Vikipediya azad ensiklopediya Türkmənistan türkməncə Türkmenistanyň medeniýeti Asiya qitəsində dövlət Bu dövlətin zəngin

Vikipediya azad ensiklopediya Turkmenistan turkmence Turkmenistanyn medeniyeti Asiya qitesinde dovlet Bu dovletin zengin medeniyyeti var Medeniyyet tarixi span Edebiyyat span Turkmenistanin EA nin Mextimqulu adina Dil ve Edebiyyat Institutunun yaratdigi Turkmen edebiyyati tarixi nin alti cildliyinin uc cildi qedim dovrden muasir dovre qeder edebiyyatinin inkisaf merhelelerini eks etdirir Turkmen edebiyyati tarixinin birinci cildi Orta esrler dovrunun edebi irsi adlanir ki buradaki material tekce turkmen xalqina deyil Orta ve Kicik Asiyada Azerbaycanda Iranda Hindistanda yasamis turk ve fars xalqlarina mexsus olan edebiyyatdir Burada M Kasgarinin lugetinden Y Balasaqunlunun Qutadqu bilik eserinden behs olunur O Xeyyamin Sedi Hafiz ve E Caminin I Nesimi E Nevai M Fuzuli kimi turk sairlerinin turkmen edebiyyatina tesirinden qarsiliqli elaqelerden danisilir Amma o yerlerdeki edebi prosesin edebiyyatlarin arasinda dil bedii senetkarliq edebi enene ve s meseleler uzre eynilik elameti qoymaq dogru olmaz Her erazide yaranan edebiyyatin oz xususiyyetleri ozunemexsus eneneleri ve movqeyi vardir Seybanilerle vurusmada meglub olaraq xususi olkelere muhaciret etmeye mecbur olan Babur Efqanistan ve Hindistanda Moqol sulalesinin esasini qoymusdur Onun sarayinda Babura ve onun varisi Humayuna cox yaxin olan adamlardan biri de turkmen sairi Bayram xan idi Bele texmin edirler ki Bayram xan 1500 1505 ci illerde anadan olmus 1561 ci ilde oldurulmusdur Humayunun hakimiyyeti illerinde Bayram xan Bedexsanda Baharli turkmenlerinden oldugu ucun baharlilara basciliq etmis ve hokmdarin en yaxin adami olmusdur Sonra veliehd Ekberin terbiyesi Bayram xana tapsirilmis ve ona ataliq rutbesi verilmisdir Lakin saray nucabalari Bayram xani gozden salib onu hakimiyyetden uzaqlasdirmislar Bayram xan zemanesinin istedadli sairi olmusdur Onun fars ve turk dille rinde divanlari oldugunu soyleyirler Azerbaycanli muellif Qezenfer Eliyevin 1969 cu ilde Turkmenistan nesriyyatinda rus dilinde cap etdirdiyi Turkmen sairi Bayram xan eseri ilk monoqrafiyadir O sairin hem fars tacik hem de turk klassiklerinden qidalandigini gostermisdir Nesimi ve Nevai onun yaradiciliginda ozunu gosterirdi Turkmen klassik edebiyyatinin cosqun inkisaf dovru XVIII esre tesaduf edir Bu esrin ilk gorkemli sairi Dovletmemmed Azadidir 1700 1760 Onun Behistname ve Vezi Azadi adli iki poemasi melumdur Behistname dini mezmun dasiyir O ereb fars dilinde yox turk dilinde yazmagin ehemiyyetini gostermisdir Vezi Azadi poemasi Qutadqu bilik nesihetamiz eseri sepkisinde yazilmisdir XVII XIX esrler turkmen edebiyyati son derece zengin ve coxsaxelidir Hemin dovrde Nurmehemmed Endelib Dovletmehemmed Azadi Mexdimqulu Feraqi Memmedveli Kemine Seyidnezer Seydi Qurbandurdu Zelili Molla Nefes Annaqilinc Mohtaci kimi istedad ve senetkarliq baximindan bir birinden ferqli bir cox turkmen sairi yasayib yaratmisdir Bu dovrun esas ozelliyi edebi turkmen dilinin cilalanmasi ve bu dilde eserler yazilmasidir Dogrudur turkmenlerin edebiyyati XVII esrden baslanmir onun ilkin koku daha qedimlere gedib cixir Xususile saysiz hesabsiz efsaneler dastanlar revayetler folklor numuneleri en azi min illik bir tarixi ehate edir Lakin yazili edebiyyat qismen gencdir Burada da iki meseleni bir birinden ayirmaq vacibdir Bunlardan birincisi oguz turkmen kontekstinde nezerden kecirilen edebiyyatdir Melumdur ki turk xalqlarinin oguz boyuna mensub olan qismi islam dinini qebul etdikden sonra qonsu xalqlar terefinden turkmen adlandirilmisdir Ona qeder ve ondan sonra da uzun muddet turkmenler oguzlar ozlerine hem oguz hem de turkmen demisler Azadinin muasiri Nurmuhemmed Qerib Endelibin 1711 1770 eserleri dili qeliz uslubu agir olan Azadinin eserlerine nisbeten genis yayilmisdir Butun Leyli ve Mecnun lar Yusif ve Zuleyxa lar mesnevi formasinda yazilmis poemalardir Hemin movzunu isleyen Endelib ise seleflerinden ferqli olaraq dastan yaratmisdir Onun eserleri nesrle mezmun novbelesdiyi sepkisindedir Mextimqulu Feraqi 1730 1780 atasindan ders almis sonra medrese tehsili gormusdur O bezi sufi goruslerini teblig edirdi Mextimqulu xalq seiri sepkisinde acdigi yeniliye gore Azerbaycan sairi M P Vaqife yaxinlasir Mextimqulu doguldugu yeri mensub oldugu tayfani nisan vererek yazir ki Bilmeyib soranlara aydin bu qerib adimiz Esli gerkez yurdu etrek adi Mextimquludur Gerkez koklen tayfasinin bir qolu mextimlular olmusdur B Qarriyevin getirdiyi bir sira deliller inandirir ki Mextimqulu turkmen qebilelerini birlesdirmek meqsedile ayri ayri tayfalarla gorusmus muxtelif yerlere seyahet etmisdir B Qarriyev Hindistana seyahet ucun atasindan icaze isteyen efqan sahi ile Azadi arasinda menzum mukalimeni sairin efqan sahi Ehmede ve turkmenlerin gorkemli sexsiyyetlerinden Covdurxana hesr etdiyi seirlerini misal getirerek gosterir ki hemin eserlerde vetenperverlik movzusunda yazdigi muxtelif qosmalarda turkmen qebilelerini xarici istila ve perakendelikden qurtarmaga calisan Mextimqulunun siyasi gorusleri eks olunmusdur B Qarriyev iki tarixi hadiseni turkmenlerin 1746 ci ilde Etrek ve Qurgen etrafinda Nadir saha qarsi usyanini 1767 ci ilde Xarezmde bas vermis herekati xatirladir 30 minden artiq turkmen istirak eden birinci usyanin rehberi Feteli xanin oglu Mehemmedhesen idi O zaman Mextimqulunun 12 13 yasi var idi buna gore onun siyasi hadiselere Sizindir qosmasindaki kimi aciq askar munasibet beslemesi qeyri mumkun idi Gorunur sair Sizindir seirini hemin tarixi hadiseden bir qeder sonra yazmisdir 1767 ci ilde turkimenlerin Xivede Nureli xana qarsi cixisinda Mextimqulu bilavasite istirak etmisdir Hemin usyandan ruhlanan sair Irandan ayrilib musteqil dovlet kimi yasayan Efqanistanla danisiq aparmagi ondan komek almagi teblig etmisdir Seirlerinin birinde Revac Verin yomut goklen birliyine Ol Kamal xan Efqan olsun bascimiz deye efqan sahi Ehmede medhname hesr etmisdir Medhiyyenin 1753 1754 cu illerde Ehmed sahin Xorasani tutmasi munasibetile yazildigini texmin edirler XIX yuzilliiyn evvelinden turkmen poeziyasi oz inkisafinin yeni merhelesine ayaq basmisdir Bu merhelenin binasini qoyan Mehemmedveli Keminenin Xoca Seyidinin Sayadnazar Seydinin Qubandurdu Zelilinin Molla Nepesin edebi irsine 3 mohur basilmisdi Serq klassikleri mohru baxsilar ve ya dastanlar mohru muhit mohru Klassik turkmen sairlerinden Qurbandurdu Zelili 1794 1852 Goklen qebilesinin vetenperver oglu kimi herbi basqinlara qarsi doyus meydanina cixmisdi O 1816 1817 ci illerde Xive xaninin qosunlari ile vurusub esir dusmus Urgenc ve Xarezm tereflerde goz dustagi olmusdur Erseri tayfasinin igid serkerdesi olmus Sayadnazar Seydi ve Buxara emirinin zorakiligina meruz qalan xalqin Lebab sahillerinden basqa torpaqlara kocmesini orada meskenlesmesini eks etdiren meshur seirlerini yazmisdir Seydi 1775 ci ilde Cerco vilayetinin Qarabekaul rayonunda anadan olmus ve 1836 ci ilde vefat etmisdir O Buxara emirini pisleyerek Soltan Niyazin beyliyi altinda birlesmeyi teblig edib Lebab boylarindan ozge yere kocmeyi gostermisdir 1823 1824 Seydi lirikasi S I Xetayini xatirladir XIX esrin turkmen edebiyyatinda Xoca Seydinin hormetli yeri vardir Bezi turkmen edebiyyatsunaslarina gore Seydinin 4 oglu olmusdur Esrari Seydisi ise her ogluna birce mersiye yazmaqla kifayetlenmisdir Onun oglunun birinin adi Beynazar ikincisinin adi Pehlevan olmusdur XIX esr turkmen poeziyasinda satiranin esasini qoyan senetkar kimi Mehemmedveli Kemine 1770 1840 meshurdur M P Vaqifin poeziyasini xatirladan Keminenin satiralari Q Zakirin satirasina uygun gelir Bezi edebiyyatsunaslar Kemineni Molla Nesreddinle eynilesdirirler XVIII esr klassik turkmen edebiyyati turkmen xalqinin ictimai siyasi tarixinin oyrenilmesi baximindan evezsiz menbe rolu oynayir Klassiklerin eserleri bu ve ya diger derecede ictimai siyasi mezmun dasiyir Butun yaradiciliqlarinda azadliq arzulari aciq sekilde qoyulur Turkmen klassik edebiyyatinin banisi Mextimqulu enenesini XX esrde davam etdirenler Kormolla Durdi Klic ve s idiler D Klic Cigir Catma Satas Varlilar Kasiblar adli seirlerinde kendlilerin agir zehmetinden ve qadin huquqsuzlugundan danismisdi Turkmen mugennisi ve musiqicileri Sari Baxsi Durdi Baxsi Agacan Baxsi Tacmemmed Baxsi ve b xalq arasinda boyuk hormete malik idi XVI XVII esrlerde Koroglu Guroglu azerbaycanlilarda turkmenlerde ozbeklerde qaraqalpaqlarda qazaxlarda ve elece de turk olmayan taciklerde ve diger xalqlarda da mueyyen versiyalarla formalasmis dastan janri idi Turkmenlerde bu eposun 40 a qeder boyu melumdur Turkmenler hetta Guroglu nun yomud tayfasindan cixdigini da soyleyirler Turkmenlerde Sahsenem ve Qerib azerbaycanlilarda Asiq Qerib dastanlari ortaq dastanlardir Incesenet span Metbexi span Turkmen metbexi ete ve terevezlere esaslanir Bundan basqa bu metbexde duyuden cox istifade edirler Turkmenler xususile plovlari ile meshurdur Bu metbexde coreyin de cox ehemiyyetli bir yeri vardir Coreyin sudlu yumurtali yagli Petir coreyi kimi deyisik novleri var Turkmenler gunde uc defe yeyirler Enenevi yeme verdisini qorumus olan xalq seherler umumiyyetle pendir yumurta kere yagi cem ve bal yeyir sud ve cay icirler Gunorta yemeyinde salat sorba qizarmis ve ya qaynadilmis et yeyen turkmenlerin axsam yemekleri ise cox yunguldur Turkmenistanda bolgeler arasinda metbex verdisleri deyisir Meselen Cercer bolgesinde et ve meyve cox yeyirler Xezer denizi sahillerinde ise etden cox baliq yeyirler Asqabad bolgesinde de yene bol etli yemekler hazirlayirlar Yarma ile bisen et plovlar sis kabablar ve dolmalar turkmenlerin en ehemiyyetli yemekleridir Turkmenler cume axsamlari olulerin ruhu ucun plov bisirir Dua oxuyaraq itirdikleri sevdiklerini xatirlayirlar ve onlarin xatirelerine plov yeyirler Turkmenlerin en lezzetli ickisi Cakif dedikleri uzumden edilen bir ickidir Ayrica muxtelif konyaklari da vardir Turkmenler de axsamcagi mutleq cay icirler cayin yaninda umumiyyetle quru ve ya teze uzum ve murebbe yeyilir Yemeklerden sonra ise yasil cay icilir Turkmenler cayi cox sevir ve cox da icirler Umumiyyetle cayi caylik dedikleri bir caydani ortaya getirerek bitene qeder icirler Yemek esnasinda ise daha cox ayran icir ve qatiq yeyirler Turkmenler ayrani deve sudunden de edirler Bu ayran digerinden daha lezzetli ve qiymetlidir Qonaqlarina xususile deve sudunden hazirlanmis ayran teklif edirler Deve sudunun xamasini ise seher naharda yeyirler Turkmenlerin gundelik yemeklerinde sirniyyat yeme verdisi yoxdur Sirniyyat yerine teze ve quru meyve yeyirler Turkmenler sirniyyati xususi gunlerde hazirlayirlar Xususile bu sirniyyatlari toy kimi merasimlerde bisirirler Bu sirniyyatlardan en meshur olanlari Sekseki ve Fold dur Xususile toylarda gelnin yoldaslari terefinden bisirilen Sekseki yungul bir xemir sirniyyatidir Qiz evlendikden 40 gun sonra ailesinin evine qatlama aparirlar Kurekenin qohumlari o gun elaqeler sirin olsun deye Fold ederek qiz evine aparirlar Qizin ailesi de qizlarini ziyarete gederken yene Fold aparir Qalereya span Turkmen qadin bezeyi Muzey Paris Fransa Turkmen qadin bezeyi Muzey Paris Fransa Turkmen kisi ve oglu 2008 ci Dunya Koceri Oyunlarinin acilis merasiminde at ustunde Turkmenistan bayragini qaldirdi Turkmenlerin enenevi gelincikleri ve el isleri El ile toxunmus Turkmen xalclariIstinadlar span Bayram xan Baharli Eserleri Baki Mutercim 2013 tertibatci Enver Cingizoglu Nurmehemmed Endelib Seirler poemalar dastanlar Baki 2011 292 s Ramiz Esker Turkmen seiri antologiyasi XVII XIX esrler Baki MBM 2011 400 s Mexdumqulu Feraqi Secilmis eserleri Baki MBM 2010 448 s Enver Cingizoglu Otra esr qaynaqlari oguz turkmen tayfalari haqqinda Sumqayit SDU nun nesriyyati 2012 136 s Xarici kecidler span Turkmenistan movzulardaGerb Bayraq Himn Dovlet qurulusu Konstitusiya Parlament Cografiya Seherler Paytaxt Ehali Tarix Medeniyyet Neqliyyat Turizm Internet Silahli quvveler Xarici siyaset Portal Turkmenistan Suveren dovletlerAzerbaycan Butan Cin Ermenistan Gurcustan Hindistan Indoneziya Iran Qazaxistan Livan Monqolustan Ozbekistan Turkiye Turkmenistan Vyetnam YaponiyaTaninmayan ve ya qismen taninan dovletlerAbxaziyaAsili eraziler Kateqoriya Turkmenistan medeniyyeti