İsa Məsihin tarixiliyi
İsa Məsihin tarixiliyi — Müqəddəs kitablarda rəvayət olunan İsanın tərixi və arxeoloji materialllar, eləcə də mənbəşünaslığa aid sənədlər əsasında tarixi şəxsiyyət olub-olmaması və ya onun tarixi prototipinin olub-olmaması məsələsini araşdıran problemdir.
İsa haqqında tarixi məlumatlar
İsa və ilkin xristianlar haqqında bəzi romalı tarixçilərin və yazarların əsərlərində qısa məlumatlar vardır. Bunlardan ən ilkin çağlara aid edilənlər Iosif Flaviusun (lat. Josephus Flavius) (37-100), Publius Cornelius Tasit (lat. Publius Cornelius Tacitus) (56-117) və bir sıra başqa yazarların sitatlarıdır.
İosif Flavius
Cosef Flaviusun yəhudi tarixinə həsr olunmuş "Antiquitates Judaicae" (azərb. Yəhudi qədimlikləri) adlı kitabında belə sözlər vardır:
| O zaman İsa adlı bir müdrik insan yaşamışdır. Onu hətta insan da adlandırmaq olmaz. O, çoxlu geyri-adi möcüzələr yaratmış və onu həqiqət axtaran adamlar özlərinin müəllimi hesab edirdilər. Onun ardınca çoxlu yəhudilər və bütpərəstlər getmişdirlər. O Xilaskar (Qurtarıcı) olmuşdur. Tanınmış adamların şikayətlərinin əsasında Pilat, İsanı çarmıxda edam edəndən sonra, onun ardıcılları ondan üz döndərməmişdirlər. Çünki edamından sonra üç gün keçəndən sonra o, qədim peyğəmbərlərin dedikləri kimi, onların yanına diri olaraq qayıtmışdır. Həmdə onun haqqında başqa möcüzəvi şeylər də danışırlar. O olaylardan sonra bu günə kimi onun adı ilə bağlı olan xristian icması qalmaqdadır |
Lakin bu sitatda çox müammalı məqamlar vardır. Birincisi, ondan öncə və sonra olan mətn (III — 2,4) birlik təşkil edir və yəhudilərin arasında qiyam olaylarından bəhs edir. İsa haqqında bu sözlər kontekstlə uyğunlaşmır və yad ünsür kimi görsənir. İkincisi, Cosefus Flaviusun yəhudi olduğu şubhəsizdir. Belə olan təqdirdə, onun İsanı "həqiqi məsih" (qurtarıcı) adlandırması çox qəribə görsənir. Bunu yəhudilər bu günə kimi rədd edirlər. Üçüncüsü, “Yəhudi gədimliklərini” öz əsərlərində xatırlamış Tertullian (155-245) kimi tanınmış ilkin xristian ilahiyyatçıları bu sitat haqqında heç bir şey deməmişdirlər, halbuki İsanı xatırladan sətirlər onları ilk növbədə maraqlandırmalı idi. Buna görə də Flaviusun kitabında olan İsa haqqında məlumat, bu kitabı sonrakı dönəmdə köçürən xristian yazarları tərəfindən saxtalaşdırılması iddia edilir.
“Yəhudi qədimliklərinin” slavyan tərcüməsi də vardır. Orada yuxarıda göstərilən mübahisəli sitat yoxdur. Orada İsa haqqında başqa məlumat verilir:
| O (İsa), Heleon dağında insanlara həqiqəti öyrətmişdir. Onun gücünü və istədiyini sözü ilə həyata keçirdiyini görən 150 nəfər öyrənci və çoxlu sayda insan kütləsi ona qoşulmuşdur. Onlar ona tapşırmışdırlar ki o, şəhərə girərək Roma əsgərlərini və Pilatusu öldürüb, çarlığı ələ alsın. |
Lakin burada da müəmmalı məqamlar vardır. Birincisi odur ki, əgər Flavius əslində İsanı burada xatırlamışdırsa, onsa yuxarıda göstərilən saxtakarlıq nəyə lazım idi? İkincisi, bu sitatı da ilkin xristian yazarları heç yerdə xatırlamamışdırlar. Üçüncüsü, İsanın qiyyamçıların başçısı olması İncillərə ziddir.
Kornelius Tatsit
Tasitə gəldikdə demək olar ki o, təxminən 116-cı ildə özünün “Annales” adlı tarixi əsərinin yazılmasını başa çatdırmışdır.Bu kitabın bizim zamanımıza çatan nüsxəsinin XV-ci bölümündə imperator Neronun (lat. Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus) (37-68) zamanında Romada baş verən böyük yanğın haqqında xatırlanır. Bu yanğını bəlkə də Neron törətmişdir, ancaq özünə qarşı yönələn şaiyələrin qarşısını almaq üçün o
| rəiyyət tərəfindən xristianlar adlanan, çirkinliklər törədən və buna görə də xalq tərəfindən nifrət edilənləri ittiham etmişdir. O, onları şiddətli əzablara məruz qoymuşdur. Bu ad isə “Xristosun” adından əmələ gəlmişdir. Onu Tiberiusun dönəmində prokurator (latınca procurator) Pontius Pilatus edam etmişdir. Bir zaman yatırılmış bu ziyanlı mövhumat təkcə Yəhudi diyarında deyil, həmdə hər cür iyrəncliklərin və abırsızlıqların hər yerdən gəldiyi və çiçəkləndiyi Romada yenidən yayılmışdır. Öncə etdiklərindən peşman olmuşlar məsuliyyətə çəkilmişdirlər. Sonra isə onların ifadə verdikləri çoxlu sayda həməqidələri cavab vermişdirlər Complete Works of Tacitus. |
Ancaq bu mətn də şübhəlidir. Məsələ burasındadır ki, tərkibində bu sətirlər olan "Annales"in nüsxəsi XI-ci yüzillikdədə xristian yazarları tərəfindən daha qədim səhifələrdən köçürülmüşdür.
| Bu mətn Monte Kassinoda ola bilsin Riçerin abbatlığı (1038-55) zamanı yazılmışdır”. |
Yenə də Tertillian, Origen, Eusebius kimi ilkin xristian ilahiyyatçıları və tarixçiləri “Annales”də bu sətirlər haqqında heç bir şey xatırlamamışdırlar. Bundan başqa, sitatda Romada çoxlu sayda xristianların olduğu haqqındadeyilir, ancaq o zamanlar orada xristian icması böyük olmamışdır. Bu səbəblərdən, “Annales”in bu sətirləri araşdırmaçılar tərəfindən şübhə ilə qarşılanır, onların xristian köçürənləri tərəfindən mətnə salındığı ehtimal olunur.
Svetonius Tranquill
Qədim Roma yazarı Svetoniusun (lat. Gaius Suetonius Tranquillus) (70 — 140) “De Vita Caesarum” (Geysərlərin həyatı) əsərində də ilkin xristianlar haqqında bəzi bilqilər vardır. Bu əsər daha çox “12 qeysərin həyatı” (Avqustdan Domisiana qədər) kimi tanınmışdır. Orada deyilir ki, 41-51-ci illərdə imperator olmuş Klaudius
| “ChrEstus tərəfindən yəhəcana gətirilən yəhudiləri Romadan qovmuşdur" . |
Ancaq bu sözlər də birmənalı dəlil kimi qəbul edilmir. Məsələ burasındadır ki, latın dilində "məsih" sözü “Chrİstus” kimi yazılır. Suetonius isə burada “ChrEstus” yazmışdır. İlk baxımdan yazılışda səhv kimi görsənən bu xırda fərq əslində böyük problem açmışdır. Məsələ burasındadır ki, “ChrEstus” adı Romada çox yayılmışdır. Məsələn, Svetoniusdan 50 il öncə yaşamış tanınmış filosof Siseron “Chrestus” adlı bir adamın oğurluğu haqqında yazmışdır. Buna görə də burada İsadan deyil, başqa adamdan söhbət getdiyi güman edilir.
Yəhudi mənbələri
Yəhudi ənənəsində (Talmud) İsa haqqında rəvayətlər olsa da, onlar birmənalı deyildirlər. Onlardan söhbətin kimdən getdiyi çox vaxt bilinmir. Bəzən Ben Pandira, Ben Stada, bəzən isə Jesua, Jesu adlı adam haqqında rəvayətlər vardır. Onlar hamısı pərakəndədir və o insan haqqında heç bir təsəvvür yaratmırlar. Bəlkə də əslində bunlar müxtəlif insanlardırlar, sadəcə sonra onları mifik bir insanın obrazında birləşdiriblər. Bu rəvayətlər əsasən şaiyələr və yəhudu ruhaniləri olan ravinlərin dediklərindən ibarətdir.
Onların hamısında İsa yanlış yolda olan, yolunu azmış bir adam kimi təsvir olunur. Hiss olunur ki, yəhudilərin rəvayətlərində Xristianlıqla aparılan polemikalar öz əksini tapmışdır. Bütün bu geyri-konkret rəvayətlər 40-375-ci illər arasında yaranmışdır. İsa haqqında bu cür yəhudi rəvayətlərindən xristianların əleyhinə olan romalı yazarlar da istifadə edirdilər. Onlardan ən tanınmışı Selsus (Celsum) olmuşdur. Onun “Doğru söz” əsərində də İsa, yolunu azmış bir adam kimi təsvir olunur. Bu əsərin fraqmentlərini Origen "Selsusa qarşı" əsərində gətirmişdir.
Beləliklə, Yunan, Roma və yəhudilərin tarixi əsərlərindən və rəvayətlərdən İsanın tarixi şəxsiyyət olduğuna dair heç bir konkret və şübhəsiz nəticə çıxarmaq olmur. Ən əsası isə, onun özündən heç bir şey qalmamışdır və haqqında olan bütün rəvayətlər ən erkəni 50-ci illərə təsadüf edilir. Xristianların İsa haqqında bəhs edən dini ədəbiyyatı da elə o zaman yaranmışdır. Beləliklə İsanın bir tarixi şəxsiyyət olması faktiki dəlillərlə sübuta yetirilmir, yalnız güman edilir. Bu barədə hələ III yüzillikdə yaşamış tanınmış Roma filosofu Porfirius (Porphirius) demişdir. Porfiriusa görə, İncilləri yazanları tarixçi adlandırmaq olmaz, çünki orada çoxlu ziddiyətlər vardır.
Mifoloji məktəb
XVIII-ci əsrdə Fransa maarifpərvərləri Volney (1757-1820) və Dupuis (1742-1809) İsanın tarixi şəxsiyyət olmaması haqqında fikir irəli sürmüşdürlər. Onlar hesab edirdilər ki, Əhdi-Cədiddəki rəvayətlərə etibar etmək olmaz və İsa əslində qədim insanların günəş tanrılarının təcəssümüdür. Daha sonra alman filosofu Bruno Bauer (1809-92) İncillərdəki ziddiyətləri araşdıraraq, onları bəzi adamların qəsdən edilən saxtakarlığı kimi dəyərləndirmişdir. Amerikalı William Benjamin Smith (1850-1934) “Xristianlıqdan Öncəki İsa” kitabında İsaya bənzər insanın hələ Xristianlıqdan önca yaşadığını iddia etmişdir. İsanın həqiqi insan olmamasını iddia edən alimlərdən polşalı Nemoyevski (1864-1919), Lyublinski və başqa alimlər olmuşdurlar.
Bu istiqamətdə fundamental işlər görən alman filosofu Artur Drevs (Drews) olmuşdur. O, 1909-1911 illər arasında tanınmış "Die Christusmythe" (İsa haqqında əsatir) əsərini yazmışdır.
Drevsə görə İncillərdə İsa, ilk olaraq, tanrı kimi təsəvvür olunur, ikinci növbədə isə unsan kimi. Qədim zamanlar isə istirablar çəkən ölən və dirilən tanrılara inanclar çox yayılmışdır (Babildə Təmmuz, Misirdə Osiris bə b.). Buna görə də İsa onlardan biridir və əsatirdən başqa bir şey deyildir. Xristianlığın yaranması dönəmində Roma imperiyasında ədalətsizlik o qədər yüksək səviyyədə olmuşdur ki, insanlar Xilaskarın gəlişini gözləyirdilər, olüb-dirilən məsih haqqında əsatiri qəbul etməyə hazır idilər. Bu cür rəvayətlər onlara daha qədim olan dinlərindən məlum idi. Hamı dünyanın axırını gözləyirdi. Romanın əsarəti altında olan yəhudilər də onları zülmdən qurtaran məsihin gəlişini gözləyirdilər. Drevsə görə terapevtlər və essenlər kimi yəhudi təriqətlərində xilaskarın gəlişi İyeşoa (İsa) adlı adamla bağlı idi. Deməli İsanın obrazı təkcə öncəki ölüb-dirilən tanrılarla deyil, həmdə Xristianlığın yaranmasından öncə yaşamış və o adı daşımış adamla bağlıdır. Məhz o adam haqqında olan əsatirlər yeni dinin yaranmasına təkan vermişdir.
Daha sonra Drevs Əhdi-Cədidi araşdırıb, Pavlusun məktublarına (İncillərdən sonra gələn kitablardır) təsvir olunan İsanın onun İncillərdə olan obrazı ilə ziddiyət təşkil etdiyini iddia etmişdir. Onun müşahidələrinə görə, Pavlus İsanı vətənsiz, ata-anasız, təlimsiz və tələbəsiz bir tanrı kimi təsvir etmişdir. Drevsə görə Pavlusun İsa haqqında dedikləri daha çox Əhdi-Ətiqin rəvayətlərinə arxalanır. Pavlus İsanın başqa ardıcılları ilə onun haqqında mübahisələr edir. Maraqlıdır ki, nə Pavlus, nə də onun müxalifləri öz dediklərini İsanın sözləri ilə təsdiq etmirlər, halbuki məntiqə görə, onlar bunu edib, mübahisələrini həll etməli idilər. Belə təsəvvür yaranır ki, o zaman heç kim İsa, onun həyatı, dedikləri və fəaliyyəti haqqında heç nə bilmirdi. İncillərə gəldikdə isə, orada olayların nə zaman baş verməsi bilinmir.
İncillərdəki yerlərin adları dəqiq deyil və mübahisələr doğurur. Orada adları çəkilən bəzi şəhər və qəsəbələr həqiqətdə yoxdur. Deməli İncillərin müəllifləri orada olmayıb və Fələstini təsəvvür etməyiblər. Deməli İncillər tarixi sənəd kimi qəbul edilə bilməzlər. Bu kitablar tarixi deyil, yalnız əxlaqi mahiyyət daşıyırlar. Onların yaranması yeni dinin Yəhudilikdən ayrılması üçün lazım idi. Əhdi-Ətiqə qarşı ölüb-dirilən məsinin həyatını əks etdirən yeni kitablar (İncillər) yazıldı. İncillərdə Əhdi-Ətiqə istinadlar isə süni olaraq uydurulmuşdur.
Qeyri-xristian ədəbiyyat da, Drevsə görə, İsanın tarixi şəxsiyyət olmasını sübut etmir. Bunların təhlili yuxarıda verilmişdir. Beləliklə, İsa həqiqi bir adam olmayıb. Olsa belə, gələcəkdə ona o gədər keyfiyyətlər uydurub, rəvayətlər qoşmuşdurlar ki, o artıq real insan olmamış, əsatirə çevrilmişdir.
Drevsin və mifoloji məktəbin başqa tərəfdarlarının fikirləri kəskin tənqidlərə məruz qalmışdır. Onlarda mübahisəli fikirlər olsa da çox əhəmiyyətli və doğru nəticələr də vardır.
Qumran mətnləri
İsanın tarixiliyi ilə bağlı problemlər XX-ci əsrin ortalarında arxeoloji qazıntılar naticəsində tapılan qədim yədudi mətnlərinin əldə edilməsindən sonra yenidən gündəmə gəlmişdir. Bu mətnlər Fələstin, İsrail və İordaniyanın ərazisində, və ən çox Ölü dənizin şimalında yerləşən Qumran məntəqəsində tapılmışdır. Bu mətnlər Xristianlıqdan az öncə e.ə. III — b.e. I əsrində yəhudilərin arasında yayılmış bir təriqətə məxsus olmuşdur. Ehtimal olunur ki, onlar essenlər olmuşdurlar. Lakin onlara Qumran təriqəti də deyilir.
Qumran təriqətçilərinin inanclarına görə, yəhudilər yollarını azmış, Tanrı ilə əhdlərini pozmuşdurlar. Buna görə də onlar özlərini Tanrı ilə “Əhdi-Cədid” (Yeni Əhd) bağlayanlar adlandırırdılar. Tapılmış mətnlərin birində deyilir: “Onlar Möminlik Müəlliminin Tanrıdan aldığı sözlərinə inanmadılar. Bunlar Tanrının və Yeni Əhdin qanunlarından çıxmışlardır. Çünki onlar Tanrının Əhdini qəbul etməmiş, Onun müqəddəs adını batıranlardırlar”. Maraq doğuran məqam ondan ibarətdir ki, xristianlar özlərini "Yeni Əhdin" (Əhdi-Cədidin) ardıcılları adlandırırlar. Onların müqəddəs kitabları da belə adlanır. Ancaq Qumran mətnindən aydın olur ki, bu adla onlardan öncə özlərini başqa təriqət adlandırmışdır.
Daha sonra məlum olmuşdur ki, Qumran təriqətinin Möminlik Müəllimi adlandırdıqları lideri olmuşdur. Onun əsil adı bilinmir, mətnlərda çəkilmir. Buna görə də onun kim olduğunu yalnız ehtimal etmək olar. Mətnlərdən bilinir ki, Möminlik Müəllimi Qumran icmasında xilaskar (məsih) kimi tanınmışdır.
4Q534 nömrəli yazıda onun haqqında belə deyilmişdir:
| Gəncliyində o ... heçnəyi bilməyən kimi olacaq, üç kitabı bilənə qədər. Bu zaman o, müdriklik və bilik əldə edəcək... yüksək dairələrə çatmaq baxımından... Onun atası və əcdadı ilə... həyat və qocalıq. O məsləhət və ağıl sahibi olacaq. O insanların sirlərini biləcək, onun müdrikliyi bütün insanlarla olacaq. Onun müdrikliyi bütün insanlara yayılacaq. O hər bir canlının sirlərini biləcək. Ona qarşı olanların niyyətləri puça çıxacaq... ona qarşı olanların pis niyyətləri böyük olsa belə... onun niyyətləri, çünki o, Tanrının seçilmişidir, Onun tərəfindən doğulub və Onun nəfəsidir. Onun niyyətləri əbədi olacaqdır |
4QAha adlanan daha bir Qumran yazısında
| öz zamanının insanlarının günahları üçün özünü qurban verən |
bir məsih haqqında deyilir.
1QpHab adlanan yazıda marağı cəlb edən məqamlar vardır. Orada Əhdi-Ətiqdəki "Habaqquq" kitabına edilən şərhlərdə Möminlik Müəlliminin hansısa bir yüksək rütbəli yəhudi kahini ilə ixtilafından və onun tərəfindən təqib edilməsindən deyilir:
| Pis adam mömini dövrəyə alır (1:4). - Bunun anlamı: Pis adam – Pis kahindir, mömin isə Möminlik Müəllimidir. |
| Qonşuların çılpaq bədənlərinə tamaşa etmək üçün onlara şərab içirdib sərxoş edənin, içkiyə zəhrimar qatanın vay halına" (2:15). – Bunun anlamı: Burada Möminlik Müəllimini təqib edən Pis kahindən deyilir. O onu öz qəzəbinin həyəcanında, onun qürbət evində və Bağışlanma gününün (Yom Kippur) Sükut bayramı zamanı udmaq istəmişdir. O onların arasında onları udub, Oruc günündə sükutlarının şənbəsində yollarından azdırmağa çalışmışdır. |
Zəbur kitabına verilən şərhi (4QpPs) çox yerlərdə pozulmuşdur və Möminlik Müəlliminin adını oxumaq mümkün olmamışdır. Ancaq mətnin məzmunu, çox güman ki, ona aiddir. Bu mətndən məlum olur ki, onu tutub mühakimə etmişdirlər. Orada deyilir:
| Rəbb mömini pisin əlinə düşməyə qoymaz. Ona ittiham oxunanda məhkum olmaz” (37: 33). – Bunun anlamı: Burada onu öldürmək üçün axtaran Pis (kahindən) deyilir... və təlimi... onun yanına göndərilən. Amma Tanrı onu tək q[oymaz] onu mühakimə edəndə [günahkar bilməz]. Ona (Pisə) isə Tanrı əvəzini verəcək, (yadellilərin) sıxıntılarına məruz qoyacaq. Bununla da qisas alacaq. |
Habaqquq kitabına edilmiş daha bir şərhdən aydın olur ki, Qumran təriqətçiləri Möminlik Müəlliminə inanclarına görə xilas olacaqlarına inanırdırlar:
| Ancaq mömin adam imanı ilə yaşayacaq” (2: 4). – Bunun anlamı: Yəhudanın (Qumran təriqətçiləri nəzərdə tutulur) evində təlimi icra edənlərə. Onları Tanrı mühakimə evindən onların iztirabları və Möminlik Müəlliminə inandıqlarına görə xilas edəcək. |
Qumran təriqətinin bu mətnlərindən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, onların Möminlik Müəlliminin İncillərdəki İsa ilə bənzərlikləri vardır. O da İsa kimi “Pis kahinlərin” təqiblərinə məruz qalmış, mühakimə olunmuş, özünü başqalarının xilas edilməsi üçün qurban vermişdir. Ona inananlar isə (İsada olduğu kimi) ona inandıqlarına görə xilas olacaqlar. Qumran icması Xristianlar kimi özlərini Yeni Əqdin ardıcılları hesab edirdilər.
Qumranın daş lövhəsi
XX-ci yüzilliyin ortalarında Qumranda Xristianlıqdan öncəki dönəmə aid olan daha bir tarixi sənəd tapılmışdır. Söhbət üzərində qədim yəhudilərin məsihilik baxışlarını əks etdirən, uzunluğu 91 sm olan daş lövhədən gedir. Lakin orada bəzi yerlərdə zamanın təsiri altında mətn pozulmuşdur. Buna görə mətnin tam mənası sona qədər anlaşılmır. Buna baxmayaraq, yazıdan bilinir ki, hələ Xristianlıqdan öncə hansısa bir yəhudi təriqətinin ardıcılları ölən, sonra üç gündən sonra dirilən məsihə inanırdılar. Bu olay İsanın örnəyində çağdaş Xristianlıqda da vardır. Deməli bu inanc da daha qədim təriqətlərə məxsus olmuşdur.
Bu yazıları araşdıran alimlər onun Yəhudiyyə çarı Herodun (e.ə. 40 — b.e. 4 illəri) dönəmində yazıldığını iddia edirlər. Deməli onun İsanın ölüb-dirilməsi olayından öncə yazıldığı şübhəsizdir. Araşdırmaçılar, dünyanın sonuna həsr olunduğuna görə, bu yazını, “Cəbrailin endirdikləri” adlandırmışdırlar. Beləliklə İsa ilə bağlı ənənəvi inanclar başqa adamla bağlı olub, yəhudi tarixinin bir hissəsi ola bilər.
İsrail alimi İsrail Knohl bütün bunların əsasında belə qənaətə gəlmişdir ki, İsa haqqında rəvayətlər yəhudilər arasında onun həyatından öncə yayılmışdır. İsraili Romanın əsarətindən qurtaran məsihə inanc o dövrün siyasi vəziyyəti ilə bağlı olmuşdur və yəhudilərin arasında yayılmışdır. O zaman özünü məsih adlandıran çoxlu adamlar ortalığa çıxmışdırlar. Knohlun fikrincə, bu daşda Şimon adlı bir məsih haqqında rəvayət olunur. Onun çar Herodun sərkərdələrindən biri tərəfindən öldürüldüyü haqqında tarixçi Cosefus Flavius yazmışdır. Yazının 19-21-ci sətirlərində ölən məsihin üç gündən sonra dirilməsindən belə deyilmişdir:
| Üç gündən sonra (yəhudicə “L'shloshet yamin”) sən biləcəksən ki, həqiqət zülmə qalib gələcək |
Sonra ədalətə aparan yol kimi qan və ölüm haqqında bəhs olunur. Daha sonra mətn pozulmuşdur. Lakin Knohl iddia edir ki, o yazını bərpa edə bilmiş və orada 80-ci sətirdə
| Sən üç gündən sonra yaşayacaqsan. Mən, Cəbrail, sənə əmr edirəm |
. Ancaq bu sözləri Cəbrail mələk kimə ünvanlayır, məlum deyil.
Eyni zamanda, araşdırmaçıların fikrincə, burada Şimondan ya da başqa adamdan söhbətin getdiyi əhəmiyyətli deyildir. Gələcəkdə Knohlun Şimon haqqında fərziyyəsi təkzib də oluna bilər. Ancaq ən başlıca nəticə ondan ibarətdir ki, burada ölən və üç gündən sonra dirilən məsih haqqında söhbət gedir. Bu danılmaz bir faktdır. Deməli bu inanc sonra İsa haqqında rəvayətlərə keçə bilərdi.
Böyük Sethin 2-ci risaləsi
Simonun İsanın əvəzinə ölməsi fikri bəzi qeyri-rəsmi (apokrifik) incillərdə də vardır. Buna örnək kimi, Misirdə (Nag-Hammadi məntəqəsində) qnostik xristian təriqətinə aid olan II yüzilliyin bir İncilini göstərmək olar. Orada deyilir:
| Onlar öz ağılsızlığı və nadanlığı ucbatından mənə (İsaya) qarşı sui-qəsd təşkil etmişdirlər. Halbuki, mən, onların düşündükləri kimi, onlara qarşı heç nə etməmişdim. Əlbəttə mənə (bu sui-qəsdin nəticəsində) heç bir ziyan dəyməmişdir. Onlar mənə zülm verdilər və mən öldüm, amma bu həqiqi ölüm olmamışdır. Bu onların gözlərinə belə görükmüşdür. Onların düşündükləri kimi mən qorxmadın, onların etdiklərinin garşısında rüsvay olmadım. Mən bu zülmü qəbul etdim ki, onlar özlərini təmizə çıxara bilməsinlər. Axı mənim yalnız gözlərinə görsənən ölümüm onların azğınlığı və korluğunun sonu olmuşdur. Onlar öz adamlarını öldürərək özlərini ölümə məhkum etmişdirlər. Onlar isə məni görməmişdirlər. Çünki kor və kar olmuşdurlar. Onlar bunu etməklə özlərini məhkum etmişdirlər. Onlar görürdülər ki, mən iztirablar çəkirəm. Lakin bu başqa adam olmuşdur. Sirkə və öd içən adam onların ataları olmuşdur, mən deyildim. Onlar məni çubuqla döymüşdürlər, lakin bu mən deyildim. Öz belində çarmıxı aparan mən deyil, Simon idi. Tikanlardan hörülmüş baş halqasını onlar mənim deyil, onun başına qoymuşdurlar... Mən isə (göylərdə) onların nadanlığına gülürdüm. |
Rəsmi xristian incilində Simon adlı adam çarmıxı İsanın edam edildiyi yerə aparmışdır. Sonra isə mətndə qarışıqlıq var. Belə güman etmək olar ki, İsanı deyil, Simonu çarmıxa çəkmişdirlər:
| O vaxt Simon adlı Kirenalı bir nəfər tarladan gəlib oradan keçirdi. O, İskəndər və Rufusun atasıdır. Bu adamı məcbur etdilər ki, onun çarmıxını daşısın. Onu Qolqota adlanan yerə gətirdilər. Bu "Kəllə yeri" deməkdir. Ona mirra ilə qarışdırılmış şərab vermək istədilər, amma O imtina etdi. Onu çarmıxa çəkdilər. Paltarlarını isə "kimə nə düşdü-düşdü" deyə püşklə öz aralarında böldülər. |
| “Əsgərlər Onu apararkən tarladan gələn Simon adlı Kirenalı bir nəfəri yaxaladılar. Çarmıxı onun belinə yükləyib İsanın ardınca daşımağa məcbur etdilər. Onun ardınca böyük bir izdiham və Onun üçün ağlayıb nalə çəkən qadınlar gedirdi. İsa onlara tərəf dönüb dedi: "Ey Yerusəlim qızları, Mənim üçün ağlamayın. Özünüz və övladlarınız üçün ağlayın. Çünki elə günlər gəlir ki [Nə bəxtiyardır sonsuz, doğmamış bətnlər və əmizdirməmiş döşləri olan qadınlar!] deyəcəklər. O zaman dağlara [Üstümüzə yıxılın!] və təpələrə [Bizi örtün!] deməyə başlayacaqlar. Çünki yaşıl ağacın başına bunları gətirirlərsə, bəs qurumuş ağaca nə olacaq?" İsa ilə birlikdə iki cinayətkar da e’dama aparıldı. Kəllə adlanan yerə gələndə orada Onu və cinayətkarları -- birini sağ tərəfində, o birini isə sol tərəfində çarmıxa çəkdilər. Amma İsa deyirdi: "Ata! Onları bağışla, çünki nə etdiklərini bilmirlər". Onun paltarlarını püşk ataraq aralarında payladılar” (Lukas İncili, 23: 26-34). |
İslamda İsa
Müsəlman ənənəsində İsanın obrazı bəzi məqamlarda İncillərdəkinə bənzərdir. Ancaq başqa məqamlarda fərqlər o qədər əhəmiyyətlidir ki, başqa adamdan söhbət getdiyi ehtimal oluna bilər. Bənzərlik əsasən İsanın atasız doğulmasında, Tövratı təsdiq etməsində (5: 46), onun həvarilərinin olmasında (3:52), bəzi möcüzələrin törədilməsində (5: 110), dünyaya ikinci gəlişində (43: 61) müşahidə olunur.
Bununla belə, bir çox hallarda, Qurandakı İsa onun apokriflərdəki obrazına və Qumran təriqətinin Möminlik Müəllimininə daha çox bənzərdir. Məsələn, İsanın öldürülməsinin bəzi insanların yalnız gözünə görsənməsi, yuxarıda gətirilən "Böyük Sethin 2-ci risaləsində" olduğu kimidir. Beşikdən danışması kimi bəzi möcüzələr İncillərdə yoxdur. Xristian İncillərinin İsa haqqında rəvayətlər toplusu olduğu halda, İslamda iddia edilir ki, İncil bir kitab kimi İsanın özünə enmişdir. Quranda İsa ölmədi, çarmıxa çəkilmədi.
İslam ənənəsində təsvir olunan İsanın Qumran təriqətinin lideri olan Möminlik Müəllimi ilə də bənzərlikləri şübhə doğurmur. Buna dair ən güclü dəlil İsa haqqındakı İslam rəvayətlərində romalıların olmamasıdır. Bu məqam şox müammalı görsənir. Axı necə ola bilər ki, İncillərdəki İsanın aqibətində misilsiz rol oynayan Romanın canişini Pontius Pilat, Roma hakimiyyəti və əsgərləri Quranda və Məhəmməd peyğəmbərin hədislərində olmasın? Bu barədə 7-ci yüzillikdə Ərəbistanda bilirdilər. Məhəmməd peyğəmbər xristianlarla təmaslarda da olmuşdur və romalılar haqqında bilməyə bilməzdi. Ancaq nədənsə ondan qalan irsdə bunlar yoxdur. Qumran mətnlərindəki Möminlik Müəlliminin İncillərdəki İsa ilə bənzərliyini nəzərə alaraq, belə təsəvvür yaranır ki, Məhəmmədin İsası daha çox Qumran rəvayətlərindəkinə bənzərdir. O dövrdə hələ romalılar Fələstin üzərində öz hakimiyyətlərini qurmamışdırlar.
Eyni zamanda, müsəlman ənənəsində İsanın Fələstində Roma istilasından sonra yaşaması və onun təqibində o imperiyanın canişininin iştirak etməsi haqqında bəzi rəvayətlər vardır. Ancaq onlar birbaşa Məhəmməd peyğəmbərin deyil, onun səhabələrindən rəvayət edilmişdir. Çox güman ki, bu rəvayətlər Xristianlığın təsiri altında yaranmışdırlar.
Həmdə müsəlman ənənəsində İsanın yerinə başqa adamın edam edilməsindən də söhbət açılır. Ola bilsin ki, o adam Simon olmuşdur. Həqiqi İsa isə bu hadisələrdən ən azı yüz il öncə yaşamış və əslində Qumran təriqətinin Müminlik Müəllimidir. Ola bilsin ki onun adı İsa olmuş və onun anası Məryəm adlı bir qadın olmuşdur. Romalıların Quran və Məhəmməd peyğəmbərin hədislərində olmamasını başqa cür izah etmək olmur.
Mənbə
- Aydın Əlizadə. İsa Məsih kim olub?: Tarixi sənədlər və dini mətnlərdən çıxarılan nəticələr 2015-03-31 at the Wayback Machine // Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. — 2010. — N 2. — S. 89-101 .
Həmdə bax
İstinadlar
- Yunanca - Χριστός, latınca – Christus. Məsih sözününün bu dillərə tərcüməsidir.
- İngiliscə: Antiquities of the Jews, 18: 3: 3; Rusca: Иудейские древности, 18: 3: 3.
- Bax: Славянская версия «Иудейской войны».
- 14-37 illərdə Roma imperatoru olmuşdur. Latınca tam adı - Tiberius Julius Caesar Augustus.
- Tacitus. Alfred John Church. William Jackson Brodribb. Sara Bryant. edited for Perseus. New York. : Random House, Inc. Random House, Inc. reprinted 1942. (Latınca “Annales” XV)
- Romanın yaxınlığındakı monasteriondur.
- C.W. Mendell and S.A. Ives, Rycks's Manuscript of Tacitus, American Journal of Philology 72 (1951), pp.337-345. (Ref. from Oliver).
- De Vita Caesarum, V, 25.
- Siseron. Məktub 200, 1. Письма Марка Туллия Цицерона к Аттику, близким, брату Квинту, М. Бруту. тт. I–III. Издательство Академии Наук СССР, Москва—Ленинград, 1949—1951. Перевод и комментарии В. О. Горенштейна.
- Yəhudi rəvayətlərinin bəzi orjinal mətnləri və ingiliscəyə tərcümələri: "Jesus In The Talmud" əsərində verilmişdir.
- Bax: А.Б.Ранович. "Античные критики христианства", М., 1990. Политиздат, стр. 364-398.
- "The Christ myth" Translated from the third Edition (revised and enlarged) By c. Delisle burns, M.A. T. Fisher unwin London: 1 Adelphi terrace Leipzic : Inselstrasse 20. p. 53.
- Həmən ədəbiyyətda, s. 111.
- Находки у Мертвого моря. М.: Наука, 1965, с. 30.
- The Dead See Scrolls Translated. The Qumran Texsts in English. Leiden, Netherlands, 1994, p. 264.
- Paul Garnet. Salvation and Atonement in the Qumran Scrolls. Tübingen: Mohr, 1977, p. 108.
- The Dead See Scrolls Translated. The Qumran Texsts in English. Leiden, Netherlands, 1994, p. 198.
- The Dead See Scrolls Translated. The Qumran Texsts in English. Leiden, Netherlands, 1994, p. 201.
- The Dead See Scrolls Translated. The Qumran Texsts in English. Leiden, Netherlands, 1994, p. 205.
- Русская апокрифическая студия. Комментарии на Книгу пророка Авакума (1Q pHab).
- Shalom Hartman Institute. Israel Knohl ‘Gabriel’s Revelation’ tablet translation.
- "Cəbrailin endirdikləri" haqqında bu məlumatlar “The New-York Times” (july 6, 2008) gəzetində dərc olunmuşdur. Bax: Ethan Bronner. Ancient Tablet Ignites Debate on Messiah and Resurrection.
- Böyük Seth’in 2-ci risaləsi, 55-56. The Nag Hammadi Library. The Second Treatise of the Great Seth.Translated by Roger A. Bullard and Joseph A. Gibbons. HarperCollins, San Francisco, 1990.
- Markus İncili, (15: 21-24).
- Ali-İmran, 3:47.
- Məryəm, 19:27-34.
- Maidə, 5:46.
- Nisa, 4:157.
Xarici keçidlər
- Məsih İsa kim olub? Tarixi sənədlər və dini mətnlərdən çıxarılan nəticələr // Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru Aydın Əlizadənin səhifələri.