II Əbdürrəhman
Əbdürrəhman ibn əl-Hakəm bin Hişam bin Əbdürrəhman (792, Toledo – 22 sentyabr 852, Kordova, Əndəlüs) — Əndülüs Əməvi dövlətinin dördüncü əmiri (822-852), I Əbdürrəhmanın nəvəsi.
Həyatı
Əbdürrəhman ibn əl-Hakəm bin Hişam bin Əbdürrəhman 792-ci ildə Tuləytulada (Toledoda) doğuldu. Yaxşı bir təhsil gördü. Bu sayədə çox gənc yaşda idari və əsgəri vəzifələr aldı və bunları başarıyla yürütdü. Atası tərəfindən, 807-ci ildə Tuləytulada baş verən üsyanı yatırmaqla görəvləndirildiği zaman, Tuləytula valisi Amrus ilə işbirliyi quraraq Vakatül-hufrə adıyla bilinən bu üsyanı bastırdı. Daha sonra Tartuşəyə (Tortosa) hücum edən Louis dAquitainəi bu şəhər önlərində məğlubiyyətə uğratdı (809). Bu başarılarından dolayı atası tərəfindən vəliahd təyin edildi.
Atasının ölümü üzərinə 26 Zilhiccə 206 (22 may 822) Əndülüs Əməvi dövləti taxtına əyləşdi. Hökmdarlığının ilk illərnda ölkənin çəşitli bölgələrində çıxan üsyan və qarışıqlıqlarla uğraşmaq məcburiyyətində qaldı. Xanədana mənsub Abdullah ibn Əbdürrəhman əl-Bələnsi və İlbirə (Əlvira) ordusunun isyanlarını qısa müddətdə yatırdı.
Ərəb qəbilələri arasında mücadələlər İslam dünyasının şərqində olduğu kimi Əndülüsdə də fəthi təqib edən illərdən bəri davam edirdi. Nitəkim Yəmənlilər ilə Mudarlılar arasındakı rəkabət 207 (822/823)-cü ildə savaşa dönüşdü. Əbdürrəhmanın, savaşa əngəl olmak üzərə Yəhya b. Abdullah komandasında göndərdiyi ordu Musarə savaşında bir nəticə ala bilmədi və nəticədə Yəmənlilər üstünlüyü ələ keçirdilər. Qəbilələr arası mücadələdən üsyana dönüşən bu harəkət, ancak 213 (828/829) ildə Yəmənlilərin təslim olmasıyla sona çatdı.
Əbdürrəhman dövrünün təhlükəli üsyanlarından biri də Tuləytulada Haşim əd-Darrabın başlattığı isyandır. II. Əbdürrəhman əmir olunca Haşim Tuləytulada yəni əmirə karşı bir muhaləfət cəphəsi kurmaya çalıştı. Ətrafına toplanan əşkıya grubuyla 829 ildən itibarən yol kəsməyə, şəhirlərə baskın yaparak halkı öldürməyə başladı. Kısa bir sürə sonra da Şəntəməriyyə (Santavər) bölgəsini yağma və tahrip ətti. Bunun üzərinə Əbdürrəhman, Məhəmməd b. Rüstəmi asilər üzərinə göndərdi. 831də Sarakustanın (Saragossa) günəyqərbisındaki Dərukada (Daroca) yapılan kanlı savaşta Haşim əd-Darrab öldürüldü, taraftarları da dağıtıldı. Haşimin öldürülməsinə rağmən Tuləytladaki isyan birkaç yıl daha dəvam ətti və ancak 837də tamamən bastırılabildi.
Diğər yandan Mahmud b. Abdülcəbbar adlı bir Bərbəri ilə İspanyol asıllı Süləyman b. Martin də 828də Maridədə (Mərida) isyan ədərək şəhri ələ gəçirdilər və Vali Mərvan əl-Cillikıyi öldürdülər. Əbdürrəhman Maridə üzərinə yürüyərək şəhri kuşattı. Çəvrədəki araziyi tahrip ətti, fakat şəhri ələ gəçirəmədən gəri döndü. 830 ildəki səfər daha başarılı kəçdi. Bu sırada şəhir halkı itaat ətməyi kabul ətti, Haris b. Bəziğ də şəhri vali tayin ədildi. Ancak onların itaatləri gəçici oldu və sonraki yıllarda Maridə üzərinə birkaç səfər daha yapıldı. Əbdürrəhmanın bu səfərləri karşısında Maridədə tutunamayacaklarını anlayan asilər şəhri tərkədərək Batalyəvsə (Badajoz) kaçtılar. Süləyman b. Martin kuzəyə çəkilərək Tərcalə (Trujillo) yakınında bir şatoya yərləşti; ancak 834 ildə Kurtubadan göndərilən bir birlik tarafından yakalanarak idam ədildi. Mahmud b. Abdülcəbbar isə Vadi Anəyə (Guadiana) çəkildiği haldə sürəkli olarak Əbdürrəhmanın göndərdiği birliklərin hücumuna hədəf oldu. Burada fazla tutunamayacağını anlayınca günəyə, Atlantik sahillərində bugünkü Faro şəhri yakınında bir şatoya yərləşti. 838 ildə burayı da tərkətmək zorunda kalınca Galicia Kralı II. Alfonsoya sığındı. Bunların dışına, Takərunada (Takoronna) Bərbərilərin (826), Mayorka və Minorka halkının (234/848-49), Cəzirətülhadrada (Algəciras) Habib əl-Burnusinin (850) isyanları ilə Kurtubada dini taassuptan qaynaqlanan Əuloqio və Alvaro adlı papazların səbəp olduğu olaylar zikrədiləbilir.
II. Əbdürrəhman dəvrinin ən önəmli olaylarından biri də Normandların Əndülüsə saldırılarıdır. İslam qaynaqlarında əl-Urdumaniyyun vəya əl-Məcus olarak kəçən Normanlar, kuzəydən Fransa sahillərini takip ədərək 1 Zilhiccə 229 (20 Ağustos 844) tarixində Lizbona saldırdılar. Ancak şəhir halkının şiddətli mukavəməti karşısında gəri çəkildilər. Vali Vəhbullah b. Hazm durumu Əbdürrəhmana bildirərək acil yardım istədi. Əbdürrəhman da Atlantik sahilindəki valilərə habər göndərərək tədbirli olmalarını əmrətti. Normanlar günəyə inərək Şəzunə (Sidonia) bölgəsinin sahillərinə çıkarma yaptılar və Cadiz Limanını işgal əttilər. Səksən parçalık bir donanma Vadilkəbiri (Guadalquivir) takip ədərək və yol boyunca sahilə çıkıp yağma və katliamda bulunarak İşbiliyəyə (Səvilla) qədər ilərlədi. Normanların karşısına çıkan birkaç müslüman gəmisi yakıldı. Bu sırada halkın büyük bir kısmı şəhri tərkətmişti. Nihayət Normanlar şəhir ələ gəçirərək yədi gün boyunca yağmaladılar. Yağma və tahribattan sonra Kabtil (Captəl) adasına dönən Normanlar, bir sürə sonra ikinci dəfa İşbiliyə üzərinə yürüdülər, Şəhirdə kalan yaşlılar sığındıkarı camidə katlədildilər. Bu camiyə daha sonra Məscidüşşühəda adı vərildi. İşbiliyənin uğradığı fəlakət Kurtubada büyük bir həyəcan və nəfrət uyandırdı. Abdurahman şəhir yardımına dərhal bir süvari birliği göndərdi, asıl ordu isə Nasr kumandasında arkadan yola çıktı. İki ordu 25 Safər 230da (11 Kasım 844) İşbiliyənin günəyində Trablada məvkiində karşılaştı. Normanlar mağlup oldular, otuz qədər gəmiləri yakıldı və müslümanlar İşbiliyəyi gəri aldılar. Bunun üzərinə Normarlar dənizə ulaşarak kuzəyə çəkildilər. Bu saldırılar Əndülüs Əməvi Dövlətinin ayakta durabilməsi üçün güçlü bir orduya və donanmaya sahip olması gərəktiğini ortaya koydu; II. Əbdürrəhman da yəni tərsanələr kurarak kısa sürədə donanmasını güçləndirdi.
II. Əbdürrəhman kuzəydəki hıristiyan dövlətlərə karşı da səfərlər yapmıştır. Abdülkərim b. Mugıs kumandasindaki İslam ordusu 833 ildə Cərnik (Guərnica) boğazından Alava və Kıla bölgələrinə girmiş və ciddi bir mukavəmətlə karşılaşmadan çok sayıda əsir və bol miktarda ganimətlə dönmüştü. İkiyıl sonra Ubəydullah b. Abdullah əl-Bələnsi Alava bölgəsinə bir səfər düzənlədi və Cəbəliməcusun ətəğində yapılan savaşta hıristiyanları bozguna uğrattı. Aynı yıl Abbas b. Abdullah əl-Kurəşi və qardaşi Malik də iki ayrı ordu ilə Asturias bölgəsinə akın yaptılar.
On yıllık bir aradan sonra səfərlər təkrar başladı. 838 ildə əmirin amcası Vəlid b. Hişam Galicia, qardaşi Səid əl-Hayr Alava və oğlu Üməyyə də Karyə (Alquəria) bölgələrinə girərək başarılı sonuçlar almışlardır. Ərtəsi yıl Musa b. Kasi, Yukarı Aragon bölgəsinə başarılı bir səfər düzənlədi. 840-cı ildə bizzat Əmir Əbdürrəhman, Əndülüs Əməvi Dövlətinin ən büyük rakibi olan Asturias Kralı II. Alfonsoya karşı səfərə çıktı və bəzi kalələri ələ gəçirdi, ancak istədiği nəticəyə ulaşmadan gəri döndü. 842 ildə II. Alfonsonun ölümü üzərinə yərinə kəçən Ramiro dəvrində də (842-850) akınlar dəvam ətmiştir. 846 yılınd aəmirin oğlu Məhəmməd, Ləonu kuşattı; halk şəhir tərkəttiği üçün kısa sürən bir kuşatmadan sonra şəhir zaptədilərək yağma və tahrip ədildi.
II. Əbdürrəhman dəvrində Franklar və Vasconlara karşı da səfərlər düzənlənmiştir. 828 ildə, daha öncə Franklar tarafından zaptədilən Barcəlona üzərinə Ubəydullah b. Abdullah əl-Bələnsi kumandasında bir ordu göndərildi. Müslüman ordusu Barcəlonayı kuşattı isə də alamadı. Bununla birliktə iki ay sürəylə çəvrəyə başarılı akınlar yapıldı. Əbdürrəhman bir sürə üçün Barcəlonanın fəthindən vazgəçərək 841 ildə Abdülvahid Pirənələri gəçərək Arbunəyə (Narbonnə) qədər ilərlədi. 850 ildə Barcəlonaya karşı ikinci bir səfər yapıldı isə də yinə bir sonuç alınamadı. Abdülvahidin Arbunəyə karşı yaptığı səfərdə öncə kuvvətləri kumandanı olan Musa b. Musa b. Kasi, dönüştə kumandanlar arasında çıkan bir anlaşmazlık yüzündən ordudan ayrılarak valisi bulunduğu Tutiləyə (Tudəla) çəkildi və isyan bayrağını açtı. II. Əbdürrəhmanın Musa üzərinə Haris b. Bəziğ kumandasında göndərdiği ordu Bərcada (Borja) yapılan savaşta Musayı yəndi. Haris bu başarıdan sonra Tutiləyi kuşattı. İki taraf arasında yapılan anlaşma gərəğincə Musa Tutiləyi tərkədərək Arnədoya çəkildi. Haris bir sürə sonra Musayı yakalamak üçün Arnədoya saldırınca Musa da Vascon Kralı Garcia İniguəzdən yardım istədi. Haris Arnədoyu aldıktan sonra Əbrə nəhrini kəçdi və Balma adı vərilən yərdə yapılan savaşta yaralanarak əsir düştü. Əmir, kumandanını kurtarmak üçün oğlu Məhəmmədi Tutilə üzərinə göndərdi. Məhəmməd Musayı barış yapmaya məcbur bıraktıktan sonra kuzəyə yönələrək Mayıs 842də Bənblunəyi (Pomplona) zaptətti. Ərtəsi yıl bizzat Əbdürrəhman, Vasconlara karşı harəkətə kəçdi. Mayıs 843tə yapılan savaşta müslümanlar parlak bir zafər kazandılar. Musa yinə kaçmayı başardı. Ərtəsi yıl Əmir, oğlu Məhəmmədi təkrar Musa üzərinə göndərdi. Məhəmməd Tutiləyi kuşattı, sonunda Musa da təslim olmak üzərə kaldı.
II. Əbdürrəhman Kuzəy Afrikadaki müslaman dövlətlərdən Rüstəmilər, Salihilər və Midrarilərlə iyi münasəbətlər kurmuştur. Ancak Sicilyanın fəthini gərçəkləştirən İfrikıyyədəki Ağləbilərlə hərxangi bir münasəbətə girmədiği anlaşılmaktadır. Bizans İmparatorluğu ilə Əndülüs Əməvi Dövləti arasındaki münasəbətlər onun əmirliği sırasında başlamıştır. İmparator Təophilos 840 ildə Kurtubaya bir əlçi göndərərək Əndülüstən gələn və Giriti ələ gəçirmiş olan Əbu Hafs Ömər əl-Bəllutinin adayı tərkətməsini istəmiş, Əbdürrəhman isə imparatorun bu istəğini kabul ətməməklə birliktə cəvap mahiyətindəki məktubunu məşhur şair Yəhya əl-Gazzal başkanlığındaki bir əlçilik həyətiylə göndərmiştir.
II. Əbdürrəhman, otuz yıllık parlak bir hökmdarlıktan sonra 3 Rəbiülahir 238də (22 Əylül 852) Kurtubada öldü.
II. Əbdürrəhman dəvri Əndülüs Əməvi Dövlətinin parlak dönəmlərindən biri olarak kabul ədilir. O, içərdəki isyanları bastırarak sükunəti sağladığı kimi, yaptığı səfərlərlə hıristiyan dövlətlərə də gücünü kabul əttirmiştir. İdari təşkilatı Abbasi təşkilatına görə düzənləmiş və bəzi müəssəsələri yənidən kurmuştur. İmar faaliyətlərinə önəm vərmiş, Kurtuba Camiini gənişlətmiş, ayrıca halkın istifadəsi üçün bahçələr və havuzlar yaptırmıştır. Əndülüstə ilk ipəkli dokuma atölyəsini kurduran da odur. II. Əbdürrəhmanın sarayı Əndülüsün önəmli bir mədəniyyət mərkəzi durumunda idi. Məşhur musikişinas və şarkıcı Ziryabın Bağdattan Kurtubaya gəlməsi, sanat hayatına büyük bir canlılık gətirmiştir. Abbas b. Firnas, Yəhya əl-Gazzal və İbrahim b. Süləyman əş-Şami kimi alim və ədiplər onun sarayından himayə və dəstək görmüşlərdir. Tarixçilər onun dəvrini mali bakımdan Əndülüsün ən parlak dəvri olarak kabul ədərlər və bu dəvrəyə “əyyamül-arus” (düğün günləri) adını vərirlər. Qaynaqlar Əbdürrəhmanı uzun boylu, əsmər, siyah gözlü, gür sakallı və çıkık burunlu olarak tasvir ədərlər. Karaktərindən bahsədən tarixçilər də onu cömərt, müsamahalı, alim, ədip və sanatkarları səvən və kadınlara karşı zaafı olan bir kimsə olarak zikrədərlər.
- ↑ 'Abd al-Rahman II // Diccionario biográfico español (isp.) — Real Academia de la Historia, 2011.