Alban xaç daşları
Alban xaç daşları — Azərbaycan xalqının əcdadları tərəfindən yaradılmış və Azərbaycanın maddi-mədəni dəyərləri sırasına daxil olan abidələr qrupu.
| Alban xaç daşları | |
|---|---|
| Xudavəng monastır kompleksində yerləşən Xaçın tipli qoşa xaçdaş | |
| Ölkə | Azərbaycan |
| Aidiyyatı | Qafqaz albanları |
| Tikilmə tarixi | III-XVIII əsrlər |
| Üslubu | Alban memarlığı |
| Texnikası | oyma |
Keçmişdə "böyük, şöhrətli və əhalisi sıx ölkə olan" Qafqaz Albaniyasının erkən xristian xatirə memarlığı və incəsənətinin təşəkkülü və inkişafı maraqlı, olduqca orijinal bir yol keçmişdir. VII–IX əsrlərdə Qafqaz Albaniyası Cənubi Qafqazın siyasi və mədəni həyatının bütün sahələrində aparıcı rol oynamışdır.
Orta əsr Albaniyasında qədimdən dini və qəbirüstü simvol rolunu oynayan, həllində şaquli xatirə işarəsinin obrazı təcəssüm olunmuş çoxlu memorial abidələr (menhir, fallik obraz, qadın və kişi tanrıları və sərhəd nişanəsi) məlumdur. Bu sadə və çox yayılmış dəfn abidələri dünyanın modeli kimi qavranılırdı. Lakin onlar təkcə dünyaları birləşdirən ox deyil, həm də dirilər və ölülər dünyaları arasında sərhəd dirəyi olub, şaquli və üfüqi fəzanı təcəssüm etdirirdi.
Tarixi və mədəni əhəmiyyəti
Araşdırmalar göstərir ki, xaçların yaranmasında hələ xristianlıqdan çox-çox qabaq qədim türk tayfalarının böyük rolu olmuşdur. O zamankı insanların günəş obrazını yerdə, torpaq üzərində yaradaraq, ağac, daş üzərində yüksəyə qaldıraraq yenidən göylərə qovuşdurmaq istəyi xaçların indiki formasının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
Məhz bu səbəbdəndir ki, alban xaçları özünün daha çox klassik ənənələrinə uyğunlaşdırılırdı. Belə ki, alban xaçları xristianlığaqədərki elementlər və dini ayinlərlə birbaşa bağlıdır.
Xaç obrazı, alban xaç daşlarında sanki müxtəlif bir-birinə aidiyyatı olmayan dekorativ tərtibatları qovuşdurur. Alban xaçı dünyada yeganə xaçdır ki, xristianlığaqədərki inamların və kainatı dərketmənin əlamətlərini özündə cəmləşdirən işarələrə malikdir. Bu xaçların bütün kompozisiyaları göylə yerin əlaqəsi, günəş, işıq, nur və məhsuldarlıq simvolu kimi əks olunmuşdur.
Tədqiqatlar sübut edir ki, Qafqaz Albaniyasının erkən xristianlıq incəsənətinin meydana çıxması və inkişafı tamamilə orijinal, özünəməxsus yolla getmişdir. Bütün alban yazılı daşlarının üzərindəki xristianlığa qədərki inamların və kainat qüvvələrinin qanunauyğun şəkildə yerləşməsi ilə dini-bədii qanunlara tabe edilmiş özünəməxsus təsvirlər təşkil edir ki, bu da başqa xalqların xaç təsvirlərində yoxdur. Odur ki, alban daş yazı nümunələrinin (xaç daşlarının, baş daşlarının və nişan daşlarının) bu cür orijinallığı və özünəməxsusluğu onu digər xalqların daş yazı nümunələrindən köklü surətdə fərqləndirir.
Orta əsr Albaniyasının xatirə stellalarının memarlıq-kopozisiya, konstruktiv və dekorativ-plastik həlli onların məna və simvolik özümlülüyündən ayrılmazdır. Albaniyanın erkən və yetkin orta əsr xatirə plastikasında xristianlıqdan əvvəlki müəyyən dünyagörüş və simvolik təsəvvürlər əks olunurdu. Mütəxəssislər tərəfindən tədqiq edilən bütün xaç daşlarında Qafqaz albanlarının qədimdən riayət etdikləri və hələ o zamanlar mərhumun xatirəsini yad etmək kimi saxlanmış adətə görə ucaldılan adsız qəbir daşları vardı.
Xalqın inamı ilə bağlı olan mənəvi mədəniyyət sahəsi xüsusi maraq doğurur. Bütün Qafqaz Albaniyasında xristianlığı qədərki inamların və dünyagörüşlərinin izləri xaçdaş və stelalarda özünü çox qabarıq şəkildə göstərir. Ocağa sitayiş, təndirlərin (odun) yanında toy və xaç suyuna salma mərasimlərinin icra olunması, dağ zirvələrinə, qayalara (Mitra kultu), meşələrə, ağaclara (həyat ağacı və idraka), bulaqlara (su kultu), qəbirlərə (əcdad kultu) və s. kultları alban xaç daşlarında izləmək mümkündür. Qədim təsəvvür və inamların çoxlu qalıqları, kosmoqonik görüşlərdə, həmçinin illik sikl bayramlarında saxlanmışdır. Məhz bu əlamətlər alban xaç daşlarını digər qonşuluqda yaşayan digər xristian xalqların (ermənilər və gürcülərin) eyni xarakterli stelalarından fərqləndirir.
Növləri
Xaçın xaçdaşları
Xaçın xaç daşları əsasən Kəlbəcər, Daşkəsən, Qazax və Ağstafa rayonları ərazisində yayılmışdır. Bu xaçdaşlar Xaçın knyazlığının yadigarlarıdır. Kəlbəcər rayonunun böyük bir hissəsi Alban Xaçın Knyazlığının tərkbində olmuşdur. Bu rayon ərazisində tədqiq edilmiş bütün stellalar memarlıq bədii obrazlarının özümlülüyü ilə fərqlənir, eyni zamanda onlar Qafqaz Albaniyasının xaçdaşları və digər stella tipləri üçün səciyyəvi olan kanon və formalardan kənara çıxmamışdır. Çahartağ (dördtağlı kompozisiya) şəklində həll olunmuş və tağbəndli hündür stilobat üzərində qaldırılmış qədim bütxananın yaxınlığında qeydə alınmış stellalarda iki dinin – Xristianlıq və çox güman ki, Mitraizm dinlərinin incəsənəti müşahidə olunur. Həmçinin ayrı-ayrı yerli dini təriqətlərin təsiri ehtimal olunur.
Bir başdaşı alimlər D. A. Axundova və M. D. Axundov tərəfindən Kəlbəcər ərazisində dağın döşündə, yaxınlıqda aşkarlanmış tipik mitraist stellanın çıxarıldığı çahartağın özündə daha sonralar qoyulmuşdur. Xaçdaşda ikiqat düzbucaqlı çərçivə içərisində antropomorf tanrı təsvir olunmuşdur. Onun başında üz əvəzinə çevrə daxilində ulduz – günəş, kosmik işıq, cənnət sferası rəmzi verilmişdir; əlində dairə daxilində girdə ay – məhsuldarlıq rəmzi vardır. Qarnından aşağıda isə başındakına nisbətən bir qədər kiçik dairə daxilində daha bir ulduz – yeraltı dünya və ya ona giriş təsvir olunmuşdur. Bunlar qədim albanların şüurunda dünyanın aydın üçpilləli modelidir. İnsan fiquru isə göstərilən bütün dünyaları bir biri ilə birləşdirən dünya oxudur. Bu xaçdaşdan bir qədər kənarda isə xristianlıqdan əvvəlki dövrə aid daha bir stella aşkarlanmışdır. Bu stellada düzbucaqlı çərçivə içərisində cızma texnikası ilə qadın, güman ki ay ilahəsi – Selena, Artemida, Ardivisura, Anahita təsvir olunmuşdur. Göstərilən stellalar bizim eranın xristianlıqdan əvvəlki dövrünə (I əsrin əvvəllərinə), bəlkə də daha qədim dövrə aiddir. Təsvir olunan stellalardan başqa Kəlbəcər rayonu ərazisində daha dörd xaç daş aşkarlanmışdır ki, onlardan da daha yaxşı vəziyyətdə dövrümüzə çatanı çahartağda qoyulmuşdur.
Dörd xaçdaşın hər biri kompozisiya baxımından dərin oyulmuş hamar fondan, əsas və əlavə xaçları həcmli verilməyən ikinci dekorativ müstəvidən ibarətdir. Üçünün naxışlı haşiyəsi, birinin isə xaçla bir səviyyədə həll olunmuş saya çərçivəsi var. İki xaçdaşın hər birində ikinci dərəcəli kiçik, həm də dərinə batırılmış dörd xaç (güman ki, dörd cəhətin rəmzi) vardır. Əsas xaçlar yeraltı səltənətə girişi təmsil edən bir neçə çevrədən ibarət, zəngin naxışlı, aşağıdakı xonça ilə ahəngdar bir şəkildə çarpazlaşmış simvolik dağdan (bir-birinin içində yerləşdirilmiş pilləli üçbucaqlardan yaranıb) yuxarı qalxan qollu-budaqlı həyat ağacı şəklində həll olunmuşdur.
Xudavəng monastır kompleksinin zəng qülləsində yanaşı qoyulmuş iki xaçdaş Xaçın xaçdaşlarının ən gözəl nümunələrindən biridir. Onlardan bir-birinin üstündə iki dairəvi xonça olan birinci xaç daş olduqca maraqlı quruluşa malikdir. Aşağıdakı böyük xonça yeraltı səltənətin və ya ora girişin rəmzidir. Yuxarıda isə onun içində meridional şəkildə əlavə dörd kiçik xonça yerləşir. Çox gümün ki, bu səmanın dörd cəhətinin – cənnət sferasının rəmzidir və yaxud planetlərin əbədi hərəkəti ilə hüdudsuz işıq fəzasını təcəssüm etdirir. Onların üstündə həyat ağacı şəklində xaç təsvir olunmuşdur. Xaçdaşın bədii simvolik traktovkası incə işlənmiş qurşaqla tamamlanır. Onun mərkəzində xaçdan yuxarıda üçləçəkli tağın içərisində bürcləri, səmanın möhkəmliyini, göy cismlərinin cənnət sferasını təcəssüm etdirən üç çarpazlaşmış xonça yerləşir.
Soldakı xaçdaş siluetinə görə özünün sağ tərəfdəki qonşusuna oxşar həll olunmuşdur. Onun aşağı issəsində şəbəkəli dairələrdən toxunmuş və ustalıqla naxışlanmış böyük bir xonça yerləşir. Yuxarıda yanlarda iki kiçik xonça yerləşir ki, onlar da böyük xonçayla birlikdə ilahi üçlüyü (ata, oğul, müqəddəs ruh) təşkil edir. İki xonça arasındakı üçbucağın təpəsində bir-birinin içərisində yerləşən iki kiçik dairə vardır. Üçbucaq və dairə günəşi təmsil edir, ondan həyat ağacı – məhsuldarlıq rəmzi şəklində xaç yüksəlir. Bu xaçdaş birinci xaçdaşa analoji olaraq incə işlənmiş, qurşaqla tamamlanır. Onun üçləçəkli tağında taxtda oturmuş tanrı təsvir edilmişdir. Hər iki xaçdaç çox orijinal və təkrarsız tamamlanır. Xaçın yuxarı budağından anadlı dairədə kiçik haça çıxır. Xaç daşda xristian simvolikası ilə ağlasığmaz tərzdə birləşmiş cüt Ahura Mitra tanrılarının aşkar rəmzinin belə təsvirləri, yalnız Qafqaz Albaniyasının stellalarında müşahidə olunur.
Kilsə kəndindəki kiçik sovmənin yarımdairəvi girişi üç xaçdaşla düzbucaqlı qapıya çevrilmişdir. İki xaçdaş şaquli, üçüncüsü isə atma şəklində üfüqi vəziyyətdə qoyulmuşdur. Xaçdaşların üçüü də alban kanonlar əsasında həll olunmuşdur. Onların həm öz aralarında, həm də Kəlbəcər rayonu ərazisində tədqiq edilmiş digər xaç daşlarla oxşarlığı vardır. Baştağın sol tərəfində qoyulmuş xaçdaş xüsusilə diqqəti cəlb edir. Simmetrik yerləşmiş yan zoğlar arasından həyat ağacı şəklində xaç yüksəlir. Xaçvari şəkildə yerləşərək çiçəklərlə qurtaran dörd zoğ xaçın (məhzuldarlıq rəmzi) nəbatat traktovkasını nəzərə çarpdırır. Xaçın üstündən meandr kəməri, onun da üstündən stellanın obrazını tamamlayan ikinci bir kəmər keçir. Bu kəmərin ortasında meyvəli budaqlarla əhatə olunmuş üç müqəddəs haça yerləşir.
Artsak xaçdaşları
Bu tip xaçdaşlar əsasən Xocalı, Ağdərə, Tərtər, Gədəbəy, Şuşa və digər rayonlar ərazisində aşkarlanmış və tədqiq edilmişdir. Onlardan ən maraqlı nümunələrdən biri 1633-cü ildə hazırlanmış Xaçvari Artsak xaçdaşıdır. Bu xaçdaş da Qafqaz Albaniyasının hər yerində qəbul olunmuş kanonlar çərçivəsində həll olunmuşdur. Göstərilən xaçdaş SSRİ vaxtında qanunsuz olaraq Azərbaycan SSR ərazisindən Ermənistan SSR ərazisinə aparılmış və hazırda da Ermənistan respublikasının Üçmüədzin şəhərində saxlanılır.
Onun formasının daş xaç şəklində olmasına baxmayaraq, stelanın obrazında əsas bədii və simvolik dominantını xaçın ortasındakı üç dairədən ibarət böyük xonça təşkil edir. Orta dairə səkkiz bərabər hissəyə bölünmüş həndəsi hörmə şəklində həll olunmuşdur. Xonçanın mərkəzində bərabəryanlı xaç (erkən alban xaçı) təsviri vardır, onun da kəsişmə nöqtəsində kiçik dairəvi xonça yerləşir.
Bütün kompozisiya xristian qəbir daşının sintezləşdirilmiş obrazında birləşən günəş, işıq və məhsuldarlıq simvolu kimi həll olunmuşdur. Günəş emblemi arxasındakı həyat ağacı – xaç, həmçinin günəşi təmsil edən simvolik pilləli dağdan yüksəlir. Bu isə qədim Azərbaycan ərazisində əzəldən bəri tətbiq olunan səciyyəvi üslubdur.
XIV əsrə aid başqa bir Artsak xaşdaşı isə tamamilə başqa bir üslubda icra olunmuşdur. Stelanın bütün səthi çoxlu tematik təsvirlərlə bəzədilmişdir. Dekor prinsipi onu Cuğanın alban xaç daşları ilə, xaçın şəkli və hörmə naxışları isə Kəlbəcərin çahartağ xaçdaşları ilə oxşardır. Stelanın yuxarı hissəsindəki qanadlı dairədə (qanadlı dairə Ahura-Mazdanın rəmzidir) tanrının dini-simvolik təsvirləri verilmişdir. Onun hər iki yanında üç mələk və iki əshabə, aşağıda isə biri çox sınmış iki şeytan sifəti təsvir olunmuşdur.
Stelanın yuxarı üçdə birində, hər iki yanda enli çərçivədə iki atlı – solda nizəylə əjdahanı öldürən Müqəddəs Georgi, sağda isə yuxarı qaldırılmış əlində məşəl tutmuş atlı təsvir olunmuşdur. Xaçın hər iki tərəfində iki uçan insan fiquru verilmişdir, onlar pis qaldığından kimləri təsvir etdiyini müəyyənləşdirmək mümkün olmayıb.
Təsvir olunan heykəllər kompozisiyası xristian və mitraist-zərdüştilik simvolikasının birləşdiyinə parlaq sübutdur. Stelanın aşağı hissəsində yastı fəza şəklində zəngin ornamentli xonça – günəş təsviri verilmişdir. Günəş dairəyə alınmışdır, ondan budaqlanmış həyat ağacı – xaç qalxır. Bu xaçdaş da SSRİ vaxtında qanunsuz olaraq Azərbaycan SSR ərazisindən Ermənistan SSR ərazisinə aparılmış və hazırda Ermənistan respublikasının Üçmüədzin şəhərində saxlanılır.
1511-ci ildən alban katolikoslarının iqamətgahı olan Gəncəsər monastırı ərazsində də Azərbaycan tarixinin həmin dövrünü özündə əks etdirən və qiymətli tarixi abidələr kimi dəyərləndirilən xaçdaşlar saxlanılmışdır. Azərbaycan monqollar tərəfindən işğal olunarkən (1235–1236) Gəncəsər monastırının inşaatçısı və sahibi, xaçın knyazı Həsən Cəlal onların müttəfiqi olur. Çünki, monqolların da əksəriyyəti xristian idi.
Memar F. Miralayev tərəfindən monastır ərazisində tədqiq edilmiş bir xaçdaş həmin hadisələrlə bağlıdır. Daşın aşağı sağ tərəfində səciyyəvi xələt və papaq geymiş, əlində nizə tutmuş iki hörüklü monqol süvarisinin təsviri vardır. Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, bu, yəhər-qayışlara və geyiminə görə şübhəsiz ki, monqol hərbi rəislərindən birinin təsviridir. Göyçə gölü sahilində qeydə alınmış bir xaç daş da (erməni alimləri bu xaçdaşı erməni xaçkarı adlandırırlar) bu tip xüsusiyyətlərə malikdir və sırf monqol mənşəlidir.
Əlində nizə tutmuş monqol süvarisi təsvir olunan digər xaçdaş üzərindəki yazıya görə 1274–cü ildə Gəncəsər monastırının təmiri şərəfinə yaradılmışdır. 1295–ci ildə Qazan xan tərəfindən İslam qəbul edildikdən sonra, görünür xristian ruhaniləri birinci stelanı sındırmış, ikincisindən isə monastır yeməkxanası tikilərkən atma kimi istifadə etmişlər və o, hal-hazırda da çevrilmiş vəziyyətdə orda durur. Həmin xaçdaşda təsvir olunan döyüşçünün Həsən Cəlalın qızı Ruzukanı ərə verdiyi Carmağan Boro Noуonun oğlu olduğu güman edilir.
Gəncəsər monastırının içərisində də iki xaçdaş vardır. Onlardan biri Alban Xaçın knyazlığı hökmdarı Vaxtanq və Xorişə xatunun oğlu Həsən Cəlala həsr olunmuşdur. Həsən Cəlal xaçdaşın qoyulduğu yerdə dəfn edilmədiyinə görə göstərilən xaçdaş təmiz ktitor (bani) təyinatlıdır. Stelanın bədii-simvolik həlli Qafqaz Albaniyasının ümumi dini-ritual kanonlarına tabe edilmişdir: aşağı hissədə yarımdairəvi haşiyə içərisinə alınmış atlı və onun yanında başını itaətkarcasına aşağı əymiş kişi fiqurundan başlayaraq hər şey alban kanonlarına riayət edilməklə yaradılmışdır. Bu kompozisiya Xaçın knyazı Həsən Cəlalın hamisi "dünyanın hökmdarı" monqol Manqu xanı təsvir edir. İtaətlə dayanmış knyazın vassal, asılı olduğu aydınlaşır. Yeraltı səltənətə simvolik girişdən yuxarıda mərkəzində günəş rəmzi – xaç olan olan dairəvi xonça təsvir olunub. Bu rəmzdən həyat ağacı – xaç yüksəlir, onun üstündə üç, yanlarında bir neçə kiçik xaçlar – müdriklik və idrak ağaçları yerləşir. Stela üç tərəfdən dekorativ haşiyəyə alınıb. Həsən Cəlala məxsus stelanın yanında yerləşən, siluetinə görə ona çox oxşayan, lakin bir qədər başqa şəkildə traktovka olunmuş xaşdaş isə güman ki, onun oğluna aiddir. Hər iki xaçdaşda üçpilləli simvolika – dünyanın quruluşunun bədii izahı verilmişdir. Lakin bu ikinci xaçdaşda o qədər də qabarıq ifadə olunmayıb. Dekorativ kəmrdən sonra aşağı hissədə böyük, zəngin naxışlar vurulmuş şüalı xonça – özgə dünyaya giriş, ondan yuxarıda simvolik dağdan – üçbucaqdan ucalan xaç – həyat ağacı yerləşir. Simvolik dağ qədimdən müqddəs hesab olunur və təkcə Azərbaycanda deyil, türklərin yaşadığı bütün ərazilərdə dağ kultu geniş yayılmışdır. Günəşə sitayiş də qismən bununla bağlıdır və eyni zamanda o, ümumiyyətlə yerin toplayıcı obrazı olan ilk torpağı təmsil edir. Sonuncu traktovka əslində daha yaxındır, belə ki, göstərilən üçbucaqdan xaçın aşağı hissəsinə sarılmış iki qollu budaqlı gövdə yüksəlir. Gəncəsər monastırındakı iki xaçdaş Qafqaz Albaniyasında dini plastika və memarlığın sintezinin parlaq nümunələri olaraq daha qədim Xudavəng monastır kompleksindəki cüt xaçdaşların mövzusunu təkrar edir.
Cuğa xaçdaşları
Cuğa xaçdaşları Azərbaycan respublikasının İran İslam Cümhuriyyəti ilə (Güney Azərbaycan ərazisiylə) sərhəddində Araz çayı sahilində tədqiq edilmişdir. Cuğa xaçdaşlarının böyük əksəriyyəti Alban Sünik knyazlığının yadigarı olsa da burada sonrakı dövrlərə aid xaçdaşlara da təsadüf edilmişdir.
Maraqlı və özümlü həllə malik Cuğa xaçdaşlarının böyük əksəriyyətində eyni bir təsvir təkrar olunur: qarşı-qarşıya durmuş iki qanadlı əjdahanın bədəni buynuz zirehlə örtülmüşdür. Onların adətən açıq ağızları yana çevrilmişdir. İki əjdaha arasında qanadlı halə və ya haləyə oxşar saçı olan kişi başı təsvir edilmişdir. İkonoqrafik əlamətlərinə görə o, İsanın (ə. s.) başına oxşayır. Ümumiyyətlə bu mürəkkəb kompozisiyalarda müxtəlif din və etiqadların (zərdüştilik, mitraizm, xristianlıq və islam) birləşməsindən yaranan simvolik qrup alban sənətkarları tərəfindən təsvir edilmişdir. Təsvirlər xristian qəbir daşlarında – xaçdaşlarda yerləşdirilib – bir xaç və ya xaçlar bunu təsdiq edir. Xaçdaşlardakı İsa (ə.s.) obrazını hələ də xalq arasında yaşayan obrazlar – xeyirxah əjdaha – nəhənglər mühafizə edirlər. Dişlərini qıcamadan ağızlarını bir az açmış əjdaha başlarının İsanın başına tərəf çevrildiyini əks etdirən təsvirlər buna sübutdur.
Bu xristian-bütpərəst kompozisiyalar bir xalq içərisində müxtəlif dinlərin mövcud olması nəticəsində yaranmışdır. Cənubi Qafqazda yegan belə xalq isə Qafqaz albanları idi.
Xaçdaşların yuxarısında İsanın (ə.s.) başı göstərilən kompozisiyalar kimi eyni qanuna tabe olan bir neçə ikonoqrafik təsvirlər – özümlü sintez yolu ilə alınmış mitraist-xristian təsvirləri vardır. Onların birinci planında tanrı, ikinci öküz (bəzən maral), quş, üçüncü və dördüncü planlarda isə mələklər (əgər əshabələr olarsa) təsvir olunmuşdur. Xristian xaçdaşında Mitranın əbədi yol yoldaşları – şir, öküz və quşun təsvir edilməsi albanların bir hissəsinin xristianlığın yayıldığı dövrdə hələ də öz əsgi inamlarında qalmaları haqqında mənbələrdə verilən məlumatlarla üst-üstə düşür. İoanna Boqaslovun şərhində "...mələklər dörd canlı varlıq – qartal, buğa, şir və insan şəklində təsvir olunur. Qartal oxuyur, şir çığırır, buğa fəryad edir, insan danışır." Lakin Cuğa xaç daşlarındakı təsvirlər göstərilən simvollarla uyğun gəlmir. Belə ki, Cuğa xaç daşlarında göstərilən quş və heyvan təsvirlərinin yanında mələklər də təsvir edilmişdir. Bundan başqa əksər xaç daşlarda quş əsasən tovuz quşu obrazında təsvir olunub, buğa isə tez-tez maralla əvəzlənir. Alban mədəniyyətində tovuzquşu təsvirləri çox tez-tez rastlaşılan obrazlardandır. Gəncəsər monastırında əsas monastır binasının fasadında bu obraza tez-tez təsadüf edilir, Mingəçevir kilsə kompleksində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanan və hazırda Azərbaycan Tarix Muzeyində sərgilənən xaç altlığında da (bəzi tədqiqatçılara görə bu daş qurbangahdır) həyat ağacını qoruyan iki tovuz quşu təsvir edilmişdir.
Mütəxəssislər tərəfindən tədqiq edilən Cuğa xaç daşlarında Mitranın bu atributları xristian tanrısının ayaqları yanında yerləşdirilmişdir. Xaçdaşlardan birində mərkəzi tanrı fiquru sol əlində su ilə dolu kasa tutaraq sağ əlinin iki barmağı ilə onu göstərir. Tanrının başı ətrafında üzərində üç kürə geydirilmiş (biri başının üstündə, ikisi isə üzünün yanlarında) elliptik halqa təsvir olunmuşdur. Ondan başa doğru işıq şüaları gedir. Meridional şəkildə kürələr yerləşmiş – ellips Böyük Mitranın səciyyəvi təcəssüümü, sonsuz fəzanın, kosmosun simvolik təsviridir. Kosmos mifologiyanın zeniti və onu tamamlayan kateqoriyadır. Təsvir olunmuş kompozisiyanın hər iki yanında iki çatmatağlı tağça yerləşir. Onlarda diz çökmüş, əlləri və baxışları mərkəzi tanrı fiquruna yönəlmiş mələklər təsvir olunmuşdur.
Cuğadakı başqa bir xaçdaşdakı təsvir birinci xaçdaşdakı təsvirə çox oxşayır. O da enli çatmatağlı tağçada yerləşdirilmişdir. Tanrının başı ətrafında kürələr, planetlərlə ellipsvari halə, solda ikinci planda şir, onun arxasında mələk, sağda isə öküz və quş təsvir olunub. Tanrının geyimi, onun bu xaçdaşın yanında yerləşən başqa bir xaçdaşdakı təsviri ilə anologiya təşkil edir və o, əlində su olan kasa deyil, dördüzlü sarma tutmuşdur.
Erməni alimləri Cuğadakı alban xaçdaşlarını erməni xaçkarları adlandıraraq onları XVII əsrə aid edir, bütün bu mürəkkəb dini-fəlsəfi təsvirlərin erməəni bədii şüurunun məhsulu olduğunu iddia edirlər. Lakin bu cür qarışıq dini təsvirlərin yaradılması üçün nə erməni mifologiyasında, nə də xristian erməni mədəniyyətində baza olmamışdır. Hələ SSRİ hakimiyyəti dövründə müxtəlif zamanlarda cuğa xaçdaşlarının bədii və elmi baxımdan ən dəyərliləri oğurlanaraq Ermənistana aparılmışdır və hal-hazırda da Üçmüədzin kafedralının həyətində erməni xaçkarları kimi sərgilənir. Üçmüədzinə aparılmış xaçdaşlar üzərində dəyişikliklər həyata keçirilmiş, onların alban yazılı hissələri silinmiş və ya tamamilə qırılmışdır. Lakin Cuğada qalan bir çox xaçdaşların üstündə alban yazıları indi də qalmaqdadır.
Xristian dövrü alban xatirə stellalarında saxlanmış bir çox xristianlığa qədərki simvolların təsvirlərinin yaranma kökləri mütəxəssislər tərəfindən tədqiq edilmiş, onların müəyyən kanonlar əsasında yerləşməsinin səbəbləri və əhəmiyyəti müəyyənləşdirilmişdir. Br çox xaçdaşlarının aşağısında adətən planet tanrıları kultuna məxsus ulduz, günəş, haça (göyün simvolu), içində su olan qablar və sair əhatəsində, yuxarı qaldırılmış əlində xaça bənzər müxtəlif mitraist simvollar aparan atlı təsvir olunmuşdur. Bunlar bir növ yeraltl makrodünyadır. Bəzi atlıların başında çalma vardır, başqaları sxematik halə içərisindədir. Biri əlində svastikaya, ya da ki, parçalanmış ellipsə bənzər nə isə tutmuşdur, çalmalı başından ona yeraltı dünyanın şeytani əlamətlərini verən iki döyüşkən buynuz çıxmışdır. Görünür bu məqsədlə hazırda Üçmüədzində saxlanan Cuğa xaçdaşındakı xaçın əsasında insan kəlləsi təsviri yerləşdirilmişdir. Altıxaçlı Cuğa xaçdaşlarındakı orta xaçın əsasındakı xonçada da buna oxşar kəllə təsviri vardır.
Mitranın tanrılar panteonu həmrahlarından birinin obrazına aid edilən və stelaların aşağı hissələrində yerləşən silahlı atlılar xristian simvolikasına maksimum yaxındır. Bunu onların əlində tutduqları Mitranın emblemindən (o həmişə kəsişən ellipslər və ya çox zaman dörd haça (dörd haça şəkilli xaçlar Kəlbəcər və Gədəbəy rayonlarının xaçdaşlarında da geniş yayılmışdır) şəklində həll olunurdu) görmək olur.
Yenivəng xaç daşları
Bu tip xaçdaşlar tarixi Azərbaycan ərazisinin böyük bir hissəsində yayılmışdır. İlk nümunələri Qərbi Azərbaycanda yerləşən Yenivəng monastırı ərazisində tədqiq edildiyindən elmi ədəbiyyata da elə bu adla daxil olmuşdur. Yenivəng xaçdaşları mütəxəssislər tərəfindən nisbi də olsa bir neçə xarakterik tipə ayrılır: birinci tip aşağıya doğru yüngülcə nazikləşir və yuxarıdan yumrulanır, xaç bütün stela hündürlüyündə olur.
Göstərilən tipin ən qədim, ölçülmüş və öyrənilmiş xaçdaşı Basarkeçər şəhərinin yaxınlığındakı Böyük Məzrə kəndindədir. Böyük xaçdaş (hündürlüyü 250 sm, oturacağı 120 sm, yumrulanan hissə 160 sm) 881 – ci ildə alban knyazı Qriqor Nerinin qəbri üstündə qoyulmuşdur. Onun obrazının dini-simvolik və bədii həllinin əsasını pilləli dağ təşkil edir, ondan şumer həyat ağacı – xaç yüksəlir: həmin dağdan xaçın aşağı gövdəsini haşiyələyən stilizə olunmuş iki əncir yarpağı qalxır. Xaçın ortasında günəş simvolu – iki dairədən ibarət xonça və ya ən müqəddəs mərkəz yerləşir.
İkinci xaçdaş (o bir qədər kiçikdir) IX əsrdə Sünikdə, Martiros kəndi yaxınlığında Sünik knyazı Qriqor Amir Nerseyin qəbri üstündə qoyulmuşdur. O, alban knyazı Nerinin stelasına oxşar həll olunmuşdur: aşağıya doğru azca daralır, yuxarıdakı tamamlayıcı tağ nazik uzun sütubcuqlara dayanır. Burda da pilləli dağdan xaç yüksəlir, onun mərkəzi zoğundan stilizə olunmuş əncir yarpaqları ayrılır, yarpaqların aşağı hissəsi sarma kimi burulmuşdur. Xaçın yuxarı budağından iki belə yarpaq asılmışdır. Xaçın ortasında xonça yerləşir. Onun kiçik qabarıq hissəsi dörd budaqlı xaçın əsasını təşkil edir. Budaqların ucunda səkkizşüalı xonçalar – mərkəzi xonçanın hər tərəfində simvolik yerləşən planetlər durur. Mərkəzi xonça günəşi, sonsuz fəza işığını, cənnət sferasını təmsil edir.
Yenivəng xaçdaşları da kompozisiya həll baxımından Cuğa xaçdaşlarına oxşayır. Bu daşların əksərində birinci planda tanrı fiquru yerləşir. Lakin bu qabarıq təsvirlərin demək olar ki, üz hissəsi tamamilə sınmışdır. Bu xaçdaşlardan birinin təsvirini M.D.Axundov vermişdir: Tanrı təsvirinin yalnız sıx saçları, halə və başın arxasına doğru gedən üç yastı zolaq görünür. Bu yastı zolaqlar başın arxasında xaç fiquru təşkil edirdi. Tanrının başından çıxan üç enli şüadan, üç kürdədən yaranan xaç nə qədər xristian dininin simvolu olsa da, müəyyən qədər də mitraist dini yükü daşıyırdı. Xaçdaş tamamilə Azərbaycan naxış şəbəkəsi ilə örtülmüşdür. Yenivəng (ermənilər hazırda bu məbədi Noravank adı ilə dünyaya qədim erməni məbədi kimi təqdim edirlər) xaçdaşlarının əsas səciyyəvi və fərqləndirici cəhəti xaçın təpəsində və əsasında kişi (güman ki İsa) sifətinin təsviridir. Bu təsvirlərin başı üzərində ay, çox güman ki, mitraist haçalar yerləşir. Xristian simvolikası baxımından ən son və kamil Yenivəng xaç daşları XIII əsrə aiddir. Əksərinin üzərində alban yazıları olan bu xaçdaşları əraziyə ermənilərin köçürülməsindən sonra ya tamamilə məhv edilmiş, ya da alban yazıları sındırılaraq daşların tarixi əhəmiyyəti öldürülmüşdür.
Bu xaç daşlarından görünür ki, erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında səcdə edilən xristian tanrısı və Mitra vahid dini-bədii obrazda birləşən eyni bir tanrının törəmələridir. Qeyd edilməlidir ki, haqqında bəhs etdiyimiz bu alban stelalarının mühüm bədii sənət nümunəsi və tarixi əhəmiyyəti olanları hələ SSRİ dövründə xüsusi canfəşanlıqla Ermənistana (Qərbi Azərbaycan torpaqları) daşınmışdı. Xırda bir faktı nəzərə çatdırmağımız yetər. Tədqiqatçı memarlarımız Gədəbəy rayonundakı Həmşivəng məbədinin ərazisində Artsak xaçdaşına bənzər xaçdaşı aşkarlamışdılar. Lakin daş hətta tədqiq belə edilmədən Ermənistan rəhbərliyinin göstərişi ilə gecəylə vertolyotla bizim alimlərin gözü qabağında oğurlanaraq Ermənistana aparılmışdır. Son dövrlərdə isə Qarabağdakı bu tip Azərbaycan abidələrinin mənimsənilməsi faktları dəfələrlə mətbuat səhifələrində özünə yer tapmışdır.
Azərbaycan və Dağıstan başdaşlarının böyük bir qrupu da göstərilən stelalar tipinə aiddir. Onlardan Qazax rayonunda yerləşən iki xaçdaş (və ya başdaşı) tədqiqatçılar A. Axundova və M. D. Axundov tərəfindən araşdırılmışdır. Həmin xaçdaşlardan daha böyük olan brincisi aşağıya doğru ensizləşir və yarımdairəvi tağla qurtarır. O, simvolik olaraq dörd qata bölünür, birinci hamar qatın xeyli hissəsi torpaq altında qalmışdır. Bu qatda altı xonça vardır ki, onların da hər birindən üçbucaq şəkilli həyat ağacı – xaç yüksəlir. Sonra dağ simvolu olan altı üçbucaqla doldurulmuş iki müstəqil kəmər keçir. Yuxarıda aralarında dörd altıguşəli ulduz yerləşən beş xaçdan ibarət kəmər keçir. Onların da üstündə iki eşməli zolaqla yaranan böyük tağça – mehrab yerləşir. Birincisi stelanı yarımdairəvi şəkildə haşiyələyir, ikincisi yuxarıda burularaq mərkəzində altıguşəli ulduzları olan iki dərin xonça əmələ gətirir. Yanaşı dayanan haşiyələr xüsusi çatmatağlı tağça təşkil edir. Taxğçanın müstəvisi yeddi cərgə həndəsi fiqurlarla doldurulmuşdur. Birinci cərgə doqquz üçbucaqdan – simvolik dağlar zəncirindən, beş cərgə kənarları yumrulanmış yazılı düzbucaqlardan, yeddinci cərgə isə tağçanın yuxarı səthini dolduran yazılardan (Quran surələrindən) ibarətdir. Kufi xəttinə qədərki yazı manerasında ərəb hərfləri ilə icra olunmuş, dini məzmunlu yazı doqquz üçbucağın təpəsində yerləşir. Bu yenədə dağdan çıxan simvolik həyat ağacı – xaçdır.
Birinci böyük başdaşın yanında həmçinin aşağıya doğru daralan, nisbətən kiçik ölçülü, lakin birincisinə çox oxşayan ikinci xaçdaş yerləşir. O da simvolik olaraq dörd hissəyə bölünüb; birinci hissə hamardır, ikinci hissə incə dekorlu düzbucaqlardan ibarətdir, onların haçiyələri üçbucaqlar və s. həndəsi fiqurların mürəkkəb çarpazlaşmasına əsaslanmışdır. Onun üstündə birinci daşa uyğun çatmatağlı böyük tağça yerləşir. Tağça hər üç tərəfdən biçimi yarımdairələrin çarpazlaşmasından yaranan və incə icra olunmuş haşiyə ilə əhatə olunub. Onun daxili sahəsi kufi yazısına qədərki ərəb hərfləri ilə yerinə yetirilmiş və Quran ayələri içərisinə alınmış yeddi cərgə ilə doldurulmuşdur. Tağçanın içərisində yuxarıya doğru yönəlmiş üç üçbucaqdan qalxan stilizə olunmuş üç həyat ağacı – xaç təsvir olunmuşdur. Ortadakı xaçın üstündə Kür-Araz çayları arası üçün daha çox xarakterik olan yəhərəoxşar ikiqat sarma günəş yerləşir. Hər iki xaçdaşın yan səthlərində simvolik həyat ağacları – xaşlar təsvir olunmuşdur. Hər iki xaçdaş Azərbaycan tarixi üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, xaçdaşlarda Azərbaycanda Xristianlıqdan İslama keçid dövrü əks olunmuşdur. Xaçdaşlar tamamilə xristian kanonları əsasında həll edilsə də, yuxarı əsas hissəsində xaç yox, Quran surələri həkk edilmişdir.
Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan respublikası ərazisi) Gümrü şəhəri yaxınlığındakı Azərbaycan başdaşı ilə yuxarıda təsvir edilən iki xaçdaş arasında analogiya aparan A. Axundova maraqlı nəticələr əldə etmişdir. "Stela üçbucaq şəklində tamamlanır, onun yuxarısında altguşəli ulduzlu iki xonça yerləşir. Xonçaların üstündə çevrilmiş aypara vardır. Üç göy cismi – bürc göyləri təmsil edir. Xonçanın altında Quran ayələri yazılmış üfüqi tağça vardır. Tağçanın mərkəzindən stelanın axırına qədər aşağıya doğru qabağa çıxan düzbucaqlı zolaq keçir. Əgər iki xonça arasına alınmış fiquru və çevrilmiş ayparanı nəzərə alsaq əmələ gəlmiş təsvir həm qılınca, hə də ondan daha çox xaça oxşayır. Lakin xaç xristian xaçı deyil. Belə ki, qəbir daşı müsəlma başdaşıdır, başdaşındakı təsvir isə yenə də simvolizə olunmuş həyat ağacıdır. Digər maraqlı bir cəhət isə bu daşın ətrafında çoxlu yarımdairəvi şəkildə tamamlanan müsəlman qəbir daşlarının olmasıdır." Bu abidələrin yerləşdikləri ərazilərdən həmin ərazilərin yerli əhalisi – Azərbaycan türkləri deportasiya olunduğundan, Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinin tədqiqi üçün çox qiymətli olan bu sənət əsərlərinin taleyi haqqında heç bir məlumat yoxdur.
Xaç daşları və xaçkarların fərqi
Alban xaçdaşlarının obrazları bir çox əsrlər ərzində, əvvəlcə dini somvolika stellalarının obrazlarında üzvi şəkildə çarpazlaşmış iki, sonralar isə üç dinin təsiri altında təşəkkül etmişdir. Xaçdaşların bütün özümlülüyü, orijinallığı və xaçkarlardan əsaslı fərqi də bundan irəli gəlir. Hərçənd ki, hər ikisi xristian dininə etiqad edən xalqların xatirə abidələridir.
Alban qəbir, xatirə və sərhəd stellalarının, xaçdaşlarının yaranmasında, mütəxəssislərin qeyd etdiyi kimi, üzərində dünyanın quruluşu haqqında təsəvvürlər və bütpərəstlik simvolikasının təsvirləri qalmış xristianlıqdan əvvəlki stellalar müəyyən rol oynamışlar. Əvvəllər günəş, məhsuldarlıq, həyat ağacı simvolu olan xaç onların yeni xristian dininə aid olduğunu təsdiq edir.
Əgər erməni xaçkarlarında simvolik və bədii traktovkanın əsasında bütün kompozisiyanın və bəzək tərtibatının tabe olduğu xaç təsviri durursa, alban xaç daşlarında xaç obrazı adətdən dərinlik və hündürlük üzrə ümumi, çoxpilləli bədii traktovkada əriyib itən bir neçə – 2, 4, 6 kiçik xaçlara xırdalanaraq sanki bəzək tərtibatına qarışır. Bu xaçlar öz həllin görə xristianlıqdan əvvəlki həyat ağaçlarının təsvirlərinə yaxınlaşır. Xaçdaşlarda xaç əsas deyil, əksinə stellanın tam bitkin bədii həll olunmuş obrazıdır.
Əgər xaçın adətən çatmatağlı tağçada, bir növ stilizə olunmuş müsəlman mehrabında yerləşdiyini, onun yuxarısında və aşağısında tamamilə bütpərəstliyə məxsus mövzuda təsvirlərin olduğunu nəzərə alsaq xaçdaşların xaçkarlardan əsas fərqi aydınlaşmış olar. Xaçkarların obrazı həmişə birmənalı olaraq xristian dininin bədii kanonlarına tabe olurdu.
Alban xaç daşları axar-baxarlı plastikliyi, fikir dərinliyi və əsrlər ərzində təşəkkül tapmış xalq etiqadı və ənənələri əsasında yaranmış memarlıq, incəsənət və dini simvolikanın üzvi sintezi nəticəsində meydana çıxan memarlıq – bədii məsələlərin həllindəki cəsarətliliyi ilə heyrət doğurur. Mütəxəssislər alban xaç daşlarını bədii tərtibatı və özünəməxsus təsvir xüsusiyyətlərinə görə dörd qrupa bölürlər ki, onlar da Xaçın, Artsak, Cuğa və Yenivəng xaçdaşlarıdır.
XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda kök salmış ermənilər özlərinin "böyük fəlsəfi təfəkkürə malik xalq" və digər millətlərdən üstün olduqlarını göstərmək üçün son zamanlar öz dini rəmzlərinin, xaçlarının təkmilləşdirilməsi ilə məşğul olurlar. Onlar sadə, heç bir bədii məna kəsb etməyən erməni xaçlarının bu cür yeniləşməsində alban xaç daşlarının bədii nümunələrindən və ornamentlərindən istifadə edirlər. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, erməni dini simvolları və rəmzləri, xüsusilə xaç təsvirləri sadə formada olduqlarından, özünün bədii üslubuna və xarakterinə görə heç bir məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Çünki erməni-qriqoryan xaçları hazırlanarkən onların təsvirlərində, dekorativ sənət nümunələrindən, müxtəlif ornamentlərdən və digər bəzək nümunələrindən istifadə edilməmişdir. Ona görə də erməni-qriqoryan xaçlarının dövrümüzə qədər olan bütün nümunələri sadə formada olub, öz xüsusiyyətlərinə görə bədii sənət əsərləri sayılmırlar. Bu xaçlar sadəcə olaraq kilsələrdə dini ayinlərin icrasında istifadə olunan adi bir dini vasitədən başqa bir şey deyildir.
Alban stelalarını araşdıran mütəxəssislər belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, onlar qədim antropomorf incəsənət əsərlərindən əmələ gəlmişdir. Azərbaycanın Şamaxı rayonu ərazisindən aşkarlanmış tunc dövrünə aid üç metr hündürlüyündəki daş qadın bütü müəyyən mənada bunu sübut edir. Həmin daş əsər AMEA-nın Tarix İnstitutunun şöbə müdiri, ted R. Göyüşov tərəfindən tədqiq edilmişdir. Tədqiqatçı qeyd edir ki, bu qədim incəsənt əsərinin sözsüz ki, dini əhəmiyyəti olmuşdur. Erkən orta əsrər alban stelalarının antropomorf mənşəyi haqqında müxtəlif araşdırmaçıların fikirləri ərazisinin böyük hissəsi, həmçinin tarixi Qafqaz Albaniyasına aid olan Azərbaycan və Dağıstanın bir çox qəbir daşları ilə təsdiq olunur. Dağstanın bir çox stelaları düzgün insan başı nəzərə çarpdırılmış antropomorf formada həkk olunmuşdur.
Araşdırılmış üç müsəlman başdaşı və onların ətrafında yerləşən bir çox stelalar göstərmişdir ki, dini-bədii vasitələrin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlar bütün tarixi Azərbaycan ərazisində yayılmış islamdan əvvəlki dövrə aid stelalar – xaçdaşlar ilə vahid forma və simvolikada həll olunmuşdur. Bütün bunlar istər xristian və istərsə də müsəlman başdaşları öz yaradıcılığında daha qədim mədəniyyətlərin mərasim simvolikasından azad olmayan bir xalqın – Azərbaycan xalqının xatirə yaradıcılığının xarakterik əlamətidir.
Qafqaz albanlarının (sonrakı dövrdə Azərbaycan türklərinin) mifologiyasında dünyanın çoxpilləli idrakı onları hündürlüyü eninə nisbətən – ikidən beşə qədər və daha çox dartılmış nisbətlərlə stelalar (xaçdaş, başdaşı, niçandaş və s.) yaratmağa məcbur etmişdir.
Ermənistanın monoteist xristian plastikasında isə xaçkarlar daha yığcam nisbətlərdə yaradılırdı. Xaçkarların hündürlüyü eninə nisbətən 1, 25 dən 1, 75 dəfəyə qədər artlq olurdu. Tək-tək hallarda enindən iki dəfə hündür götürülürdü.
Xristian ikonoqrafiyası, müsəlman dekoru və bütpərəstlik simvolikasının, xristianlıq və ya islam dininə sərbəst etiqad edən albanların (azərbaycanlıların) xatirə əsərlərində çarpazlaşması onların əsas fərqləndirici əlamətidir ki, bu da Cuğadakı və azərbaycanın başqa yerlərindəki qəbristanların yüzlərlə stelalarında xüsusi əyanilik və maraqla izlənir.
- Alban xaç daşları
Artsak xaç daşının Eçmiədzin kafedralının həyətində çəkilmiş köhnə fotosu
Cuğa xaçkarı (Ermənistana aparılıb)
- Azərbaycanda islam dininin yayılmasından sonra daş stelalarda bədii xüsusiyyətlər saxlansa da, xristian elementləri islam elementləri ilə əvəzlənmişdir
Buzovna rayonu ərazisində bəddi daş stelalar
Azərbaycan respublikasında Qobustan rayonu ərazisində bədii təsvirli müsəlman stelası
Urud abidələr kompleksi ərazisində yerləşən stelalar
.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
.jpg.html){kind=link}
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir. |
- Д. А. Архитектура древних культовых сооружений Азербайджана. Уч. Зап. Мин. В и ССО Азерб.ССР, сер. X, № 3. Баку, изд. АзПИ, 1974
- M. Xorenli, Ermənistan tarixi (qədim erməni dilindən N. Eminin tərcümsəi), Moskva, 1858, II kitab, VIII fəsil
- А. Шанидзе – Hовооткрытый алфавит Кафказских Албанцев и его значения для науки, Изв. НЯМИК. Груз. ФАН ССР, Т.4 1938 стр. 3
- З. М. Бунятов – Азербайджан в VII – IX вв. Изд. Азерб. ССР, Баку, 1965.
- Ф. Мамедова "История Албан " Моисея Каланкатуйского как источник по общественному строю ранее средневековой Албании, Изд. Елм, Баку, 1977
- ↑ D. A. Axundova, M. D. Axundov – Qafqaz Albaniyasının stellalarında dini simvolika və dünyanın mənzərəsi, Azərbaycan abidələri dərgisi, N1, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984
- A. Van – Geaner the rites of passage, 1961.
- Фрезер Дж – Золотая ветвь, Госполитиздат, Москва, 1968, səh 285
- Ст. Лиспциан – Армяне Нагорного Карабаха (Этнографический очерк), Армянская этнография и фолклор. Материалы и исследования. №12, изд. Арм ССР, Ереван, 1981, стр. 83
- ↑ D. A. Axundova, M. D. Axundov – Xaçın Xaçdaşları, Azərbaycan abidələri dərgisi, N1, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984
- Д.А. Ахундов. Архитектура древних культовых сооружений Азербайджана. Уч. Записки МВССО, сер. Х,№3, 1974, Баку, стр. 5, табл.1.
- М. А. Об интерпретации рисунков на группе сосудов эпохи поздней бронзы Азербайджана. Известия АН Азерб. ССР, сер. "История, философия, право", № 2, 1982, səh 80
- Д. А. Ахундов Храмы Ирана в эпоху первых Ахеменидов, их реставрация реконструкция, Изв. АН Азерб ССР, сер. ист., фил. И права, 1978,№2, табл.1
- М.А. Гусейнова Об интерпретации рисунков на группе сосуд эпохи поздней бронзы Азербайджана, Изв. АН Азерб. ССР (ист., фил., право), №2, 1977, табл II
- ↑ A. Axundova, M. D. Axundov –Dağlıq Qarabağın Artsak xaçdaşları, Azərbaycan abidələri dərgisi, N1, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984
- М.А. Гусейнова. Ук. Соч., стр.80 А.С. Сванидзе. Названия древневосточных богов в грузинских песнях. ВДИ, 1937, №1, М., стр. 89.
- Истоия Азербайджана. Изд АН Азерб. ССР, Баку, 1958 стр 177-178
- Л.Азарян. Армянские хачкары, 1973, şək. 162, səh 163
- Ф. Б. Миралаев – Камен с изображением монгольского воина, обноруженный в сел Ванклу. (Доклад на VII научн. Конфер. Аз. ИСИ II, 1982 г.
- И. О. Орбели – Гасан Джалал князь Хаченский. И. О. Орбели – Избранные труды, изд. АН Арм. ССР, Ереван, 1963, стр 147
- А. Сванидзе – Названия древневосточных очагов в грузснских песнях, ВДИ, 1937, №1, стр 89
- Е. В. Антонов – К вопросу о происхождении в смьысловой нагрузке знаков на статуэтках Анаукской културы. "Сов. Археология", 1962, №4, стр. 14
- ↑ A. Axundova, M. D. Axundov – Cuğa xaçdaşları, Azərbaycan abidələri dərgisi, N1, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984
- Д. И. Протопопов – Обьяснение всеносного бдения и литургии, Москва, изд. Стунина, 1908, стр 69
- Д. А. Ахундов – Архитектура древних культовых сооружений Азербайджана, Уч. Зап. Мин. Ви СС, сер. Х, №3, 1974, Баку, стр 5
- М. Д. Ахундов – Пространство и время в мифологической картине мира, Сб. "В. И. Ленин и некоторые вопросы развития научного познания", изд. Елм, Баку, 1980, стр 153
- ↑ A. Axundova, M. D. Axundov –Sünik knyazlığı və Basarkeçər rayonlarının qədim stela-menhirləri, xaçdaş və başdaşları, Azərbaycan abidələri dərgisi, N1, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984
- Dokumenti di architetttura Armena Khatchar, Milano-Gingno, 1969, cədvəl 1
- Л.Азарян. Армянские хачкары, 1973, səh 167, cədvəl 2
- А. Ф. Голштейн – Надмогильные стены Дагестана, Дагестанское искусство-знания, изд Даг. ФАН ССР, Махачкала, 1976, стр 145-142
Xarici keçidlər
- Qafqaz Albaniyası haqqında portal (rusca)