fbpx
Wikipedia

2009-cu il Urumçi iğtişaşları

Avqust 11, 2021

2009-cu il iyul Urumçi iğtişaşları və ya Urumçi qarşıdurması — Çinin şimal-qərbində yerləşən Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunda başlayan və qarşıdurmalarla, iğtişaşlarla müşayiət olunaraq bir müddət davam edən hadisələr zənciri. İğtişaşlara səbəb Quanqdonqda yayılmış əsassız şayiələrdən sonra etnik hanlar tərəfindən iki uyğurun öldürülməsi və qatillərin həbs edilməməsi oldu. İğtişaşlar təxminən 1000 nəfər uyğurun etirazları ilə başladı. Lakin hadisələr tədricən başqa məcraya doğru inkişaf etdi və hanları hədəfləyən hücumlar həyata keçirildi. Çin Xalqının Silahlı Polisi hazır vəziyyətə gətirildi və 2 gün sonra yüzlərlə han həm polislərlə, həm də uyğurlarla döyüşməyə başladı. Çin Xalq Respublikası rəsmilərinin açıqladığı rəqəmə görə əksəriyyəti hanlardan olmaqla, ümumilik 197 nəfər həyatını itirmiş, 1721 nəfər yaralanmış, xeyli sayda maşın və bina dağıdılmışdı. İğtişaş günlərindəki polis axtarışları zamanı yoxlanılan bir çox uyğur yoxa çıxdı. Human Rights Watch-un bildirdiyi məlumata görə, belə halların sayı 43 nəfərdir. Real rəqəmlərin isə daha yüksək olması ehtimal edilir.

2009-cu il Urumçi qarşıdurması

Tiançi yolunda telefonla çəkilmiş videodan şiddət görüntüləri
Tarix 5 iyul 2009
Yeri Urumçi, Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu, Çin Xalq Respublikası
Səbəbi Şaoquan hadisəsindən sonra yaranmış qəzəb
Nəticəsi İğtişaşlar yatırıldı
Münaqişə tərəfləri

Uyğurlar

Hanlar və hueylər

Xalq Silahlı Polisi

Tərəflərin qüvvəsi

3.000+

1.000+

1.000+
İtkilər

Ölümlər: 197+
Yaralılar: 1.721
Həbs olunanlar:1.500+
Məhkum edilənlər:400+

naməlum

Ümumi itkilər
  • 197
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Etirazlar Çinin cənubunda yerləşən Şaoquanda baş vermiş hadisəyə etiraz üçün başlanmışdı. Həmin hadisə zamanı iki uyğur qətlə yetirilmişdi. Polis isə məsələ barədə araşdırma başlatmışdı. Hər halda, müşahidəçilər etirazların iğtişaşlara çevrilməsinin səbəbi məsələsində qəti fikrə sahib deyillər. Mərkəzi Çin hakimiyyəti iddia edir ki, iğtişaşlar xaricdən, daha dəqiq desək Dünya Uyğur Konqresi və onun rəhbəri Rəbiyyə Qədir tərəfindən təşkil edilmişdir. Rəbiyyə Qədir iddiaları rədd edərək bildirmişdir ki, o, Çin uyğurlarının öz müqəddaratını təyin etmə yolunda şiddətə müraciəti qəbul etmir.

Çin mətbuatı hadisələri geniş şəkildə işıqlandırmış və 2008-ci ildə baş vermiş Tibet hadisələri ilə müqayisə etmişdi. İğtişaşlar başlayan zaman Sintszyanda telefon və internet əlaqəsi kəsildi. Qarşıdakı bir neçə həftə ərzində isə mindən çox uyğur həbs edildi. Uyğur məscidləri müvəqqəti olaraq bağlanıldı. Kommunikasiyanın məhdudlaşdırılması və güclü polis nəzarəti 2010-cu ilin yanvar ayına qədər davam etdi. 2009-cu ilin noyabrından etibarən 400 nəfər iğtişaşlar zamanı törətdikləri əməllərə görə həbs edildi. Həmçinin, eyni vaxtda 9 nəfərə ölüm hökmü oxundu və 2010-cu ilin fevralında daha 26 nəfərə də ölüm hökmü oxundu.

Arxa plan

Sintszyan Çin Xalq Respublikasına daxil olan və Mərkəzi Asiyada yerləşən böyük regiondur. Əyalətdə müxtəlif etnik qruplar yaşayır. Əhalinin 45 faizi uyğur, 40 faizi isə handır. Yüksək şəkildə sənayeləşdirilmiş paytaxt Urumçidə 2.3 milyondan çox insan yaşayır. Paytaxt sakinlərinin 75 faizi hanlar, 12.8 faizi uyğurlar, 10 faizi isə digər etnik qruplardır.

Ümumilikdə, uyğurlarla han hökuməti arasında Sintszyan bölgəsinə tarixi haqq iddiası baxımından mübahisələr mövcuddur. Uyğurlar inanırlar ki, onlar bu bölgənin yerli sakinləridirlər. Hökumət siyasətinə görə isə, Sintszyan ən azı e.ə. 200-ci ildən hanlara aiddir. ÇXR uyğurları yerli əhalidən daha çox milli azlıq kimi sinifləndirmişdi və hanlar onlardan daha üstün və daha yerli əhali hesab edilirdi. ÇXR milyonlarla hanın Sintszyana miqrasiyasını təşkil etmiş, onların siyasi və iqtisadi olaraq hakim olmalarına şərait yaratmışdı.

XIX əsrin başlanğıcında – Tzin sülaləsinin bölgəni yenidən ələ keçirməsindən 40 il sonra Sintszyanın şimalında han və hueylərin sayı 155.000 min idi. Bu bölgənin cənubunda yaşayan uyğurların sayından təxminən 2 dəfə çox idi. Tzin sülaləsi zamanı XIX əsrdə həyata keçirilən əhalinin siyahıyaalınması zamanı bölgənin etnik göstəriciləri də əks etdirilmişdi. Bu dövrdə bölgədə yaşayanların 30 faizi han, 60 faizi isə türk kimi göstərilmişdi. 1953-cü ildə isə göstəricilər dramatik formada dəyişmişdi. Əhalinin 6 faizi han, 75 faizi uyğur idi. 2000-ci ildə də əhalinin faiz nisbəti yenidən kəskin dəyişmişdi – 40.57 faiz han və 45.21 faiz uyğur. Professor Stenli V. Tups bildirir ki, Sintszyanın bu günki demoqrafik göstəriciləri Tzin hakimiyyətinin erkən dövrü ilə bənzərdir. Tzinlər Sintszyanın şimalındakı monqolları (çunqar-oyratları) köçürdükdən sonra onların yerinə hueyləri, hanları, uyğurları, xibeləri və qazaxları köçürdülər. Bu zaman Sintszyanın 1/3-ni təşkil edən şimalı hueylərdən və hanlardan, 2/3-i təşkil edən və Tarim Basin adlanan cənub hissəsi isə uyğurlardan ibarət idi.

ÇXR-nin etnik azlıq siyasətinin han əhalisindən ayrı olaraq uyğur etnik kimliyini gücləndirməsinə baxmayaraq, bəzi alimlər iddia edir ki, rəsmi Pekin qeyri-rəsmi formada çalışır ki, monolinqual, monokültürəl və əhalinin əksəriyyətini təşkil edən kimliyə əsaslanan modeli dəstəkləyir. Eyni zamanda, rəsmi dairələr hər hansısa separatizm hallarının meydana çıxmaması üçün də əllərindən gələni edirlər. Mədəni fərqliliklərə əlavə olaraq, hökumətin bu siyasəti zaman-zaman uyğurlarla hanlar arasında toqquşmalara səbəb olmuşdur. Digər tərəfdən, miqrasiyanın nəticəsi və hökumətin siyasəti uyğurların dini azadlıqlarının və hərəkət etmə sərbəstliyinin məhdudlaşması ilə nəticələnmişdir. Bir çox uyğur iddia edir ki, hökumət onların tarixlərini və ənənəvi mədəniyyətlərini məhv etmək istəyir. Digər tərəfdən bəzi hanlar uyğurların "bir uşaq siyasəti"ndən azad olmalarını, universitetlərə daha rahat qəbul olmalarını və separatizmə daha meylli olmalarına vurğu edirlər.

Hanlarla uyğurlar arasındakı bu gərginliklər son illərdə müxtəlif etiraz dalğalarına səbəb olmuşdur. Sintszyanda baş vermiş etnik və kültürəl toqquşmalara misal olaraq 1997-ci il Gülcə hadisələrini, 2008-ci il Qaşqar hücumunu, 2008 Yay Olimpiya Oyunlarından əvvəlki narahatlıqları və digər içik həcmli hücumları göstərmək olar.

Bilavasitə səbəblər

İğtişaşlar Quanqdonq əyalətinin Şaoquan şəhərində baş vermiş şiddət hadisələrindən günlər sonra baş verdi. Burada xeyli sayda miqrant işçi qıtlığını ortadan qaldırmaq üçün işə götürülmüşdü. Dövlət mətbuatına görə, bundan narazı qalan keçmiş işçi 6 uyğur kişi tərəfindən 2 han qadına təcavüz edildiyi barədə şayiələr yaymışdı. Rəsmi dairələrin bildirdiyinə görə, sonradan bu iddianı doğrulayacaq heç bir sübut tapılmamışdır. Bu şayiələr Quanqdonq zavodunda etnik əsaslı toqquşmalara səbəb oldu və 25-26 iyun tarixində baş vermiş hadisələr zamanı iki uyğur qətlə yetirildi. Sürgündə olan uyğur liderləri öldürülənlərin sayının çox olduğunu bildirmişdilər. Rəsmi dövlət agentliyi olan Xinhua Xəbər Agentliyi isə şayiəni yayan şəxsin həbs edildiyi barədə məlumat yaydı. Uyğurlarsa hakimiyyətin uyğur işçiləri müdafiə etmədiyini və uyğurların qətlə yetirilməsinə görə heç bir hanın həbs edilmədiyini iddia edirdilər. Buna etiraz etmək üçün 5 iyulda Urumçidə etiraz yürüşü təşkil edildi. Etirazçıların məqsədi hadisələri ətraflı araşdırmaq üçün hökuməti təşviq etmək idi.

Bir anda nümayiş zorakılığa çevrildi. Hökumət bəyanatında iğtişaşları "əvvəlcədən qurulmuş, mütəşəkkil zorakılıq... xaricdən təhrik edilmiş və qanunsuz olaraq həyata keçirilmiş" adlandırdı. Sintszyan regional hökumətinin katibi Nur Bəkri 6 iyulda Şaoquan hadisələrindən separatçıların istifadə etdiyini, bazar günü hadisələrinin xarici qüvvələr tərəfindən etnik və sosial stabilliyi pozmaq üçün təşkil edildiyini bildirdi. Hökumət sürgündə olan azadlıq qrupunu Dünya Uyğur Konqresini (DUK) iğtişaşları internet üzərindən qızışdırmaqda və təhrik etməkdə günahlandırdı. Hökumət mənbələri, Tibetdəki iğtişaşlardan sonra etdiyi nitqlərə və Urumçidə bir şey olacağını söylədiyi telefon yazılarına istinadən xüsusilə Rəbiyyə Qədiri günahlandırdı. Çinli dövlət məmurları DUK-i üzvü olduğu iddia edilən və video yaymaqla etnik münaqişəni qızışdırmaqda ittiham olunan bir şəxsi həbs etdi. Həmin şəxs uyğurları hanlara qarşı vuruşmağa çağırırdı. Urumçi şəhərinin bələdiyyə sədri Cirla İsaməddin isə etirazçıların QQ qrupları üzərindən onlayn formada təşkilatlandığını bildirmişdi. "Gündəlik Çin" qəzeti hadisələr zamanı etirazların Orta Şərqin terrorçu təşkilatlarına yardım etmək və separatizmi dəstəkləmək üçün təşkil edildiyini yazmışdı. Rəbiyyə Qədir bu iddiaları rədd edirdi və etirazlarla əlaqəsinin olduğunu rədd edərək, əsas səbəb kimi ağır polis zülmünü, Şaoquan hadisələri zamanı meydana çıxan narahatlığı və uzun illərdir davam edən Çin zülmünü göstərirdi. O, həmçinin etirazların heç bir terrorçu və separatçı təşkilatla əlaqəsinin olmadığını da bildirirdi. DUK üzvləri hadisələrin belə gərginləşməsinə səbəb kimi isə polisin kütləni dağıdarkən sərt gücdən istifadə etməsini göstərirdilər.

Zamanla bütün partiyalar etirazların əvvəlcədən planlanlaşdırıldığı firkində həmfikir oldu, əsas müzakirə məsələsi isə şiddətin əvvəlcədən planlaşdırıldığımı yoxsa spontan formada ortaya çıxdığı məsələsi idi. Digər müzakirə edilən məsələ isə etirazların sepraratçı arzularla ya sosial ədalətsizliklə bağlı olduğu idi.

Hadisələr

İlk nümayişlər

Nümayişlər 5 iyulda əsas turist küçəsi olan Böyük Bazarda başladı və insanlar tədricən Xalq Meydanında toplandı. Nümayişlər dinc formada başlamışdı və rəsmi dairələrin, şahidlərin bildirdiyinə görə, iştirakçıların sayı təxminən 1000 idi. Lakin DUK iştirakçıların sayının 10.000 olduğunu bildirib.

6 iyul tarixində Nur Bəkri ötən günün rəsmi vaxt göstəricilərini elan etdi. Bu hesabata görə, təxminən yerli vaxtla 17:00-da 200 etirazçı Xalq Meydanın toplanmış və onlrın 70 nəfəri həbs edilmişdir. Bundan sonra kütlə əsasən uyğurların yaşadığı Cənubi Ciefanq yolu üzərində, Erdaoqiaoda və Şanxi keçidində toplaşmışdır. Təxminən 19:40-da min nəfərdən çox etirazçı Şanxi keçidindəki xəstəxananın qarşısına toplaşmış və 300 nəfərdən çox şəxs Renmin yolunu və Nanmen bölgəsini bloklamışdır. Bəkrinin bildirdiyinə görə, etirazçılar polisin 20:18-də kütləyə müdaxilə etməsindən sonra ərazidəki avtobusları yandırmağa başlamışdır.

Nümayişlər necə nəzarətdən çıxması dəqiq bilinmir. Bəziləri buna səbəb kimi polisin davranışlarını göstərir. Polisin kütləyə qarşı sərt gücdən istifadə etməsi əsas gətirilir. Dünya Uyğur Konqresi hadisələr başlayan zaman cəld formada bəyanat yayımladı və etirazlar zamanı polisin etirazçılara qarşı ölümcül müdaxilə göstərdiyini, çox sayıda şəxsin həyatını itirdiyini bildirdi. Rəbiyyə Qədir etirazçılar arasında provakatorların olduğunu iddia edirdi. Bəziləri isə şiddətdən ilk dəfə etirazçıların istifadə etdiyini bildirmişdir. Hökumətin rəsmi mövqeyi bu zorakılığın yalnız etirazçıların təşəbbüsü ilə başlamaması, xaricdəki Uyğur separatçıları tərəfindən əvvəlcədən düşünülmüş və əlaqələndirilmiş olması idi. Yerli ictimai təhlükəsizlik bürolarının bildirdiyinə görə, xeyli sayda uyğur iğtişaşlarda iştirak etmək üçün başqa şəhərlərdən Urumçiyə gəlmiş və 2-3 gün əvvəldən silahlar hazırlamağa başlamışlar. Lakin bu iddialar heç vaxt sübut olunmadı.

Eskalasiya və yayılma

Polislə qarşıdurmadan sonra etirazlar daha da şiddətləndi. Etirazçılar polisə daş atmağa, maşınları yandırmağa və dükanlara daxil olmağa başladı. Başlanğıcda iğtişaşlarda 1.000 uyğur iştirak edirdisə, sonradan bu say 3.000-ə çatdı. Xarici jurnalistlər isə hər iki dindən və etnosdan olan qrupların bir-birilərinə hücum edə biləcəklərini bildirmişdilər. Hər halda, iğtişaşlar zamanı hər iki etnosun bir-birinə hücumları reallaşmışdı. Etirazçıların əksəriyyətinin uyğurlardan ibarət olmasına baxmayaraq, şiddət göstərənlərin hamısı heç də uyğurlar deyildi. Etirazlar zamanı bir çox hanın və uyğurun bir-birilərinə kömək etdiyi, canını xilas etdiyi müşahidə edilmişdi. Şəhərə 1.000 polis yeridildi. Polislər göz yaşardıcı qazlardan, su sırnaqlarından, dəyənəklərdən və s.-dən istifadə edirdi. Şəhərdəki barrikadalar təmizlənildi və şəhərə zirehli texnika yeridildi.

Mətbuat konfransı zamanı bələdiyyə sədri Cirla İsaməddin bildirdi ki, 20:15-dən etibarən etirazçılar döyüşməyə və dağıtdılar törətməyə başlamış, polis maşınlarını devirmiş və yandırmışdırlar.

20:30-dan isə Cənubi Ciefanq yolunda toqquşmalar daha da gərginləşmiş və etirazçılar hücumlarını daha da kəskinləşdi. Tezliklə 700–800 etirazçı Xalq Meydanından Dximen və Xiaoximen bölgəsinə getmiş və burada polislə toqquşmağa başladı. Hadisələr zamanı 6 nəfər həyatını itirmiş, 6-ı polis olmaqla, 26 nəfər yaralandı. Qaynar nöqtəlrə olan Renmin yoluna, Nanmenı, Tuanjie yoluna, Yanan yoluna və Cənubi Xinhua yoluna əlavə polis qüvvələri göndərildi. Polis 22:00-da kommersiya küçələrində və yollarda nəzarəti ələ ala bildi. Lakin uyğurların çinlilərlə toqquşması və etirazları digər küçələrdə davam edirdi. Bələdiyyə sədrinin bildirdiyinə görə, bundan sonra polis kiçik qruplara bölünmüş və küçələri təmizləməyə başladı. Həmçinin, küçələrdə maın sıxlığının və xaosun qarşısını almaq üçün təxminən 12 saatlıq nəqliyyata məhdudiyyət gətirildi.

Rəsmi xəbər agentliyi olan Xinhua agentliyi hökumətin digər yerlərdə də iğtişaşlar təşkil edilməsinə inandığını yazmışdı. Bu yerlərə misal olaraq isə, Ağsu və Yili prefekturaları göstərilirdi. Etiraz nümayişləri Sintszyanın cənubunda yerləşən Qaşqara da sıçramışdı. Cənubi Çin Səhər Postası qəzeti Qaşqarda dükanların bağlı olmasını, əsas məscidin Çin ordusu tərəfindən mühasirəyə alınıb qapadıldığını yazırdı. Yerli uyğurlar polis qüvvələrini sərtgüc tətbiq etməkdə ittiham edirdilər. Onların bildirdiyinə görə, polis dinc nümayişə müdaxilə edib, güc tətbiq edərək 50 uyğuru həbs etmişdi. Bir digər toqquşma xəbəri 7 iyulda gəldi. Məscidin yaxınlığında 50-dən çox uyöur həbs edilmişdi. Qaşqar Müəllimlər İnistitutunda 12.000-dən çox tələbə universitet şəhərciyinə qapadılmışdı. Gümanki, onlardan bəziləri etiraz nümayişlərində iştirak etmək üçün Urumçiyə getmişdi.

Yaralananlar və dəymiş ziyan

İğtişaşların ilk saatlarında dövlət mətbuatı ölənlərin sayınnı 3 olduğunu elan etmişdi, lakin ilk gecəki toqquşmalardan sonra ölənlərin sayı sürətli formada yüksəldi. 6 iyulda Xinhua agentliyi 129 nəfərin öldüyünü elan etdi. Növbəti günlərdə də həm dövlət mətbuatı, həm də partiya mənsubları ölü sayı barədə müxtəlif rəqəmləri dilə gətirdilər. Nəhayət, 18 iyul tarixində ölü sayının 197, yaralı sayının isə 1.721 olduğu elan edildi. 1,721 injured. Dünya Uyğur Konqresi isə ölülərin sayının 600 cıvarında olduğunu idda edirdi.

Xinhua ölənlərin və yaralananların etnik göstəricilərini verməkdə tələsmirdi. Lakin The Times və The Daily Telegraph kimi qəzetlərin bildirdiyən görə həyatını itirənlərin əksəri han idi. 10 iyul tarixində Xinhua nəhayətki, ölülərin etnik mənsubiyyətini elan etdi. Həyatını itirən 184 şəxsdən 137-i han, 46-ı uyğur və 1-i huey idi. Şahidlərin bildirdiyinə görə, 12 nəfərlik uyğur etirazçı qrupu polis tərəfindən güllələnmişdi. Yaralananların da sayı təxminən buna uyğun idi. Xəstəxanaların verdiyi məlumata əsasən yaralıların 2/3-ü hanlar təşkil edirdi. Dünya Uyğur Təşkilatı isə qətlə yetirilən əksər uyğurun hesabatlarda yer almadığını bildirirdi. 2009-cu ilin avqustunda Çin hökuməti tərəfindən bəyan edilmiş hesabata görə, həyatını itirmiş 156 mülki şəxsdən 123-ü han, 10-u uyğur və 1-i mancurdur. Uyğurlar isə bunu qəbul etmir və rəqəmlərin həqiqəti əks etdirmədiyini bildirirlər. Xinhua həmçinin, 627 maşının yandırıdığını və 633 konstruksiyanın ziyan gördüyünü də bildirmişdi.

Urumçi bələdiyyə sədri hər ölən günahsız şəxsin ailəsinə ¥200.000, dəfn xərclərinə görə isə, ¥10.00 verildiyini bildirdi. Bu rəqəmlər sonradan iki qat artırıldı. Bəldiyyə sədri kompensasiya xərclərinin ümumilikdə ¥100 milyon tutacağını təxmin etdiyini bildirmişdi.

5 iyuldan sonra

Şəhərdəki vəziyyət hələ gərgin olarkən, xarici jurnalistlər şəhərə dəvət edildilər. Onlar şəhərdə olarkən Çin ordusu mənsubları ilə uyğur ailələri arasında aqressiv mübahisələrin şahidi olmuşdular. Ailələr övladlarının heç bir əsas olmadan həbs edildiyini bildirirdilər. Uyğur qadın The Daily Telegraph jurnalistinə bildirmişdi ki, 6 iyul gecəsində Çin ordusu onlar yaşayan məhəlləyə daxil olmuş, qapılarını qırmış və heç bir əsas olmadan bütün kişiləri həbs etmişdir. 7 iyul tarixində rəsmi dairələr 1.434 nəfərin həbs edildiyini bildirdi. 200-300 nəfərlik uyğur qadın qrupu əsassız həbs edilənlərin azad edilməsi üçün etirazlara başladılar. Nümayiş zamanı vəziyyət gərginləşsə də, polislə toqquşma baş tutmadı. Rəbiyyə Qədir 10.000-ə yaxın şəxsin bir gecədə yoxa çıxdığını bildirmişdir. Human Rights Watch isə, 6-7 iyul tarixlərində 43 uyğur kişinin Çin təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən aparıldığını bildirmişdir. Onlar həmçinin, bunun ayzberqin sadəcə görünən tərəfi olduğunu da əlavə etmişdirlər. Human Rights Watch idda edir ki, 20-i yaşlarında olan və polis tərəfindən aparılan uyğurlardan 20 oktyabr 2009-cu il tarixindən etibarən heç bir xəbər alınmamışdır.

7 iyul tarixində Urumçidə hanların silahlarla müşayiət olunan böyük ölçülü nümayişləri başladı. İştirakçıların sayı barədə qərb mətbuatında müxtəlif iddialar var idi. Göstərilnə say yüzlərlədən 10.000-ə qədər dəyişirdi. The Times uyğurlarla hanlar arasında toqquşmaların olduğunu və hanların uyğurlardan intiqam almaq üçün silahlandığını yazmışdı. Nümayişi dağıtmaq üçün polis gözyaşardıcı qazdan istifadə etdi. Meqafonla ıhaliyə müraciət edilərək evlərinə getmələri istənilirdi. Urumçinin partiya təşkilatının sədri Li Zhi maşının damından meqafonla insanları dağılışmağa səsləyirdi.

Kütləvi etirazlar 8 iyulda tamamilə başa çatdı. Şəhər boyunca tək-tük hadisələr baş versə də, ümumi olaraq hadisələr normal axarına geri dönürdü. İğtişaşlardan sonrakı günlərdə minlərlə insan şəhəri tərk etməyə başladı və avtobus qiymətləri 5 dəfə bahalaşdı.

10 iyulda çəhər rəhbərliyi "ictimai təhlükəsizliyə" görə şəhər məscidlərinin ibadət üçün qapadıldığını elan etdi. Həmçinin, çox sayda insanların bir yerə toplanmasının, ənənəvi cümə ibadəti olan cümə namazlarının toplu formada qılınmasının təhlükəli olduğu deyildi. Lakin uyğurlar kütlələr halında toplanaraq, cümə namazlarını qılırdılar. Hər hansısa hadisəyə səbəb olmamaq üçün rəhbərlik iki məscidin ibadətə açılmasına icazə verdi. Cümə namazından sonra insanlar hələ də həbsdə saxlanılanların azadlığa buraxılması üçün etiraz etmələrinə baxmayaraq, nümayiş dağıdıldı və 5-6 nəfər həbs edildi.

Avqust ayının əvvəllərində 300 nəfərdən çox insan həbs edildi. BBC-ə görə, iğtişaşlar səbəbi ilə həbs edilənlərin ümumilikdə sayı 1.500 nəfərdən çox idi. The Financial Times isə həbs edilənlərin sayının təxminən 4.000 nəfər olduğunu təxmin edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman Urumçi həbsxanaları artıq dolmuşdu. Buna görə də, məhbusların ordunun anbarlarında saxlanılmasına başlanmışdı. Uyğur-Amerikan Assosiasiyası görə, xeyli sayda uyğur jurnalist və bloqqer də iğtişaşlardan sonra həbs edilmişdir. Onlardan biri olan jurnalist Qeyrət Niyaz xarici mətbuata müsahibə verdiyi üçün 15 il həbsə məhkum edilmişdi. Digər səs-küylü həbs isə İlham Tohti ilə baş verdi. Minzu Universitetində iqtisadiyyat müəllimi olan Tohti də Sintszyan hakimiyyətini tənqid etdiyi üçün iğtişaşlardan iki gün sonra həbs edilmişdi.

Reaksiyalar və cavablar

Daxili reaksiya

Kommunikasiya kəsintiləri

Mobil telefon və internet xidmətləri iğtişaşlar zamanı və ondan sonra bir müddət məhdudlaşdırılmışdı. Çin mobil telefon xidməti "hadisələrin daha da böyüməməsi" üçün mobil zəngləri kəsdiyini bildirmişdi. Həmçinin, Sintszyana edilən və ya buradan edilən beynəlxalq zənglər da bloklanmışdı. Regiona internet verilişi ya tamamilə dayandırılmış, ya da bəzi yerli saytlar qapadılmışdı. 9 iyul tarixində Urumçinin Hot Tak otelində qalan Əl-Cəzirə jurnalisti bildirmişdi ki, onların oteli şəhərdə internetə giriş mümkün olan yeganə yer idi, lakin onlar öz mesajlarını və ya beynəlxalq zənglərini reallaşdıra bilmirdilər. Yerli saytların əksəriyyəti və google senzuraya məruz qaldı. Tez bir zamanda etirazlardan çəkilmiş görüntülər Twitterdə, YouTubeda və Flickrdə yayımlandı. Əksər dünyanın digər yerlərindən Sintszyan saytlarına giriş qadağan edildi. 14 may 2010-cu il tarixinə qədər, yəni təxminən bir il Sintszyanda internet məhdud şərtlər altına verildi.

Hökumət

Çinin dövlət tərəfindən idarə olunan televiziyaları etirazçıların maşınları yandırması videolarını durmadan yayımlayırdılar. Rəsmilər isə partiyanın verdiyi reaksiyanı təkrarlayırdılar. Bələdiyyə sədri Nur Bəkri verdiyi müsahibəsində Şaoquan hadisəsini barədə danışmış və Quanqdonq, Sintszyan hadisələrinin hökumət tərəfindən ədalətli və ətraflı formada araşdırıldığını bildirmişdi. Bəkri hadisələrinin əvvəlcədən planlanmış və düşünülmüş olduğunu bildirmişdi. Sintszyan Regional Xalq Konqresinin Daimi Komitəsinin katibi Eligen İmibaxi 5 iyul iğtişaşlarını "ekstremizm, separatizm və terrorizm" nümunəsi adlandırmışdı.

Çin mətbuatı öz fəaliyyətində iğtişaşları ətraflı formada əks etdirmişdi. İğtişaşlar və qarşıdurmalar sakitləşdirildikdən sonra, Çin dövləti xarici jurnalistləri bölgəyə dəvət etdi. Bu hadisə əvvəllər görülməmişdi. Təxminən 100 mətbu orqandan olan jurnalistlər tez bir zamanda Sintszyana gəldilər. Hoy Tak otelində yerləşdirilən jurnalistlərlə 30 internet əlaqəsi paylaşılmmışdı. The Financial Times Çinin bu siyasətini 2008-ci il Tibet hadisələri zamanı baş vermiş "ictimai münasibətlər fəlakəti"ndən sonra alınmış qərar olaraq qiymətləndirmişdi.

İğtişaşlar yatırıldıqdan sonra Çin mətbuatı geniş həcmli propaqandaya başladı. Propaqandada Sintszyandakı etnik harmoniya təbliğ edilirdi. Yerli televiziyalarda uyğur və han musiqiçilərdən təşkil edilmiş xor "Biz eyni ailənin üzvləriyik" mahnısını oxuyurdu. İğtişaşlar zamanı "qəhrəmancasına hərəkət edən" uyğurlar barədəproqramlar çəkilirdi. Yük maşınları küçələrdə gəzərək şüarlar səsləndirirdi. Əsas şüar insanları "3 qüvvəyə – terrorizmə, separatizmə və ekstremizmə" qarşı xəbərdar etmək idi.

Çin prezidenti və Kommunist Partiyasının baş katibi Hu Cintao İtaliyadakı Böyük Səkkizlər görüşlərimi yarımcıq qoyaraq, ölkəsinə geri döndü. Təcili Siyasi Büronu iclasa çağıran Cintao, Daimi Komitənin üzvü Zhou Yonqkanqı təhlükəsizliyi və nizami təmin etmək üçün Sintszyana göndərdi. Cənubi Çin Gündəlik Postası qəzeti hökumətdəki mənbəsinə istinadən bildirirdi ki, Urumçi hadisələri hakimiyyətin inqilabın 60 illiyi ilə bağlı planladığı tədbirlər planına da təsir etmişdir. Quanqdonq Əyalət Komitəsinin katibi Vanq Yanq hökumətin etnik azlıqlara olan siyasətində dəyişikliklərə getməsinin vacib olduğunu bildirmiş, əks halda müəyyən problemlərlə qarşılaşa biləcəyini demişdi. Bir təhlükəsizlik planlayıcısı inqilabın 60 illiyi münasibətilə Sintszyana qonşu bölgələrdən də qoşun göndəriləcəyini, bölgədəki ümumi təhlükəsizlik qüvvələri sayının 130.000-ə çatdırılacağını demişdi.

İğtişaşlardan sonra Çin hökuməti Rəbiyyə Qədirin səfər etdiyi ölkələrə diplomatik təzyiqlər etməyə başladı. İyulun sonlarında Hindistan "Çinin məsləhəti" ilə Rəbiyyə Qədirin viza müraciətini rədd etdi. Rəbiyyə Qədirin Yaponiya səfərindən sonra Çindəki yapon səfiri XİN-ə çağırıldı və ona bu bməsələ barədə Çinin narazılığı bildirildi. Rəbiyyə Qədirin öz həyatı barədə çəkilmiş filmin təqdimatı üçün Avstraliyaya getməsindən sonra Çin Avstraliyaya da etiraz etmiş və filmin təqdim edilməməsini istəmişdi.

İnternetdəki münasibət

Çin internetində qarşıdurmalara münasibət rəsmi dövlət münasibətindən fərqli oldu. İnternetdəki bloklamalara və senzuraya baxmayaraq, internet istifadəçiləri qarşıdurmalar barədə öz fikirlərini yazmağa davam etdilər. Müzakirəçilər arasında hökumət tərəfindən çıxış edənlər olsa da, uyğurların niyə bunu etdiklərini öyrənməyə çalışanlar da az deyildi. Hökumət nümayəndələri tez bir zamanda müxtəlif şərhləri və yazıları silsələr də, günahkarların tapılıb cəzalandırılması ümumi tələb idi. Bəzi postlarda həm hanlar, həm də zlıqlar tərəfindən sevilən general Vanq Zhenə həsr edilirdi. Bir çox uyğur Sintszyanda kommunist hakimiyyətinin yenidən möhkəmlənməsindən sonra repressiyaya məruz qalacaqlarından qorxurdu.

Beynəlxalq reaksiyalar

Hökumətlərarası təşkilatlar

  • BMT: Baş katib Pan Gi Mun bütün tərəfləri təmkinli olmağa çağırdı və Çini mülki əhalini, vətəndaşlarını qorumağa çağırdı. Həmçinin, o, Çini insanların sərbəst toplaşma, söz azadlıqlarına hörmət etməyə çağırdı. İnsan hüquqları aktivisti Navi Pilley ölənlərin sayından təşvişə düşdüyünü və iğtişaşların yalnız bir gün olduğunu nəzərə alsaq, ölü sayının həddindən artıq çox olduğunu bildirdi. O, həmçinin bildirmişdi ki, Çin məhbuslarla beynəlxalq normalara uyğun formada davranmalıdır.
  • Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı: Bu təşkilat rəsmi bəyanat yayımlayaraq hadisələr zamanı həyatını itirən günahsız şəxslərin ailələrinə başsağlığı verdiklərini bildirdi. Həmçinin, təşkilat Sintszyanın Çinin ayrılmaz hissəsi olduğunu, buna görə də, hadisələri Çinin daxili işi olduğununa inandıqlarını əlavə etdi. Rusiya XİN rəhbəri Sergey Lavrov etirazçıları etnik dözümsüzlük yayan şüarlar səsləndirdiklərinə görə qınadı. Çinin qonşuları olan Qazaxıstan və Qırğızıstan qaçqın axınları üçün hazırlaşdıqlarını və sərhəddə nəzarətin gücləndirildiyini bildirdilər. Qazaxıstan dövlətinin Çini dəstəkləməsinə baxmayaraq, paytaxt Almatıda 5 min uyğur Sintiszyanda uyğurlara qarşı sərt güc tədbiq edilməsinə etiraz etdi.
  • İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı: Çini sərt və lazım olandan daha çox güc tətbiq etdiyinə görə qınayan təşkilat Çini məsuliyyət daşıyanların tapmağa çağırdı. Həmçinin, Çin etirazlara səbəb olan məsələləri həll etməyə çağırılırdı.
  • Avropa İttifaqı: liderlər narahatlıqlarını dilə gətirdilər və Çini etirazçılarla ortaq məxrəcə gəlməyə səslədilər. Almaniyanın kansleri Angela Merkel etnik azlıqların hüquqlarına hörmətlə yanaşılmasının lazım olduğunu vurğuladı. İtaliya Prezidenti Giorgio Napolitano, Hu Cintao ilə keçirdiyi mətbuat konfransında insan haqları mövzusunda xüsusilə dayandı və dedi ki, "Çində əldə olunan iqtisadi və sosial tərəqqi insan hüquqları baxımından yeni tələblər qoyur."

Ölkələr

Uyğurlarında yaşadığı və əsas əhalisi türk mənşəli olan Türkiyə rəsmi formada "dərin təssüf " hissi keçirdiyini bildirmiş və Çini günahkarları ələ keçirməyə çağırmışdı. Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan hadisəni "soyqırım kimi" adlandırmışdı. Ticarət və sənaye naziri Nihat Ərgün Çin mallarını boykot etməyə çağırmışdı, lakin onun bu çağırışı uğursuz oldu. Çində uyğur əhaliyə qarşı təzyiqlərə etiraz olaraq xeyli sayda türk vətəndaş ölkədəki Çin səfirlikləri və konsulluqları qarşısında etiraz nümayişləri keçirdilər. Türkiyədə belə bir münasibətin göstərilməsi Çin mətbuatında da geniş formada əks etdirildi. Rəbiyyə Qədir isə Türkiyənin uyğurlarla bağlı məsələdə məhdudiyyətlərlə qarşılaşdığını bildirdi, çünki Türkiyənin uyğur məsələsinə müdaxiləsi Çinin də Türkiyənin problemi olan kürd məsələsinə müdaxiləsi ilə nəticələnə bilərdi.

İslam Əməkdaşlıq Təşkilatındakı ərəb ölkələri siyasi olaraq Çini dəstəkləyirdilər. Səudiyyə Ərəbistanı və Misir bu işdə xüsusilə fərqlənirdilər. Onlar təşkilatda anti-Çin hərəkatın böyüməməsi üçün əllərindən gələni etdilər. Misir Çinin problemini özünün məzhəbçi problemi ilə oxşarlıq təşkil etdiyinə görə bu cür addım atırdı. Sudan da Çinə qarşı çıxmaqla öz daxili probleminə xarici müdaxilənin olmasına zəmin yarada biləcəyindən çəkinirdi. İndoneziya isə öz daxilində olan islamçı qruplaşmaları sakitləşdirmək üçün ictiamiyyətə Sintszyan hadisələrinin dini yox, etnik əsaslı olduğunu bildirdi. Pakistan, Səudiyyə ərəbistanı və Misir Çinin təşkilatda hadisələrlə bağlı məlumat verməsinə şərait yaratdı. Ərəb Liqası, Səudiyyə Ərəbistanı və İran məsələ ilə bağlı heç bir mövqe sərgiləmədilər. Sonradan Çin İran və Səudiyyə Ərəbistanla münasibətlərini daha da inkişaf etdirdi. Onun bunda məqsədi bu ölkələr vasitəsiylə İslam dünyasına daha çox təsir edə bilmək istəyi idi.

Əfqanıstan, Kamboca və Vyetnam çinin "lazımı tədbirləri gördüyünə inandıqlarını" və Çinin "ərazi bütövlüyünü və suverenliyini dəstəklədiklərini" bildirdilər. Mikroneziyanı vite-prezidenti Alik Alik isə hadisələri "terror hərəkəti" adlandırdı.

İran isə Türkiyə və İƏT-nın narahatlığını paylaşdıqlarını və Çinin Sintszyanda yaşayan müsəlmanların hüquqlarına hörmətlə yanaşmasının vacibliyi vurğuladı.

Yapon hökuməti hadisələri narahatlıqla izlədiklərini bildirdi. Sinqapur hökuməti isə tərəfləri diaoloqa çağırdı. Tayvan hökuməti isə toqquşmaları şiddətləndirilənlərin məsuliyyətə cəlb edilməsinə səslədi. Baş nazir Liu Çiao-şiuan tərəfləri təmkinli olmağa çağırmaqla, Çinin gələcəkdə etnik azlıqların hüquqları məsələsinə daha həssas yanaşaçağına inandığını bildirdi. Tayvan 2009-cu ilin sentyabr ayında Rəbiyyə Qədirə viza verməkdən imtina etdi. Tayvan bu hərəkətini Rəbiyyə Qədirin BMT tərəfindən terror təşkilatı kimi tanınan Şərqi Türküstan İslami Hərəkatı ilə əlaqələrinin olması iddiaları ilə əsaslandırmışdı.

İsveçrə təmkinli olmağa çağırış etdi və həyatını itirənlərin ailələrinə başsağlığı bildirdikdən sonra çinin mətbuat və ifadə azadlığına hörmət etməyə çağırdı. Avstraliyanın baş naziri Kevin Rudd "çətinliklərin sülh yolu ilə həllinə inandığını" bildirdi. Serbiya separatizmə qarşı olduğunu və bütün "problemlərin sülh yolu ilə həll ediləcəyinə inandığını" bildirdi. Belarus ölmüş insan sayına və regiona dəymiş ziyana görə təəssüf hiss keçirdiyini və vəziyyətin yaxın vaxtda normala dönəcəyinə ümid etdiyini bildirdi.

Norveç və Niderlandda vəziyyət fərqli oldu. Niderlanddakı Çin səfirliyinə uyğur aktivistlər tərəfindən hücum oldu. Aktivistlər səfirliyin şüşələrini, pəncərələrini sındırdı və Çin bayrağını yandırdı. 142 nəfər həbs edildi və Çin bir günlük səfirliyini bağladı. Norveç səfirliyi qarşısında təxminən 100 nəfər uyğur nümayiş təşkil etdi. Onlardan 11 nəhər həbs edilsə də, sonradan azadlığa buraxıldılar.

İndoneziyanın islamçı qruplarından olan etirazçı koalisiya Cakartadakı Çin səfirliyinin mühafizəçilərinə hücum edib, Çin əleyhinə cihad elan etdilər. Pakistan ortada Çin-Pakistan əlaqələrinin pozulmasına rəvac verəcək heç bir problemin olmadığını bildirdi. Şri-Lanka iğtişaşların Çinin daxili problemi olduğunu və Çinin hərəkətləri sayəsində tez bir zamanda vəziyyətin normala qayıdacağına inandığını bildirdi.

Kanadanın baş naziri Laurens Kannon hadisələrin daha da pis məcraya getməməsi üçün "diaoloqun və xoş niyyətin" lazımlı olduğunu bildirdi. Obama admisntrasiyanın sözçüsü ABŞ-ın Sintszyandakı insan itkisinə görə dərin təssüf keçirdiyini və bütün tərəfləri təhdidləri dayandırmağa, uyğun yol tapmağa səslədiyini bildirdi. ABŞ Dövlət Departamentinin sözçüsü İan Kelli "Çin rəsmi dairələrinin vəziyyəti düzəltmək və daha çox güc tədbiqinin qarşısını almaq üçün işə başlamarının vacibliyini" vurğuladı. ABŞ-ın Beynəlxalq Dini Azadlıqlar Komissiyası dərin naahatlığını ifadə etdi və Çini repressiyanı dayandırmağa çağırdı. Komissiya həmçinin, qarşıdurmanı araşdırmaq üçün müstəqil tədqiqat komitənin qurulmasının və Çinə sansksiya tədbiqinin vacibliyini vurğuladı.

Qeyri-hökumət təşkilatları

  • Amnesty International: hadisələrin tərəfsiz və müstəqil araşdıra biləcək qrupun yaradılmasının vacibliyini bildirdi. Həmçinin, həbs edilənlərin ifadə, sərbəst toplaşma azadlığı əsas gətirilərək azadlığa buraxılmalı olduğunu bildirdi. Həmçinin, digər həbsdə olanların da ədalətli mühakimə edilməsini tələb etdi.
  • Human Rights Watch: Çini təmkinli olmağa və bölgədəki siyasətlə əlaqəli olaraq uyğur problemlərini həll etməyi özündə ehtiva edən hadisələrlə əlaqədar müstəqil araşdırma aparmağa çağırdı. Bundan əlavə Çinin etirazlara cavab verərkən beynəlxalq normalara hörmət etməli və yalnız mütənasib olaraq güc tətbiq etməli olduğu da vurğulandı.
  • Məğrib əl-Qaidəsi: Londonda fəaliyyət göstərən "Stirling Assynt" risk analizi firmasına görə, Əlcəzairdə fəaliyyət göstərən Məğrib əl-Qaidəsi, Şimali Afrikadakı Çin işçilərinə hücum çağırışı etmişdir.

Mətbuatda işıqlandırma

BBC World Service-nin Çin üzrə əməkdaşı Çen Şironq Xinhuanın onun yaxşı mənada təəccüblənməsinə səbəb olduğunu bildirdi:

  Daha çox güvənilir olsun deyə videolar 2 həftə sonra yox, bir neçə saat sonra yayımlandlı.  

Daily Telegraph-dan Peter Fosteri çinli jurnalistlərin işləmə sürəti yaxşı mənada təəccübləndirmişdi:

  Uzun müddətdir dayanan çinli jurnalistlərin hadisəni işıqlandırma göstərdikləri sürət məni yaxşı mənada təəccübləndirdi...Çinin gizlədəsi elə də bir şeyi yoxdur.  

Kaliforniya Berkli Universitetindən olan alimlər razılaşırlar ki, Çin rəsmi dairələri xeyli təcrübəli davranmışdır. The New York Times və AFP Çinin "siyasi etirazlar barədəki dərsini yaxşı hazırladığını aşkarlamışdır." Onlar Ukraynada, Gürcüstanda baş verən rəngli inqilablar və 2009-cu il İrandakı seçki etirazlarını ətraflı araşdırmış, etirazçıların təşkilatlanması, dünyaya səslərini eşitdirmə məsələsindəki metodlarını öyrənmiş və buna qarşı xüsusi üsullar işləmişdirlər.

Lakin Ceymstaun Fondunun alimi Villi Lam Çinin sadəcə sosial olaraq test keçirdiyini bildirmişdir. O, inanırdı ki, bu açıqlığın nəticəsi zəif olarsa, 2008-ci ildəki Siçuan zəlzələsindən sonra etdikləri kimi "əyləcləri" basacaqdılar. Bir müddət sonra xarici jurnalistlərin polis tərəfindən nəzarətə alınması halları oldu, lakin qısa müddət sonra sərbəst buraxıldılar. 10 iyulda dövlət rəsmiləri xarici jurnalistlərdən "öz can təhlükəsizlikləri" üçün şəhəri tərk etmələrini istədilər. Xinhuanın yuxarı vəzifəli şəxslərindən olan Xia Lin daha sonra qarşıdurma zamanı hər iki tərəfin itkilərini və baş vermiş hadisələri açıqladı. Bunu etirazların digər şəhərlərə yayılacağı qorxusu altında etmişdilər.

Xalq Gündəliyi qəzeti qərb mətbuatını "ikili standart tətbiq etməkdə, tərəfli şərh və fikir" səsləndirməkdə ittiham etdi. Qəzet yazırdı ki, müəyyən xarici siyasətinə görə Çin əməyinin qarşılığını almaqda uğursuzluğa uğramışdır. Xarici fiqurlar və mətbuat orqanları onnu açıqlılığını və əməkdaşlıq etmək istəyini görməzdən gəlmişdir. Onların yazdığına görə əksər qərb mətbuatı üzvləri hələ də, bilərəkdən ya bilməyərəkdən etirazçıların etdiklərini azaldır və ortada irqi konflikt olduğu fikrinə köklənir. Hər halda, Frans Pressdən Darci Doran açıqlılığına görə Çin hökumətindən razı qaldığını bildirirdi, lakin onun hadisələr barədə düşündüyü Çininkindən xeyli fərqlənirdi. Çin mətbuatı əsasən ziyan görmüş hanlara köklənmişdi, "uyğur hekayəsi"ni, münaqişəyə gətirib çıxaran səbəblər isə işıqlandırılmırdı.

İğtışaşlar hələ təzə başlayarkən Reutersdən bir jurnalis ötən günki qarşidurmanı əks etdirmək üçün bir şəkildən istifadə etdi. Şəkildə Xalq Meydanında xeyli sayda Çin ordusu əks olunmuşdu. Lakin sonradan məlum oldu ki, bu şəkil 2009-cu il Şişou hadisələrinə aiddir və orijinalı 26 iyunda Həftəlik Cənubi Metropoliya tərəfindən paylaşılmışdır. Bu şəkil səhvliklə digər agentliklər tərəfindən də istifadə edildi. Lakin sonra bu agentliklər öz nöqsanlarını düzəltdilər.

7 iyulda Əl-Cəzirəyə müsahibəsi zamanı Dünya Uyğur Konsresi sədri Rəbiyyə Qədir də Urumçi hadisələrindən bəhs edərkən bu fotonu göstərdi. Lakin DÜK üzvləri sonradan bu nöqsana görə üzr istədilər və bu şəklin yüzlərlə şəkil içərisindən sadəcə keyfiyyətinə görə seçildiyini bildirdilər.

3 avqustda Xinhua Rəbiyyə Qədirin uşaqlarına aid olduğunu iddia etdiyi yazı dərc etdirdi. Yazıya görə Rəbiyyə Qədirin uşaqları onu iğtişaşları təşkil etməkdə ittiham edirdi. Almaniya mərkəzli DUK bu iddanı rədd etdi. Human Rights Watch araşdırmaçısı isə mətni analiz etdikdən sonra verdiyi bəyanatda bəzi şübhəli məqamların olduğunu bildirdi. Ona görə mətndə iğtişaşların təsviri və qiymətləndirilməsi Çin rəsmi dairələrinin etdiyi ilə çox oxşar idi. Bu da uşaqların bunu yazacağına dair şübhələri artırır.

Nəticə və uzunmüddətli təsiri

Həbslər və məhkəmələr

Avqustun əvvəllərində Urumçi hökuməti iğtişaşlarla əlaqəsi olan 83 şəxsin rəsmi olaraq həbs edildiyini elan etdi. Gündəlik Çin qəzeti avqustun sonlarında yazırdı ki, 200 nəfər həbs edilmişdir və yaxın müddətdə onların məhkəməsi başlayacaqdır. Lakin bu iddia yerli partiya orqanı və əyalət rəhbərliyi tərəfindən inkar edildi. Sintszyan rəhbərliyi sonradan elan etdi ki, 196 nəfər həbs edilmiş, onların 51 nəfəri barədə isə artıq həbs qərarı çıxmışdır. Gündəlik Çin qəzeti həmçinin, polisin prokurorluğu daha 239 nəfəri həbs etmək və 825 nəfəri nəzarətə götürmək üçün razı salmağa çalışırdığını da yazmışdı. Dekabrın əvvəllərində 94 "qaçaq" həbs edildi. In early December, 94 "fugitives" were arrested.

Dövlət ilk dəfə sentyabr ayının sonlarında həbs edilənlərə qarşı ittihamlar irəli sürdüyünü və 21 nəfərin qətlə, soyğuna və başqasının şəxsi əmlakına ziyan verməsinə görə həbs etdiyini elan etdi. 11 oktyabrda 14.000 təhlükəsizlik qüvvəsi Urumçiyə gətirildi və növbəti gün Sintszyan məhkəməsinin qərarı ilə iğtişaşlardakı rollarına görə 6 nəfər ölümə və 1 nəfər isə ömürlük həbsə məhkum edildi. Ölümə məhkum edilənlərin hamısı uyğur idi və onlar adam öldürmədə, soyğun törətməkdə və talanda ittiham edilirdilər. Xarici mətbuat bu məhkəmə qərarları ilə Çin hakimiyyətinin incik hanların könülünü almağı hədəflədiyini yazırdı. DUK isə bu qərarları qınamış və ədalətsiz adlandırmışdı.

Human Rights Watch iyul etirazları ilə əlaqədar 21 müttəhimin məhkəməsində "ciddi qanun pozuntularının" olduğunu, məhkəmələrin "lazımi prosedurların və ədalətli məhkəmə araşdırmalarının minimum beynəlxalq standartlarına cavab vermədiyini" –konkret olaraq, məhkəmələrin əvvəlcədən xəbərdarlıq edilmədən bir gündə edildiyini, müttəhimlərin vəkil seçiminin məhdudlaşdırıldığını və buna görə də məhkəmələr tərəfindən məhkəmə proseslərinin ədalətsiz keçirildiyini bildirdi. Digər tərəfdən Xinhua agentliyi məhkəmə proseslərinin həm Çin, həm də uyğur dillərində aparıldığını, hər hansı bir qərar verilmədən əvvəl dəlilin diqqətlə toplanaraq yoxlanıldığını qeyd etmişdi.

2010-cu ilin fevral ayına qədər edam hökmü verilmiş şəxslərdən ən az 26 nəfər edam edildi. 26 nəfərin biri han olmaqla, digərləri uyğur idi. Həmçinin edam edilənlərin sırasına bir uyğur qadın da daxil idi. 2009-cu ilin noyabr ayında edama məhkum edilən 9 nəfərin isə 8-i uyğur və 1-i han idi.

Sonrakı narahatlıqlar və təhlükəsizlik tədbirləri

Avqustun ortalarından başlayaraq, 476 nəfərin hipoderma iynələri ilə bıçaqlandığı bir hücum baş verdi. Rəsmilər hücumların Han vətəndaşlarını hədəf aldıqlarına və Uyğur separatçıları tərəfindən edildiyinə inanırdılar. In response to both concern over the attacks Həm hücumlara görə yaranmış narahatlığa, həm də digər problemlərin həll edilməsində hökumətin xeyli ləng davranması hanların kütləvi formada etirazlara başlamasına səbəb oldu. 3 sentyabrda 5 etirazçı nümayişlər zamanı həyatını itirdi, 14 nəfər isə yaralandı. Növəti gün Kommunist Partiyasının Urumçi üzrə rəhbəri Li Zhi polis rəisi Liu Yaohua ilə birlikdə vəzifələrindən göndərildilər. 2010-cu ilin aprelində isə Kommunist partiyasının əyalət üzrə rəhbəri olan Vanq Lequan da öz vəzifəsindən azad edilir.

Şəhərdə həyatın normala dönməsini insanlara göstərmək üçün əlindən gələni edirdi, amma şəhərə gətirilmiş hərbçilər hələ də saxlanılırdı. Verilən məlumata görə, 2010-cu ilin yanvar ayından etibarən hər gün 5-6 dəfə patrul təşkil edilirmiş və bu patrulların sayı gecə vaxtları daha da artırılırmış. İğtişaşın birinci ildönümünə az qalmış hakimiyyət orqanları "əsas ictimai yerlərdə təhlükəsizliyi təmin etmək" üçün Ürümqi ətrafında 40 mindən çox müşahidə kamerası quraşdırmışdı.

Qanunvericilik və təhqiqat

Avqust ayının sonlarında mərkəzi hökumət "üsyan, iğtişaşlar, geniş miqyaslı ciddi cinayət zorakılığı, terror hücumları və digər sosial təhlükəsizlik hadisələri zamanı silahlı polisin yerləşdirilməsinə dair standartları açıqlayan bir qanun qəbul etdi. Sentyabrın əvvəlindəki etirazlardan sonra hökumət bütün "icazəsiz yürüşləri, nümayişləri və kütləvi etiraz aksiyalarını" qadağan edildiyini elan etdi. Vilayət hökuməti, həmçinin etnik separatizmi qızışdırmaq üçün internetdən istifadəni qadağan edən qanun qəbul etdi.

Noyabrda mərkəzi Çin hökuməti 400 dövlət rəsmisini Sintszyana göndərdi. Göndərilənlər arasında rəhbər şəxslərdən Dövlət Şurasının katibi Ma Kay, propaqanda departamentinin rəhbəri Liu Yunşan, Birləşmiş Cəbhənin rəhbəri Du Qinqlin var idi. Bu şəxslər Sintszyan hadisələrini araşdırmaq üçün komitə qurmalı idilər. Məqsəd isə etirazlardan sonra bu bölgədə yeridilməsi planlanan siyasətin müəyyən olunması idi. 2010-cu ilin aprel ayında sərt insan olan Vanq Lequan partiya daha uzlaşdırıcı şəxs olan Zhanq Çunxianla əvəzləndi. Hökumət, əyalətin iqtisadi inkişafına kömək etmək üçün şərq əyalətlərindən Sintszyan bölgəsinə təxminən 15 milyard ABŞ dolları məbləğində pul köçürmələrini təsdiq etdi və Qaşqarda xüsusi bir iqtisadi bölgə qurmağı planladığını bildirdi.

Çin şimal-qərb sərhədi olan və əsasən müsəlmanlar tərəfindən məskunlaşdırılan Sintszyanda sosial riskləri həll etmək və iğtişaşların erkən əlamətlərini aşkar etmək üçün əhalinin köçürülmə siyasətini tətbiq etdi. Yüzlərlə kadr geridəqalmış cənub torpaqlarından Urumçinin qeyri-sabit bölgələrinə köçürüldü. Həmçinin, yeni sosial layihə ilə əgər ailədə hamı işsiz idisə, onlardan birinə dövlət iş tapmalı idi. Tələbələr də bu proqrama üzv ola bilərdilər. Şəhərin ətrafındakı gecəqondu məhəlləri yenidən işlənilir və yeni evlər tikilirdi. Bunda məqsəd bölgədəki sosial riski azaltmaq idi. Ancaq müstəqil müşahidəçilər hesab edirlər ki, uğur qazanmaq üçün fundamental bərabərsizliklər aradan qaldırılmalı və düşüncə tərzi dəyişməlidir; İlham Tohti yeni siyasətin daha çox han mühacirətini cəlb edə biləcəyini və uyğur əhalisini daha da uzaqlaşdıracağını güman etdiyini bildirmişdir.

İctimai xidmətlər və internetə giriş

Şəhərdəki nəqliyyat sistemi demək olar ki, avqust ayının əvvəllərinə qədər bərpa edildi. Xinhua agentliyinin bildirdiyinə görə, 267 avtobus iğtişaşlar zamanı ziyan görmüşdü, bu avtobusların çoxu 12 avqustda yenidən xidmətə başladı. Dövlət avtobus şirkətlərinə ümumilikdə ¥5.2 milyon kompensasiya ödədi. Nəqliyyat xidmətlərinin bərpa edilməsinə və hökumətin bölgəyə gələnləri təşviq etmək səylərinə baxmayaraq, iğtişaşlardan sonra turizm kəskin şəkildə aşağı düşdü; oktyabrda Milli Gün tətilində Sintizsyana 2008-ci ildəki ilə müqayisədə 25% daha az turist gəldi.

Urumçi ictimai məktəbləri sentyabr ayında cədvəl üzrə payız semestri üçün açıldı. Lakin bu açılışlar silahlı qüvvələrin nəzarəti altında baş verdi. Bir çox məktəblərdə ilk dərs günləri vətənpərvərliyə həsr edilmişdi.

Digər tərəfdən Urumçidə internet və beynəlxalq telefon zəngləri hələ də məhdud səviyyədə saxlanılırdı. Bu iğtişaşlardan sonra təxminən 1 il belə davam etdi. Noyabr ayında internet məzmunlarının əksəriyyətinə girmək olmurdu və beynəlxalq telefon zəngləri isə qeyri-mümkün idi. Dekabr ayının sonuna qədər muxtar bölgədən kənarda yerləşdirilən əksər veb məzmuna bir neçə jurnalistdən başqa heç kim girə bilmirdi. Sakinlər normal formada internetə girmək üçün 14 saatlıq məsafədə olan Dunhuanqa getməli idilər. Şəhərdə yalnız 100 yerli internet saytı fəaliyyətini davam etdirirdi. Bu saytlar isə bankların yerli filiallarının saytı, dövlət orqanlarının saytları idi. Xaricə zəng etmək və ya xaricdən gələn zəngi qəbul etmək qeyri-mümkün idi. Sakinlər xariclə yalnız Çinin digər şəhərlərində yaşayan vasitəçilər vasitəsiylə əlaqə saxlaya bilirdilər. Kommunikasiya vasitələrinin bloklanması Çinin özündə belə mübahisələrə səbəb oldu. Zhejianq Universitetindən Yu Xiaofenq hökuməti bu addımına görə tənqid etdi. Bir çox Urumçu sakini bu bloklamaların onların bizneslərinə külli miqdarda ziyan vurduğunu və iğtişaşlardan sonra özlərini bərpa edə bilməmələrinə səbəb olduğunu bildirirdi. Avro-Çin formunun rəhbəri David Qosset isə sosial stabilliyə görə bütün bunlara dözülməli olduğunu bildirmişdi. Bəzi sakinlər isə internetin bloklanması ilə daha keyfiyyətli həyat yaşadıqlarını bildirirdilər.

Dekabrın sonlarında hökumət xidmətləri yavaş-yavaş bərpa etməyə başladı. İki dövlət tərəfindən nəzarət edilən Xinhua və Gündəlik Xalq saytları bloklanmadan xaric edildi. 28 dekabrda Sina.com və 10 yanvar 2010-cu ildə isə Sohu.com bloklanmadan çıxarıldı. 6 fevral tarixində isə daha 27 sayt da çıxarıldı, lakin bu saytlarda fəaliyyət hələ də məhdudlaşdırılmış formada saxlanılırdı. Məsələn, istifadəçilər portallarda yazılanları oxuya bilər, fəqət nəsə yaza bilməzdi. Gündəlik Çin qəzeti e-mail xidmətinin 8 fevraldan artıq işlədiyini elan etsə də, BBC-nin müxbirinin bildiyi məlumata görə, bu yalan xəbər idi. Telefon mesajlaşmaları limitlər qoyulsa da, 17 yanvarda bloklanmadan çıxarıldı. Hər bir insana göndərilən gündəlik mesaj sayına görə limit qoyulmuşdu. 2010-cu ilin may ayında internet tamamilə insanların istifadəsinə verildi.

İstinadlar

  1. Macartney, Jane (13 dekabr 2019). . www.thetimes.co.uk. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  2. Elegant, Simon; Ramzy, Austin. . time.com. 2012-11-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  3. Barriaux, Marianne. . Sydney Morning Herald. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  4. Branigan, Tania; Watts, Jonathan. . The Guardian. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  5. . www.aljazeera.com. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  6. Hu Yinan, Lei Xiaoxun. "Urumqi riot handled 'decisively, properly". China Daily.
  7. Yan Hao, Geng Ruibin və Yuan Ye. "Xinjiang riot hits regional anti-terror nerve". Chinaview.cn.
  8. "Associated Press". South China Morning Post. (#accessdate_missing_url)
  9. Wong, Edward. . 2019-10-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  10. . BBC News. 2019-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  11. Cui Jia. "Riot woman sentenced to death for killing". China Daily.
  12. "Scores killed in China protests". BBC News. 6 iyul 2009. İstifadə tarixi: 6 iyul 2009.
  13. ↑ Yan Hao, Geng Ruibin and Yuan Ye (18 iyul 2009). "Xinjiang riot hits regional anti-terror nerve". Chinaview.cn. Xinhua. 17 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2009.
  14. ↑ "Initial probe completed and arrest warrants to be issued soon, Xinjiang prosecutor says". South China Morning Post. Associated Press. 17 iyul 2009. səh. A7.
  15. Riley, Ann (21 oktyabr 2009). "China officials 'disappeared' Uighurs after Xinjiang riots: HRW". Paper Chase Newsburst. University of Pittsburgh School of Law. İstifadə tarixi: 13 oktyabr 2014.
  16. Bristow, Michael (21 oktyabr 2009). "Many 'missing' after China riots". BBC News. İstifadə tarixi: 25 fevral 2010.
  17. Wong, Edward (5 iyul 2009). "Riots in Western China Amid Ethnic Tension". The New York Times. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  18. Macartney, Jane (5 iyul 2009). "China in deadly crackdown after Uighurs go on rampage". The Times. London. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  19. "Profile: Rebiya Kadeer". BBC News. 17 mart 2005. İstifadə tarixi: 4 yanvar 2010.
  20. "Internet Service In China's Xinjiang Will Soon Recover". China Tech News. 31 dekabr 2009. 17 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 yanvar 2010.
  21. 2000年人口普查中国民族人口资料，民族出版社 [Year 2000 China census materials: Ethnic groups population]. Minzu Publishing House. sentyabr 2003. ISBN 7-105-05425-5.
  22. Jiang, Wenran (6 iyul 2009). "New Frontier, same problems". The Globe and Mail. səh. parag. 10. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010. But just as in Tibet, the local population has viewed the increasing unequal distribution of wealth and income between China's coastal and inland regions, and between urban and rural areas, with an additional ethnic dimension. Most are not separatists, but they perceive that most of the economic opportunities in their homeland are taken by the Han Chinese, who are often better educated, better connected, and more resourceful. The Uyghurs also resent discrimination against their people by the Han, both in Xinjiang and elsewhere.
  23. Ramzy, Austin (14 iyul 2009). "Why the Uighurs feel left out of China's boom". Time. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  24. Larson, Christina (9 iyul 2009). . Foreign Policy. 8 iyun 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  25. Millward, James A. (2007). Eurasian crossroads: A history of Xinjiang. ISBN 978-0-231-13924-3. p. 306
  26. Toops, Stanley (may 2004). (PDF). East-West Center Washington Working Papers. East–West Center (1): 1. 2007-07-16 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-13.
  27. ed. Starr 2004, p. 243.
  28. Bovingdon, Gardner (2005). Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent (PDF). Political Studies 15. Washington: East-West Center. səh. 4. ISBN 1-932728-20-1.
  29. Gladney, Dru C. (2004). "The Chinese Program of Development and Control, 1978–2001". In S. Frederick Starr (ed.). Xinjiang: China's Muslim borderland. M.E. Sharpe. 112–114. ISBN 978-0-7656-1318-9.
  30. Dwyer, Arienne (2005). The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse (PDF). Political Studies 15. Washington: East-West Center. səh. 2. ISBN 1-932728-29-5.
  31. Dillon, Michael (2004). Xinjiang – China's Muslim Far Northwest. RoutledgeCurzon. səh. 51. ISBN 0-415-32051-8.
  32. Bovingdon, Gardner (2005). Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent (PDF). Political Studies 15. Washington: East-West Center. səh. 19. ISBN 1-932728-20-1.
  33. . Congressional-Executive Commission on China. 1 oktyabr 2005. 7 aprel 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 may 2010. [Uyghurs] live in cohesive communities largely separated from Han Chinese, practice major world religions, have their own written scripts, and have supporters outside of China. Relations between these minorities and Han Chinese have been strained for centuries.
  34. Sautman, Barry (1997). "Preferential policies for ethnic minorities in China: The case of Xinjiang" (PDF). Working Papers in the Social Sciences. Hong Kong University of Science and Technology (32): 35. İstifadə tarixi: 6 may 2010.
  35. Moore, Malcolm (7 iyul 2009). . The Daily Telegraph. London. 2012-10-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyul 2009.
  36. Bovingdon, Gardner (2005). Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent (PDF). Political Studies 15. Washington: East-West Center. 34–5. ISBN 1-932728-20-1.
  37. Sautman, Barry (1997). "Preferential policies for ethnic minorities in China: The case of Xinjiang" (PDF). Working Papers in the Social Sciences. Hong Kong University of Science and Technology (32): 29–31. İstifadə tarixi: 6 may 2010.
  38. Pei, Minxin (9 iyul 2009). "Uighur riots show need for rethink by Beijing". Financial Times. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010. Han Chinese view the Uighurs as harbouring separatist aspirations and being disloyal and ungrateful, in spite of preferential policies for ethnic minority groups.
  39. Hierman, Brent (2007). "The Pacification of Xinjiang: Uighur Protest and the Chinese State, 1988–2002". Problems of Post-Communism. 54 (3): 48–62. doi:10.2753/PPC1075-8216540304.
  40. Rudelson, Justin Ben-Adam (16 fevral 2000). . Central Asia-Caucasus Institute Analyst. 29 fevral 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  41. Gunaratna, Rohan; Pereire, Kenneth George (2006). (PDF). China and Eurasia Forum Quarterly. 4 (2): 59. 6 yanvar tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. Since [the Ghulja incident], numerous attacks including attacks on buses, clashes between ETIM militants and Chinese security forces, assassination attempts, attempts to attack Chinese key installations and government buildings have taken place, though many cases go unreported.
  42. "'No Rapes' in Riot Town". Radio Free Asia. 29 iyun. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  43. Beattie, Victor (8 iyul 2009). . VOA news. 2009-12-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvararchiveurl=.
  44. "Man held over China ethnic clash". BBC News. 30 iyun 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  45. . Bloomberg News. 5 iyul 2009. 24 sentyabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  46. . Reuters. 5 iyul 2009. 2012-09-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2009.
  47. Interview with Dru Gladney. Council on Foreign Relations (9 iyul 2009). (Podyayım). 22 iyun 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 yanvar 2010.
  48. "Civilians, officer killed in Ürümqi unrest". China Daily. Xinhua. 6 iyul 2009. 18 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  49. "World Uyghur Congress behind violence: expert". China Daily. Xinhua. 7 iyul 2009. 18 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  50. "Violence Video about Urumqi Riot is Fake". China Radio International. Xinhua. 29 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar archiveurl=https://www.webcitation.org/5p5Olncg2?url=http://english.cri.cn/6909/2009/07/29/1221s504925.htm. (#missing_pipe)
  51. 视频-乌鲁木齐"７·５"打砸抢烧严重暴力犯罪事件新闻发布会 (video) (Chinese). China Central Television. 7 iyul 2009. 18 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 iyul.
  52. Wu Chaofan (16 iyul 2009). "Urumqi riots part of plan to help Al-Qaeda". China Daily. 18 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  53. "Xinjiang riot hits regional anti-terror nerve". China Daily. Xinhua. 18 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  54. Kadeer, Rebiya (8 iyul 2009). "The Real Uighur Story". Wall Street Journal. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  55. Sainsbury, Michael (2 yanvar 2010). "The violence has ended in Urumqi but shadows remain in hearts and minds". The Australian. İstifadə tarixi: 2 yanvar 2010. There is little doubt [the WUC] helped promote protests, but there is no evidence they fomented violence.
  56. . The New Nation. 9 iyul 2009. 2009-10-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  57. ↑ Agencies (5 iyul 2009). "Civilians die in China riots". Al Jazeera. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  58. Epstein, Gady (5 iyul 2009). "Uighur Unrest". Forbes. 24 iyul 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  59. 新疆披露打砸抢烧杀暴力犯罪事件当日发展始末 (çin). 中新网 Chinanews.com.cn. 6 iyul 2009.
  60. ""Justice, justice": The July 2009 Protests in Xinjiang, China". Amnesty International. 2 iyul 2010. İstifadə tarixi: 2 iyul 2010.
  61. ↑ "We Are Afraid to Even Look for Them: Enforced Disappearances in the Wake of Xinjiang's Protests". Human Rights Watch. 20 oktyabr 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  62. 美新疆问题专家鲍文德访谈 [Interview with American "Xinjiang problem" expert Gardiner Bovingdon]. Deutsche Welle. 23 iyul 2009. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
    Interviewer: 您认为事件的过程已经非常清楚了吗？ (Do you think the process of the riots has become clear?)
    Bovingdon: 不清楚，而且我觉得可以说很不清楚。 (No, it's not clear, and I think you can say it's much unclear.)
  63. Demick, Barbara (6 iyul 2009). "140 slain as Chinese riot police, Muslims clash in north-western city". Los Angeles Times. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  64. "WUC Condemns China's Brutal Crackdown of a Peaceful Protest in Urumchi City". World Uyghur Congress. 6 iyul 2009. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  65. "World Uyghur Congress' Statement on July 5th Urumqi Incident". World Uyghur Congress. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  66. Kadeer, Rebiya (20 iyul 2009). . Uyghur American Association. 24 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 sentyabr 2009.
  67. Marquand, Robert (12 iyul 2009). "Q&A with Uighur spiritual leader Rebiya Kadeer". Christian Science Monitor. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010. [Kadeer:] I was quite surprised by the loss of so many lives. Initially the protest was peaceful. You could even see Uighurs in the crowd holding Chinese flags. There were women and children, and that seemed at first like a good thing. But the Uighurs were provoked by Chinese security forces – dogs, armoured cars. What has not been noted are the plain clothes police who went in and provoked the Uighurs. My view is that the Chinese wanted a riot in order to justify a larger crackdown; it's an attempt to create solidarity between the Han and the government at a time when there is insecurity. Provoking the crowd justifies that this was a Uighur mob.
  68. . Chinaview.cn. Xinhua. 21 iyul 2009. 6 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 dekabr 2009.
  69. Sainsbury, Michael (2 yanvar 2010). "The violence has ended in Urumqi but shadows remain in hearts and minds". The Australian. İstifadə tarixi: 2 yanvar.
  70. "Kindness found amid the violence |". Shanghai Daily. 9 iyul 2009.
  71. Barriaux, Marianne (5 iyul 2009). "Three die during riots in China's Xinjiang region: state media". Sydney Morning Herald. Agence France-Presse. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  72. Branigan, Tania; Watts, Jonathan (5 iyul 2009). "Muslim Uighurs riot as ethnic tensions rise in China". The Guardian. London. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  73. ↑ "Troops flood into China Riot City". BBC News. 8 iyul 2009. İstifadə tarixi: 6 iyul 2009.
  74. "Traffic curfew lifted, tension remains in Urumqi". China Daily. Xinhua. 9 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  75. "Mass arrests over China violence". BBC News. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  76. Kuhn, Anthony; Block, Melissa (6 iyul 2009). "China Ethnic Unrest kills 156". All Things Considered. National Public Radio. İstifadə tarixi: 6 iyul 2009.
  77. Clem, Will (8 iyul 2009). "An eerie silence after lockdown in Kashgar". South China Morning Post. səh. A4.
  78. Clem, Will (9 iyul 2009). "Thousands of students detained at college". South China Morning Post. səh. A3.
  79. Buckley, Chris (5 iyul 2009). "Three killed in riot in China's Xinjiang region". Reuters. İstifadə tarixi: 5 iyul 2009.
  80. . Xinhua. 6 iyun 2009. 9 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar publisher=Chinaview.cn. (#missing_pipe)
  81. Hu Yinan, Lei Xiaoxun (18 iyul 2009). "Urumqi riot handled 'decisively, properly'". China Daily. 17 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyul 2009.
  82. Wong, Edward (25 avqust 2009). "Chinese President Visits Volatile Xinjiang". The New York Times. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  83. Macartney, Jane (7 iyul 2009). "Chinese Han mob marches for revenge against Uighurs after rampage". The Times. London. İstifadə tarixi: 7 iyul 2009.
  84. "Death toll from China's ethnic riots hits 184". Newsday. Associated Press. 10 iyul 2009.
  85. Duncan, Max (18 iyul 2009). . Reuters. 2013-10-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyul 2009.
  86. Wong, Gillian (18 iyul 2009). "China says police killed 12 in Urumqi rioting". Times Free Press. Associated Press. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  87. Elegant, Simon; Ramzy, Austin (20 iyul 2009). "China's War in the West". Time. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  88. "Xinjiang arrests 'now over 1,500'". BBC News. 3 avqust 2009. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  89. . Chinaview.cn. Xinhua. 5 August 2009. 8 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2009.
  90. "Number of injured in Urumqi riot increases to 1,680". Chinaview.cn. Xinhua. 12 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  91. . Chinaview.cn. Xinhua. 21 iyul 2009. 26 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  92. "７·５"事件遇害者家属将获补偿21万元. Caijing (çin). 10 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  93. Macartney, Jane (7 iyul 2009). "Riot police battle protesters as China's Uighur crisis escalates". The Times. London. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  94. Foster, Peter (7 iyul 2009). "Eyewitness: tensions high on the streets of Urumqi". The Daily Telegraph. London. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  95. . Chinaview.cn. Xinhua. 7 iyul 2009. 10 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  96. Foster, Peter (7 iyul 2009). "China riots: 300 Uighurs stage fresh protest in Urumqi". The Daily Telegraph. London. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  97. Foster, Peter (9 iyul 2009). . The Daily Telegraph. London. 2011-10-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  98. ↑ Fujioka, Chisa (29 iyul 2009). . Reuters. 2013-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 aprel 2011.
  99. "Riots engulf Chinese Uighur city". BBC News. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  100. Foster, Peter (7 iyul 2009). "Han Chinese mob takes to the streets in Urumqi in hunt for Uighur Muslims". The Daily Telegraph. London. İstifadə tarixi: 18 yanvar.
  101. "Curfew in Chinese city of Urumqi". RTÉ. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  102. "Chinese police kill two Uighurs". BBC News. 13 iyul 2009. İstifadə tarixi: 13 iyul 2009.
  103. "Police shoot dead two suspects, injure another in Urumqi". China Daily. 13 iyul 2009. İstifadə tarixi: 13 iyul 2009.
  104. Clem, Will; Choi, Chi-yuk (14 iyul 2009). "Conflicting stories emerge after police shoot dead Uyghur pair". South China Morning Post. səh. A1.
  105. ↑ "Some Urumqi mosques defy shutdown". BBC News. 10 iyul 2009. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  106. . France24. 11 iyul 2009. 12 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  107. "Urumqi mosques closed for Friday prayers". Euronews. 9 avqust 2009. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  108. ↑ Buckley, Chris (10 iyul 2009). . Reuters. 2013-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  109. "China reimposes curfew in Urumqi". BBC News. 10 iyul 2009. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  110. Hille, Kathrin (19 iyul 2009). "Xinjiang widens crackdown on Uighurs". The Financial Times.
  111. Reuters.com. "Reuters.com." China jails Uighur journalist for 15 years – employer. Retrieved on 4 sentyabr 2010.
  112. "Outspoken Economist Presumed Detained". Radio Free Asia. 8 iyul 2009. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  113. "Uyghur Economist Freed, Warned". Radio Free Asia. 2009. İstifadə tarixi: 31 August 2009.
  114. Wines, Michael (23 avqust 2009). "Without Explanation, China Releases 3 Activists". The New York Times. İstifadə tarixi: 25 avqust 2009.
  115. "Minority riots erupt in China's west, media reports 140 deaths". The Indian Express. Associated Press. 6 iyul 2009. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  116. Choi, Chi-yuk; Wu, Vivian (8 iyul 2009). "Overseas media given freedom to cover unrest, but some areas still out of bounds". South China Morning Post. səh. A2.
  117. Graham-Harrison and Yu Le, Emma (6 iyul 2009). . Reuters. 2011-02-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  118. "Internet cut in Urumqi to contain violence: media". Agence France-Presse. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  119. Doran, D'Arcy (5 iyul 2009). "Savvy Internet users defy China's censors on riot". Agence France-Presse.
  120. 新疆今日起全面恢复互联网业务 [Starting today, Internet service completely restored in Xinjiang] (çin). news.china.com.cn. 14 may 2010. İstifadə tarixi: 14 may 2010.
  121. Martin, Dan (7 iyul 2009). "156 killed, new protest put down – China". Adelaide Now. Agence France-Presse. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  122. 视频:新疆自治区主席就打砸抢烧事件发表讲话 [Xinjiang chairman delivers message to citizens] (video) (çin). QQ News. 6 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  123. . Chinaview.cn. Xinhua. 20 iyul 2009. 22 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  124. . The Jakarta Post. Associated Press. 20 iyul 2009. 19 August 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  125. McGregor, Richard (7 iyul 2009). "Beijing handles political management of riots". Financial Times. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  126. "Report from Urumqi: Thousands of Chinese Troops Enter City Torn by Ethnic Clashes" (video). Democracy Now!. 9 iyul 2009. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009. Discussion of media coverage starting at 26:49, hotel and internet blackout at 29:00.
  127. Foster, Peter (7 iyul 2009). "Uighur unrest: not another Tiananmen". The Daily Telegraph. London. 2012-07-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  128. "Propaganda shows of Han-Uygur unity fall flat in Silk Road oasis town". South China Morning Post. Associated Press. 17 iyul 2009. səh. A7.
  129. Guo, Likun; Li, Huizi (7 iyul 2009). . Chinaview.cn. Xinhua. 31 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  130. "Hu Jin-tao sends Zhou Yong-kang to Xinjiang to direct safety work". China News Wrap. 10 iyul 2009.
  131. Kwok, Kristine (9 iyul 2009). "Hu's return seen as sign Beijing was caught out". South China Morning Post. səh. A4.
  132. Pomfret, James (30 iyul 2009). . Reuters. 2013-12-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  133. Jacob, Jayanth (26 iyul 2009). "Delhi shuts out Uighur matriarch". The Telegraph. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  134. "Uighur Kadeer arrives in Tokyo". BBC News. 28 iyul 2009. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  135. "Australia defies China to host Uighur leader Rebiya Kadeer". The Daily Telegraph. London. 31 iyul 2009. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  136. . Reuters. 7 iyul 2009. 2011-02-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  137. "Chinese Authorities Blame Internet for Fanning Uighur Anger". VOA News. 8 iyul 2009. 20 dekabr 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  138. Martin, Dan (6 iyul 2009). . Jakarta Globe. 10 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  139. . The Brunei Times. 7 iyul 2009. 13 yanvar 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  140. . Jakarta Post. Associated Press. 7 iyul 2009. 8 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  141. "UN human rights chief alarmed by 'major tragedy' in western China". UN News Centre. 7 iyul 2009.
  142. . Khaleej Times. Reuters. 7 iyul 2009. 25 iyul 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  143. . Chinaview.cn. Xinhua. 11 iyul 2009. 17 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  144. Faulconbridge, Guy (8 iyul 2009). . Reuters. 2011-08-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  145. Kazakh Foreign Ministry: Above 1,000 Kazakh citizens leave Xinjiang due to riots. Central Asian News. 9 iyul 2009
  146. "Central Asia Uighurs look on with fury at bloodshed". ABS CBN News. Agence France-Presse. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  147. Radio Free Europe/Radio Liberty (8 iyul 2009). "Kyrgyz Tighten Controls On Chinese Border". İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  148. Leonard, Peter (19 iyul 2009). "Seattle Times". ABC News. Associated Press. İstifadə tarixi: 19 iyul 2009.
  149. "World powers call for restraint amid China unrest". Channel News Asia. 8 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  150. "International reaction to Uyghur protest violence" (audio). Radio Australia. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  151. "France concerned over Xinjiang riots". Sino Daily. Agence France-Presse. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 19 dekabr 2014.
  152. Radio Free Europe/Radio Liberty (7 iyul 2009). "Uyghurs Abroad Blame China Policies For Unrest". İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  153. . Norway Post. Norwegian Broadcasting Corporation. 9 iyul 2009. 18 yanvar 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  154. . Today's Zaman. 7 iyul 2009. 8 mart 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2011.
  155. "Turkish FM calls on China to end violence". Taiwan News. Associated Press. 8 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  156. . Associated Press. 10 iyul 2009. 13 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  157. "Turkey attacks China 'genocide'". BBC News. 10 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  158. . Today's Zaman. Associated Press. 9 iyul 2009. 8 mart 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  159. "Turkish PM Erdogan likens Xinjiang violence to 'genocide'". France 24. Agence France-Presse. 10 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  160. . 22 sentyabr 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-25.
  161. Hille, Kathrin; Strauss, Delphine (15 iyul 2009). "China fury at Turkey's 'genocide' comments". Financial Times. İstifadə tarixi: 15 iyul 2009.
  162. "Turkey PM told to retract Xinjiang 'genocide' claim". The Malaysian Insider. 14 iyul 2009.
  163. . Reuters. 14 iyul 2009. 2014-11-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 iyul 2009.
  164. Kadeer, Rebiya (2009). Dragon Fighter One Woman's Epic Struggle for Peace with China. Kales Press. səh. 273. ISBN 978-0-9798456-1-1.
  165. "Cable: 09BEIJING2041_a". wikileaks.org. İstifadə tarixi: 21 oktyabr 2015.
  166. "Cable: 09BEIJING2185_a". wikileaks.org. İstifadə tarixi: 21 oktyabr 2015.
  167. Naser M. Al-Tamimi (5 sentyabr 2013). China-Saudi Arabia Relations, 1990-2012: Marriage of Convenience Or Strategic Alliance?. Routledge. 92–. ISBN 978-1-134-46153-0.
  168. "Afghanistan supports China's territorial integrity". Trend News. 8 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.[ölü keçid]
  169. . Chinaview.cn. Xinhua. 11 iyul 2009. 15 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010. (#invisible_char)
  170. "Vietnam expresses support for China's handling of Xinjiang unrest". Chinaview.cn. Xinhua. 8 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  171. . Chinaview.cn. Xinhua. 9 iyul 2009. 29 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  172. . Anadolu Ajansi. 9 iyul 2009. 20 dekabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  173. . Press TV. 9 iyul 2009. 14 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  174. New Delhi Television (7 iyul 2009). "Riots in China: 1400 people detained". Associated Press. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  175. Saad, Imelda (9 iyul 2009). "Singapore urges restraint in Xinjiang, China". Channel News Asia. İstifadə tarixi: 12 iyul 2009.
  176. "Taiwan condemns riots in Xinjiang, urges China to be tolerant". Taiwan News. Central News Agency. 9 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  177. "Uighur activist Rebiya Kadeer denied entry visa to Taiwan". The China Post. 26 sentyabr 2009. İstifadə tarixi: 29 yanvar 2010.
  178. "violence in Xinjiang worries foreign ministry". Swissinfo. 8 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  179. "Germany, Australia urge restraint in China unrest". Monsters and Critics. 7 iyul 2009. 29 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  180. . Radio Serbia. 9 iyul 2009. 5 August 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  181. "Press Secretary Andrei Popov responds to a media question over the events in Urumqi in Xinjiang Uyghur Autonomous Region of the People's Republic of China". Belarus Foreign Ministry. 9 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  182. "FM: China strongly condemns attacks on its foreign missions". China Daily. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  183. . Bloomberg. 7 iyul 2009. 5 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  184. "China shuts Hague embassy after Xinjiang protest". Hindustan Times. 7 iyul 2009. 25 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  185. Fraser, Suzan (7 iyul 2009). "Uighurs protest in Turkey, Norway". Associated Press. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  186. "Indonesians protest at Chinese embassy". Channel News Asia. 13 iyul 2009. İstifadə tarixi: 23 iyul 2011.
  187. . The Nation. 9 iyul 2009. 13 iyul 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  188. . Sri Lankan News. 10 iyul 2009. 16 August 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  189. "Chinese protests spread as deaths mount". CBC News. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  190. Buckley, Chris (8 iyul 2009). . Reuters. 2013-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 yanvar 2009.
  191. "US commission urges sanctions". South China Morning Post. Agence France-Presse. 16 iyul 2009. səh. A4.
  192. "China must investigate 156 deaths during protests in Urumqi". Amnesty International. 7 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  193. "China: Exercise Restraint in Xinjiang – Government Should Allow Independent United Nations Probe". Human Rights Watch. 6 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  194. "China demands Turkish retraction". BBC News. 14 iyul 2009. İstifadə tarixi: 14 iyul 2009.
  195. Stack, Liam (15 iyul 2009). "China warns citizens in Algeria of Al Qaeda threat". The Christian Science Monitor. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  196. Moore, Malcolm (14 iyul 2009). "Al-Qaeda vows revenge on China over Uighur deaths". The Daily Telegraph. London. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  197. Ward, Mark (6 iyul 2009). "China clampdown on tech in Urumqi". BBC News. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  198. Wines, Michael (7 iyul 2009). "In Latest Upheaval, China Applies New Strategies to Control Flow of Information". The New York Times. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  199. "Foreign reporters ordered out of Kashgar". International News Safety Institute. Agence France-Presse. 10 iyul 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  200. Jacobs, Andrew (3 iyun 2010). "In Leaked Lecture, Details of China's News Cleanups". The New York Times. İstifadə tarixi: 2 iyul 2010.
  201. [People's Daily criticises double standards in Western media attitudes to 7.5 incident]. People's Daily (çin). 10 iyul 2009. 2010-02-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010. English translation 2011-10-08 at the Wayback Machine on China News Wrap. Retrieved 18 yanvar 2010.
  202. Doran, D'Arcy (9 iyul 2009). "China extends hand to foreign media, but tightens grip elsewhere". Google. Agence France Presse. İstifadə tarixi: 5 aprel 2011.
  203. staff reporter (8 iyul 2009). "Posted photos source of western media gaffes". South China Morning Post. səh. A4.
  204. (çin). 南都周刊网 [Southern Metropolis Weekly]. 26 iyun 2009. 14 iyul 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  205. "Uighur group 'regrets' photo error". Al Jazeera. 10 iyul 2009. İstifadə tarixi: 13 iyul 2009.
  206. . Al Jazeera. 7 iyul 2009. 10 dekabr 2009 tarixində orijinalından (video) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  207. Branigan, Tania (3 August 2009). "China says Uighur leader's family condemn her". The Guardian. London. İstifadə tarixi: 3 August 2009.
  208. "Uighur leader's family 'blame her' for unrest: report". Agence France-Presse. 3 August 2009.
  209. "China 'to charge 83 over riots'". BBC News. 4 avqust 2009. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  210. Qiu Yongzheng (25 avqust 2009). . Global Times. 16 dekabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  211. "Trials due over Xinjiang riots". BBC News. 24 August 2009. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  212. "Report: More than 200 face trial over China ethnic riots". CNN News. 24 avqust 2009. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  213. "Nearly 200 arrest warrants issued". China Daily. 4 sentyabr 2009. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  214. "New arrests over China's Xinjiang ethnic riots". BBC News. 9 dekabr 2009. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2009.
  215. Stanway, David (26 sentyabr 2009). . Reuters. 2013-02-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2009.
  216. . Chinaview.cn. Xinhua. 10 oktyabr 2009. 15 yanvar 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2009.
  217. Watts, Jonathan (12 oktyabr 2009). "China sentences six men to death over ethnic riots". The Guardian. London. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  218. Bodeen, Christopher (12 oktyabr 2009). "China court sentences 6 to death in Xinjiang riots". USA Today. Associated Press. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  219. "China: Xinjiang Trials Deny Justice – Proceedings Failed Minimum Fair Trial Standards". Human Rights Watch. 15 oktyabr 2009. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2010.
  220. Le, Yu (26 yanvar 2010). "China sentences four more to death for Urumqi riot". Reuters. İstifadə tarixi: 11 aprel 2010.
  221. Cui Jia (5 dekabr 2009). "Riot woman sentenced to death for killing". China Daily. 17 aprel 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 dekabr 2009.
  222. MacDonald, Scott (4 dekabr 2009). "China sentences 3 more to death over ethnic riots". Associated Press.
  223. "Nine executed over Xinjiang riots". BBC. 9 noyabr 2009. İstifadə tarixi: 1 iyul 2010.
  224. Barriaux, Marianne (9 noyabr 2009). "China executes nine over Xinjiang unrest". Agence France Press. İstifadə tarixi: 1 iyul 2010.
  225. . Xinhua. 4 sentyabr 2009. 5 sentyabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  226. Bodeen, Christopher (4 sentyabr 2009). . Express India. Associated Press. 11 mart 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  227. "Chinese break up 'needle' riots". BBC News. 4 sentyabr 2009. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  228. "New Protests in Urumqi". Radio Free Asia. 3 sentyabr 2009. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  229. Bodeen, Christopher (4 sentyabr 2009). "China official: 5 killed during Urumqi protests". The Guardian. London. Associated Press. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  230. "Tensions high after Urumqi unrest". Al Jazeera. 5 sentyabr 2009. İstifadə tarixi: 6 sentyabr 2009.
  231. "'Five die' in China ethnic unrest". BBC News. 4 sentyabr 2009. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  232. . Chinaview.cn. Xinhua. 5 sentyabr 2009. 6 sentyabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 sentyabr 2009.
  233. "China replaces top Communist boss in Xinjiang region". BBC News. 24 sentyabr 2010. İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2010.
  234. "40,000 cameras keep watch on China's Urumqi". Agence France-Presse. 2 iyul 2010. İstifadə tarixi: 3 iyul 2010.
  235. Wines, Michael (27 August 2009). "China Approves New Law Governing Armed Police Force". The New York Times. İstifadə tarixi: 28 August 2009.
  236. Harwood, Matthew (28 avqust 2009). . Security Management. 16 iyul 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  237. . Chinaview.cn. Xinhua. 4 sentyabr 2009. 10 sentyabr 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  238. Li, Yuhui (2009). "Notes on the Chinese Government's Handling of the Urumqi Riot in Xinjiang" (PDF). China and Eurasia Forum Quarterly. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program. 7 (4): 11–15. ISSN 1653-4212. İstifadə tarixi: 16 fevral 2010.[ölü keçid]
  239. Jacobs, Andrew (14 noyabr 2010). "Aid Fuels Change of Fortunes on Silk Road". New York Times. İstifadə tarixi: 6 noyabr 2011.
  240. Hills, Kathrin (3 iyul 2010). "China deploys hundreds of social workers to ease plight of Uighurs", pg 1, Financial Times
  241. Hills, Kathrin (3 iyul 2010). "Development unlikely to drown out disharmony", pg 4, Financial Times
  242. . Chinaview.cn. Xinhua. 26 August 2009. 29 avqust 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  243. . Chinaview.cn. Xinhua. 12 avqust 2009. 23 August 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  244. . Chinaview.cn. 11 oktyabr 2009. 6 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2009.
  245. . Chinaview.cn. Xinhua. 1 sentyabr 2009. 6 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 sentyabr 2009.
  246. Teague, Matthew. . NBC News online. 9 avqust 2011 tarixində orijinalından (video) arxivləşdirilib. 1:41–2:15.
  247. . English.news.cn. Xinhua. 17 yanvar 2010. 6 noyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  248. ↑ Cui Jia (8 fevral 2010). "More websites back online in Urumqi". China Daily. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  249. "Across China: Xinjiang". China Daily. 10 fevral 2010. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  250. Grammaticas, Damian (11 fevral 2010). "Trekking 1,000 km in China for e-mail". BBC News. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  251. . English.news.cn. Xinhua. 18 yanvar 2010. 6 may 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.
  252. Bristow, Michael (18 yanvar 2010). "China allows texting in Xinjiang six months after riots". BBC News. İstifadə tarixi: 11 fevral 2010.

Xarici keçidlər

Hadisə barədə xəbərlər
  • Xinhua News Agency coverage
  • CCTV special coverage  (çin.)
  • Timeline: Xinjiang unrest, BBC
Fotolar
  • Outrage in China After Riot Deaths 2011-08-07 at the Wayback Machine, Life
  • Race Riots Continue in China's Far West, Time
  • Ethnic clashes in Urumqi, China, The Boston Globe

Avqust 11, 2021
2009, urumçi, iğtişaşları, 2009, iyul, urumçi, iğtişaşları, urumçi, qarşıdurması, çinin, şimal, qərbində, yerləşən, sintszyan, uyğur, muxtar, rayonunda, başlayan, qarşıdurmalarla, iğtişaşlarla, müşayiət, olunaraq, müddət, davam, edən, hadisələr, zənciri, iğtiş. 2009 cu il iyul Urumci igtisaslari ve ya Urumci qarsidurmasi Cinin simal qerbinde yerlesen Sintszyan Uygur Muxtar Rayonunda baslayan ve qarsidurmalarla igtisaslarla musayiet olunaraq bir muddet davam eden hadiseler zenciri Igtisaslara sebeb Quanqdonqda yayilmis esassiz sayielerden sonra etnik hanlar terefinden iki uygurun oldurulmesi ve qatillerin hebs edilmemesi oldu Igtisaslar texminen 1000 nefer uygurun etirazlari ile basladi 12 Lakin hadiseler tedricen basqa mecraya dogru inkisaf etdi ve hanlari hedefleyen hucumlar heyata kecirildi Cin Xalqinin Silahli Polisi hazir veziyyete getirildi ve 2 gun sonra yuzlerle han hem polislerle hem de uygurlarla doyusmeye basladi Cin Xalq Respublikasi resmilerinin aciqladigi reqeme gore ekseriyyeti hanlardan olmaqla umumilik 197 nefer heyatini itirmis 1721 nefer yaralanmis xeyli sayda masin ve bina dagidilmisdi 13 14 Igtisas gunlerindeki polis axtarislari zamani yoxlanilan bir cox uygur yoxa cixdi Human Rights Watch un bildirdiyi melumata gore bele hallarin sayi 43 neferdir 15 Real reqemlerin ise daha yuksek olmasi ehtimal edilir 16 2009 cu il Urumci qarsidurmasiTianci yolunda telefonla cekilmis videodan siddet goruntuleriTarix 5 iyul 2009Yeri Urumci Sintszyan Uygur Muxtar Rayonu Cin Xalq RespublikasiSebebi Saoquan hadisesinden sonra yaranmis qezebNeticesi Igtisaslar yatirildiMunaqise terefleriUygurlar Hanlar ve hueylerXalq Silahli PolisiTereflerin quvvesi3 000 1 1 000 2 1 000 3 4 5 ItkilerOlumler 197 6 7 Yaralilar 1 721 8 9 Hebs olunanlar 1 500 10 Mehkum edilenler 400 11 namelumUmumi itkiler197 Vikianbarda elaqeli mediafayllarEtirazlar Cinin cenubunda yerlesen Saoquanda bas vermis hadiseye etiraz ucun baslanmisdi 17 Hemin hadise zamani iki uygur qetle yetirilmisdi Polis ise mesele barede arasdirma baslatmisdi Her halda musahideciler etirazlarin igtisaslara cevrilmesinin sebebi meselesinde qeti fikre sahib deyiller Merkezi Cin hakimiyyeti iddia edir ki igtisaslar xaricden daha deqiq desek Dunya Uygur Konqresi ve onun rehberi Rebiyye Qedir terefinden teskil edilmisdir 18 Rebiyye Qedir iddialari redd ederek bildirmisdir ki o Cin uygurlarinin oz muqeddaratini teyin etme yolunda siddete muracieti qebul etmir 19 Cin metbuati hadiseleri genis sekilde isiqlandirmis ve 2008 ci ilde bas vermis Tibet hadiseleri ile muqayise etmisdi Igtisaslar baslayan zaman Sintszyanda telefon ve internet elaqesi kesildi Qarsidaki bir nece hefte erzinde ise minden cox uygur hebs edildi Uygur mescidleri muveqqeti olaraq baglanildi Kommunikasiyanin mehdudlasdirilmasi ve guclu polis nezareti 2010 cu ilin yanvar ayina qeder davam etdi 20 2009 cu ilin noyabrindan etibaren 400 nefer igtisaslar zamani toretdikleri emellere gore hebs edildi Hemcinin eyni vaxtda 9 nefere olum hokmu oxundu ve 2010 cu ilin fevralinda daha 26 nefere de olum hokmu oxundu Mundericat 1 Arxa plan 1 1 Bilavasite sebebler 2 Hadiseler 2 1 Ilk numayisler 2 2 Eskalasiya ve yayilma 2 3 Yaralananlar ve deymis ziyan 2 4 5 iyuldan sonra 3 Reaksiyalar ve cavablar 3 1 Daxili reaksiya 3 1 1 Kommunikasiya kesintileri 3 1 2 Hokumet 3 1 3 Internetdeki munasibet 3 2 Beynelxalq reaksiyalar 3 2 1 Hokumetlerarasi teskilatlar 3 2 2 Olkeler 3 2 3 Qeyri hokumet teskilatlari 3 3 Metbuatda isiqlandirma 4 Netice ve uzunmuddetli tesiri 4 1 Hebsler ve mehkemeler 4 2 Sonraki narahatliqlar ve tehlukesizlik tedbirleri 4 3 Qanunvericilik ve tehqiqat 4 4 Ictimai xidmetler ve internete giris 5 Istinadlar 6 Xarici kecidlerArxa plan RedakteSintszyan Cin Xalq Respublikasina daxil olan ve Merkezi Asiyada yerlesen boyuk regiondur Eyaletde muxtelif etnik qruplar yasayir Ehalinin 45 faizi uygur 40 faizi ise handir 21 Yuksek sekilde senayelesdirilmis paytaxt Urumcide 2 3 milyondan cox insan yasayir Paytaxt sakinlerinin 75 faizi hanlar 12 8 faizi uygurlar 10 faizi ise diger etnik qruplardir Umumilikde uygurlarla han hokumeti arasinda Sintszyan bolgesine tarixi haqq iddiasi baximindan mubahiseler movcuddur Uygurlar inanirlar ki onlar bu bolgenin yerli sakinleridirler Hokumet siyasetine gore ise Sintszyan en azi e e 200 ci ilden hanlara aiddir CXR uygurlari yerli ehaliden daha cox milli azliq kimi siniflendirmisdi ve hanlar onlardan daha ustun ve daha yerli ehali hesab edilirdi CXR milyonlarla hanin Sintszyana miqrasiyasini teskil etmis onlarin siyasi ve iqtisadi olaraq hakim olmalarina serait yaratmisdi 22 23 24 XIX esrin baslangicinda Tzin sulalesinin bolgeni yeniden ele kecirmesinden 40 il sonra Sintszyanin simalinda han ve hueylerin sayi 155 000 min idi Bu bolgenin cenubunda yasayan uygurlarin sayindan texminen 2 defe cox idi 25 Tzin sulalesi zamani XIX esrde heyata kecirilen ehalinin siyahiyaalinmasi zamani bolgenin etnik gostericileri de eks etdirilmisdi Bu dovrde bolgede yasayanlarin 30 faizi han 60 faizi ise turk kimi gosterilmisdi 1953 cu ilde ise gostericiler dramatik formada deyismisdi Ehalinin 6 faizi han 75 faizi uygur idi 2000 ci ilde de ehalinin faiz nisbeti yeniden keskin deyismisdi 40 57 faiz han ve 45 21 faiz uygur 26 Professor Stenli V Tups bildirir ki Sintszyanin bu gunki demoqrafik gostericileri Tzin hakimiyyetinin erken dovru ile benzerdir Tzinler Sintszyanin simalindaki monqollari cunqar oyratlari kocurdukden sonra onlarin yerine hueyleri hanlari uygurlari xibeleri ve qazaxlari kocurduler Bu zaman Sintszyanin 1 3 ni teskil eden simali hueylerden ve hanlardan 2 3 i teskil eden ve Tarim Basin adlanan cenub hissesi ise uygurlardan ibaret idi 27 CXR nin etnik azliq siyasetinin han ehalisinden ayri olaraq uygur etnik kimliyini guclendirmesine baxmayaraq bezi alimler iddia edir ki resmi Pekin qeyri resmi formada calisir ki monolinqual monokulturel ve ehalinin ekseriyyetini teskil eden kimliye esaslanan modeli destekleyir 28 29 30 Eyni zamanda resmi daireler her hansisa separatizm hallarinin meydana cixmamasi ucun de ellerinden geleni edirler 31 32 Medeni ferqliliklere elave olaraq hokumetin bu siyaseti zaman zaman uygurlarla hanlar arasinda toqqusmalara sebeb olmusdur 33 34 Diger terefden miqrasiyanin neticesi ve hokumetin siyaseti uygurlarin dini azadliqlarinin ve hereket etme serbestliyinin mehdudlasmasi ile neticelenmisdir 35 36 Bir cox uygur iddia edir ki hokumet onlarin tarixlerini ve enenevi medeniyyetlerini mehv etmek isteyir Diger terefden bezi hanlar uygurlarin bir usaq siyaseti nden azad olmalarini universitetlere daha rahat qebul olmalarini ve separatizme daha meylli olmalarina vurgu edirler 37 38 Hanlarla uygurlar arasindaki bu gerginlikler son illerde muxtelif etiraz dalgalarina sebeb olmusdur 39 Sintszyanda bas vermis etnik ve kulturel toqqusmalara misal olaraq 1997 ci il Gulce hadiselerini 2008 ci il Qasqar hucumunu 2008 Yay Olimpiya Oyunlarindan evvelki narahatliqlari ve diger icik hecmli hucumlari gostermek olar 40 41 Bilavasite sebebler Redakte Igtisaslar Quanqdonq eyaletinin Saoquan seherinde bas vermis siddet hadiselerinden gunler sonra bas verdi Burada xeyli sayda miqrant isci qitligini ortadan qaldirmaq ucun ise goturulmusdu Dovlet metbuatina gore bundan narazi qalan kecmis isci 6 uygur kisi terefinden 2 han qadina tecavuz edildiyi barede sayieler yaymisdi 42 Resmi dairelerin bildirdiyine gore sonradan bu iddiani dogrulayacaq hec bir subut tapilmamisdir 43 Bu sayieler Quanqdonq zavodunda etnik esasli toqqusmalara sebeb oldu ve 25 26 iyun tarixinde bas vermis hadiseler zamani iki uygur qetle yetirildi 44 Surgunde olan uygur liderleri oldurulenlerin sayinin cox oldugunu bildirmisdiler Resmi dovlet agentliyi olan Xinhua Xeber Agentliyi ise sayieni yayan sexsin hebs edildiyi barede melumat yaydi 45 Uygurlarsa hakimiyyetin uygur iscileri mudafie etmediyini ve uygurlarin qetle yetirilmesine gore hec bir hanin hebs edilmediyini iddia edirdiler 46 Buna etiraz etmek ucun 5 iyulda Urumcide etiraz yurusu teskil edildi Etirazcilarin meqsedi hadiseleri etrafli arasdirmaq ucun hokumeti tesviq etmek idi 47 Bir anda numayis zorakiliga cevrildi Hokumet beyanatinda igtisaslari evvelceden qurulmus mutesekkil zorakiliq xaricden tehrik edilmis ve qanunsuz olaraq heyata kecirilmis adlandirdi Sintszyan regional hokumetinin katibi Nur Bekri 6 iyulda Saoquan hadiselerinden separatcilarin istifade etdiyini bazar gunu hadiselerinin xarici quvveler terefinden etnik ve sosial stabilliyi pozmaq ucun teskil edildiyini bildirdi 48 Hokumet surgunde olan azadliq qrupunu Dunya Uygur Konqresini DUK igtisaslari internet uzerinden qizisdirmaqda ve tehrik etmekde gunahlandirdi Hokumet menbeleri Tibetdeki igtisaslardan sonra etdiyi nitqlere ve Urumcide bir sey olacagini soylediyi telefon yazilarina istinaden xususile Rebiyye Qediri gunahlandirdi 49 Cinli dovlet memurlari DUK i uzvu oldugu iddia edilen ve video yaymaqla etnik munaqiseni qizisdirmaqda ittiham olunan bir sexsi hebs etdi 50 Hemin sexs uygurlari hanlara qarsi vurusmaga cagirirdi Urumci seherinin belediyye sedri Cirla Isameddin ise etirazcilarin QQ qruplari uzerinden onlayn formada teskilatlandigini bildirmisdi 51 Gundelik Cin qezeti hadiseler zamani etirazlarin Orta Serqin terrorcu teskilatlarina yardim etmek ve separatizmi desteklemek ucun teskil edildiyini yazmisdi 52 53 Rebiyye Qedir bu iddialari redd edirdi ve etirazlarla elaqesinin oldugunu redd ederek esas sebeb kimi agir polis zulmunu Saoquan hadiseleri zamani meydana cixan narahatligi ve uzun illerdir davam eden Cin zulmunu gosterirdi O hemcinin etirazlarin hec bir terrorcu ve separatci teskilatla elaqesinin olmadigini da bildirirdi 54 DUK uzvleri hadiselerin bele gerginlesmesine sebeb kimi ise polisin kutleni dagidarken sert gucden istifade etmesini gosterirdiler Zamanla butun partiyalar etirazlarin evvelceden planlanlasdirildigi firkinde hemfikir oldu esas muzakire meselesi ise siddetin evvelceden planlasdirildigimi yoxsa spontan formada ortaya cixdigi meselesi idi Diger muzakire edilen mesele ise etirazlarin sepraratci arzularla ya sosial edaletsizlikle bagli oldugu idi 55 Hadiseler RedakteIlk numayisler Redakte Numayisler 5 iyulda esas turist kucesi olan Boyuk Bazarda basladi ve insanlar tedricen Xalq Meydaninda toplandi 56 Numayisler dinc formada baslamisdi ve resmi dairelerin sahidlerin bildirdiyine gore istirakcilarin sayi texminen 1000 idi Lakin DUK istirakcilarin sayinin 10 000 oldugunu bildirib 57 58 6 iyul tarixinde Nur Bekri oten gunun resmi vaxt gostericilerini elan etdi Bu hesabata gore texminen yerli vaxtla 17 00 da 200 etirazci Xalq Meydanin toplanmis ve onlrin 70 neferi hebs edilmisdir Bundan sonra kutle esasen uygurlarin yasadigi Cenubi Ciefanq yolu uzerinde Erdaoqiaoda ve Sanxi kecidinde toplasmisdir Texminen 19 40 da min neferden cox etirazci Sanxi kecidindeki xestexananin qarsisina toplasmis ve 300 neferden cox sexs Renmin yolunu ve Nanmen bolgesini bloklamisdir Bekrinin bildirdiyine gore etirazcilar polisin 20 18 de kutleye mudaxile etmesinden sonra erazideki avtobuslari yandirmaga baslamisdir 59 Numayisler nece nezaretden cixmasi deqiq bilinmir 60 61 62 Bezileri buna sebeb kimi polisin davranislarini gosterir 63 Polisin kutleye qarsi sert gucden istifade etmesi esas getirilir Dunya Uygur Konqresi hadiseler baslayan zaman celd formada beyanat yayimladi ve etirazlar zamani polisin etirazcilara qarsi olumcul mudaxile gosterdiyini cox sayida sexsin heyatini itirdiyini bildirdi 64 65 Rebiyye Qedir etirazcilar arasinda provakatorlarin oldugunu iddia edirdi 66 67 Bezileri ise siddetden ilk defe etirazcilarin istifade etdiyini bildirmisdir Hokumetin resmi movqeyi bu zorakiligin yalniz etirazcilarin tesebbusu ile baslamamasi xaricdeki Uygur separatcilari terefinden evvelceden dusunulmus ve elaqelendirilmis olmasi idi Yerli ictimai tehlukesizlik burolarinin bildirdiyine gore xeyli sayda uygur igtisaslarda istirak etmek ucun basqa seherlerden Urumciye gelmis ve 2 3 gun evvelden silahlar hazirlamaga baslamislar Lakin bu iddialar hec vaxt subut olunmadi 68 Eskalasiya ve yayilma Redakte Polisle qarsidurmadan sonra etirazlar daha da siddetlendi Etirazcilar polise das atmaga masinlari yandirmaga ve dukanlara daxil olmaga basladi Baslangicda igtisaslarda 1 000 uygur istirak edirdise sonradan bu say 3 000 e catdi Xarici jurnalistler ise her iki dinden ve etnosdan olan qruplarin bir birilerine hucum ede bileceklerini bildirmisdiler Her halda igtisaslar zamani her iki etnosun bir birine hucumlari reallasmisdi Etirazcilarin ekseriyyetinin uygurlardan ibaret olmasina baxmayaraq siddet gosterenlerin hamisi hec de uygurlar deyildi 69 Etirazlar zamani bir cox hanin ve uygurun bir birilerine komek etdiyi canini xilas etdiyi musahide edilmisdi 70 Sehere 1 000 polis yeridildi Polisler goz yasardici qazlardan su sirnaqlarindan deyeneklerden ve s den istifade edirdi Seherdeki barrikadalar temizlenildi ve sehere zirehli texnika yeridildi 57 71 72 Metbuat konfransi zamani belediyye sedri Cirla Isameddin bildirdi ki 20 15 den etibaren etirazcilar doyusmeye ve dagitdilar toretmeye baslamis polis masinlarini devirmis ve yandirmisdirlar 20 30 dan ise Cenubi Ciefanq yolunda toqqusmalar daha da gerginlesmis ve etirazcilar hucumlarini daha da keskinlesdi Tezlikle 700 800 etirazci Xalq Meydanindan Dximen ve Xiaoximen bolgesine getmis ve burada polisle toqqusmaga basladi Hadiseler zamani 6 nefer heyatini itirmis 6 i polis olmaqla 26 nefer yaralandi Qaynar noqtelre olan Renmin yoluna Nanmeni Tuanjie yoluna Yanan yoluna ve Cenubi Xinhua yoluna elave polis quvveleri gonderildi Polis 22 00 da kommersiya kucelerinde ve yollarda nezareti ele ala bildi Lakin uygurlarin cinlilerle toqqusmasi ve etirazlari diger kucelerde davam edirdi 73 Belediyye sedrinin bildirdiyine gore bundan sonra polis kicik qruplara bolunmus ve kuceleri temizlemeye basladi Hemcinin kucelerde main sixliginin ve xaosun qarsisini almaq ucun texminen 12 saatliq neqliyyata mehdudiyyet getirildi 74 Resmi xeber agentliyi olan Xinhua agentliyi hokumetin diger yerlerde de igtisaslar teskil edilmesine inandigini yazmisdi Bu yerlere misal olaraq ise Agsu ve Yili prefekturalari gosterilirdi 75 Etiraz numayisleri Sintszyanin cenubunda yerlesen Qasqara da sicramisdi 76 Cenubi Cin Seher Postasi qezeti Qasqarda dukanlarin bagli olmasini esas mescidin Cin ordusu terefinden muhasireye alinib qapadildigini yazirdi Yerli uygurlar polis quvvelerini sertguc tetbiq etmekde ittiham edirdiler Onlarin bildirdiyine gore polis dinc numayise mudaxile edib guc tetbiq ederek 50 uyguru hebs etmisdi 77 Bir diger toqqusma xeberi 7 iyulda geldi Mescidin yaxinliginda 50 den cox uyour hebs edilmisdi Qasqar Muellimler Inistitutunda 12 000 den cox telebe universitet seherciyine qapadilmisdi Gumanki onlardan bezileri etiraz numayislerinde istirak etmek ucun Urumciye getmisdi 78 Yaralananlar ve deymis ziyan Redakte Igtisaslarin ilk saatlarinda dovlet metbuati olenlerin sayinni 3 oldugunu elan etmisdi 79 lakin ilk geceki toqqusmalardan sonra olenlerin sayi suretli formada yukseldi 6 iyulda Xinhua agentliyi 129 neferin olduyunu elan etdi 80 Novbeti gunlerde de hem dovlet metbuati hem de partiya mensublari olu sayi barede muxtelif reqemleri dile getirdiler Nehayet 18 iyul tarixinde olu sayinin 197 yarali sayinin ise 1 721 oldugu elan edildi 13 81 1 721 injured 14 82 Dunya Uygur Konqresi ise olulerin sayinin 600 civarinda oldugunu idda edirdi Xinhua olenlerin ve yaralananlarin etnik gostericilerini vermekde telesmirdi 83 Lakin The Times ve The Daily Telegraph kimi qezetlerin bildirdiyen gore heyatini itirenlerin ekseri han idi 10 iyul tarixinde Xinhua nehayetki olulerin etnik mensubiyyetini elan etdi Heyatini itiren 184 sexsden 137 i han 46 i uygur ve 1 i huey idi 84 Sahidlerin bildirdiyine gore 12 neferlik uygur etirazci qrupu polis terefinden gullelenmisdi 85 86 Yaralananlarin da sayi texminen buna uygun idi Xestexanalarin verdiyi melumata esasen yaralilarin 2 3 u hanlar teskil edirdi 87 Dunya Uygur Teskilati ise qetle yetirilen ekser uygurun hesabatlarda yer almadigini bildirirdi 88 2009 cu ilin avqustunda Cin hokumeti terefinden beyan edilmis hesabata gore heyatini itirmis 156 mulki sexsden 123 u han 10 u uygur ve 1 i mancurdur 89 Uygurlar ise bunu qebul etmir ve reqemlerin heqiqeti eks etdirmediyini bildirirler 61 Xinhua hemcinin 627 masinin yandiridigini ve 633 konstruksiyanin ziyan gorduyunu de bildirmisdi 90 Urumci belediyye sedri her olen gunahsiz sexsin ailesine 200 000 defn xerclerine gore ise 10 00 verildiyini bildirdi 91 Bu reqemler sonradan iki qat artirildi Beldiyye sedri kompensasiya xerclerinin umumilikde 100 milyon tutacagini texmin etdiyini bildirmisdi 92 5 iyuldan sonra Redakte Seherdeki veziyyet hele gergin olarken xarici jurnalistler sehere devet edildiler Onlar seherde olarken Cin ordusu mensublari ile uygur aileleri arasinda aqressiv mubahiselerin sahidi olmusdular Aileler ovladlarinin hec bir esas olmadan hebs edildiyini bildirirdiler 93 Uygur qadin The Daily Telegraph jurnalistine bildirmisdi ki 6 iyul gecesinde Cin ordusu onlar yasayan mehelleye daxil olmus qapilarini qirmis ve hec bir esas olmadan butun kisileri hebs etmisdir 94 7 iyul tarixinde resmi daireler 1 434 neferin hebs edildiyini bildirdi 200 300 neferlik uygur qadin qrupu esassiz hebs edilenlerin azad edilmesi ucun etirazlara basladilar 95 Numayis zamani veziyyet gerginlesse de polisle toqqusma bas tutmadi 96 97 Rebiyye Qedir 10 000 e yaxin sexsin bir gecede yoxa cixdigini bildirmisdir 98 Human Rights Watch ise 6 7 iyul tarixlerinde 43 uygur kisinin Cin tehlukesizlik quvveleri terefinden aparildigini bildirmisdir Onlar hemcinin bunun ayzberqin sadece gorunen terefi oldugunu da elave etmisdirler Human Rights Watch idda edir ki 20 i yaslarinda olan ve polis terefinden aparilan uygurlardan 20 oktyabr 2009 cu il tarixinden etibaren hec bir xeber alinmamisdir 7 iyul tarixinde Urumcide hanlarin silahlarla musayiet olunan boyuk olculu numayisleri basladi 99 Istirakcilarin sayi barede qerb metbuatinda muxtelif iddialar var idi Gosterilne say yuzlerleden 10 000 e qeder deyisirdi 98 100 The Times uygurlarla hanlar arasinda toqqusmalarin oldugunu ve hanlarin uygurlardan intiqam almaq ucun silahlandigini yazmisdi Numayisi dagitmaq ucun polis gozyasardici qazdan istifade etdi 101 Meqafonla ihaliye muraciet edilerek evlerine getmeleri istenilirdi Urumcinin partiya teskilatinin sedri Li Zhi masinin damindan meqafonla insanlari dagilismaga sesleyirdi Kutlevi etirazlar 8 iyulda tamamile basa catdi 102 103 104 Seher boyunca tek tuk hadiseler bas verse de umumi olaraq hadiseler normal axarina geri donurdu Igtisaslardan sonraki gunlerde minlerle insan seheri terk etmeye basladi ve avtobus qiymetleri 5 defe bahalasdi 105 106 10 iyulda ceher rehberliyi ictimai tehlukesizliye gore seher mescidlerinin ibadet ucun qapadildigini elan etdi Hemcinin cox sayda insanlarin bir yere toplanmasinin enenevi cume ibadeti olan cume namazlarinin toplu formada qilinmasinin tehlukeli oldugu deyildi 105 107 Lakin uygurlar kutleler halinda toplanaraq cume namazlarini qilirdilar Her hansisa hadiseye sebeb olmamaq ucun rehberlik iki mescidin ibadete acilmasina icaze verdi 108 109 Cume namazindan sonra insanlar hele de hebsde saxlanilanlarin azadliga buraxilmasi ucun etiraz etmelerine baxmayaraq numayis dagidildi ve 5 6 nefer hebs edildi 108 Avqust ayinin evvellerinde 300 neferden cox insan hebs edildi BBC e gore igtisaslar sebebi ile hebs edilenlerin umumilikde sayi 1 500 neferden cox idi The Financial Times ise hebs edilenlerin sayinin texminen 4 000 nefer oldugunu texmin edirdi Qeyd etmek lazimdir ki bu zaman Urumci hebsxanalari artiq dolmusdu Buna gore de mehbuslarin ordunun anbarlarinda saxlanilmasina baslanmisdi 110 Uygur Amerikan Assosiasiyasi gore xeyli sayda uygur jurnalist ve bloqqer de igtisaslardan sonra hebs edilmisdir Onlardan biri olan jurnalist Qeyret Niyaz xarici metbuata musahibe verdiyi ucun 15 il hebse mehkum edilmisdi 111 Diger ses kuylu hebs ise Ilham Tohti ile bas verdi Minzu Universitetinde iqtisadiyyat muellimi olan Tohti de Sintszyan hakimiyyetini tenqid etdiyi ucun igtisaslardan iki gun sonra hebs edilmisdi 112 113 114 Reaksiyalar ve cavablar RedakteDaxili reaksiya Redakte Kommunikasiya kesintileri Redakte Mobil telefon ve internet xidmetleri igtisaslar zamani ve ondan sonra bir muddet mehdudlasdirilmisdi Cin mobil telefon xidmeti hadiselerin daha da boyumemesi ucun mobil zengleri kesdiyini bildirmisdi 115 Hemcinin Sintszyana edilen ve ya buradan edilen beynelxalq zengler da bloklanmisdi 116 Regiona internet verilisi ya tamamile dayandirilmis ya da bezi yerli saytlar qapadilmisdi 117 118 9 iyul tarixinde Urumcinin Hot Tak otelinde qalan El Cezire jurnalisti bildirmisdi ki onlarin oteli seherde internete giris mumkun olan yegane yer idi lakin onlar oz mesajlarini ve ya beynelxalq zenglerini reallasdira bilmirdiler Yerli saytlarin ekseriyyeti ve google senzuraya meruz qaldi Tez bir zamanda etirazlardan cekilmis goruntuler Twitterde YouTubeda ve Flickrde yayimlandi 119 Ekser dunyanin diger yerlerinden Sintszyan saytlarina giris qadagan edildi 14 may 2010 cu il tarixine qeder yeni texminen bir il Sintszyanda internet mehdud sertler altina verildi 120 Hokumet Redakte Cinin dovlet terefinden idare olunan televiziyalari etirazcilarin masinlari yandirmasi videolarini durmadan yayimlayirdilar 121 Resmiler ise partiyanin verdiyi reaksiyani tekrarlayirdilar Belediyye sedri Nur Bekri verdiyi musahibesinde Saoquan hadisesini barede danismis ve Quanqdonq Sintszyan hadiselerinin hokumet terefinden edaletli ve etrafli formada arasdirildigini bildirmisdi Bekri hadiselerinin evvelceden planlanmis ve dusunulmus oldugunu bildirmisdi 122 Sintszyan Regional Xalq Konqresinin Daimi Komitesinin katibi Eligen Imibaxi 5 iyul igtisaslarini ekstremizm separatizm ve terrorizm numunesi adlandirmisdi 123 124 Cin metbuati oz fealiyyetinde igtisaslari etrafli formada eks etdirmisdi 125 Igtisaslar ve qarsidurmalar sakitlesdirildikden sonra Cin dovleti xarici jurnalistleri bolgeye devet etdi Bu hadise evveller gorulmemisdi Texminen 100 metbu orqandan olan jurnalistler tez bir zamanda Sintszyana geldiler Hoy Tak otelinde yerlesdirilen jurnalistlerle 30 internet elaqesi paylasilmmisdi 126 The Financial Times Cinin bu siyasetini 2008 ci il Tibet hadiseleri zamani bas vermis ictimai munasibetler felaketi nden sonra alinmis qerar olaraq qiymetlendirmisdi 127 Igtisaslar yatirildiqdan sonra Cin metbuati genis hecmli propaqandaya basladi Propaqandada Sintszyandaki etnik harmoniya teblig edilirdi Yerli televiziyalarda uygur ve han musiqicilerden teskil edilmis xor Biz eyni ailenin uzvleriyik mahnisini oxuyurdu Igtisaslar zamani qehremancasina hereket eden uygurlar baredeproqramlar cekilirdi Yuk masinlari kucelerde gezerek suarlar seslendirirdi Esas suar insanlari 3 quvveye terrorizme separatizme ve ekstremizme qarsi xeberdar etmek idi 128 Cin prezidenti ve Kommunist Partiyasinin bas katibi Hu Cintao Italiyadaki Boyuk Sekkizler goruslerimi yarimciq qoyaraq olkesine geri dondu 73 129 Tecili Siyasi Buronu iclasa cagiran Cintao Daimi Komitenin uzvu Zhou Yonqkanqi tehlukesizliyi ve nizami temin etmek ucun Sintszyana gonderdi 130 Cenubi Cin Gundelik Postasi qezeti hokumetdeki menbesine istinaden bildirirdi ki Urumci hadiseleri hakimiyyetin inqilabin 60 illiyi ile bagli planladigi tedbirler planina da tesir etmisdir 131 Quanqdonq Eyalet Komitesinin katibi Vanq Yanq hokumetin etnik azliqlara olan siyasetinde deyisikliklere getmesinin vacib oldugunu bildirmis eks halda mueyyen problemlerle qarsilasa bileceyini demisdi 132 Bir tehlukesizlik planlayicisi inqilabin 60 illiyi munasibetile Sintszyana qonsu bolgelerden de qosun gonderileceyini bolgedeki umumi tehlukesizlik quvveleri sayinin 130 000 e catdirilacagini demisdi Igtisaslardan sonra Cin hokumeti Rebiyye Qedirin sefer etdiyi olkelere diplomatik tezyiqler etmeye basladi Iyulun sonlarinda Hindistan Cinin mesleheti ile Rebiyye Qedirin viza muracietini redd etdi 133 Rebiyye Qedirin Yaponiya seferinden sonra Cindeki yapon sefiri XIN e cagirildi ve ona bu bmesele barede Cinin naraziligi bildirildi 134 Rebiyye Qedirin oz heyati barede cekilmis filmin teqdimati ucun Avstraliyaya getmesinden sonra Cin Avstraliyaya da etiraz etmis ve filmin teqdim edilmemesini istemisdi 135 Internetdeki munasibet Redakte Cin internetinde qarsidurmalara munasibet resmi dovlet munasibetinden ferqli oldu Internetdeki bloklamalara ve senzuraya baxmayaraq internet istifadecileri qarsidurmalar barede oz fikirlerini yazmaga davam etdiler Muzakireciler arasinda hokumet terefinden cixis edenler olsa da uygurlarin niye bunu etdiklerini oyrenmeye calisanlar da az deyildi 136 Hokumet numayendeleri tez bir zamanda muxtelif serhleri ve yazilari silseler de gunahkarlarin tapilib cezalandirilmasi umumi teleb idi Bezi postlarda hem hanlar hem de zliqlar terefinden sevilen general Vanq Zhene hesr edilirdi 137 Bir cox uygur Sintszyanda kommunist hakimiyyetinin yeniden mohkemlenmesinden sonra repressiyaya meruz qalacaqlarindan qorxurdu Beynelxalq reaksiyalar Redakte Hokumetlerarasi teskilatlar Redakte BMT Bas katib Pan Gi Mun butun terefleri temkinli olmaga cagirdi ve Cini mulki ehalini vetendaslarini qorumaga cagirdi 138 Hemcinin o Cini insanlarin serbest toplasma soz azadliqlarina hormet etmeye cagirdi 139 Insan huquqlari aktivisti Navi Pilley olenlerin sayindan tesvise dusduyunu ve igtisaslarin yalniz bir gun oldugunu nezere alsaq olu sayinin heddinden artiq cox oldugunu bildirdi 140 141 O hemcinin bildirmisdi ki Cin mehbuslarla beynelxalq normalara uygun formada davranmalidir 142 Sanxay Emekdasliq Teskilati Bu teskilat resmi beyanat yayimlayaraq hadiseler zamani heyatini itiren gunahsiz sexslerin ailelerine bassagligi verdiklerini bildirdi Hemcinin teskilat Sintszyanin Cinin ayrilmaz hissesi oldugunu buna gore de hadiseleri Cinin daxili isi oldugununa inandiqlarini elave etdi 143 Rusiya XIN rehberi Sergey Lavrov etirazcilari etnik dozumsuzluk yayan suarlar seslendirdiklerine gore qinadi 144 Cinin qonsulari olan Qazaxistan ve Qirgizistan qacqin axinlari ucun hazirlasdiqlarini ve serhedde nezaretin guclendirildiyini bildirdiler 145 Qazaxistan dovletinin Cini desteklemesine baxmayaraq paytaxt Almatida 5 min uygur Sintiszyanda uygurlara qarsi sert guc tedbiq edilmesine etiraz etdi 146 147 148 Islam Emekdasliq Teskilati Cini sert ve lazim olandan daha cox guc tetbiq etdiyine gore qinayan teskilat Cini mesuliyyet dasiyanlarin tapmaga cagirdi Hemcinin Cin etirazlara sebeb olan meseleleri hell etmeye cagirilirdi 149 Avropa Ittifaqi liderler narahatliqlarini dile getirdiler ve Cini etirazcilarla ortaq mexrece gelmeye seslediler Almaniyanin kansleri Angela Merkel etnik azliqlarin huquqlarina hormetle yanasilmasinin lazim oldugunu vurguladi 150 151 Italiya Prezidenti Giorgio Napolitano Hu Cintao ile kecirdiyi metbuat konfransinda insan haqlari movzusunda xususile dayandi ve dedi ki Cinde elde olunan iqtisadi ve sosial tereqqi insan huquqlari baximindan yeni telebler qoyur 152 153 Olkeler Redakte Uygurlarinda yasadigi ve esas ehalisi turk menseli olan Turkiye resmi formada derin tessuf hissi kecirdiyini bildirmis ve Cini gunahkarlari ele kecirmeye cagirmisdi 154 155 Bas nazir Receb Tayyib Erdogan hadiseni soyqirim kimi adlandirmisdi 156 157 Ticaret ve senaye naziri Nihat Ergun Cin mallarini boykot etmeye cagirmisdi lakin onun bu cagirisi ugursuz oldu 158 159 160 Cinde uygur ehaliye qarsi tezyiqlere etiraz olaraq xeyli sayda turk vetendas olkedeki Cin sefirlikleri ve konsulluqlari qarsisinda etiraz numayisleri kecirdiler 161 162 163 Turkiyede bele bir munasibetin gosterilmesi Cin metbuatinda da genis formada eks etdirildi Rebiyye Qedir ise Turkiyenin uygurlarla bagli meselede mehdudiyyetlerle qarsilasdigini bildirdi cunki Turkiyenin uygur meselesine mudaxilesi Cinin de Turkiyenin problemi olan kurd meselesine mudaxilesi ile neticelene bilerdi 164 Islam Emekdasliq Teskilatindaki ereb olkeleri siyasi olaraq Cini destekleyirdiler Seudiyye Erebistani ve Misir bu isde xususile ferqlenirdiler Onlar teskilatda anti Cin herekatin boyumemesi ucun ellerinden geleni etdiler Misir Cinin problemini ozunun mezhebci problemi ile oxsarliq teskil etdiyine gore bu cur addim atirdi Sudan da Cine qarsi cixmaqla oz daxili problemine xarici mudaxilenin olmasina zemin yarada bileceyinden cekinirdi 165 Indoneziya ise oz daxilinde olan islamci qruplasmalari sakitlesdirmek ucun ictiamiyyete Sintszyan hadiselerinin dini yox etnik esasli oldugunu bildirdi Pakistan Seudiyye erebistani ve Misir Cinin teskilatda hadiselerle bagli melumat vermesine serait yaratdi Ereb Liqasi Seudiyye Erebistani ve Iran mesele ile bagli hec bir movqe sergilemediler 166 Sonradan Cin Iran ve Seudiyye Erebistanla munasibetlerini daha da inkisaf etdirdi Onun bunda meqsedi bu olkeler vasitesiyle Islam dunyasina daha cox tesir ede bilmek isteyi idi 167 Efqanistan Kamboca ve Vyetnam cinin lazimi tedbirleri gorduyune inandiqlarini ve Cinin erazi butovluyunu ve suverenliyini desteklediklerini bildirdiler 168 169 170 Mikroneziyani vite prezidenti Alik Alik ise hadiseleri terror hereketi adlandirdi 171 Iran ise Turkiye ve IET nin narahatligini paylasdiqlarini ve Cinin Sintszyanda yasayan muselmanlarin huquqlarina hormetle yanasmasinin vacibliyi vurguladi 172 173 Yapon hokumeti hadiseleri narahatliqla izlediklerini bildirdi 174 175 Sinqapur hokumeti ise terefleri diaoloqa cagirdi Tayvan hokumeti ise toqqusmalari siddetlendirilenlerin mesuliyyete celb edilmesine sesledi Bas nazir Liu Ciao siuan terefleri temkinli olmaga cagirmaqla Cinin gelecekde etnik azliqlarin huquqlari meselesine daha hessas yanasacagina inandigini bildirdi 176 Tayvan 2009 cu ilin sentyabr ayinda Rebiyye Qedire viza vermekden imtina etdi Tayvan bu hereketini Rebiyye Qedirin BMT terefinden terror teskilati kimi taninan Serqi Turkustan Islami Herekati ile elaqelerinin olmasi iddialari ile esaslandirmisdi 177 Isvecre temkinli olmaga cagiris etdi ve heyatini itirenlerin ailelerine bassagligi bildirdikden sonra cinin metbuat ve ifade azadligina hormet etmeye cagirdi 178 Avstraliyanin bas naziri Kevin Rudd cetinliklerin sulh yolu ile helline inandigini bildirdi 179 Serbiya separatizme qarsi oldugunu ve butun problemlerin sulh yolu ile hell edileceyine inandigini bildirdi 180 Belarus olmus insan sayina ve regiona deymis ziyana gore teessuf hiss kecirdiyini ve veziyyetin yaxin vaxtda normala doneceyine umid etdiyini bildirdi 181 Norvec ve Niderlandda veziyyet ferqli oldu Niderlanddaki Cin sefirliyine uygur aktivistler terefinden hucum oldu Aktivistler sefirliyin suselerini pencerelerini sindirdi ve Cin bayragini yandirdi 182 142 nefer hebs edildi ve Cin bir gunluk sefirliyini bagladi 183 184 Norvec sefirliyi qarsisinda texminen 100 nefer uygur numayis teskil etdi Onlardan 11 neher hebs edilse de sonradan azadliga buraxildilar 185 Indoneziyanin islamci qruplarindan olan etirazci koalisiya Cakartadaki Cin sefirliyinin muhafizecilerine hucum edib Cin eleyhine cihad elan etdiler 186 Pakistan ortada Cin Pakistan elaqelerinin pozulmasina revac verecek hec bir problemin olmadigini bildirdi 187 Sri Lanka igtisaslarin Cinin daxili problemi oldugunu ve Cinin hereketleri sayesinde tez bir zamanda veziyyetin normala qayidacagina inandigini bildirdi 188 Kanadanin bas naziri Laurens Kannon hadiselerin daha da pis mecraya getmemesi ucun diaoloqun ve xos niyyetin lazimli oldugunu bildirdi 189 Obama admisntrasiyanin sozcusu ABS in Sintszyandaki insan itkisine gore derin tessuf kecirdiyini ve butun terefleri tehdidleri dayandirmaga uygun yol tapmaga seslediyini bildirdi ABS Dovlet Departamentinin sozcusu Ian Kelli Cin resmi dairelerinin veziyyeti duzeltmek ve daha cox guc tedbiqinin qarsisini almaq ucun ise baslamarinin vacibliyini vurguladi 190 ABS in Beynelxalq Dini Azadliqlar Komissiyasi derin naahatligini ifade etdi ve Cini repressiyani dayandirmaga cagirdi Komissiya hemcinin qarsidurmani arasdirmaq ucun musteqil tedqiqat komitenin qurulmasinin ve Cine sansksiya tedbiqinin vacibliyini vurguladi 191 Qeyri hokumet teskilatlari Redakte Amnesty International hadiselerin terefsiz ve musteqil arasdira bilecek qrupun yaradilmasinin vacibliyini bildirdi Hemcinin hebs edilenlerin ifade serbest toplasma azadligi esas getirilerek azadliga buraxilmali oldugunu bildirdi Hemcinin diger hebsde olanlarin da edaletli muhakime edilmesini teleb etdi 192 Human Rights Watch Cini temkinli olmaga ve bolgedeki siyasetle elaqeli olaraq uygur problemlerini hell etmeyi ozunde ehtiva eden hadiselerle elaqedar musteqil arasdirma aparmaga cagirdi Bundan elave Cinin etirazlara cavab vererken beynelxalq normalara hormet etmeli ve yalniz mutenasib olaraq guc tetbiq etmeli oldugu da vurgulandi 193 Megrib el Qaidesi Londonda fealiyyet gosteren Stirling Assynt risk analizi firmasina gore Elcezairde fealiyyet gosteren Megrib el Qaidesi Simali Afrikadaki Cin iscilerine hucum cagirisi etmisdir 194 195 196 Metbuatda isiqlandirma Redakte BBC World Service nin Cin uzre emekdasi Cen Sironq Xinhuanin onun yaxsi menada teeccublenmesine sebeb oldugunu bildirdi Daha cox guvenilir olsun deye videolar 2 hefte sonra yox bir nece saat sonra yayimlandli 197 Daily Telegraph dan Peter Fosteri cinli jurnalistlerin isleme sureti yaxsi menada teeccublendirmisdi Uzun muddetdir dayanan cinli jurnalistlerin hadiseni isiqlandirma gosterdikleri suret meni yaxsi menada teeccublendirdi Cinin gizledesi ele de bir seyi yoxdur Kaliforniya Berkli Universitetinden olan alimler razilasirlar ki Cin resmi daireleri xeyli tecrubeli davranmisdir 198 The New York Times ve AFP Cinin siyasi etirazlar baredeki dersini yaxsi hazirladigini askarlamisdir Onlar Ukraynada Gurcustanda bas veren rengli inqilablar ve 2009 cu il Irandaki secki etirazlarini etrafli arasdirmis etirazcilarin teskilatlanmasi dunyaya seslerini esitdirme meselesindeki metodlarini oyrenmis ve buna qarsi xususi usullar islemisdirler Lakin Ceymstaun Fondunun alimi Villi Lam Cinin sadece sosial olaraq test kecirdiyini bildirmisdir O inanirdi ki bu aciqligin neticesi zeif olarsa 2008 ci ildeki Sicuan zelzelesinden sonra etdikleri kimi eylecleri basacaqdilar Bir muddet sonra xarici jurnalistlerin polis terefinden nezarete alinmasi hallari oldu lakin qisa muddet sonra serbest buraxildilar 10 iyulda dovlet resmileri xarici jurnalistlerden oz can tehlukesizlikleri ucun seheri terk etmelerini istediler 199 Xinhuanin yuxari vezifeli sexslerinden olan Xia Lin daha sonra qarsidurma zamani her iki terefin itkilerini ve bas vermis hadiseleri aciqladi Bunu etirazlarin diger seherlere yayilacagi qorxusu altinda etmisdiler 200 Xalq Gundeliyi qezeti qerb metbuatini ikili standart tetbiq etmekde terefli serh ve fikir seslendirmekde ittiham etdi Qezet yazirdi ki mueyyen xarici siyasetine gore Cin emeyinin qarsiligini almaqda ugursuzluga ugramisdir Xarici fiqurlar ve metbuat orqanlari onnu aciqliligini ve emekdasliq etmek isteyini gormezden gelmisdir Onlarin yazdigina gore ekser qerb metbuati uzvleri hele de bilerekden ya bilmeyerekden etirazcilarin etdiklerini azaldir ve ortada irqi konflikt oldugu fikrine koklenir 201 Her halda Frans Pressden Darci Doran aciqliligina gore Cin hokumetinden razi qaldigini bildirirdi lakin onun hadiseler barede dusunduyu Cininkinden xeyli ferqlenirdi Cin metbuati esasen ziyan gormus hanlara koklenmisdi uygur hekayesi ni munaqiseye getirib cixaran sebebler ise isiqlandirilmirdi 202 Igtisaslar hele teze baslayarken Reutersden bir jurnalis oten gunki qarsidurmani eks etdirmek ucun bir sekilden istifade etdi 203 Sekilde Xalq Meydaninda xeyli sayda Cin ordusu eks olunmusdu Lakin sonradan melum oldu ki bu sekil 2009 cu il Sisou hadiselerine aiddir ve orijinali 26 iyunda Heftelik Cenubi Metropoliya terefinden paylasilmisdir 204 Bu sekil sehvlikle diger agentlikler terefinden de istifade edildi 205 Lakin sonra bu agentlikler oz noqsanlarini duzeltdiler 206 7 iyulda El Cezireye musahibesi zamani Dunya Uygur Konsresi sedri Rebiyye Qedir de Urumci hadiselerinden behs ederken bu fotonu gosterdi Lakin DUK uzvleri sonradan bu noqsana gore uzr istediler ve bu seklin yuzlerle sekil icerisinden sadece keyfiyyetine gore secildiyini bildirdiler 3 avqustda Xinhua Rebiyye Qedirin usaqlarina aid oldugunu iddia etdiyi yazi derc etdirdi 207 Yaziya gore Rebiyye Qedirin usaqlari onu igtisaslari teskil etmekde ittiham edirdi Almaniya merkezli DUK bu iddani redd etdi Human Rights Watch arasdirmacisi ise metni analiz etdikden sonra verdiyi beyanatda bezi subheli meqamlarin oldugunu bildirdi Ona gore metnde igtisaslarin tesviri ve qiymetlendirilmesi Cin resmi dairelerinin etdiyi ile cox oxsar idi Bu da usaqlarin bunu yazacagina dair subheleri artirir 208 Netice ve uzunmuddetli tesiri RedakteHebsler ve mehkemeler Redakte Avqustun evvellerinde Urumci hokumeti igtisaslarla elaqesi olan 83 sexsin resmi olaraq hebs edildiyini elan etdi 209 210 Gundelik Cin qezeti avqustun sonlarinda yazirdi ki 200 nefer hebs edilmisdir ve yaxin muddetde onlarin mehkemesi baslayacaqdir 211 212 Lakin bu iddia yerli partiya orqani ve eyalet rehberliyi terefinden inkar edildi Sintszyan rehberliyi sonradan elan etdi ki 196 nefer hebs edilmis onlarin 51 neferi barede ise artiq hebs qerari cixmisdir Gundelik Cin qezeti hemcinin polisin prokurorlugu daha 239 neferi hebs etmek ve 825 neferi nezarete goturmek ucun razi salmaga calisirdigini da yazmisdi Dekabrin evvellerinde 94 qacaq hebs edildi 213 In early December 94 fugitives were arrested 214 Dovlet ilk defe sentyabr ayinin sonlarinda hebs edilenlere qarsi ittihamlar ireli surduyunu ve 21 neferin qetle soyguna ve basqasinin sexsi emlakina ziyan vermesine gore hebs etdiyini elan etdi 215 11 oktyabrda 14 000 tehlukesizlik quvvesi Urumciye getirildi ve novbeti gun Sintszyan mehkemesinin qerari ile igtisaslardaki rollarina gore 6 nefer olume ve 1 nefer ise omurluk hebse mehkum edildi 216 Olume mehkum edilenlerin hamisi uygur idi ve onlar adam oldurmede soygun toretmekde ve talanda ittiham edilirdiler 217 218 Xarici metbuat bu mehkeme qerarlari ile Cin hakimiyyetinin incik hanlarin konulunu almagi hedeflediyini yazirdi 219 DUK ise bu qerarlari qinamis ve edaletsiz adlandirmisdi Human Rights Watch iyul etirazlari ile elaqedar 21 muttehimin mehkemesinde ciddi qanun pozuntularinin oldugunu mehkemelerin lazimi prosedurlarin ve edaletli mehkeme arasdirmalarinin minimum beynelxalq standartlarina cavab vermediyini konkret olaraq mehkemelerin evvelceden xeberdarliq edilmeden bir gunde edildiyini muttehimlerin vekil seciminin mehdudlasdirildigini ve buna gore de mehkemeler terefinden mehkeme proseslerinin edaletsiz kecirildiyini bildirdi Diger terefden Xinhua agentliyi mehkeme proseslerinin hem Cin hem de uygur dillerinde aparildigini her hansi bir qerar verilmeden evvel delilin diqqetle toplanaraq yoxlanildigini qeyd etmisdi 2010 cu ilin fevral ayina qeder edam hokmu verilmis sexslerden en az 26 nefer edam edildi 220 26 neferin biri han olmaqla digerleri uygur idi Hemcinin edam edilenlerin sirasina bir uygur qadin da daxil idi 221 222 2009 cu ilin noyabr ayinda edama mehkum edilen 9 neferin ise 8 i uygur ve 1 i han idi 223 224 Sonraki narahatliqlar ve tehlukesizlik tedbirleri Redakte Avqustun ortalarindan baslayaraq 476 neferin hipoderma iyneleri ile bicaqlandigi bir hucum bas verdi 225 226 Resmiler hucumlarin Han vetendaslarini hedef aldiqlarina ve Uygur separatcilari terefinden edildiyine inanirdilar 227 In response to both concern over the attacks 228 Hem hucumlara gore yaranmis narahatliga hem de diger problemlerin hell edilmesinde hokumetin xeyli leng davranmasi hanlarin kutlevi formada etirazlara baslamasina sebeb oldu 229 3 sentyabrda 5 etirazci numayisler zamani heyatini itirdi 14 nefer ise yaralandi 230 231 Noveti gun Kommunist Partiyasinin Urumci uzre rehberi Li Zhi polis reisi Liu Yaohua ile birlikde vezifelerinden gonderildiler 232 2010 cu ilin aprelinde ise Kommunist partiyasinin eyalet uzre rehberi olan Vanq Lequan da oz vezifesinden azad edilir 233 Seherde heyatin normala donmesini insanlara gostermek ucun elinden geleni edirdi amma sehere getirilmis herbciler hele de saxlanilirdi Verilen melumata gore 2010 cu ilin yanvar ayindan etibaren her gun 5 6 defe patrul teskil edilirmis ve bu patrullarin sayi gece vaxtlari daha da artirilirmis Igtisasin birinci ildonumune az qalmis hakimiyyet orqanlari esas ictimai yerlerde tehlukesizliyi temin etmek ucun Urumqi etrafinda 40 minden cox musahide kamerasi qurasdirmisdi 234 Qanunvericilik ve tehqiqat Redakte Avqust ayinin sonlarinda merkezi hokumet usyan igtisaslar genis miqyasli ciddi cinayet zorakiligi terror hucumlari ve diger sosial tehlukesizlik hadiseleri zamani silahli polisin yerlesdirilmesine dair standartlari aciqlayan bir qanun qebul etdi 235 236 Sentyabrin evvelindeki etirazlardan sonra hokumet butun icazesiz yurusleri numayisleri ve kutlevi etiraz aksiyalarini qadagan edildiyini elan etdi 237 Vilayet hokumeti hemcinin etnik separatizmi qizisdirmaq ucun internetden istifadeni qadagan eden qanun qebul etdi Noyabrda merkezi Cin hokumeti 400 dovlet resmisini Sintszyana gonderdi Gonderilenler arasinda rehber sexslerden Dovlet Surasinin katibi Ma Kay propaqanda departamentinin rehberi Liu Yunsan Birlesmis Cebhenin rehberi Du Qinqlin var idi Bu sexsler Sintszyan hadiselerini arasdirmaq ucun komite qurmali idiler Meqsed ise etirazlardan sonra bu bolgede yeridilmesi planlanan siyasetin mueyyen olunmasi idi 238 2010 cu ilin aprel ayinda sert insan olan Vanq Lequan partiya daha uzlasdirici sexs olan Zhanq Cunxianla evezlendi Hokumet eyaletin iqtisadi inkisafina komek etmek ucun serq eyaletlerinden Sintszyan bolgesine texminen 15 milyard ABS dollari mebleginde pul kocurmelerini tesdiq etdi ve Qasqarda xususi bir iqtisadi bolge qurmagi planladigini bildirdi 239 Cin simal qerb serhedi olan ve esasen muselmanlar terefinden meskunlasdirilan Sintszyanda sosial riskleri hell etmek ve igtisaslarin erken elametlerini askar etmek ucun ehalinin kocurulme siyasetini tetbiq etdi Yuzlerle kadr gerideqalmis cenub torpaqlarindan Urumcinin qeyri sabit bolgelerine kocuruldu Hemcinin yeni sosial layihe ile eger ailede hami issiz idise onlardan birine dovlet is tapmali idi Telebeler de bu proqrama uzv ola bilerdiler Seherin etrafindaki geceqondu mehelleri yeniden islenilir ve yeni evler tikilirdi 240 Bunda meqsed bolgedeki sosial riski azaltmaq idi Ancaq musteqil musahideciler hesab edirler ki ugur qazanmaq ucun fundamental berabersizlikler aradan qaldirilmali ve dusunce terzi deyismelidir Ilham Tohti yeni siyasetin daha cox han muhaciretini celb ede bileceyini ve uygur ehalisini daha da uzaqlasdiracagini guman etdiyini bildirmisdir 241 Ictimai xidmetler ve internete giris Redakte Seherdeki neqliyyat sistemi demek olar ki avqust ayinin evvellerine qeder berpa edildi Xinhua agentliyinin bildirdiyine gore 267 avtobus igtisaslar zamani ziyan gormusdu bu avtobuslarin coxu 12 avqustda yeniden xidmete basladi 242 Dovlet avtobus sirketlerine umumilikde 5 2 milyon kompensasiya odedi 243 Neqliyyat xidmetlerinin berpa edilmesine ve hokumetin bolgeye gelenleri tesviq etmek seylerine baxmayaraq igtisaslardan sonra turizm keskin sekilde asagi dusdu oktyabrda Milli Gun tetilinde Sintizsyana 2008 ci ildeki ile muqayisede 25 daha az turist geldi 244 Urumci ictimai mektebleri sentyabr ayinda cedvel uzre payiz semestri ucun acildi Lakin bu acilislar silahli quvvelerin nezareti altinda bas verdi Bir cox mekteblerde ilk ders gunleri vetenperverliye hesr edilmisdi 245 Diger terefden Urumcide internet ve beynelxalq telefon zengleri hele de mehdud seviyyede saxlanilirdi Bu igtisaslardan sonra texminen 1 il bele davam etdi Noyabr ayinda internet mezmunlarinin ekseriyyetine girmek olmurdu ve beynelxalq telefon zengleri ise qeyri mumkun idi Dekabr ayinin sonuna qeder muxtar bolgeden kenarda yerlesdirilen ekser veb mezmuna bir nece jurnalistden basqa hec kim gire bilmirdi 246 Sakinler normal formada internete girmek ucun 14 saatliq mesafede olan Dunhuanqa getmeli idiler Seherde yalniz 100 yerli internet sayti fealiyyetini davam etdirirdi Bu saytlar ise banklarin yerli filiallarinin sayti dovlet orqanlarinin saytlari idi 247 Xarice zeng etmek ve ya xaricden gelen zengi qebul etmek qeyri mumkun idi Sakinler xaricle yalniz Cinin diger seherlerinde yasayan vasiteciler vasitesiyle elaqe saxlaya bilirdiler Kommunikasiya vasitelerinin bloklanmasi Cinin ozunde bele mubahiselere sebeb oldu Zhejianq Universitetinden Yu Xiaofenq hokumeti bu addimina gore tenqid etdi Bir cox Urumcu sakini bu bloklamalarin onlarin bizneslerine kulli miqdarda ziyan vurdugunu ve igtisaslardan sonra ozlerini berpa ede bilmemelerine sebeb oldugunu bildirirdi Avro Cin formunun rehberi David Qosset ise sosial stabilliye gore butun bunlara dozulmeli oldugunu bildirmisdi Bezi sakinler ise internetin bloklanmasi ile daha keyfiyyetli heyat yasadiqlarini bildirirdiler Dekabrin sonlarinda hokumet xidmetleri yavas yavas berpa etmeye basladi Iki dovlet terefinden nezaret edilen Xinhua ve Gundelik Xalq saytlari bloklanmadan xaric edildi 28 dekabrda Sina com ve 10 yanvar 2010 cu ilde ise Sohu com bloklanmadan cixarildi 248 6 fevral tarixinde ise daha 27 sayt da cixarildi 249 250 lakin bu saytlarda fealiyyet hele de mehdudlasdirilmis formada saxlanilirdi Meselen istifadeciler portallarda yazilanlari oxuya biler feqet nese yaza bilmezdi 249 251 Gundelik Cin qezeti e mail xidmetinin 8 fevraldan artiq islediyini elan etse de BBC nin muxbirinin bildiyi melumata gore bu yalan xeber idi Telefon mesajlasmalari limitler qoyulsa da 17 yanvarda bloklanmadan cixarildi Her bir insana gonderilen gundelik mesaj sayina gore limit qoyulmusdu 2010 cu ilin may ayinda internet tamamile insanlarin istifadesine verildi 252 253 Istinadlar Redakte Macartney Jane 13 dekabr 2019 China in deadly crackdown after Uighurs go on rampage www thetimes co uk 2019 12 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Elegant Simon Ramzy Austin China s War in the West time com 2012 11 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Barriaux Marianne Three die during riots in China s Xinjiang region state media Sydney Morning Herald 2019 12 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Branigan Tania Watts Jonathan Muslim Uighurs riot as ethnic tensions rise in China The Guardian 2019 12 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Civilians die in China riots www aljazeera com 2019 12 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Hu Yinan Lei Xiaoxun Urumqi riot handled decisively properly China Daily Yan Hao Geng Ruibin ve Yuan Ye Xinjiang riot hits regional anti terror nerve Chinaview cn Associated Press South China Morning Post accessdate missing url Wong Edward Chinese President Visits Volatile Xinjiang The New York Times Retrieved 4 sentyabr 2009 2019 10 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Xinjiang arrests now over 1 500 BBC News 2019 12 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Cui Jia Riot woman sentenced to death for killing China Daily Scores killed in China protests BBC News 6 iyul 2009 Istifade tarixi 6 iyul 2009 1 2 Yan Hao Geng Ruibin and Yuan Ye 18 iyul 2009 Xinjiang riot hits regional anti terror nerve Chinaview cn Xinhua 17 aprel 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 21 iyul 2009 1 2 Initial probe completed and arrest warrants to be issued soon Xinjiang prosecutor says South China Morning Post Associated Press 17 iyul 2009 seh A7 Riley Ann 21 oktyabr 2009 China officials disappeared Uighurs after Xinjiang riots HRW Paper Chase Newsburst University of Pittsburgh School of Law Istifade tarixi 13 oktyabr 2014 Bristow Michael 21 oktyabr 2009 Many missing after China riots BBC News Istifade tarixi 25 fevral 2010 Wong Edward 5 iyul 2009 Riots in Western China Amid Ethnic Tension The New York Times Istifade tarixi 5 iyul 2009 Macartney Jane 5 iyul 2009 China in deadly crackdown after Uighurs go on rampage The Times London Istifade tarixi 5 iyul 2009 Profile Rebiya Kadeer BBC News 17 mart 2005 Istifade tarixi 4 yanvar 2010 Internet Service In China s Xinjiang Will Soon Recover China Tech News 31 dekabr 2009 17 aprel 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 yanvar 2010 2000年人口普查中国民族人口资料 民族出版社 Year 2000 China census materials Ethnic groups population Minzu Publishing House sentyabr 2003 ISBN 7 105 05425 5 Jiang Wenran 6 iyul 2009 New Frontier same problems The Globe and Mail seh parag 10 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 But just as in Tibet the local population has viewed the increasing unequal distribution of wealth and income between China s coastal and inland regions and between urban and rural areas with an additional ethnic dimension Most are not separatists but they perceive that most of the economic opportunities in their homeland are taken by the Han Chinese who are often better educated better connected and more resourceful The Uyghurs also resent discrimination against their people by the Han both in Xinjiang and elsewhere Ramzy Austin 14 iyul 2009 Why the Uighurs feel left out of China s boom Time Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Larson Christina 9 iyul 2009 How China Wins and Loses Xinjiang Foreign Policy 8 iyun 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Millward James A 2007 Eurasian crossroads A history of Xinjiang ISBN 978 0 231 13924 3 p 306 Toops Stanley may 2004 Demographics and Development in Xinjiang after 1949 PDF East West Center Washington Working Papers East West Center 1 1 2007 07 16 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 12 13 ed Starr 2004 p 243 Bovingdon Gardner 2005 Autonomy in Xinjiang Han nationalist imperatives and Uyghur discontent PDF Political Studies 15 Washington East West Center seh 4 ISBN 1 932728 20 1 Gladney Dru C 2004 The Chinese Program of Development and Control 1978 2001 In S Frederick Starr ed Xinjiang China s Muslim borderland M E Sharpe 112 114 ISBN 978 0 7656 1318 9 Dwyer Arienne 2005 The Xinjiang Conflict Uyghur Identity Language Policy and Political Discourse PDF Political Studies 15 Washington East West Center seh 2 ISBN 1 932728 29 5 Dillon Michael 2004 Xinjiang China s Muslim Far Northwest RoutledgeCurzon seh 51 ISBN 0 415 32051 8 Bovingdon Gardner 2005 Autonomy in Xinjiang Han nationalist imperatives and Uyghur discontent PDF Political Studies 15 Washington East West Center seh 19 ISBN 1 932728 20 1 China s Minorities and Government Implementation of the Regional Ethnic Autonomy Law Congressional Executive Commission on China 1 oktyabr 2005 7 aprel 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 6 may 2010 Uyghurs live in cohesive communities largely separated from Han Chinese practice major world religions have their own written scripts and have supporters outside of China Relations between these minorities and Han Chinese have been strained for centuries Sautman Barry 1997 Preferential policies for ethnic minorities in China The case of Xinjiang PDF Working Papers in the Social Sciences Hong Kong University of Science and Technology 32 35 Istifade tarixi 6 may 2010 Moore Malcolm 7 iyul 2009 Urumqi riots signal dark days ahead The Daily Telegraph London 2012 10 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 iyul 2009 Bovingdon Gardner 2005 Autonomy in Xinjiang Han nationalist imperatives and Uyghur discontent PDF Political Studies 15 Washington East West Center 34 5 ISBN 1 932728 20 1 Sautman Barry 1997 Preferential policies for ethnic minorities in China The case of Xinjiang PDF Working Papers in the Social Sciences Hong Kong University of Science and Technology 32 29 31 Istifade tarixi 6 may 2010 Pei Minxin 9 iyul 2009 Uighur riots show need for rethink by Beijing Financial Times Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Han Chinese view the Uighurs as harbouring separatist aspirations and being disloyal and ungrateful in spite of preferential policies for ethnic minority groups Hierman Brent 2007 The Pacification of Xinjiang Uighur Protest and the Chinese State 1988 2002 Problems of Post Communism 54 3 48 62 doi 10 2753 PPC1075 8216540304 Rudelson Justin Ben Adam 16 fevral 2000 Uyghur separatism China s policies in Xinjiang fuel dissent Central Asia Caucasus Institute Analyst 29 fevral 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 yanvar 2010 Gunaratna Rohan Pereire Kenneth George 2006 An al Qaeda associate group operating in China PDF China and Eurasia Forum Quarterly 4 2 59 6 yanvar tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Since the Ghulja incident numerous attacks including attacks on buses clashes between ETIM militants and Chinese security forces assassination attempts attempts to attack Chinese key installations and government buildings have taken place though many cases go unreported No Rapes in Riot Town Radio Free Asia 29 iyun Istifade tarixi 18 yanvar Beattie Victor 8 iyul 2009 Violence in Xinjiang Nothing New Says China Analyst VOA news 2009 12 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvararchiveurl https web archive org web 20091218094720 http www1 voanews com english news a 13 2009 07 07 voa6 68790522 html Man held over China ethnic clash BBC News 30 iyun 2009 Istifade tarixi 18 yanvar China Says 140 Die in Riot Uighur Separatists Blamed Update2 Bloomberg News 5 iyul 2009 24 sentyabr 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib China calls Xinjiang riot a plot against its rule Reuters 5 iyul 2009 2012 09 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2009 Interview with Dru Gladney Council on Foreign Relations 9 iyul 2009 Uighurs and China s Social Justice Problem Podyayim 22 iyun 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 yanvar 2010 Civilians officer killed in Urumqi unrest China Daily Xinhua 6 iyul 2009 18 aprel 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar World Uyghur Congress behind violence expert China Daily Xinhua 7 iyul 2009 18 aprel 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar Violence Video about Urumqi Riot is Fake China Radio International Xinhua 29 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar archiveurl https www webcitation org 5p5Olncg2 url http english cri cn 6909 2009 07 29 1221s504925 htm missing pipe 视频 乌鲁木齐 ７ ５ 打砸抢烧严重暴力犯罪事件新闻发布会 video Chinese China Central Television 7 iyul 2009 18 aprel 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 iyul Wu Chaofan 16 iyul 2009 Urumqi riots part of plan to help Al Qaeda China Daily 18 aprel 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Xinjiang riot hits regional anti terror nerve China Daily Xinhua 18 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Kadeer Rebiya 8 iyul 2009 The Real Uighur Story Wall Street Journal Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Sainsbury Michael 2 yanvar 2010 The violence has ended in Urumqi but shadows remain in hearts and minds The Australian Istifade tarixi 2 yanvar 2010 There is little doubt the WUC helped promote protests but there is no evidence they fomented violence China for unequivocal stand against ethnic separation The New Nation 9 iyul 2009 2009 10 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 1 2 Agencies 5 iyul 2009 Civilians die in China riots Al Jazeera Istifade tarixi 5 iyul 2009 Epstein Gady 5 iyul 2009 Uighur Unrest Forbes 24 iyul 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 iyul 2009 新疆披露打砸抢烧杀暴力犯罪事件当日发展始末 cin 中新网 Chinanews com cn 6 iyul 2009 Justice justice The July 2009 Protests in Xinjiang China Amnesty International 2 iyul 2010 Istifade tarixi 2 iyul 2010 1 2 We Are Afraid to Even Look for Them Enforced Disappearances in the Wake of Xinjiang s Protests Human Rights Watch 20 oktyabr 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 美新疆问题专家鲍文德访谈 Interview with American Xinjiang problem expert Gardiner Bovingdon Deutsche Welle 23 iyul 2009 Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Interviewer 您认为事件的过程已经非常清楚了吗 Do you think the process of the riots has become clear Bovingdon 不清楚 而且我觉得可以说很不清楚 No it s not clear and I think you can say it s much unclear Demick Barbara 6 iyul 2009 140 slain as Chinese riot police Muslims clash in north western city Los Angeles Times Istifade tarixi 18 yanvar WUC Condemns China s Brutal Crackdown of a Peaceful Protest in Urumchi City World Uyghur Congress 6 iyul 2009 Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 World Uyghur Congress Statement on July 5th Urumqi Incident World Uyghur Congress 7 iyul 2009 Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Kadeer Rebiya 20 iyul 2009 Unrest in East Turkestan What China is not telling the media Uyghur American Association 24 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 sentyabr 2009 Marquand Robert 12 iyul 2009 Q amp A with Uighur spiritual leader Rebiya Kadeer Christian Science Monitor Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Kadeer I was quite surprised by the loss of so many lives Initially the protest was peaceful You could even see Uighurs in the crowd holding Chinese flags There were women and children and that seemed at first like a good thing But the Uighurs were provoked by Chinese security forces dogs armoured cars What has not been noted are the plain clothes police who went in and provoked the Uighurs My view is that the Chinese wanted a riot in order to justify a larger crackdown it s an attempt to create solidarity between the Han and the government at a time when there is insecurity Provoking the crowd justifies that this was a Uighur mob Urumqi riots Weapons prepared beforehand division of tasks clear Chinaview cn Xinhua 21 iyul 2009 6 noyabr 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 dekabr 2009 Sainsbury Michael 2 yanvar 2010 The violence has ended in Urumqi but shadows remain in hearts and minds The Australian Istifade tarixi 2 yanvar Kindness found amid the violence Shanghai Daily 9 iyul 2009 Barriaux Marianne 5 iyul 2009 Three die during riots in China s Xinjiang region state media Sydney Morning Herald Agence France Presse Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Branigan Tania Watts Jonathan 5 iyul 2009 Muslim Uighurs riot as ethnic tensions rise in China The Guardian London Istifade tarixi 5 iyul 2009 1 2 Troops flood into China Riot City BBC News 8 iyul 2009 Istifade tarixi 6 iyul 2009 Traffic curfew lifted tension remains in Urumqi China Daily Xinhua 9 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Mass arrests over China violence BBC News 7 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Kuhn Anthony Block Melissa 6 iyul 2009 China Ethnic Unrest kills 156 All Things Considered National Public Radio Istifade tarixi 6 iyul 2009 Clem Will 8 iyul 2009 An eerie silence after lockdown in Kashgar South China Morning Post seh A4 Clem Will 9 iyul 2009 Thousands of students detained at college South China Morning Post seh A3 Buckley Chris 5 iyul 2009 Three killed in riot in China s Xinjiang region Reuters Istifade tarixi 5 iyul 2009 129 killed 816 injured in China s Xinjiang violence Xinhua 6 iyun 2009 9 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar publisher Chinaview cn missing pipe Hu Yinan Lei Xiaoxun 18 iyul 2009 Urumqi riot handled decisively properly China Daily 17 aprel 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 iyul 2009 Wong Edward 25 avqust 2009 Chinese President Visits Volatile Xinjiang The New York Times Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Macartney Jane 7 iyul 2009 Chinese Han mob marches for revenge against Uighurs after rampage The Times London Istifade tarixi 7 iyul 2009 Death toll from China s ethnic riots hits 184 Newsday Associated Press 10 iyul 2009 Duncan Max 18 iyul 2009 China says police shot dead 12 Uighurs this month Reuters 2013 10 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 iyul 2009 Wong Gillian 18 iyul 2009 China says police killed 12 in Urumqi rioting Times Free Press Associated Press Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Elegant Simon Ramzy Austin 20 iyul 2009 China s War in the West Time Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Xinjiang arrests now over 1 500 BBC News 3 avqust 2009 Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Innocent civilians make up 156 in Urumqi riot death toll Chinaview cn Xinhua 5 August 2009 8 avqust 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 dekabr 2009 Number of injured in Urumqi riot increases to 1 680 Chinaview cn Xinhua 12 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Xinjiang doubles compensation for bereaved families in Urumqi riot Chinaview cn Xinhua 21 iyul 2009 26 avqust 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 ７ ５ 事件遇害者家属将获补偿21万元 Caijing cin 10 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Macartney Jane 7 iyul 2009 Riot police battle protesters as China s Uighur crisis escalates The Times London Istifade tarixi 18 yanvar Foster Peter 7 iyul 2009 Eyewitness tensions high on the streets of Urumqi The Daily Telegraph London Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Police arrests 1 434 suspects in connection with Xinjiang riot Chinaview cn Xinhua 7 iyul 2009 10 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 iyul 2009 Foster Peter 7 iyul 2009 China riots 300 Uighurs stage fresh protest in Urumqi The Daily Telegraph London Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Foster Peter 9 iyul 2009 Urumqi criticism and credit for the Chinese police The Daily Telegraph London 2011 10 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 1 2 Fujioka Chisa 29 iyul 2009 Uighur leader says 10 000 went missing in one night Reuters 2013 02 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 aprel 2011 Riots engulf Chinese Uighur city BBC News 7 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Foster Peter 7 iyul 2009 Han Chinese mob takes to the streets in Urumqi in hunt for Uighur Muslims The Daily Telegraph London Istifade tarixi 18 yanvar Curfew in Chinese city of Urumqi RTE 7 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Chinese police kill two Uighurs BBC News 13 iyul 2009 Istifade tarixi 13 iyul 2009 Police shoot dead two suspects injure another in Urumqi China Daily 13 iyul 2009 Istifade tarixi 13 iyul 2009 Clem Will Choi Chi yuk 14 iyul 2009 Conflicting stories emerge after police shoot dead Uyghur pair South China Morning Post seh A1 1 2 Some Urumqi mosques defy shutdown BBC News 10 iyul 2009 Istifade tarixi 12 iyul 2009 Exodus from Urumqi as authorities up death toll France24 11 iyul 2009 12 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Urumqi mosques closed for Friday prayers Euronews 9 avqust 2009 Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 1 2 Buckley Chris 10 iyul 2009 Chinese police break up Uighur protest after prayers Reuters 2013 02 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 12 iyul 2009 China reimposes curfew in Urumqi BBC News 10 iyul 2009 Istifade tarixi 12 iyul 2009 Hille Kathrin 19 iyul 2009 Xinjiang widens crackdown on Uighurs The Financial Times Reuters com Reuters com China jails Uighur journalist for 15 years employer Retrieved on 4 sentyabr 2010 Outspoken Economist Presumed Detained Radio Free Asia 8 iyul 2009 Istifade tarixi 12 iyul 2009 Uyghur Economist Freed Warned Radio Free Asia 2009 Istifade tarixi 31 August 2009 Wines Michael 23 avqust 2009 Without Explanation China Releases 3 Activists The New York Times Istifade tarixi 25 avqust 2009 Minority riots erupt in China s west media reports 140 deaths The Indian Express Associated Press 6 iyul 2009 Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Choi Chi yuk Wu Vivian 8 iyul 2009 Overseas media given freedom to cover unrest but some areas still out of bounds South China Morning Post seh A2 Graham Harrison and Yu Le Emma 6 iyul 2009 China tightens Web screws after Xinjiang riot Reuters 2011 02 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Internet cut in Urumqi to contain violence media Agence France Presse 7 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Doran D Arcy 5 iyul 2009 Savvy Internet users defy China s censors on riot Agence France Presse 新疆今日起全面恢复互联网业务 Starting today Internet service completely restored in Xinjiang cin news china com cn 14 may 2010 Istifade tarixi 14 may 2010 Martin Dan 7 iyul 2009 156 killed new protest put down China Adelaide Now Agence France Presse Istifade tarixi 18 yanvar 2010 视频 新疆自治区主席就打砸抢烧事件发表讲话 Xinjiang chairman delivers message to citizens video cin QQ News 6 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Xinjiang to speed up legislation against separatism regional top lawmaker Chinaview cn Xinhua 20 iyul 2009 22 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib After Riots China to Promote Anti Separatist Laws The Jakarta Post Associated Press 20 iyul 2009 19 August 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 McGregor Richard 7 iyul 2009 Beijing handles political management of riots Financial Times Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Report from Urumqi Thousands of Chinese Troops Enter City Torn by Ethnic Clashes video Democracy Now 9 iyul 2009 Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Discussion of media coverage starting at 26 49 hotel and internet blackout at 29 00 Foster Peter 7 iyul 2009 Uighur unrest not another Tiananmen The Daily Telegraph London 2012 07 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Propaganda shows of Han Uygur unity fall flat in Silk Road oasis town South China Morning Post Associated Press 17 iyul 2009 seh A7 Guo Likun Li Huizi 7 iyul 2009 Hu holds key meeting on Xinjiang riot vowing severe punishment on culprits Chinaview cn Xinhua 31 avqust 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Hu Jin tao sends Zhou Yong kang to Xinjiang to direct safety work China News Wrap 10 iyul 2009 Kwok Kristine 9 iyul 2009 Hu s return seen as sign Beijing was caught out South China Morning Post seh A4 Pomfret James 30 iyul 2009 China needs new policies after Xinjiang official Reuters 2013 12 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Jacob Jayanth 26 iyul 2009 Delhi shuts out Uighur matriarch The Telegraph Istifade tarixi 29 yanvar 2010 Uighur Kadeer arrives in Tokyo BBC News 28 iyul 2009 Istifade tarixi 29 yanvar 2010 Australia defies China to host Uighur leader Rebiya Kadeer The Daily Telegraph London 31 iyul 2009 Istifade tarixi 29 yanvar 2010 Chinese go online to vent ire at Xinjiang unrest Reuters 7 iyul 2009 2011 02 10 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Chinese Authorities Blame Internet for Fanning Uighur Anger VOA News 8 iyul 2009 20 dekabr 2009 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Martin Dan 6 iyul 2009 China says over 1 400 arrested for Xinjiang riots Jakarta Globe 10 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Xinjiang unrest UN urges China to respect freedoms The Brunei Times 7 iyul 2009 13 yanvar 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 UN rights chief alarmed by death toll in China Jakarta Post Associated Press 7 iyul 2009 8 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 UN human rights chief alarmed by major tragedy in western China UN News Centre 7 iyul 2009 UN urges China ethnic groups to halt violence Khaleej Times Reuters 7 iyul 2009 25 iyul 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 SCO expresses condolence to families of victims in Xinjiang riot Chinaview cn Xinhua 11 iyul 2009 17 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Faulconbridge Guy 8 iyul 2009 Russia says China Xinjiang riots internal affair Reuters 2011 08 30 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Kazakh Foreign Ministry Above 1 000 Kazakh citizens leave Xinjiang due to riots Central Asian News 9 iyul 2009 Central Asia Uighurs look on with fury at bloodshed ABS CBN News Agence France Presse 7 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Radio Free Europe Radio Liberty 8 iyul 2009 Kyrgyz Tighten Controls On Chinese Border Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Leonard Peter 19 iyul 2009 Seattle Times ABC News Associated Press Istifade tarixi 19 iyul 2009 World powers call for restraint amid China unrest Channel News Asia 8 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 International reaction to Uyghur protest violence audio Radio Australia 7 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 France concerned over Xinjiang riots Sino Daily Agence France Presse 7 iyul 2009 Istifade tarixi 19 dekabr 2014 Radio Free Europe Radio Liberty 7 iyul 2009 Uyghurs Abroad Blame China Policies For Unrest Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Norway concerned about violence in Xinjiang Norway Post Norwegian Broadcasting Corporation 9 iyul 2009 18 yanvar 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Tension runs high as China cracks down on Uighur riot Today s Zaman 7 iyul 2009 8 mart 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 aprel 2011 Turkish FM calls on China to end violence Taiwan News Associated Press 8 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Turkish PM compares violence in China to genocide Associated Press 10 iyul 2009 13 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 Turkey attacks China genocide BBC News 10 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Turkey calls for boycott of Chinese goods Today s Zaman Associated Press 9 iyul 2009 8 mart 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Turkish PM Erdogan likens Xinjiang violence to genocide France 24 Agence France Presse 10 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Will Kuwaiti diplomat s road rage hurt Turkish economy 22 sentyabr 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 10 25 Hille Kathrin Strauss Delphine 15 iyul 2009 China fury at Turkey s genocide comments Financial Times Istifade tarixi 15 iyul 2009 Turkey PM told to retract Xinjiang genocide claim The Malaysian Insider 14 iyul 2009 China dismisses accusation of Xinjiang genocide Reuters 14 iyul 2009 2014 11 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 iyul 2009 Kadeer Rebiya 2009 Dragon Fighter One Woman s Epic Struggle for Peace with China Kales Press seh 273 ISBN 978 0 9798456 1 1 Cable 09BEIJING2041 a wikileaks org Istifade tarixi 21 oktyabr 2015 Cable 09BEIJING2185 a wikileaks org Istifade tarixi 21 oktyabr 2015 Naser M Al Tamimi 5 sentyabr 2013 China Saudi Arabia Relations 1990 2012 Marriage of Convenience Or Strategic Alliance Routledge 92 ISBN 978 1 134 46153 0 Afghanistan supports China s territorial integrity Trend News 8 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 olu kecid China taking appropriate measures in Xinjiang Cambodian gov t Chinaview cn Xinhua 11 iyul 2009 15 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 invisible char Vietnam expresses support for China s handling of Xinjiang unrest Chinaview cn Xinhua 8 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Micronesia vice president condemns Xinjiang riot Chinaview cn Xinhua 9 iyul 2009 29 avqust 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Turkey and Iran concerned over developments in Xinjiang Anadolu Ajansi 9 iyul 2009 20 dekabr 2014 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Iran voices concern over China unrest Press TV 9 iyul 2009 14 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 New Delhi Television 7 iyul 2009 Riots in China 1400 people detained Associated Press Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Saad Imelda 9 iyul 2009 Singapore urges restraint in Xinjiang China Channel News Asia Istifade tarixi 12 iyul 2009 Taiwan condemns riots in Xinjiang urges China to be tolerant Taiwan News Central News Agency 9 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Uighur activist Rebiya Kadeer denied entry visa to Taiwan The China Post 26 sentyabr 2009 Istifade tarixi 29 yanvar 2010 violence in Xinjiang worries foreign ministry Swissinfo 8 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Germany Australia urge restraint in China unrest Monsters and Critics 7 iyul 2009 29 yanvar 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Belgrade reactions to events in Xinjiang Radio Serbia 9 iyul 2009 5 August 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Press Secretary Andrei Popov responds to a media question over the events in Urumqi in Xinjiang Uyghur Autonomous Region of the People s Republic of China Belarus Foreign Ministry 9 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 FM China strongly condemns attacks on its foreign missions China Daily 7 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Dutch Police Hold 39 Detained After Protests at China Embassy Bloomberg 7 iyul 2009 5 noyabr 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 China shuts Hague embassy after Xinjiang protest Hindustan Times 7 iyul 2009 25 yanvar 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Fraser Suzan 7 iyul 2009 Uighurs protest in Turkey Norway Associated Press Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Indonesians protest at Chinese embassy Channel News Asia 13 iyul 2009 Istifade tarixi 23 iyul 2011 Some elements out to harm Sino Pak ties The Nation 9 iyul 2009 13 iyul 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Recent riots in Xinjiang region China Sri Lankan News 10 iyul 2009 16 August 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Chinese protests spread as deaths mount CBC News 7 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Buckley Chris 8 iyul 2009 China s Hu Abandons G8 as Ethnic Unrest Continues Reuters 2013 02 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 yanvar 2009 US commission urges sanctions South China Morning Post Agence France Presse 16 iyul 2009 seh A4 China must investigate 156 deaths during protests in Urumqi Amnesty International 7 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 China Exercise Restraint in Xinjiang Government Should Allow Independent United Nations Probe Human Rights Watch 6 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 China demands Turkish retraction BBC News 14 iyul 2009 Istifade tarixi 14 iyul 2009 Stack Liam 15 iyul 2009 China warns citizens in Algeria of Al Qaeda threat The Christian Science Monitor Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Moore Malcolm 14 iyul 2009 Al Qaeda vows revenge on China over Uighur deaths The Daily Telegraph London Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Ward Mark 6 iyul 2009 China clampdown on tech in Urumqi BBC News Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Wines Michael 7 iyul 2009 In Latest Upheaval China Applies New Strategies to Control Flow of Information The New York Times Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Foreign reporters ordered out of Kashgar International News Safety Institute Agence France Presse 10 iyul 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Jacobs Andrew 3 iyun 2010 In Leaked Lecture Details of China s News Cleanups The New York Times Istifade tarixi 2 iyul 2010 国际观察 西方怎么不对恐怖袭击 保持克制 People s Daily criticises double standards in Western media attitudes to 7 5 incident People s Daily cin 10 iyul 2009 2010 02 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 English translation Arxivlesdirilib 2011 10 08 at the Wayback Machine on China News Wrap Retrieved 18 yanvar 2010 Doran D Arcy 9 iyul 2009 China extends hand to foreign media but tightens grip elsewhere Google Agence France Presse Istifade tarixi 5 aprel 2011 staff reporter 8 iyul 2009 Posted photos source of western media gaffes South China Morning Post seh A4 石首 抢尸 拉锯战 cin 南都周刊网 Southern Metropolis Weekly 26 iyun 2009 14 iyul 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Uighur group regrets photo error Al Jazeera 10 iyul 2009 Istifade tarixi 13 iyul 2009 Exiled Uighur leader denies stirring unrest Al Jazeera 7 iyul 2009 10 dekabr 2009 tarixinde orijinalindan video arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Branigan Tania 3 August 2009 China says Uighur leader s family condemn her The Guardian London Istifade tarixi 3 August 2009 Uighur leader s family blame her for unrest report Agence France Presse 3 August 2009 China to charge 83 over riots BBC News 4 avqust 2009 Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Qiu Yongzheng 25 avqust 2009 No trial date yet for Urumqi rioters Global Times 16 dekabr 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Trials due over Xinjiang riots BBC News 24 August 2009 Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Report More than 200 face trial over China ethnic riots CNN News 24 avqust 2009 Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Nearly 200 arrest warrants issued China Daily 4 sentyabr 2009 Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 New arrests over China s Xinjiang ethnic riots BBC News 9 dekabr 2009 Istifade tarixi 13 dekabr 2009 Stanway David 26 sentyabr 2009 China lays first charges over Xinjiang riots Reuters 2013 02 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 sentyabr 2009 Six sentenced to death over Xinjiang riot Chinaview cn Xinhua 10 oktyabr 2009 15 yanvar 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 dekabr 2009 Watts Jonathan 12 oktyabr 2009 China sentences six men to death over ethnic riots The Guardian London Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Bodeen Christopher 12 oktyabr 2009 China court sentences 6 to death in Xinjiang riots USA Today Associated Press Istifade tarixi 18 yanvar 2010 China Xinjiang Trials Deny Justice Proceedings Failed Minimum Fair Trial Standards Human Rights Watch 15 oktyabr 2009 Istifade tarixi 18 yanvar 2010 Le Yu 26 yanvar 2010 China sentences four more to death for Urumqi riot Reuters Istifade tarixi 11 aprel 2010 Cui Jia 5 dekabr 2009 Riot woman sentenced to death for killing China Daily 17 aprel 2010 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 13 dekabr 2009 MacDonald Scott 4 dekabr 2009 China sentences 3 more to death over ethnic riots Associated Press Nine executed over Xinjiang riots BBC 9 noyabr 2009 Istifade tarixi 1 iyul 2010 Barriaux Marianne 9 noyabr 2009 China executes nine over Xinjiang unrest Agence France Press Istifade tarixi 1 iyul 2010 Urumqi quiets down after protest about syringe attacks Xinhua 4 sentyabr 2009 5 sentyabr 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Bodeen Christopher 4 sentyabr 2009 Chinese city quiet after protests left 5 dead Express India Associated Press 11 mart 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Chinese break up needle riots BBC News 4 sentyabr 2009 Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 New Protests in Urumqi Radio Free Asia 3 sentyabr 2009 Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Bodeen Christopher 4 sentyabr 2009 China official 5 killed during Urumqi protests The Guardian London Associated Press Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Tensions high after Urumqi unrest Al Jazeera 5 sentyabr 2009 Istifade tarixi 6 sentyabr 2009 Five die in China ethnic unrest BBC News 4 sentyabr 2009 Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Urumqi party chief Xinjiang police chief sacked Chinaview cn Xinhua 5 sentyabr 2009 6 sentyabr 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 5 sentyabr 2009 China replaces top Communist boss in Xinjiang region BBC News 24 sentyabr 2010 Istifade tarixi 25 sentyabr 2010 40 000 cameras keep watch on China s Urumqi Agence France Presse 2 iyul 2010 Istifade tarixi 3 iyul 2010 Wines Michael 27 August 2009 China Approves New Law Governing Armed Police Force The New York Times Istifade tarixi 28 August 2009 Harwood Matthew 28 avqust 2009 China Legislature Outlines Police Powers Curbs Local Security Powers Security Management 16 iyul 2011 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Urumqi imposes rules to ban unlicensed demonstrations Chinaview cn Xinhua 4 sentyabr 2009 10 sentyabr 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Li Yuhui 2009 Notes on the Chinese Government s Handling of the Urumqi Riot in Xinjiang PDF China and Eurasia Forum Quarterly Central Asia Caucasus Institute amp Silk Road Studies Program 7 4 11 15 ISSN 1653 4212 Istifade tarixi 16 fevral 2010 olu kecid Jacobs Andrew 14 noyabr 2010 Aid Fuels Change of Fortunes on Silk Road New York Times Istifade tarixi 6 noyabr 2011 Hills Kathrin 3 iyul 2010 China deploys hundreds of social workers to ease plight of Uighurs pg 1 Financial Times Hills Kathrin 3 iyul 2010 Development unlikely to drown out disharmony pg 4 Financial Times Public transportation companies receive 5 mln yuan Urumqi riot damage compensation Chinaview cn Xinhua 26 August 2009 29 avqust 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Public transport resumes full operation after Urumqi riot Chinaview cn Xinhua 12 avqust 2009 23 August 2009 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Xinjiang receives fewer tourists after riot Chinaview cn 11 oktyabr 2009 6 noyabr 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 dekabr 2009 Hope the keynote as Chinese students begin new semester Chinaview cn Xinhua 1 sentyabr 2009 6 noyabr 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 4 sentyabr 2009 Teague Matthew World Blog Could the Uighur unrest spread NBC News online 9 avqust 2011 tarixinde orijinalindan video arxivlesdirilib 1 41 2 15 Cui Jia 5 noyabr 2009 The Missing Link China Daily Text messaging services resume in Xinjiang six months after riot English news cn Xinhua 17 yanvar 2010 6 noyabr 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 fevral 2010 1 2 Cui Jia 8 fevral 2010 More websites back online in Urumqi China Daily Istifade tarixi 11 fevral 2010 Across China Xinjiang China Daily 10 fevral 2010 Istifade tarixi 11 fevral 2010 Grammaticas Damian 11 fevral 2010 Trekking 1 000 km in China for e mail BBC News Istifade tarixi 11 fevral 2010 Xinjiang to continue lifting communication restrictions spokesperson English news cn Xinhua 18 yanvar 2010 6 may 2010 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 fevral 2010 Bristow Michael 18 yanvar 2010 China allows texting in Xinjiang six months after riots BBC News Istifade tarixi 11 fevral 2010 Xarici kecidler RedakteHadise barede xeberlerXinhua News Agency coverage CCTV special coverage cin Timeline Xinjiang unrest BBCFotolarOutrage in China After Riot Deaths Arxivlesdirilib 2011 08 07 at the Wayback Machine Life Race Riots Continue in China s Far West Time Ethnic clashes in Urumqi China The Boston GlobeMenbe https az wikipedia org w index php title 2009 cu il Urumci igtisaslari amp oldid 6051760, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.