fbpx
Wikipedia

Əndəlüs tarixi

İyun 12, 2022

Əndəlüs - İslam hakimiyyətindəki İspaniya torpaqları.

Əməvi xilafətinin vilayəti olaraq Əndəlüs, 719-cu il

Etimologiyası

Ərəblər tərəfindən İspaniya torpaqları üçün istifadə edilən və onların ölkədən qovulmasından sonra ispan dilinə “Andalucia” olaraq keçən Əndəlüs kəliməsinin etimologiyası tam olaraq dəqiq deyil. İlk dəfə bu ada hicrətin 98-ci ilində (miladi 716) kəsilən bir sikkə üzərində rast gəlinir. Bir digər versiyaya görə isə, bu kəlimənin kökü V əsrdə şimali Afrikaya keçmədən öncə 18 il bu bölgədə yaşamış olan vandalların adıyla bağlıdır. Ərəblər ilk olaraq cənubi Fransadakı Septimaniya bölgəsi də daxil olmaq üzrə, İspaniyada idarə etdikləri bütün torpaqları Əndəlüs adlandırsalar da, 718-ci ildə başlayan və təxminən 8 əsr boyunca davam edən rekonkista illərində ərəblərin idarə etdiyi bölgənin daralması səbəbilə bu toponim də özünün əvvəlki mənasını itirmiş, nəticədə Əndəlüs adı yalnızca Nasiri əmirliyinin idarəsindəki torpaqlara şamil edilmişdir. “Andalucia” toponimi günümüzdə İspaniyada hələ də istifadə edilir və Almeriya, Qranada, Xaen, Kordova, Sevilya, Xuelva, Malaqa və Kadis vilayətlərini özündə birləşdirən geniş bir ərazini ifadə edir.

Siyasi tarixi

Fəth və valilər dönəmi (711-755)

İlk İslam fəthlərinin son mərhələsini Əndəlüsün fəthi təşkil edir. Bu hərəkatla bağlı o dönəmin yazılı mənbələrində məlumat olmadığı üçün sonrakı illərə istinad edilir, bu səbəblə bu hərəkatla bağlı bəzi tarixi və xronoloji uyğunsuzluqlar mövcuddur. İspaniyada ilk fəth hərəkatının başlanğıc tarixi haqqında 2 güclü rəvayət var: bunlardan ilkinə görə, bu tarix Xəlifə Osmanın əmriylə Abdullah ibn Nəfinin idarə etdiyi ordunun donanmayla bölgəyə gəldiyi 647-ci il; ikinci rəvayətə görə isə Tariq ibn Ziyadın idarəsindəki ordunun bölgəyə səfərə çıxdığı 711-ci ildir. Bunlardan ilkinin tutarsız olduğu bəllidir çünki 647-ci ildə ərəblər nə Tunis bölgəsindən qərbə keçə bilmiş, nə də dənizlərdə yetərli güc qazanmamışdı.

710-cu ilədək bir neçə şəhər və qala istisna olmaqla, ərəblər şimali Afrikanı tamamilə ələ keçirmişdi. Şimali Afrika valisi Musa ibn Nüseyr Əməvi xəlifəsi I Vəlidin icazəsiylə Tarif ibn Malik idarəsindəki 500 nəfərlik hərbi birliyi 710-cu ilin yazında kəşfiyyat məqsədilə İspaniyanın cənub sahillərinə yolladı. Bu birliyin bol qənimətlə dönməsinin ardından Musa ibn Nüseyr İspaniyanın fəthi üçün hazırlığa başladı və 711-ci ilin yazında bərbər əsilli Tariq ibn Ziyad idarəsindəki 7 min nəfərlik ordunu, daha sonra isə 5 min nəfərlik dəstək birliyini bölgəyə göndərdi. O əsnada İspaniyada hökm sürən Vestqot krallığı taxt mübarizəsi, cəmiyyət daxilindəki iğtişaşlar və yəhudilərə qarşı aparılan sərt dini siyasətin səbəb olduğu müxtəlif problemlərlə üz-üzə idi. Ərəblərin bölgəyə rahatlıqla daxil olmasında əsas meyarlardan biri isə vestqotlarla münasibəti pis olan Seuta hakiminin onlara göstərdiyi hərbi dəstək oldu. Tariq ibn Ziyad cənubi İspaniyadakı Cəbəllütariq dağında qərargah quraraq ətraf bölgələri nəzarəti altına aldı və Barbata çayı sahilində Vestqot kralı Rodriqonun rəhbərlik etdiyi ordunu 3 gün və ya bir həftə davam edən müharibənin ardından məğlub etdi. Bu qələbə ərəblərə yarımadanın qapılarını açdı. Müharibənin ardından Tariq ibn Ziyadın təyin etdiyi komandirlər qısa zamanda Malaqa və Kordovanı ələ keçirərkən özü isə vestqotların paytaxtı Toledonu fəth etdi. Bu əsnada vestqotların idarəsindən məmnun olmayan əhali, xüsusilə də dini zorakılığa məruz qalan yəhudilər bir çox şəhər və qalanın qapılarını ərəblərə açıb təslim etdilər. 712-ci ildə fəthin tamamlanmasına yardım etmək məqsədilə Musa ibn Nüseyr əsasən ərəblərdən təşkil edilmiş 18 min nəfərlik orduyla İspaniyaya gəldi və bir çox ətraf bölgəni ələ keçirərək Toledoda Tariq ibn Ziyadla görüşdü. Hər iki komandirin rəhbərliyi ilə ordu fəth hərəkatını 2 ayrı istiqamətdə davam etdirdi və ertəsi il Leon, Qalisiya, Barselona və Saraqosa şəhərləri ələ keçirildi. Hətta bəzi rəvayətlərə görə, ərəblər Pireney dağlarını aşaraq Frank krallığının torpaqlarına daxil oldular.

714-cü ildə xəlifə I Vəlidin əmriylə Musa ibn Nüseyr Əndəlüsün hakimiyyətini oğlu Əbdüləzizə təslim etdi və Tariq ibn Ziyadla birlikdə xeyli qənimət toplayıb Dəməşqə qayıtdı. Beləliklə, Əndəlüsdə Valilər dönəmi (asrü’l-vülât) adı verilən mərhələyə qədəm qoyuldu. 756-cı ildə I Əbdürrəhmanın Əndəlüs Əməvi dövlətini elan etməsinə qədər davam edən bu dönəmdə 21 vali bölgəni idarə etdi. Bunlardan bəziləri birbaşa Dəməşqdəki xəlifə və ya xəlifənin şimali Afrikadakı valisi tərəfindən təyin edilsə də, bəziləri Əndəlüsdəki əsgərlər tərəfindən seçildi. Valilər dönəmindəki mühüm siyasi fəaliyyətlərdən biri fəth hərəkatının Avropanın daxilinə qədər davam etdirmə cəhdləri oldu. Əbdüləziz ibn Musanın Teodomiro şəhərini ələ keçirməsinin ardından, ondan sonra təyin edilən bir çox vali Pireney dağlarını aşaraq Frank krallığının torpaqlarına səfərlər təşkil etdilər. Bu cəhdlərin nəticəsində ərəblər Fransanın cənubundakı Septimaniya və Narbon bölgələrini ələ keçirərək indiki Paris şəhəri yaxınlığına gəlib çatdılar. Müsəlmanların 732-ci ildə Tur və Puatye şəhərləri arasındakı bölgədə Frank ordusuna məğlub olması ilə bu hərəkat dayandı. Bu tarixdən etibarən bölgədəki ordu komandirləri fəthdən daha çox öz aralarında çıxan iğtişaşlarla məşğul oldular.

İlk daxili çəkişmələr ərəblərlə bərbərlər arasında meydana gəldi. Belə ki, idarəçilər tərəfindən layiqli dəyəri görmədiklərini və dağlıq bölgədə məskunlaşmağa məcbur edildiklərini bəhanə edən bərbərlər, şimali Afrikadakı soydaşlarının üsyanından cəsarətlənərək 741-ci ildə ayaqlandılar. Hər iki tərəfdən xeyli sayda insanın ölümüylə nəticələnən bu ayaqlanma, ertəsi il Suriyadan gələn Bəlc ibn Bəşr idarəsindəki Əməvi ordusunun müdaxiləsiylə yatırıldı. Bu hadisədən qısa müddət sonra, Əndəlüslü ərəblər öz torpaqlarına şərik olmalarından qorxduqları Əməvi əsgərlərinin bölgədə möhkəmlənmələrinə etiraz etdilər və bu dəfə yerli ərəblərlə sonradan bölgəyə gələn Əməvi əsgərləri arasında silahlı çatışmalar başladı. Bu iğtişaşlar yeni vali Əbül-Xəttar tərəfindən yerli xristianların orduya alınmasıyla həll olunsa da, onun Yəmənlilərin lehinə ayrıseçkilik etməsi Qeysli-Yəmənli qruplar arasında yeni çaxnaşmalara səbəb oldu. Nəticədə Əndəlüsün bu 2 qəbilə tərəfindən sırayla idarə edilməsinə qərar verilərək sülh təmin edildi. Bu sülhə əsasən Qeyslilər adına Yusif ibn Əbdülrəhman əl-Fixri 747-ci ildə vali oldu. Ertəsi il bu vəzifəni Yəmənli birinə təhvil verməli olsa da, bu baş tutmadı və nəticədə tərəflər arasındakı mübarizə yenidən alovlandı. Digər yandan fəth hərəkatı zamanı İspaniyanın şimalındakı Asturiya bölgəsinə qaçan xristianlar güclənərək Əndəlüs mülklərinə hücum etməyə başlamışdılar.

Əndəlüsdə bunlar baş tutarkən Abbasilər Dəməşqdə çevriliş edərək hakimiyyəti ələ keçirmiş, Əməvi sülaləsinin bütün mənsublarını təqib edərək öldürməyə başlamışdılar. Bu qətliamdan qaça bilən azsaylı insanlardan biri də xəlifə Hişam ibn Əbdülməlikin nəvələrindən Əbdürrəhman ibn Müaviyə idi. Öncəliklə Fələstin və Misirə gedən Əbdürrəhman burada da təqib edildiyini anladı və 755-ci ildə Əndəlüsə qaçdı. Buraya gəlməkdə məqsədi sadəcə canını xilas etmək deyil, bölgədəki Əməvi tərəfdarlarını ətrafında toplayaraq mənsub olduğu sülalənin hakimiyyətini yenidən bərpa etmək idi. Bu məqsədlə Əndəlüsə ayaq basdığı andan etibarən bu istiqamətdə fəaliyyətə başladı və qısa zamanda, vali Yusif əl-Fixrinin qarşı çıxmasına baxmayaraq Yəmənlilərin və bərbərlərin dəstəyini alaraq Kordovanı ələ keçirərək özünü müstəqil əmir elan etdi (756).

Əndəlüs Əməviləri dönəmi (756-1031)

Əmirlik dönəmi (756-929)

Müstəqil Əndəlüs Əməvi dövlətinin qurucusu və ilk əmiri olan I Əbdürrəhmanın qarşılaşdığı ilk problem, şübhəsiz ki, daxili çəkişmələr oldu. Belə ki, son vali Yusif əl-Fixri məğlub olmasına baxmayaraq onu əmir olaraq tanımaqdan boyun qaçırırdı. Digər yandan Yəmənlilər və bərbərlər də etdikləri dəstəyin qarşılığını tələb edirdilər. Ancaq I Əbdürrəhman ona dəstək verən Yəmənlilər və bərbərlər də daxil olmaq üzrə, bütün siyasi qrupları zəiflədərək mərkəzi hakimiyyətə tabe etdi. Tayfalar arasında ixtilaf yaradaraq onları öz tərəfinə çəkməyə çalışdı. Ərəblər arasındakı mübarizənin dövlət idarəsini zəiflətməsi səbəbilə, şimali Afrikadan pulla və hərbi əsirlərdən orduya əsgər toplamağa başladı. Bununla yanaşı I Əbdürrəhman daxili çəkişmələrlə birlikdə, 778-ci ildə şimali-şərq bölgəsindən hücuma keçən Franklarla da mübarizə apardı. Ancaq öz ölkələrində yaranan iğtişaşlar səbəbilə Franklar geri çəkilməyə məcbur oldular və geri çəkilərkən məruz qaldıqları basqınlarla xeyli itki verdilər. I Əbdürrəhman sonrakı illərdə xristianların əlinə düşən bəzi şəhərləri geri almağa çalışsa da, bunda müvəffəq ola bilmədi. Buna baxmayaraq 788-ci ildəki vəfatıyla, oğlu Hişama Abbasi və Bizanslılar tərəfindən belə tanınan bir dövlət miras qoydu.

Dindar xasiyyəti ilə seçilən I Hişam (788-796) taxta çıxdığı ilk illərdə qardaşlarının müxalifəti istisna olmaqla, heç bir daxili çəkişməylə üzləşmədi. Bundan istifadə edərək İspaniyanın şimalındakı xristian krallıqlarına qarşı səfərlər təyin etdi və Septimaniya bölgəsi, qısa müddətliyinə də olsa, yenidən ələ keçirildi. I Hişam dönəmində Malikilik Əndəlüsün rəsmi dini məzhəbi halına gəldi. Üləmaya göstərdiyi yaxın münasibət bu zümrənin dövlət idarəsində söz sahibi olmasıyla nəticələndi. Ancaq onun vəfatıyla yerinə keçən oğlu I Hakəm dönəmində (796-822) daxili çəkişmələr yenidən alovlandı. Diqqət çəkən məsələ isə bu dəfəki üsyanlarda ərəb və bərbərlərdən başqa üləma zümrəsinin də iştirak etməsi oldu. Bunda səbəb isə yeni əmirin israfçı olması və atasının əksinə dini vəzifələrini tam şəkildə yerinə yetirməməsi idi. Ancaq I Hakəm aldığı sərt hərbi tədbirlər və hiylə yoluyla bu üsyanları böyük ölçüdə azaltdı. Bu dönəmdəki üsyanlardan ən çox faydalanan isə 801-ci ildə Əndəlüsün ən mühüm sərhəd şəhəri olan Barselonanı ələ keçirən Franklar oldu.

I Hakəmdən sonra taxta çıxan oğlu II Əbdürrəhmanın səltənəti (822-852) əmirliyin ən parlaq dönəmi hesab olunur. Sona çatan daxili çəkişmələr nəticəsində yaranan əmin-amanlıq bölgənin iqtisadi həyatını canlandırdı və dövlətin strukturu yenidən formalaşdırıldı. Bu dönəmdə Bizans imperiyası ilə diplomatik əlaqələr quruldu. 844-cü ildə dəniz yoluyla hücum edən vikinqlər geri püskürdüldü.

II Əbdürrəhmanın oğlu və xələfi olan I Məhəmməd dönəminin (852-886) ilk illərində öncəki uğurlar davam etdirildi. Kordovada başlayan xristian fədailəri hərəkatı adlı üsyan nəzarət altına alındı və şimaldakı xristian krallıqlarına qarşı səfərlər tərtib edildi. Ancaq səltənətinin son 15 ilində hakimiyyət gənc və təcrübəsiz dövlət adamlarının əlində oyuncağa çevrildi. Nəhayət üləma zümrəsi başda olmaqla, ərəblər və bərbərlər müxtəlif şəhər və qalalarda mərkəzi hakimiyyətə qarşı ayaqlandılar. Bu üsyanlar I Münzir (886-888) və qardaşı Abdullah (888-912) dönəmlərində daha da şiddətləndi. Hətta mərkəzi hakimiyyət o qədər zəifləmişdi ki, sadəcə paytaxt Kordova üsyançılardan qorunub saxlanmışdı. Yaranan siyasi və sosial parçalanma səbəbilə ölkə ərazisində mərkəzi hakimiyyətə formal olaraq tabe olan və ya tamamilə müstəqilliyini elan edən iyirmiyə yaxın kiçik dövlət yarandı.

Əndəlüsü içinə düşdüyü bu vəziyyətdən Abdullahın yerinə taxta çıxan 21 yaşlı nəvəsi III Əbdürrəhman (912-961) xilas etdi. Mərkəzi idarəni gücləndirdikdən sonra xilas etdiyi bölgələrdən vergi toplanmasını təmin edən III Əbdürrəhman sırayla əmirliyin bütün bölgələrini azad etdi. Ölkədə əmin-amanlığı təmin etməsinin ardından həm qurulan siyasi birliyi davam etdirmək, həm də şimali Afrikada sürətlə güclənən şiə Fatimiləriylə mübarizə apara bilmək üçün 929-cu ildə özünü Nasir-lidinnal ünvanıyla xəlifə elan etdi. Beləcə Əndəlüs Əməvi əmirliyi Əndəlüs Əməvi xilafətinə çevrildi.

Xəlifəlik dönəmi (929-1031)

III Əbdürrəhman ölkə daxilində birliyi və əmin-amanlığı təmin etdikdən sonra Fatimilərə və şimaldakı xristian krallıqlarına qarşı sərt hərbi əməliyyatlara başladı. Nəticədə Leon və Navarra krallıqları vergi ödəməyi qəbul etdilər. Fatimilərlə mübarizədə şimali Afrikadakı bəzi böyük bərbər tayfalarıyla ittifaq quruldu. Bu nailiyyətləri xəlifənin nüfuzunu daha da artırdı. Bizans və Roma imperatorları ilə diplomatik əlaqələr quruldu. Xilafətdə təhsil sistemi təkmilləşdirildi. Dövlət gəlirləri daha öncə görülməmiş şəkildə artırıldı. Şübhəsiz ki, Əndəlüs tarixinin ən böyük hökmdarı hesab edilən III Əbdürrəhman 961-ci ildə vəfat etdi və yerinə alimliyi ilə tanınan 50 yaşındakı oğlu II Hakəm taxta çıxdı. Onun xəlifəliyi dövründə (961-976) daxili əmin-amanlıq və xristian krallıqlarına qarşı qazanılan üstünlük qorunub saxlandı. Elm və incəsənət sahələrində əldə olunan inkişaf səbəbilə Əndəlüs İslam mədəniyyətinin ən fəal mərkəzi halına çevrildi.

II Hakəmin ölümündən sonra 10 yaşlı oğlu II Hişamın uşaq yaşlarında taxta çıxmasından istifadə edən Əl-Mənsur ibn Amirlə oğulları Əbdülməlik və Əbdürrəhman iqtidarı ələ keçirdi və öz adlarıyla anılan Amirilər dönəmini açdılar. İbn Amirin ulduzu əslində II Hakəm dönəmində parlamağa başlamışdı. Zəkası və xəlifənin bask əsilli kənizi (eyni zamanda Hişamın anası) Sübhlə olan yaxşı münasibəti sayəsində bəzi mühüm vəzifələrə təyin edildi və bu vasitəylə sarayı yaxından tanıma şansı qazandı. Hakəmin ölümündən sonra xəlifənin qardaşını taxta çıxarmaq istəyən siyasi qruplara qarşı mübarizə apardı və onun azyaşlı oğlu Hişamın taxta çıxmasına nail oldu. Daha sonra mərkəzi hakimiyyəti ələ alaraq özünə rəqib gördüyü bütün dövlət adamlarını aradan qaldırdı. Ərəblərin və yerli xristianların müqavimətini qırmaq üçün bərbər tayfalarından orduya pulla əsgər topladı. Beləcə həm siyasi iqtidarı, həm də ordu üzərindəki nəzarəti ələ aldı. İbn Amirin naibliklə yanaşı “Mənsur” ünvanı alması, öz adına sikkə kəsdirib xütbə oxutması və rəsmi fərmanları şəxsən özünün imzalaması onun faktiki olaraq hakimiyyəti əlində tutduğunu göstərir. Bu dönəmdə xilafət daxilində yaranan güclü mərkəzi hakimiyyətlə yanaşı şimaldakı xristian krallıqları üzərində də tez-tez səfərlər təşkil edildi. Onun ardından 1002-ci ildə naibliyi ələ alan böyük oğlu Əbdülməlik də bu vəzifəni layiqincə yerinə yetirdi. Ancaq cəmi 6 il sonra Kastiliya üzərində çıxdığı səfər əsnasında vəfat edən Əbdülməlik bu vəzifəni kiçik qardaşı Əbdürrəhmana vəsiyyət etdi. 1008-ci ildə naibliyi ələ alan Əbdürrəhmanın dönəmində uzun illərdir ölkədə davam edən əmin-amanlıq pozuldu. Yeni naibin var-dövlət hərisliyi və şöhrətpərəst xarakteri onun fəlakətinə səbəb oldu. Dövlət idarəsindəki özbaşınalığıyla yanaşı, özünü xəlifənin vəliəhdi elan etməsi əhalini ayaqlandırdı. Bu ayaqlanmada əsas ünsürlərdən biri də ordu üçün xilafət torpaqlarına köç edən bərbər tayfalarının yerli əhaliyə zülm etməsi oldu. Amirilər və onlara bağlı dövlət adamlarının mülklərinə hücum edildi. Naib Əbdürrəhman öldürüldü. Xəlifə Hişam isə ölkədən qaçdı. Bu üsyandan sonra Əndəlüs və paytaxt Kordovada qanlı iğtişaşlar başladı. Kordovanın yerli əhalisi və Əməvi tərəfdarları bu ailənin davamı üçün II Məhəmməd, Süleyman ibn Hakəm və IV Əbdürrəhmanı taxta çıxarsalar da, bunlardan heç biri bu iğtişaşlara son qoya bilmədi.

1016-cı ildə Həzrəti Əlinin nəslindən olduğunu iddia edən şiə məzhəbli Həmmidilər, Əməvi sülaləsinin zəifləməsindən istifadə edərək Kordovanı və ardından taxtı ələ keçirdilər. Ancaq başlanğıcda görülən sükunətə baxmayaraq onlar da bu iğtişaşlara son qoya bilmədilər və 1022-ci ildə əhali tərəfindən Kordovadan qovuldular. Növbəti 7 il boyunca isə Əməvilər sülaləsinə mənsub şəxslər xilafət uğrunda taxt mübarizəsinə girişdi. Bütün bu iğtişaş və taxt çevrilişlərindən bezə əhalixilafəti ləğv edərək bölgənin idarəsini dövlət şurasının himayəsinə verdi. Beləcə 756-cı ildə müstəqil əmirlik olaraq yaradılan Əndəlüs Əməvi dövləti süqut etdi (1031).

Əndəlüs Əməvi hökmdarları

Əndəlüs valiləri

No Adı Hakimiyyət illəri
1 Musa ibn Nüseyr 712 - sentyabr 714
2 Əbdüləziz ibn Musa sentyabr 714 - mart 716
3 Əyyub ibn Həbib əl-Leysi mart - avqust 716
4 Əl-Hür ibn Əbdürrəhman əl-Taqafi avqust 716 - mart 719
5 Əl-Sam ibn Malik əl Qəvlani mart 719 - iyun 721
6 Əbdürrəhman ibn Abdullah əl-Qafiqi iyun - iyul 721
7 Ənbasa ibn Süheym əl-Kəlbi iyul 721 - yanvar 726
8 Üzra ibn Abdullah əl-Fixri yanvar - mart 726
9 Yəhya ibn Salama əl-Kəlbi mart 726 - iyun 728
10 Xudayfa ibn Əhvas əl Qeysi iyun - dekabr 728
11 Osman ibn Əbinisa əl-Hətəmi dekabr 728 - aprel 729
12 Əl-Hətəm ibn Übeyd əl-Gilabi aprel 729 - fevral 730
13 Məhəmməd ibn Abdullah əl-Əscai fevral - mart 730
- Əbdürrəhman ibn Abdullah əl-Qafiqi mart 730 - oktyabr 732
14 Əbdülmalik ibn Kətan əl-Fixri oktyabr 732 - noyabr 734
15 Uqba ibn əl-Həccac noyabr 734 - dekabr 740
- Əbdülmalik ibn Kətan əl-Fixri dekabr 740 - mart 742
16 Bəlş ibn Bişr əl-Quşeyr mart - avqust 742
17 Tələbə ibn Salama əl-Amili avqust 742 - may 743
18 Əbülxəttar əl-Hüsam ibn Darar əl-Kəlbi may 743 - avqust 745
19 Duşaba ibn Salama əl-Qudami avqust 745 - oktyabr 746
20 Əbdürrəhman ibn Qasir əl-Ləhmi oktyabr 746 - yanvar 747
21 Yusif ibn Əbdürrəhman əl-Fixri yanvar 747 - may 756

Əndəlüs əmirləri

Əndəlüs xəlifələri

Mənbə

  • İbn Habîb, Naṣ (nşr. Mahmûd Ali Mekkî, Maʿhedü’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, V içinde), Madrid 1957.
  • İbn Abdülhakem, Fütûḥu İfrîḳıyye ve’l-Endelüs (nşr. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘), Beyrut 1964, s. 70 vd.
  • Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 324, 330-331, 336.
  • İbn Abdürabbih, el-ʿİḳdü’l-ferîd (nşr. Ahmed Emîn), I-VII, Kahire 1948-53.
  • Muhammed b. Hâris el-Huşenî, Ḳuḍâtü Ḳurṭuba, Kahire 1966.
  • İbnü’l-Kūtıyye, Târîḫu iftitâḥi’l-Endelüs (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Beyrut 1402/1982.
  • Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebû Fazl), Kahire 1954
  • İbn Cülcül, Ṭabaḳātü’l-eṭıbbaʾ ve’l-ḥukemâʾ (nşr. Fuad Seyyid), Kahire 1955.
  • Una crónica anónima de Abd al-Rahman III al-Nāsır (nşr. ve trc. E. Lévi-Provençal – E. G. Gómez), Madrid-Granada 1950.
  • Abdurrahman b. Abdullah ez-Zeccâlî, Ems̱âlü’l-ʿavâm fi’l-Endelüs (Muhammed b. Sarîfe), Fas 1971.
  • İbnü’l-Faradî, Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs, Kahire 1966, I-II.
  • Aḫbâr mecmûʿa (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1981, s. 15-16.
  • İbn Şüheyd el-Eşcâî, Risâletü’t-tevâbiʿ ve’z-zevâbiʿ (nşr. Butrus el-Bustânî), Beyrut 1951.
  • Yahyâ b. Ömer, Aḥkâmü’s-sûḳ (nşr. Mahmûd Ali Mekkî, Mecelletü’l-Maʿhedi’l-Mıṣrî içinde), Madrid 1957, s. 59-148.
  • İbn Hazm, Naḳṭü’l-ʿarûs (nşr. Şevkī Dayf, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, sy. 13 içinde), Kahire 1951, s. 41-89.
  • İbn Hayyân, el-Muḳtebes, tür.yer.
  • Humeydî, Ceẕvetü’l-muḳtebis, Kahire 1386/1966, s. 38 vd.
  • İbn Hazm, Ṭavḳu’l-ḥamâme (nşr. Tâhir Ahmed Mekkî), Kahire 1980.
  • Ahmed b. Ömer el-Uzrî, Nuṣûṣ ʿani’l-Endelüs (nşr. Abdülazîz el-Ehvânî), Madrid 1965.
  • İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî, Sirâcü’l-mülûk, Kahire 1287.
  • İbn Abdûn, Risâle fi’l-ḳaḍâʾ ve’l-ḥisbe (nşr. E. Lévi-Provençal), Kahire 1955, s. 3-65.
  • İbn Abdürraûf, Risâle fî âdâbi’l-ḥisbe ve’l-muḥtesib (nşr. E. Lévi-Provençal), Kahire 1955, s. 69-116.
  • Ömer b. Osmân el-Cersîfî, Risâle fi’l-ḥisbe (nşr. E. Lévi-Provençal), Kahire 1955, s. 120-128.
  • İbn Bessâm eş-Şenterînî, eẕ-Ẕaḫîre fî meḥâsini ehli’l-Cezîre, Kahire 1939-42.
  • İbn Galib el-Endelüsî, Ferḥatü’l-enfüs (nşr. Lutfî Abdülbedî‘), Kahire 1956.
  • İbn Beşküvâl, eṣ-Ṣıla, Kahire 1966, I-II.
  • İbn Sâhibüssalât, el-Mennü bi’l-imâme (nşr. Abdülhâdî et-Tâzî), Bağdad 1979.
  • Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, Kahire 1967, s. 45 vd.
  • İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, bk. İndeks.
  • Abdülvâhid el-Merrâküşî, el-Muʿcib fî telḫîṣi aḫbâri’l-Maġrib (nşr. M. Saîd el-Uryân – Muhammed el-Arabî), Dârülbeyzâ 1978.
  • Emîr Abdullah, et-Tibyân (nşr. E. Lévi-Provençal), Kahire 1955.
  • Abdülmelik b. Kerdebûs, Kitâbü’l-İktifâʾ fî aḫbâri’l-ḫulefâʾ (nşr. A. M. el-Abbâdî, Revista del Instituto egibcio de estudios Islámicos, XIII içinde), Madrid 1965-66, s. 41-126.
  • Ẕikru bilâdi’l-Endelüs (nşr. L. Molina), Madrid 1983, s. 9 vd.
  • Nübẕetü’l-ʿaṣr fî inḳıdâʾi devleti Benî Naṣr (nşr. Muhammed ed-Dâye), Dımaşk 1984.
  • İbnü’l-Ebbâr, el-Ḥulletü’s-siyerâ (nşr. Hüseyin Mûnis), Kahire 1963, I-II.
  • a.mlf., et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla (nşr. İ. el-Hüseynî), Kahire 1955.
  • İsmâil b. Muhammed eş-Şekündî, Elogio del Islam españyol: Risāla fī faḍl al-Andalus (trc. E. G. Gómez), Madrid 1934.
  • İbn Saîd el-Mağribî, el-Muġrib, I-II, tür.yer.
  • İbn Bassâl, Kitâbü’l-Ḳaṣd ve’l-beyân (nşr. ve trc. J. M. Vallicrosa – Muhammed Azîmân), Tıtvân 1955.
  • İbnü’z-Zübeyr, Ṣılatü’ṣ-Ṣıla (nşr. E. Lévi-Provençal), Rabat 1938.
  • Nüveyrî, Târîḫu’l-maġribi’l-İslâmî fi’l-ʿaṣri’l-vasîṭ min Kitâbi Nihâyeti’l-ereb (nşr. M. Ebû Dîf), Fas, ts.
  • İbn Ebû Zer‘, el-Enîsü’l-muṭrib (nşr. ve trc. C. J. Tornberg), Uppsala 1843-46, I-II.
  • el-Ḥulelü’l-mevşiyye fî ẕikri’l-aḫbâri’l-Merrâküşiyye (nşr. I. S. A. Allouche), Rabat 1936.
  • İbnü’l-Hatîb, Aʿmâlü’l-aʿlâm (nşr. E. Lévi-Provençal), Beyrut 1956.
  • a.mlf., el-İḥâṭa, tür.yer.
  • a.mlf., el-Ketîbetü’l-kâmine (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1963.
  • a.mlf., el-Lemḥatü’l-bedriyye fi’d-devleti’n-Naṣriyye, Beyrut 1980.
  • Nübâhî, Târîḫu ḳuḍâti’l-Endelüs (nşr. E. Lévi-Provençal), Kahire 1948.
  • İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, Kahire 1351.
  • İbn Haldûn, el-ʿİber, IV, 116-165.
  • Feridun Bey, Münşeât, II, 550-552.
  • J. Bleda, Crónica de los moros de España, Valencia 1618.
  • Makkarî, Nefḥu’ṭ-ṭîb (nşr. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1949, I, 214 vd.
  • T. Bourke, A Concise History of the Moors in Spain, London 1811.
  • G. J. Adler, The Poetry of the Arabs of Spain, New York 1867.
  • L. Eguilaz, Reseña histórica de la conquista del reino de Granada, Granada 1894.
  • J. Ribera y Tarrago, Bibliofilos y bibliotecas en la España musulmana, Zaragoza 1896.
  • a.mlf., Historia de conquista de España, Madrid 1926.
  • F. Codera, Decandencia y desaparición de los Almoravides en España, Zaragoza 1899.
  • S. P. Scott, History of the Moorish Empire in Europe, Philadelphia 1904, I-III.
  • J. Brunches, L’Irrigation dans la péninsula Ibérique et dans l’Afrique du nord, Paris 1904.
  • M. G. Remiro, Historia de Murcia musulmana, Zaragoza 1905.
  • B. Wishaw, Arabic Spain, London 1912.
  • M. L. Alcantara, Historia de Granada, Paris 1913-15.
  • P. Longas, Vida religiosa de los moriscos, Madrid 1915.
  • Abdurrahman el-Berkūkī, Ḥaḍâretü’l-ʿArab fi’l-Endelüs, Kahire 1923.
  • Dayf, Belâġatü’l-ʿArab fi’l-Endelüs, Kahire 1924.
  • O. J. Tallgren, Los nombres árabes de las estrellas y la transcripción alfonsina, Madrid 1925.
  • Prieto y Vives, Los Reyes de Taīfas, Madrid 1926.
  • D. Campbell, Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages, London 1926, I-II.
  • M. Asin Palacios, Aben Házm de Córdova y su historia crítica de las ideas religiosas, Madrid 1927-32, I-V.
  • a.mlf., Huellas del Islam, Madrid 1941.
  • a.mlf., La Escatalogía musulmana en la Divina Comedia, Madrid 1961.
  • R. Dozy, Historie des musulmans d’Espagne, Leiden 1932, I-III.
  • a.mlf., Recherches, I, 301-303.
  • J. Maccabe, Splendour of Moorish Spain, London 1935.
  • Aziz Samih İlter, Şimali Afrikada Türkler, İstanbul 1936, s. 52.
  • Emîr Şekîb Arslan, el-Ḥulelü’s-sündüsiyye, Kahire 1936-39, I-III.
  • J. F. Torres, La Vida en Islam español, Leipzig 1936.
  • R. M. Pidal, Poesía árabe y poesía europea, Madrid 1941.
  • Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 199-201.
  • J. M. M. Vallicrosa, Nuevas aportaciones para el estudio de la transmición de la ciencia a Europa a través de Espana, Barcelona 1943.
  • et-Tûd, Abbâd bi-İşbiliyye, Tıtvân 1947.
  • G. Palencia, Historia de la España musulmana, Barcelona 1951.
  • a.mlf., Târîḫu’l-fikri’l-Endelüsî (trc. Hüseyin Mûnis), Kahire 1955.
  • a.mlf., “Cervantes y los moriscos”, Boletín de la Real Academia Española, sy. 27, Madrid 1947-48, s. 107-122.
  • G. C. Miles, The Coinage of the Umayyads in Spain, New York 1950.
  • a.mlf., Coins of the Spanish Mulūk al-Tawāif, New York 1954.
  • E. G. Gómez, Poesía arábigo-andaluza, Madrid 1952.
  • a.mlf., “La Lirica Hispano-árabe y la aparición de la lirica románica”, al-Andalus, XXI, Madrid 1956, s. 303-338.
  • J. B. Vila, el-Oriente árabe en el desarrollo de la Marca Superior, Madrid 1954.
  • L. Bertrand, England and Arabic Learning: The History of Spain, London 1956.
  • H. Miranda, Historia política del imperio almohade, Tetuán 1956-57.
  • J. C. Baroja, Los Moriscos del Reino de Granada, Madrid 1957.
  • S. Lane-Poole, Ḳıṣṣatü’l-ʿArab fî İsbânyâ (trc. Ali Cârim), Kahire 1957.
  • Ali M. Hammûde, Târîḫu’l-Endelüs, Kahire 1957.
  • J. Vernet Ginés, Los Musulmanes españoles, Barcelona 1961.
  • a.mlf., La Cultura Hispano-árabe en Oriente y Occidente, Barcelona 1978.
  • M. de Luna, The History of the Conquest of Spain by the Moors, London 1963.
  • S. M. Imamuddin, The Economic History of Muslim Spain, Dacca 1963.
  • a.mlf., Some Aspects of the Socio-Economic and Cultural History of Muslim Spain, Leiden 1965.
  • a.mlf., Muslim Spain: 711-1492, Leiden 1981.
  • a.mlf., Endülüs Siyasi Tarihi (trc. Yusuf Yazar), Ankara 1990.
  • E. Sordo, Moorish Spain (trc. I. Michael), London 1963.
  • Ahmad Badr, Los Banū Nasr, Madrid 1964.
  • a.mlf., Târîḫu’l-Endelüs: Düvelü’ṭ-ṭavâʾif, Dımaşk 1983, s. 42-214.
  • W. M. Watt, A History of Islamic Spain, Edinburgh 1965.
  • Salâh Hâlis, İşbîliyye fi’l-ḳarni’l-ḫâmis, Beyrut 1965, s. 19-25, 80-185.
  • M. Abdullah İnân, ʿAṣrü’l-Murâbıṭîn ve’l-Muvaḥḥidîn fi’l-Maġrib ve’l-Endelüs, Kahire 1965, I-II.
  • a.mlf., Nihâyetü’l-Endelüs, Kahire 1965.
  • a.mlf., Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs, Kahire 1969, I-II.
  • a.mlf., Düvelü’ṭ-ṭavâʾif, Kahire 1970.
  • Cevdet er-Rikābî, Fi’l-Edebi’l-Endelüsî, Kahire 1966.
  • Albîr Mutlak, el-Ḥareketü’l-luġaviyye fi’l-Endelüs, Beyrut 1967.
  • Muhammed ed-Dâye, Târîḫu’n-naḳdi’l-edebî fi’l-Endelüs, Beyrut 1968.
  • Lea, The Moriscos of Spain, London 1968.
  • Mahmud Ali Makki, Ensayo sobre las aportaciones orientales en la España musulmana, Madrid 1968.
  • Abdurrahman Ali el-Haccî, el-Ḥaḍâretü’l-İslâmiyye fi’l-Endelüs, Bağdad 1969.
  • M. A. Ladero Quesada, Granada: Historia de un país Islámico (1232-1571), Madrid 1969.
  • R. Haines, Christianity and Islam in Spain: A.D. 756-1031, New York 1969.
  • J. Vallvé, La División territorial de la España musulmana, Madrid 1970, s. 17-33.
  • J. T. Monroe, The Shuʿūbiyya in al-Andalus, Berkeley-Los Angeles 1970.
  • a.mlf., Islam and the Arabs in Spanish Scholarship, Leiden 1970.
  • a.mlf., “A Curious Morisco Appeal to the Ottoman Empire”, al-Andalus, XXXI, Madrid 1966, s. 116-173.
  • R. M. Allende, Averroes: Un andaluz para Europa, Madrid 1971.
  • P. C. Gendron, El-‘Senor del Zoco’ en España, Madrid 1973.
  • R. Arié, L’Espagne musulmane au temps des Naṣrides (1232-1492), Paris 1973.
  • J. Regla, Estudios sobre los moriscos, Barcelona 1974.
  • Anwar G. Chejne, Muslim Spain, Minnesota 1974.
  • a.mlf., “Islamization and Arabization in al-Andalus”, Islam and Cultural Change, Wiesbaden 1975.
  • a.mlf., Islam and The West: The Moriscos, Albany 1983, s. 1-30.
  • L. S. de Lucena, La Granada nazarí del XV, Granada 1975.
  • M. G. Arenal, Los Moriscos, Madrid 1975.
  • P. Guichard, al-Andalus, Barcelona 1976.
  • D. Ortizy – B. Vincent, Historia de los moriscos, Madrid 1978.
  • a.mlf., España musulmana, Madrid 1987, IV, 45, 171.
  • Hitti, İslâm Tarihi, III, 775-937.
  • M. Abduh Hatâmile, et-Tenṣîrü’l-ḳaṣrî li-müslimi’l-Endelüs fî ʿahdi’l-melikîne’l-Kâs̱ûlîkîn, Amman 1410/1980.
  • Tâhir Ahmed Mekkî, Dirâsât Endelüsiyye, Kahire 1980, s. 9-34.
  • M. Abdülhamîd Îsâ, Târîḫu’t-taʿlîm fi’l-Endelüs, Kahire 1982.
  • Abdülvâhid Zennûn Tâhâ, el-Fetḥ ve’l-istiḳrârü’l-ʿArabiyyi’l-İslâmî fî Şimâli İfrîḳıyye ve’l-Endelüs, Bağdad 1982, s. 203-444.
  • L. Cardaillac, el-ʿAlâḳātü’l-cedeliyye beyne’l-Mesîḥiyyîn ve’l-Muriskiyyîn (trc. Abdülcelîl Temîmî), Tunis 1982.
  • Muhammed b. Abbûd, et-Târîḫu’s-siyâsî ve’l-ictimâʿî li-İşbîliyye, Tıtvân 1983, s. 217-271.
  • a.mlf., Cevânib mine’l-vâḳıʿi’l-Endelüsî fi’l-ḳarni’l-ḫâmisi’l-hicrî, Tıtvân 1987.
  • Mitre, La España medieval, Madrid 1984, s. 61-326.
  • Hüseyin Mûnis, Fecrü’l-Endelüs, Cidde 1985.
  • a.mlf., “Esne’l-metâcir”, Maʿhedü’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, V/1-2, Madrid 1957, s. 129-191.
  • a.mlf., “La División político-adminis-trativa de la España Musulmana”, Revista del Instituto egipcio de estudies Islámicos, V, Madrid 1957, s. 79-135.
  • a.mlf., “Los Almoravides”, a.e., XIV (1967), s. 49-102.
  • Seyyid Abdülazîz Sâlim, Târîḫu’l-müslimîn ve âs̱âruhum fi’l-Endelüs, İskenderiye 1985.
  • D. Wasserstein, The Rise and Fall of the Party-Kings, New Jersey 1985.
  • Âdil Saîd Biştâvî, el-Endelüsiyyûn, Dımaşk 1985.
  • T. Burckhardt, La civilización hispano-árabe, Madrid 1985.
  • İhsan Abbas, Târîḫu’l-edebi’l-Endelüsî, Beyrut 1985, I-II.
  • Ahmed Heykel, el-Edebü’l-Endelüsî, Kahire 1985.
  • Abdülbedî‘ el-Hûlî, el-Fikrü’t-terbevî fi’l-Endelüs, Kahire 1985.
  • J. V. Bermejo, La División Territorial de la España musulmana, Madrid 1986.
  • Sanchez-Albornoz, La España musulmana, Madrid 1986, I-II.
  • Mehmet Özdemir, Endülüs’de Muvelledûn Hareketleri (doktora tezi, 1989), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • Şekip [Chakib] Benafri, Endülüs’te Son Müslüman Kalıntısı Morisko’ların Cezayir’e Göçü ve Osmanlı Yardımı: 1492-1614 (yüksek lisans tezi, 1989), Ankara Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  • L. P. Harvey, Islamic Spain 1250 to 1500, Chicago 1992.
  • Mahmoud Makki, “The Political History of al-Andalus (92/711 - 897/1492)”, The Legacy of Muslim Spain (ed. Salma Khadra Jayyusi), Leiden 1992, s. 3-87.
  • Pierre Cachia, “Andalusī Belles Lettres”, a.e., s. 307-316.
  • Salma Khadra Jayyusi, “Andalusī Poetey: The Golden Period”, a.e., s. 317-366.
  • Pierre Guichard, “The Social History of Muslim Spain From the Conquest to the End of the Almohad Régime”, a.e., s. 679-708.
  • Miquel Cruz Hernández, “Islamic Thought in the Iberian Peninsula”, a.e., s. 777-803.
  • Margarita López Gómez, “Islamic Civilisation in al-Andalus: A Final Assessment”, a.e., s. 1059-1062.
  • Goldziher, “Die Su’ūbiyya unter den Muhammedanern in Spanien”, ZDMG, LIII (1889), s. 601-620.
  • Efdaleddin [Tekiner], “Bir Vesîka-i Müellim”, TOEM, I/4 (1326), s. 201-210.
  • de las Cagigas, “Al-Andalus”, Al-Andalus, IV, Madrid 1939, s. 205-214.
  • Ehvani, “Acerca de la invención de la muwashsha”, a.e., XIII (1948), s. 28-31.
  • M. Dunlop, “A Christian Mission to Muslim Spain in the 11th Century”, a.e., XVII (1952), s. 259-310.
  • H. A. R. Gibb, “The Influence of Islamic Culture in Medieval Europe”, Bulletin of the John Rylands Library, XXXVIII/1, Manchester 1955, s. 82-98.
  • Terés Sabada, “Linajes árabes en Al-Andalus”, Al-Andalus, XXII, Madrid 1957, s. 51-112, 337-376.
  • R. P. Gómez Nogales, “Ibn Arabi eslabon cultural”, Revista del Instituto eqipüo de estudios Islámicos, XIII, Madrid 1965-66, s. 25-42.
  • Hess, “The Moriscos: An Ottoman Fifth Column in Sixteenth Century Spain”, The American Historical Review, LXXIV/1, New York 1968.
  • N. C. Hill, “Lyrical Traditions in Andalusian Muwashshas”, Comparative Literature, XXI/3, London 1969, s. 213-231.
  • L. Sabbağ, “S̱evretü müslîmî Ġırnâṭa ve’d-devletü’l-ʿOs̱mâniyye”, Mecelletü’l-Asala, sy. 27, Cezayir 1975, s. 281-300.
  • Abd al-Calil Temimi, “Le Gouvernement ottoman face au probleme morisque”, RHM, sy. 23-24 (1981).
  • R. Carrasco, “Péril ottoman et solidarité morisque”, a.e., sy. 32 (1982).
  • M. de Epalza, “Les Ottomans et l’insertion au Maghreb des Andalous Expulsées d’Espagne au 17eme”, a.e., sy. 28-29 (1983).
  • M. Barcelo, “Fiscalidad Andalusī”, Actas, sy. 5-6 (1984-85), s. 45-72.
  • F. Seybold, “Endülüs”, İA, IV, 270.
  • J. D. Latham v.dğr., “al-Andalus”, EI2 (İng.), I, 486-503.

İstinadlar

  1. Lévi-Provençal, el-Ḥaḍâretü’l-ʿArabiyye fî İsbânyâ (trc. Tâhir Ahmed Mekkî), Kahire 1979.
  2. İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib, II, 4-5, 8.

İyun 12, 2022
əndəlüs, tarixi, əndəlüs, islam, hakimiyyətindəki, ispaniya, torpaqları, əməvi, xilafətinin, vilayəti, olaraq, əndəlüs, kordova, xilafəti, 1000, mündəricat, etimologiyası, siyasi, tarixi, fəth, valilər, dönəmi, əndəlüs, əməviləri, dönəmi, 1031, əmirlik, dönəmi. Endelus Islam hakimiyyetindeki Ispaniya torpaqlari Emevi xilafetinin vilayeti olaraq Endelus 719 cu il Kordova xilafeti 1000 ci il Mundericat 1 Etimologiyasi 2 Siyasi tarixi 2 1 Feth ve valiler donemi 711 755 2 2 Endelus Emevileri donemi 756 1031 2 2 1 Emirlik donemi 756 929 2 2 2 Xelifelik donemi 929 1031 3 Endelus Emevi hokmdarlari 3 1 Endelus valileri 3 2 Endelus emirleri 3 3 Endelus xelifeleri 4 Menbe 5 IstinadlarEtimologiyasi RedakteErebler terefinden Ispaniya torpaqlari ucun istifade edilen ve onlarin olkeden qovulmasindan sonra ispan diline Andalucia olaraq kecen Endelus kelimesinin etimologiyasi tam olaraq deqiq deyil Ilk defe bu ada hicretin 98 ci ilinde miladi 716 kesilen bir sikke uzerinde rast gelinir Bir diger versiyaya gore ise bu kelimenin koku V esrde simali Afrikaya kecmeden once 18 il bu bolgede yasamis olan vandallarin adiyla baglidir 1 Erebler ilk olaraq cenubi Fransadaki Septimaniya bolgesi de daxil olmaq uzre Ispaniyada idare etdikleri butun torpaqlari Endelus adlandirsalar da 718 ci ilde baslayan ve texminen 8 esr boyunca davam eden rekonkista illerinde ereblerin idare etdiyi bolgenin daralmasi sebebile bu toponim de ozunun evvelki menasini itirmis neticede Endelus adi yalnizca Nasiri emirliyinin idaresindeki torpaqlara samil edilmisdir Andalucia toponimi gunumuzde Ispaniyada hele de istifade edilir ve Almeriya Qranada Xaen Kordova Sevilya Xuelva Malaqa ve Kadis vilayetlerini ozunde birlesdiren genis bir erazini ifade edir Siyasi tarixi RedakteFeth ve valiler donemi 711 755 Redakte Ilk Islam fethlerinin son merhelesini Endelusun fethi teskil edir Bu herekatla bagli o donemin yazili menbelerinde melumat olmadigi ucun sonraki illere istinad edilir bu sebeble bu herekatla bagli bezi tarixi ve xronoloji uygunsuzluqlar movcuddur Ispaniyada ilk feth herekatinin baslangic tarixi haqqinda 2 guclu revayet var bunlardan ilkine gore bu tarix Xelife Osmanin emriyle Abdullah ibn Nefinin idare etdiyi ordunun donanmayla bolgeye geldiyi 647 ci il ikinci revayete gore ise Tariq ibn Ziyadin idaresindeki ordunun bolgeye sefere cixdigi 711 ci ildir Bunlardan ilkinin tutarsiz oldugu bellidir cunki 647 ci ilde erebler ne Tunis bolgesinden qerbe kece bilmis ne de denizlerde yeterli guc qazanmamisdi 710 cu iledek bir nece seher ve qala istisna olmaqla erebler simali Afrikani tamamile ele kecirmisdi Simali Afrika valisi Musa ibn Nuseyr Emevi xelifesi I Velidin icazesiyle Tarif ibn Malik idaresindeki 500 neferlik herbi birliyi 710 cu ilin yazinda kesfiyyat meqsedile Ispaniyanin cenub sahillerine yolladi Bu birliyin bol qenimetle donmesinin ardindan Musa ibn Nuseyr Ispaniyanin fethi ucun hazirliga basladi ve 711 ci ilin yazinda berber esilli Tariq ibn Ziyad idaresindeki 7 min neferlik ordunu daha sonra ise 5 min neferlik destek birliyini bolgeye gonderdi O esnada Ispaniyada hokm suren Vestqot kralligi taxt mubarizesi cemiyyet daxilindeki igtisaslar ve yehudilere qarsi aparilan sert dini siyasetin sebeb oldugu muxtelif problemlerle uz uze idi Ereblerin bolgeye rahatliqla daxil olmasinda esas meyarlardan biri ise vestqotlarla munasibeti pis olan Seuta hakiminin onlara gosterdiyi herbi destek oldu Tariq ibn Ziyad cenubi Ispaniyadaki Cebellutariq daginda qerargah quraraq etraf bolgeleri nezareti altina aldi ve Barbata cayi sahilinde Vestqot krali Rodriqonun rehberlik etdiyi ordunu 3 gun ve ya bir hefte davam eden muharibenin ardindan meglub etdi 2 Bu qelebe ereblere yarimadanin qapilarini acdi Muharibenin ardindan Tariq ibn Ziyadin teyin etdiyi komandirler qisa zamanda Malaqa ve Kordovani ele kecirerken ozu ise vestqotlarin paytaxti Toledonu feth etdi Bu esnada vestqotlarin idaresinden memnun olmayan ehali xususile de dini zorakiliga meruz qalan yehudiler bir cox seher ve qalanin qapilarini ereblere acib teslim etdiler 712 ci ilde fethin tamamlanmasina yardim etmek meqsedile Musa ibn Nuseyr esasen ereblerden teskil edilmis 18 min neferlik orduyla Ispaniyaya geldi ve bir cox etraf bolgeni ele kecirerek Toledoda Tariq ibn Ziyadla gorusdu Her iki komandirin rehberliyi ile ordu feth herekatini 2 ayri istiqametde davam etdirdi ve ertesi il Leon Qalisiya Barselona ve Saraqosa seherleri ele kecirildi Hetta bezi revayetlere gore erebler Pireney daglarini asaraq Frank kralliginin torpaqlarina daxil oldular 714 cu ilde xelife I Velidin emriyle Musa ibn Nuseyr Endelusun hakimiyyetini oglu Ebdulezize teslim etdi ve Tariq ibn Ziyadla birlikde xeyli qenimet toplayib Demesqe qayitdi Belelikle Endelusde Valiler donemi asru l vulat adi verilen merheleye qedem qoyuldu 756 ci ilde I Ebdurrehmanin Endelus Emevi dovletini elan etmesine qeder davam eden bu donemde 21 vali bolgeni idare etdi Bunlardan bezileri birbasa Demesqdeki xelife ve ya xelifenin simali Afrikadaki valisi terefinden teyin edilse de bezileri Endelusdeki esgerler terefinden secildi Valiler donemindeki muhum siyasi fealiyyetlerden biri feth herekatinin Avropanin daxiline qeder davam etdirme cehdleri oldu Ebduleziz ibn Musanin Teodomiro seherini ele kecirmesinin ardindan ondan sonra teyin edilen bir cox vali Pireney daglarini asaraq Frank kralliginin torpaqlarina seferler teskil etdiler Bu cehdlerin neticesinde erebler Fransanin cenubundaki Septimaniya ve Narbon bolgelerini ele kecirerek indiki Paris seheri yaxinligina gelib catdilar Muselmanlarin 732 ci ilde Tur ve Puatye seherleri arasindaki bolgede Frank ordusuna meglub olmasi ile bu herekat dayandi Bu tarixden etibaren bolgedeki ordu komandirleri fethden daha cox oz aralarinda cixan igtisaslarla mesgul oldular Ilk daxili cekismeler ereblerle berberler arasinda meydana geldi Bele ki idareciler terefinden layiqli deyeri gormediklerini ve dagliq bolgede meskunlasmaga mecbur edildiklerini behane eden berberler simali Afrikadaki soydaslarinin usyanindan cesaretlenerek 741 ci ilde ayaqlandilar Her iki terefden xeyli sayda insanin olumuyle neticelenen bu ayaqlanma ertesi il Suriyadan gelen Belc ibn Besr idaresindeki Emevi ordusunun mudaxilesiyle yatirildi Bu hadiseden qisa muddet sonra Endeluslu erebler oz torpaqlarina serik olmalarindan qorxduqlari Emevi esgerlerinin bolgede mohkemlenmelerine etiraz etdiler ve bu defe yerli ereblerle sonradan bolgeye gelen Emevi esgerleri arasinda silahli catismalar basladi Bu igtisaslar yeni vali Ebul Xettar terefinden yerli xristianlarin orduya alinmasiyla hell olunsa da onun Yemenlilerin lehine ayriseckilik etmesi Qeysli Yemenli qruplar arasinda yeni caxnasmalara sebeb oldu Neticede Endelusun bu 2 qebile terefinden sirayla idare edilmesine qerar verilerek sulh temin edildi Bu sulhe esasen Qeysliler adina Yusif ibn Ebdulrehman el Fixri 747 ci ilde vali oldu Ertesi il bu vezifeni Yemenli birine tehvil vermeli olsa da bu bas tutmadi ve neticede terefler arasindaki mubarize yeniden alovlandi Diger yandan feth herekati zamani Ispaniyanin simalindaki Asturiya bolgesine qacan xristianlar guclenerek Endelus mulklerine hucum etmeye baslamisdilar Endelusde bunlar bas tutarken Abbasiler Demesqde cevrilis ederek hakimiyyeti ele kecirmis Emevi sulalesinin butun mensublarini teqib ederek oldurmeye baslamisdilar Bu qetliamdan qaca bilen azsayli insanlardan biri de xelife Hisam ibn Ebdulmelikin nevelerinden Ebdurrehman ibn Muaviye idi Oncelikle Felestin ve Misire geden Ebdurrehman burada da teqib edildiyini anladi ve 755 ci ilde Endeluse qacdi Buraya gelmekde meqsedi sadece canini xilas etmek deyil bolgedeki Emevi terefdarlarini etrafinda toplayaraq mensub oldugu sulalenin hakimiyyetini yeniden berpa etmek idi Bu meqsedle Endeluse ayaq basdigi andan etibaren bu istiqametde fealiyyete basladi ve qisa zamanda vali Yusif el Fixrinin qarsi cixmasina baxmayaraq Yemenlilerin ve berberlerin desteyini alaraq Kordovani ele kecirerek ozunu musteqil emir elan etdi 756 Endelus Emevileri donemi 756 1031 Redakte Emirlik donemi 756 929 Redakte Musteqil Endelus Emevi dovletinin qurucusu ve ilk emiri olan I Ebdurrehmanin qarsilasdigi ilk problem subhesiz ki daxili cekismeler oldu Bele ki son vali Yusif el Fixri meglub olmasina baxmayaraq onu emir olaraq tanimaqdan boyun qacirirdi Diger yandan Yemenliler ve berberler de etdikleri desteyin qarsiligini teleb edirdiler Ancaq I Ebdurrehman ona destek veren Yemenliler ve berberler de daxil olmaq uzre butun siyasi qruplari zeiflederek merkezi hakimiyyete tabe etdi Tayfalar arasinda ixtilaf yaradaraq onlari oz terefine cekmeye calisdi Erebler arasindaki mubarizenin dovlet idaresini zeifletmesi sebebile simali Afrikadan pulla ve herbi esirlerden orduya esger toplamaga basladi Bununla yanasi I Ebdurrehman daxili cekismelerle birlikde 778 ci ilde simali serq bolgesinden hucuma kecen Franklarla da mubarize apardi Ancaq oz olkelerinde yaranan igtisaslar sebebile Franklar geri cekilmeye mecbur oldular ve geri cekilerken meruz qaldiqlari basqinlarla xeyli itki verdiler I Ebdurrehman sonraki illerde xristianlarin eline dusen bezi seherleri geri almaga calissa da bunda muveffeq ola bilmedi Buna baxmayaraq 788 ci ildeki vefatiyla oglu Hisama Abbasi ve Bizanslilar terefinden bele taninan bir dovlet miras qoydu Dindar xasiyyeti ile secilen I Hisam 788 796 taxta cixdigi ilk illerde qardaslarinin muxalifeti istisna olmaqla hec bir daxili cekismeyle uzlesmedi Bundan istifade ederek Ispaniyanin simalindaki xristian kralliqlarina qarsi seferler teyin etdi ve Septimaniya bolgesi qisa muddetliyine de olsa yeniden ele kecirildi I Hisam doneminde Malikilik Endelusun resmi dini mezhebi halina geldi Ulemaya gosterdiyi yaxin munasibet bu zumrenin dovlet idaresinde soz sahibi olmasiyla neticelendi Ancaq onun vefatiyla yerine kecen oglu I Hakem doneminde 796 822 daxili cekismeler yeniden alovlandi Diqqet ceken mesele ise bu defeki usyanlarda ereb ve berberlerden basqa ulema zumresinin de istirak etmesi oldu Bunda sebeb ise yeni emirin israfci olmasi ve atasinin eksine dini vezifelerini tam sekilde yerine yetirmemesi idi Ancaq I Hakem aldigi sert herbi tedbirler ve hiyle yoluyla bu usyanlari boyuk olcude azaltdi Bu donemdeki usyanlardan en cox faydalanan ise 801 ci ilde Endelusun en muhum serhed seheri olan Barselonani ele keciren Franklar oldu I Hakemden sonra taxta cixan oglu II Ebdurrehmanin selteneti 822 852 emirliyin en parlaq donemi hesab olunur Sona catan daxili cekismeler neticesinde yaranan emin amanliq bolgenin iqtisadi heyatini canlandirdi ve dovletin strukturu yeniden formalasdirildi Bu donemde Bizans imperiyasi ile diplomatik elaqeler quruldu 844 cu ilde deniz yoluyla hucum eden vikinqler geri puskurduldu II Ebdurrehmanin oglu ve xelefi olan I Mehemmed doneminin 852 886 ilk illerinde onceki ugurlar davam etdirildi Kordovada baslayan xristian fedaileri herekati adli usyan nezaret altina alindi ve simaldaki xristian kralliqlarina qarsi seferler tertib edildi Ancaq seltenetinin son 15 ilinde hakimiyyet genc ve tecrubesiz dovlet adamlarinin elinde oyuncaga cevrildi Nehayet ulema zumresi basda olmaqla erebler ve berberler muxtelif seher ve qalalarda merkezi hakimiyyete qarsi ayaqlandilar Bu usyanlar I Munzir 886 888 ve qardasi Abdullah 888 912 donemlerinde daha da siddetlendi Hetta merkezi hakimiyyet o qeder zeiflemisdi ki sadece paytaxt Kordova usyancilardan qorunub saxlanmisdi Yaranan siyasi ve sosial parcalanma sebebile olke erazisinde merkezi hakimiyyete formal olaraq tabe olan ve ya tamamile musteqilliyini elan eden iyirmiye yaxin kicik dovlet yarandi Endelusu icine dusduyu bu veziyyetden Abdullahin yerine taxta cixan 21 yasli nevesi III Ebdurrehman 912 961 xilas etdi Merkezi idareni guclendirdikden sonra xilas etdiyi bolgelerden vergi toplanmasini temin eden III Ebdurrehman sirayla emirliyin butun bolgelerini azad etdi Olkede emin amanligi temin etmesinin ardindan hem qurulan siyasi birliyi davam etdirmek hem de simali Afrikada suretle guclenen sie Fatimileriyle mubarize apara bilmek ucun 929 cu ilde ozunu Nasir lidinnal unvaniyla xelife elan etdi Belece Endelus Emevi emirliyi Endelus Emevi xilafetine cevrildi Xelifelik donemi 929 1031 Redakte III Ebdurrehman olke daxilinde birliyi ve emin amanligi temin etdikden sonra Fatimilere ve simaldaki xristian kralliqlarina qarsi sert herbi emeliyyatlara basladi Neticede Leon ve Navarra kralliqlari vergi odemeyi qebul etdiler Fatimilerle mubarizede simali Afrikadaki bezi boyuk berber tayfalariyla ittifaq quruldu Bu nailiyyetleri xelifenin nufuzunu daha da artirdi Bizans ve Roma imperatorlari ile diplomatik elaqeler quruldu Xilafetde tehsil sistemi tekmillesdirildi Dovlet gelirleri daha once gorulmemis sekilde artirildi Subhesiz ki Endelus tarixinin en boyuk hokmdari hesab edilen III Ebdurrehman 961 ci ilde vefat etdi ve yerine alimliyi ile taninan 50 yasindaki oglu II Hakem taxta cixdi Onun xelifeliyi dovrunde 961 976 daxili emin amanliq ve xristian kralliqlarina qarsi qazanilan ustunluk qorunub saxlandi Elm ve incesenet sahelerinde elde olunan inkisaf sebebile Endelus Islam medeniyyetinin en feal merkezi halina cevrildi II Hakemin olumunden sonra 10 yasli oglu II Hisamin usaq yaslarinda taxta cixmasindan istifade eden El Mensur ibn Amirle ogullari Ebdulmelik ve Ebdurrehman iqtidari ele kecirdi ve oz adlariyla anilan Amiriler donemini acdilar Ibn Amirin ulduzu eslinde II Hakem doneminde parlamaga baslamisdi Zekasi ve xelifenin bask esilli kenizi eyni zamanda Hisamin anasi Subhle olan yaxsi munasibeti sayesinde bezi muhum vezifelere teyin edildi ve bu vasiteyle sarayi yaxindan tanima sansi qazandi Hakemin olumunden sonra xelifenin qardasini taxta cixarmaq isteyen siyasi qruplara qarsi mubarize apardi ve onun azyasli oglu Hisamin taxta cixmasina nail oldu Daha sonra merkezi hakimiyyeti ele alaraq ozune reqib gorduyu butun dovlet adamlarini aradan qaldirdi Ereblerin ve yerli xristianlarin muqavimetini qirmaq ucun berber tayfalarindan orduya pulla esger topladi Belece hem siyasi iqtidari hem de ordu uzerindeki nezareti ele aldi Ibn Amirin naiblikle yanasi Mensur unvani almasi oz adina sikke kesdirib xutbe oxutmasi ve resmi fermanlari sexsen ozunun imzalamasi onun faktiki olaraq hakimiyyeti elinde tutdugunu gosterir Bu donemde xilafet daxilinde yaranan guclu merkezi hakimiyyetle yanasi simaldaki xristian kralliqlari uzerinde de tez tez seferler teskil edildi Onun ardindan 1002 ci ilde naibliyi ele alan boyuk oglu Ebdulmelik de bu vezifeni layiqince yerine yetirdi Ancaq cemi 6 il sonra Kastiliya uzerinde cixdigi sefer esnasinda vefat eden Ebdulmelik bu vezifeni kicik qardasi Ebdurrehmana vesiyyet etdi 1008 ci ilde naibliyi ele alan Ebdurrehmanin doneminde uzun illerdir olkede davam eden emin amanliq pozuldu Yeni naibin var dovlet herisliyi ve sohretperest xarakteri onun felaketine sebeb oldu Dovlet idaresindeki ozbasinaligiyla yanasi ozunu xelifenin veliehdi elan etmesi ehalini ayaqlandirdi Bu ayaqlanmada esas unsurlerden biri de ordu ucun xilafet torpaqlarina koc eden berber tayfalarinin yerli ehaliye zulm etmesi oldu Amiriler ve onlara bagli dovlet adamlarinin mulklerine hucum edildi Naib Ebdurrehman olduruldu Xelife Hisam ise olkeden qacdi Bu usyandan sonra Endelus ve paytaxt Kordovada qanli igtisaslar basladi Kordovanin yerli ehalisi ve Emevi terefdarlari bu ailenin davami ucun II Mehemmed Suleyman ibn Hakem ve IV Ebdurrehmani taxta cixarsalar da bunlardan hec biri bu igtisaslara son qoya bilmedi 1016 ci ilde Hezreti Elinin neslinden oldugunu iddia eden sie mezhebli Hemmidiler Emevi sulalesinin zeiflemesinden istifade ederek Kordovani ve ardindan taxti ele kecirdiler Ancaq baslangicda gorulen sukunete baxmayaraq onlar da bu igtisaslara son qoya bilmediler ve 1022 ci ilde ehali terefinden Kordovadan qovuldular Novbeti 7 il boyunca ise Emeviler sulalesine mensub sexsler xilafet ugrunda taxt mubarizesine girisdi Butun bu igtisas ve taxt cevrilislerinden beze ehalixilafeti legv ederek bolgenin idaresini dovlet surasinin himayesine verdi Belece 756 ci ilde musteqil emirlik olaraq yaradilan Endelus Emevi dovleti suqut etdi 1031 Endelus Emevi hokmdarlari RedakteEndelus valileri Redakte No Adi Hakimiyyet illeri1 Musa ibn Nuseyr 712 sentyabr 7142 Ebduleziz ibn Musa sentyabr 714 mart 7163 Eyyub ibn Hebib el Leysi mart avqust 7164 El Hur ibn Ebdurrehman el Taqafi avqust 716 mart 7195 El Sam ibn Malik el Qevlani mart 719 iyun 7216 Ebdurrehman ibn Abdullah el Qafiqi iyun iyul 7217 Enbasa ibn Suheym el Kelbi iyul 721 yanvar 7268 Uzra ibn Abdullah el Fixri yanvar mart 7269 Yehya ibn Salama el Kelbi mart 726 iyun 72810 Xudayfa ibn Ehvas el Qeysi iyun dekabr 72811 Osman ibn Ebinisa el Hetemi dekabr 728 aprel 72912 El Hetem ibn Ubeyd el Gilabi aprel 729 fevral 73013 Mehemmed ibn Abdullah el Escai fevral mart 730 Ebdurrehman ibn Abdullah el Qafiqi mart 730 oktyabr 73214 Ebdulmalik ibn Ketan el Fixri oktyabr 732 noyabr 73415 Uqba ibn el Heccac noyabr 734 dekabr 740 Ebdulmalik ibn Ketan el Fixri dekabr 740 mart 74216 Bels ibn Bisr el Quseyr mart avqust 74217 Telebe ibn Salama el Amili avqust 742 may 74318 Ebulxettar el Husam ibn Darar el Kelbi may 743 avqust 74519 Dusaba ibn Salama el Qudami avqust 745 oktyabr 74620 Ebdurrehman ibn Qasir el Lehmi oktyabr 746 yanvar 74721 Yusif ibn Ebdurrehman el Fixri yanvar 747 may 756Endelus emirleri Redakte No Adi Hakimiyyet illeri1 I Ebdurrehman 15 may 756 30 sentyabr 7882 I Hisam 7 oktyabr 788 17 aprel 7963 I Hakem 17 aprel 796 21 may 8224 II Ebdurrehman 22 may 822 22 sentyabr 8525 I Mehemmed 22 sentyabr 852 5 avqust 8866 I Munzir 8 avqust 886 29 iyun 8887 I Abdullah 29 iyun 888 16 oktyabr 9128 III Ebdurrehman 16 oktyabr 912 16 yanvar 929Endelus xelifeleri Redakte No Adi Hakimiyyet illeri1 III Ebdurrehman 16 yanvar 929 15 oktyabr 9612 II Hakem 16 oktyabr 961 1 oktyabr 9763 II Hisam 2 oktyabr 976 17 yanvar 10094 II Mehemmed 17 yanvar 1009 8 noyabr 10095 I Suleyman 8 noyabr 1009 1 iyun 1010 II Mehemmed 1 iyun 1010 23 iyul 1010 II Hisam 23 iyul 1010 19 aprel 1013 I Suleyman 19 aprel 1013 iyul 10166 I Eli iyul 1016 22 mart 10187 IV Ebdurrehman 29 aprel 1018 10188 I Qasim 1018 5 avqust 10219 I Yehya 5 avqust 1021 1023 I Qasim 1023 29 noyabr 102310 V Ebdurrehman 29 noyabr 1023 18 yanvar 102411 III Mehemmed 18 yanvar 1024 1025 I Yehya 1025 102612 III Hisam 4 iyun 1027 6 dekabr 1031Menbe RedakteIbn Habib Naṣ nsr Mahmud Ali Mekki Maʿhedu d dirasati l Islamiyye V icinde Madrid 1957 Ibn Abdulhakem Futuḥu Ifriḳiyye ve l Endelus nsr Abdullah Enis et Tabba Beyrut 1964 s 70 vd Belazuri Futuh Fayda s 324 330 331 336 Ibn Abdurabbih el ʿIḳdu l ferid nsr Ahmed Emin I VII Kahire 1948 53 Muhammed b Haris el Huseni Ḳuḍatu Ḳurṭuba Kahire 1966 Ibnu l Kutiyye Tariḫu iftitaḥi l Endelus nsr Ibrahim el Ebyari Beyrut 1402 1982 Ebu Bekir ez Zubeydi Ṭabaḳatu n naḥviyyin ve l luġaviyyin nsr M Ebu Fazl Kahire 1954 Ibn Culcul Ṭabaḳatu l eṭibbaʾ ve l ḥukemaʾ nsr Fuad Seyyid Kahire 1955 Una cronica anonima de Abd al Rahman III al Nasir nsr ve trc E Levi Provencal E G Gomez Madrid Granada 1950 Abdurrahman b Abdullah ez Zeccali Ems alu l ʿavam fi l Endelus Muhammed b Sarife Fas 1971 Ibnu l Faradi Tariḫu ʿulemaʾi l Endelus Kahire 1966 I II Aḫbar mecmuʿa nsr Ibrahim el Ebyari Kahire 1981 s 15 16 Ibn Suheyd el Escai Risaletu t tevabiʿ ve z zevabiʿ nsr Butrus el Bustani Beyrut 1951 Yahya b Omer Aḥkamu s suḳ nsr Mahmud Ali Mekki Mecelletu l Maʿhedi l Miṣri icinde Madrid 1957 s 59 148 Ibn Hazm Naḳṭu l ʿarus nsr Sevki Dayf Mecelletu Kulliyyeti l adab sy 13 icinde Kahire 1951 s 41 89 Ibn Hayyan el Muḳtebes tur yer Humeydi Ceẕvetu l muḳtebis Kahire 1386 1966 s 38 vd Ibn Hazm Ṭavḳu l ḥamame nsr Tahir Ahmed Mekki Kahire 1980 Ahmed b Omer el Uzri Nuṣuṣ ʿani l Endelus nsr Abdulaziz el Ehvani Madrid 1965 Ibn Ebu Rendeka et Turtusi Siracu l muluk Kahire 1287 Ibn Abdun Risale fi l ḳaḍaʾ ve l ḥisbe nsr E Levi Provencal Kahire 1955 s 3 65 Ibn Abdurrauf Risale fi adabi l ḥisbe ve l muḥtesib nsr E Levi Provencal Kahire 1955 s 69 116 Omer b Osman el Cersifi Risale fi l ḥisbe nsr E Levi Provencal Kahire 1955 s 120 128 Ibn Bessam es Senterini eẕ Ẕaḫire fi meḥasini ehli l Cezire Kahire 1939 42 Ibn Galib el Endelusi Ferḥatu l enfus nsr Lutfi Abdulbedi Kahire 1956 Ibn Beskuval eṣ Ṣila Kahire 1966 I II Ibn Sahibussalat el Mennu bi l imame nsr Abdulhadi et Tazi Bagdad 1979 Dabbi Buġyetu l multemis Kahire 1967 s 45 vd Ibnu l Esir el Kamil bk Indeks Abdulvahid el Merrakusi el Muʿcib fi telḫiṣi aḫbari l Maġrib nsr M Said el Uryan Muhammed el Arabi Darulbeyza 1978 Emir Abdullah et Tibyan nsr E Levi Provencal Kahire 1955 Abdulmelik b Kerdebus Kitabu l Iktifaʾ fi aḫbari l ḫulefaʾ nsr A M el Abbadi Revista del Instituto egibcio de estudios Islamicos XIII icinde Madrid 1965 66 s 41 126 Ẕikru biladi l Endelus nsr L Molina Madrid 1983 s 9 vd Nubẕetu l ʿaṣr fi inḳidaʾi devleti Beni Naṣr nsr Muhammed ed Daye Dimask 1984 Ibnu l Ebbar el Ḥulletu s siyera nsr Huseyin Munis Kahire 1963 I II a mlf et Tekmile li Kitabi ṣ Ṣila nsr I el Huseyni Kahire 1955 Ismail b Muhammed es Sekundi Elogio del Islam espanyol Risala fi faḍl al Andalus trc E G Gomez Madrid 1934 Ibn Said el Magribi el Muġrib I II tur yer Ibn Bassal Kitabu l Ḳaṣd ve l beyan nsr ve trc J M Vallicrosa Muhammed Aziman Titvan 1955 Ibnu z Zubeyr Ṣilatu ṣ Ṣila nsr E Levi Provencal Rabat 1938 Nuveyri Tariḫu l maġribi l Islami fi l ʿaṣri l vasiṭ min Kitabi Nihayeti l ereb nsr M Ebu Dif Fas ts Ibn Ebu Zer el Enisu l muṭrib nsr ve trc C J Tornberg Uppsala 1843 46 I II el Ḥulelu l mevsiyye fi ẕikri l aḫbari l Merrakusiyye nsr I S A Allouche Rabat 1936 Ibnu l Hatib Aʿmalu l aʿlam nsr E Levi Provencal Beyrut 1956 a mlf el Iḥaṭa tur yer a mlf el Ketibetu l kamine nsr Ihsan Abbas Beyrut 1963 a mlf el Lemḥatu l bedriyye fi d devleti n Naṣriyye Beyrut 1980 Nubahi Tariḫu ḳuḍati l Endelus nsr E Levi Provencal Kahire 1948 Ibn Ferhun ed Dibacu l muẕheb Kahire 1351 Ibn Haldun el ʿIber IV 116 165 Feridun Bey Munseat II 550 552 J Bleda Cronica de los moros de Espana Valencia 1618 Makkari Nefḥu ṭ ṭib nsr Muhyiddin Abdulhamid Kahire 1949 I 214 vd T Bourke A Concise History of the Moors in Spain London 1811 G J Adler The Poetry of the Arabs of Spain New York 1867 L Eguilaz Resena historica de la conquista del reino de Granada Granada 1894 J Ribera y Tarrago Bibliofilos y bibliotecas en la Espana musulmana Zaragoza 1896 a mlf Historia de conquista de Espana Madrid 1926 F Codera Decandencia y desaparicion de los Almoravides en Espana Zaragoza 1899 S P Scott History of the Moorish Empire in Europe Philadelphia 1904 I III J Brunches L Irrigation dans la peninsula Iberique et dans l Afrique du nord Paris 1904 M G Remiro Historia de Murcia musulmana Zaragoza 1905 B Wishaw Arabic Spain London 1912 M L Alcantara Historia de Granada Paris 1913 15 P Longas Vida religiosa de los moriscos Madrid 1915 Abdurrahman el Berkuki Ḥaḍaretu l ʿArab fi l Endelus Kahire 1923 Dayf Belaġatu l ʿArab fi l Endelus Kahire 1924 O J Tallgren Los nombres arabes de las estrellas y la transcripcion alfonsina Madrid 1925 Prieto y Vives Los Reyes de Taifas Madrid 1926 D Campbell Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages London 1926 I II M Asin Palacios Aben Hazm de Cordova y su historia critica de las ideas religiosas Madrid 1927 32 I V a mlf Huellas del Islam Madrid 1941 a mlf La Escatalogia musulmana en la Divina Comedia Madrid 1961 R Dozy Historie des musulmans d Espagne Leiden 1932 I III a mlf Recherches I 301 303 J Maccabe Splendour of Moorish Spain London 1935 Aziz Samih Ilter Simali Afrikada Turkler Istanbul 1936 s 52 Emir Sekib Arslan el Ḥulelu s sundusiyye Kahire 1936 39 I III J F Torres La Vida en Islam espanol Leipzig 1936 R M Pidal Poesia arabe y poesia europea Madrid 1941 Uzuncarsili Osmanli Tarihi II 199 201 J M M Vallicrosa Nuevas aportaciones para el estudio de la transmicion de la ciencia a Europa a traves de Espana Barcelona 1943 et Tud Abbad bi Isbiliyye Titvan 1947 G Palencia Historia de la Espana musulmana Barcelona 1951 a mlf Tariḫu l fikri l Endelusi trc Huseyin Munis Kahire 1955 a mlf Cervantes y los moriscos Boletin de la Real Academia Espanola sy 27 Madrid 1947 48 s 107 122 G C Miles The Coinage of the Umayyads in Spain New York 1950 a mlf Coins of the Spanish Muluk al Tawaif New York 1954 E G Gomez Poesia arabigo andaluza Madrid 1952 a mlf La Lirica Hispano arabe y la aparicion de la lirica romanica al Andalus XXI Madrid 1956 s 303 338 J B Vila el Oriente arabe en el desarrollo de la Marca Superior Madrid 1954 L Bertrand England and Arabic Learning The History of Spain London 1956 H Miranda Historia politica del imperio almohade Tetuan 1956 57 J C Baroja Los Moriscos del Reino de Granada Madrid 1957 S Lane Poole Ḳiṣṣatu l ʿArab fi Isbanya trc Ali Carim Kahire 1957 Ali M Hammude Tariḫu l Endelus Kahire 1957 J Vernet Gines Los Musulmanes espanoles Barcelona 1961 a mlf La Cultura Hispano arabe en Oriente y Occidente Barcelona 1978 M de Luna The History of the Conquest of Spain by the Moors London 1963 S M Imamuddin The Economic History of Muslim Spain Dacca 1963 a mlf Some Aspects of the Socio Economic and Cultural History of Muslim Spain Leiden 1965 a mlf Muslim Spain 711 1492 Leiden 1981 a mlf Endulus Siyasi Tarihi trc Yusuf Yazar Ankara 1990 E Sordo Moorish Spain trc I Michael London 1963 Ahmad Badr Los Banu Nasr Madrid 1964 a mlf Tariḫu l Endelus Duvelu ṭ ṭavaʾif Dimask 1983 s 42 214 W M Watt A History of Islamic Spain Edinburgh 1965 Salah Halis Isbiliyye fi l ḳarni l ḫamis Beyrut 1965 s 19 25 80 185 M Abdullah Inan ʿAṣru l Murabiṭin ve l Muvaḥḥidin fi l Maġrib ve l Endelus Kahire 1965 I II a mlf Nihayetu l Endelus Kahire 1965 a mlf Devletu l Islam fi l Endelus Kahire 1969 I II a mlf Duvelu ṭ ṭavaʾif Kahire 1970 Cevdet er Rikabi Fi l Edebi l Endelusi Kahire 1966 Albir Mutlak el Ḥareketu l luġaviyye fi l Endelus Beyrut 1967 Muhammed ed Daye Tariḫu n naḳdi l edebi fi l Endelus Beyrut 1968 Lea The Moriscos of Spain London 1968 Mahmud Ali Makki Ensayo sobre las aportaciones orientales en la Espana musulmana Madrid 1968 Abdurrahman Ali el Hacci el Ḥaḍaretu l Islamiyye fi l Endelus Bagdad 1969 M A Ladero Quesada Granada Historia de un pais Islamico 1232 1571 Madrid 1969 R Haines Christianity and Islam in Spain A D 756 1031 New York 1969 J Vallve La Division territorial de la Espana musulmana Madrid 1970 s 17 33 J T Monroe The Shuʿubiyya in al Andalus Berkeley Los Angeles 1970 a mlf Islam and the Arabs in Spanish Scholarship Leiden 1970 a mlf A Curious Morisco Appeal to the Ottoman Empire al Andalus XXXI Madrid 1966 s 116 173 R M Allende Averroes Un andaluz para Europa Madrid 1971 P C Gendron El Senor del Zoco en Espana Madrid 1973 R Arie L Espagne musulmane au temps des Naṣrides 1232 1492 Paris 1973 J Regla Estudios sobre los moriscos Barcelona 1974 Anwar G Chejne Muslim Spain Minnesota 1974 a mlf Islamization and Arabization in al Andalus Islam and Cultural Change Wiesbaden 1975 a mlf Islam and The West The Moriscos Albany 1983 s 1 30 L S de Lucena La Granada nazari del XV Granada 1975 M G Arenal Los Moriscos Madrid 1975 P Guichard al Andalus Barcelona 1976 D Ortizy B Vincent Historia de los moriscos Madrid 1978 a mlf Espana musulmana Madrid 1987 IV 45 171 Hitti Islam Tarihi III 775 937 M Abduh Hatamile et Tenṣiru l ḳaṣri li muslimi l Endelus fi ʿahdi l melikine l Kas ulikin Amman 1410 1980 Tahir Ahmed Mekki Dirasat Endelusiyye Kahire 1980 s 9 34 M Abdulhamid Isa Tariḫu t taʿlim fi l Endelus Kahire 1982 Abdulvahid Zennun Taha el Fetḥ ve l istiḳraru l ʿArabiyyi l Islami fi Simali Ifriḳiyye ve l Endelus Bagdad 1982 s 203 444 L Cardaillac el ʿAlaḳatu l cedeliyye beyne l Mesiḥiyyin ve l Muriskiyyin trc Abdulcelil Temimi Tunis 1982 Muhammed b Abbud et Tariḫu s siyasi ve l ictimaʿi li Isbiliyye Titvan 1983 s 217 271 a mlf Cevanib mine l vaḳiʿi l Endelusi fi l ḳarni l ḫamisi l hicri Titvan 1987 Mitre La Espana medieval Madrid 1984 s 61 326 Huseyin Munis Fecru l Endelus Cidde 1985 a mlf Esne l metacir Maʿhedu d dirasati l Islamiyye V 1 2 Madrid 1957 s 129 191 a mlf La Division politico adminis trativa de la Espana Musulmana Revista del Instituto egipcio de estudies Islamicos V Madrid 1957 s 79 135 a mlf Los Almoravides a e XIV 1967 s 49 102 Seyyid Abdulaziz Salim Tariḫu l muslimin ve as aruhum fi l Endelus Iskenderiye 1985 D Wasserstein The Rise and Fall of the Party Kings New Jersey 1985 Adil Said Bistavi el Endelusiyyun Dimask 1985 T Burckhardt La civilizacion hispano arabe Madrid 1985 Ihsan Abbas Tariḫu l edebi l Endelusi Beyrut 1985 I II Ahmed Heykel el Edebu l Endelusi Kahire 1985 Abdulbedi el Huli el Fikru t terbevi fi l Endelus Kahire 1985 J V Bermejo La Division Territorial de la Espana musulmana Madrid 1986 Sanchez Albornoz La Espana musulmana Madrid 1986 I II Mehmet Ozdemir Endulus de Muvelledun Hareketleri doktora tezi 1989 AU Sosyal Bilimler Enstitusu Sekip Chakib Benafri Endulus te Son Musluman Kalintisi Morisko larin Cezayir e Gocu ve Osmanli Yardimi 1492 1614 yuksek lisans tezi 1989 Ankara Hacettepe Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu L P Harvey Islamic Spain 1250 to 1500 Chicago 1992 Mahmoud Makki The Political History of al Andalus 92 711 897 1492 The Legacy of Muslim Spain ed Salma Khadra Jayyusi Leiden 1992 s 3 87 Pierre Cachia Andalusi Belles Lettres a e s 307 316 Salma Khadra Jayyusi Andalusi Poetey The Golden Period a e s 317 366 Pierre Guichard The Social History of Muslim Spain From the Conquest to the End of the Almohad Regime a e s 679 708 Miquel Cruz Hernandez Islamic Thought in the Iberian Peninsula a e s 777 803 Margarita Lopez Gomez Islamic Civilisation in al Andalus A Final Assessment a e s 1059 1062 Goldziher Die Su ubiyya unter den Muhammedanern in Spanien ZDMG LIII 1889 s 601 620 Efdaleddin Tekiner Bir Vesika i Muellim TOEM I 4 1326 s 201 210 de las Cagigas Al Andalus Al Andalus IV Madrid 1939 s 205 214 Ehvani Acerca de la invencion de la muwashsha a e XIII 1948 s 28 31 M Dunlop A Christian Mission to Muslim Spain in the 11th Century a e XVII 1952 s 259 310 H A R Gibb The Influence of Islamic Culture in Medieval Europe Bulletin of the John Rylands Library XXXVIII 1 Manchester 1955 s 82 98 Teres Sabada Linajes arabes en Al Andalus Al Andalus XXII Madrid 1957 s 51 112 337 376 R P Gomez Nogales Ibn Arabi eslabon cultural Revista del Instituto eqipuo de estudios Islamicos XIII Madrid 1965 66 s 25 42 Hess The Moriscos An Ottoman Fifth Column in Sixteenth Century Spain The American Historical Review LXXIV 1 New York 1968 N C Hill Lyrical Traditions in Andalusian Muwashshas Comparative Literature XXI 3 London 1969 s 213 231 L Sabbag S evretu muslimi Ġirnaṭa ve d devletu l ʿOs maniyye Mecelletu l Asala sy 27 Cezayir 1975 s 281 300 Abd al Calil Temimi Le Gouvernement ottoman face au probleme morisque RHM sy 23 24 1981 R Carrasco Peril ottoman et solidarite morisque a e sy 32 1982 M de Epalza Les Ottomans et l insertion au Maghreb des Andalous Expulsees d Espagne au 17eme a e sy 28 29 1983 M Barcelo Fiscalidad Andalusi Actas sy 5 6 1984 85 s 45 72 F Seybold Endulus IA IV 270 J D Latham v dgr al Andalus EI2 Ing I 486 503 Istinadlar Redakte Levi Provencal el Ḥaḍaretu l ʿArabiyye fi Isbanya trc Tahir Ahmed Mekki Kahire 1979 Ibn Izari el Beyanu l muġrib II 4 5 8 Menbe https az wikipedia org w index php title Endelus tarixi amp oldid 6277548, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.