2017.1287485
• Xurşidbanu Natəvan (Xurşidbanu Natəvan Mehdiqulu xan qızı Cavanşir): biblioqrafiya / Tərt. ed. M. Vəliyeva, G. Quliyeva; elmi red. K. Tahirov; ön söz. müəl. P. Əlioğlu; red. X. Abbasova. – Bakı, 2022. – 256 s.
• Rice, Kelsey, "Forging The Progressive Path: Literary Assemblies And Enlightenment Societies In Azerbaijan, 1850–1928" (2018). Publicly Accessible Penn Dissertations.
• Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). "Azərbaycan" cildi (50 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. Məsul katib: akademik T. M. Nağıyev. 2007. 884 səh. ISBN .
• Bournoutian, George. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers. 1994. ISBN .
• HACISALİHOĞLU, FUAT. Azerbaycan'da tarihçilik. Ankara Üniversitesi. 2012. səh. 378. 22 mart 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 mart 2024.
• "Review: George A. Bournoutian, A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh". Journal of the Society for Armenian Studies. Society for Armenian Studies. 6. 1995.
• Karamustafa, Ali. (2021). Reading Nineteenth-Century Persian Histories from the Caucasus. 10.30687/978-88-6969-550-6/005.
• Сумбатзаде А. Азербайджанская историография XIX–XX вв.. — Б., 1987. — С. 18–20:.
• Boratov, Pertev Naili. Halk hikâyeleri ve halk hikâyeciliği. İstanbul: Numune Matbaası. 2002. səh. 264. .
• Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399
• Китаби-Дәдә Горгуд (aз) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Баку: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — Т. V. — С. 408.
• Nəsrəddin Qarayev. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. — Bakı: Nurlan, 2012. — S. 325.
• Cəmil Həsənli. Tarixi şəxsiyyətin tarixi: Əlimərdan bəy Topçubaşov. Bakı, 2013. 588 s.
• Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (az.). Bakı: Elm. 2005. 480 səh.
• Soltanova, Həbibə. Azərbaycan Respublikasında turizm və onun inkişafı (az.). Bakı: Elm. 2015. 476 səh.
• . Apcar, Amy (redaktor). Life and Adventures of Emin Joseph Emin 1726–1809, Written by Himself (Second). Calcutta: Baptist Mission Press. 1918.
• Maghalyan, Artak. "The Origin of the Khanate of Karabakh". Journal of the Society for Armenian Studies. 29 (1–12). 27 fevral 2024: 1–12. doi:10.1163/26670038-12342801. (eISSN) 2667-0038.
• Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə I cild. (az.). Şərq-Qərb. 2007. ISBN .
• Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild. (az.). Şərq-Qərb. 2007. ISBN .
• Нагдалиев, Фархад. Ханы Нахичеванские в Российской Империи (PDF). Moskva: Новый Аргумен. 2006. səh. 432. ISBN . 5 iyul 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Teymur Bünyadov, Bəhmən Əliyev. Azərbaycanda atçılığın tarixi (tarixietnoloji tədqiqat), Bakı, "Nəşriyyat" şöbəsi, 2025, −400 s.
• Yarməmmədov, Nazim, XIX əsr Azərbaycan əlyazma kitabı, Bakı: Nurlan, 2009, 152
• Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Abdullayeva, T. (2022). Şah İsmayıl Xətayinin "Nəsihətnamə" Əsərinin Forma-Tematik Təsnifatı. Akademik Tarih Ve Düşünce Dergisi, 9(3), 777–791.
• Flynn, Thomas O. (2017), The Western Christian Presence in the Russias and Qājār Persia, c.1760–c.1870, Brill Publishers,
• Charles Dowsett. Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour. A biographical and literary study. Lovanii: In Aedibus Peeters, 1997, XVIII+507 p.
• Flemming, Barbara. Essays on Turkish Literature and History. Brill. 2018. ISBN .
• M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
• Attar, Aygün; Şimşir, Sabahattin. TARİHTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE’DE YAŞAYAN AZERBAYCAN TÜRKLERİ. Ankara: BERİKAN YAYINEVİ. 2013.
• Feldman, Walter. Music of the Ottoman Court. Brill. 2024. səh. 554.
• Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.