Türkiyədə etnik azlıqların mətbuatı
Türkiyədə etnik azlıqların mətbuatı (türk. Türkiye'de azınlık basını) — Türkiyədə yaşayan və etnik mənsubiyyət baxımından azlıq olaraq qəbul edilmiş xalqların nümayəndələri tərəfindən müxtəlif vaxtlarda çap edilmiş və hələ də, nəşr edilməyə davam etdirilən qəzet və jurnallara verilən ümumi ad. Türkiyədə etnik azlıqların ilkin mətbuat fəaliyyətləri hələ Osmanlı imperiyası dövrünə təsadüf etməkdədir. Osmanlı imperiyası zamanında imperiya daxilində yaşayan etnik azlıqlar gayrimüslim (azərb. geyri-müsəlmanlar) formasında təsinafatlandırılmışdır və bu səbəbdən məqalədə göstərilən dövrü-mətbuat nümunələri əsasən geyri-müsəlmanlara aiddir.
Osmanlı imperiyasında yəhudi, erməni və yunan kimi xalqlar din və adət-ənənə baxımından Avropada yaşayan xalqlara daha yaxın olduqlarından etnik azlıqların ilkin mətbuat nümunələri də əsasən bu xalqlara məxsusdur. Ümumilikdə Osmanlıda etnik azlıqlara məxsus necə ədəd qəzet-jurnalın nəşr edildiyi dəqiq məlum deyildir. Bunun əsas səbəbi bəzi qəzetlərin periodik formada nəşr edilməsi, bəzilərinin isə cəmi bir sayının çap edilməsidir. Qalatasaray Universitetindən olan Simge Süllünün son araşdırmalarına əsasən Osmanlı imperiyası zamanı etnik azlıqlar tərəfindən çap edilmiş qəzetlərin sayı 1.746 ədəd olmuşdur.
Bunlardan 29-u almanca, 300-dən çoxu ərəbcə, 11-i albanca, 11-i boşnakca 39-u bolqarca, 2-si çərkəzcə, 601-i ermənicə, 11-i farsca, 700-dən çoxu fransızca, 1-i gürcücə, 2-si xorvatça, 7-si yunanca, 6-sı rusca, 6-sı serbçə, 2-si urduca və 102-si yəhudicə çap olunmuşdur. Say baxımından çap edilən ən çox qəzet və jurnal fransız icmasına məxsusdur. Osmanlı imperiyasında fransız dilində 700-dən çox qəzet və jurnal çap olunmuşdur. XVII-XIX əsrlər Avropasında əsas aparıcı dilin fransız dili olması və imperiya daxilindəki kübar dil kimi bu dildən istifadə olunması rəqəmin bu qədər çox olmasının əsas səbəbi kimi göstərilir.
Fransız dilindəki mətbuat orqanları əsasən İstanbul şəhərində fəaliyyət göstərən fransız dilli məktəblərdə və bürolardan çap edilirdi. Maraqlıdır ki, sözügedən qəzetlərin bir çoxu Osmanlı əlehinə fəaliyyətlər aparmış və imperiyanın daxili-xarici siyasətini sərt şəkildə tənqid etmişdir. Bu səbəbdən də, bəzi fransız dilindəki qəzetlər vaxtından əvvəl dövlətin qərarı ilə qapadılmışdır. Müasir dövr Türkiyəsində etnik azlıqlara məxsus 7 qəzet fəaliyyət göstərməkdədir. Bu qəzetlərdən üç ədədi erməni dilində (Aqos, Jamanak, Nor Marmara) İki ədədi yunan dilində (Apoyevmatini və İho) bir ədədi ivrit dilində (Şalom) və bir ədədi də çərkəz dilində (Jineps) fəaliyyət göstərir.
Kağız mətbuatına təlabatın itməsi, Türkiyədə yaşayan etnik yunan və yəhudi saylarının günü-gündən azalması və internetin sürətli inkişaf etməsi nəticəsində sözügedən qəzetlər də ölkədəki digər qəzetlər kimi çətin günlər yaşamaqdadırlar. Bir zamanlar 30 min tirajla çap edilən qəzetlər bu gün sadəcə 600 tirajla çap edilir. İstanbulun yəhudi icmasına xitab edən Şalom qəzeti sırf könüllü redaktorların sayəsində fəaliyyətinə davam etməkdədir.
2007-ci ilin 19 yanvarında İstanbulda Aqos qəzetinin baş redaktoru Hrant Dinkin bıçaqlanaraq öldürülməsindən sonra ölkədəki etnik azlıqların məsələsi və onlara məxsus dövrü-mətbuat orqanların vəziyyəti yenidən gündəmə gəlmiş və uzun müddət gündəmdə qalmışdır. Türkiyədə 15 milyona yaxın kürd yaşadığından və kürdlər etnik azlıq olaraq qəbul edilmədiyi üçün kürd dilində olan qəzet və jurnallar bu məqalədə göstərilməmişdir.
Arxa Plan
Türkiyədə etnik azlıq ifadəsi hüquqi baxımından 1923-cü ildə imzalanmış Lozzana müqaviləsindən sonra istifadə olunmağa başlamışdır. Bu müqaviləyə qədər ölkədə yaşayan qeyri-türk və ya qeyri-müsəlmanları ifadə etmək üçün gayrimüslim ifadəsi işlədilirdi. Bu müqavilə ilə keçmiş Osmanlı imperiyasında, mövcud Türkiyə Respublikasının ərazisində yaşayan erməni, yəhudi və yunan xalqları rəsmi olaraq etnik azlıq statusunda tanınmışdır. Bu status sözügedən xalqlara öz ana dillərində məktəblər açmaq, dini ibadətxanalar yaratmaq və onları idarə etmək, öz ana dilində qəzet, jurnal çap etmək və məhkəmədə öz ana dilində ifadə vermək kimi müxtəlif hüquqları tanımışdır. Türkiyənin qədim xalqlarından olan aysorlara sözügedən hüquqlar verilməmiş və onlar Lozzana müqaviləsindən nəzərdə tutulan hüquqlardan bu gündə istifadə etməkdən məhrum vəziyyətdədirlər.
Bu səbəbdəndir ki, Türkiyədə etnik azlıqların mətbuatı deyildikdə ilk öncə erməni, yəhudi və yunan icmalarına məxsus dövrü-mətbuat nümunələri xatırlanır. Buna baxmayaraq Osmanlı imperiyasının mövcud olduğu 600 illik bir tarix ərzində imperiya daxilində 1746 ədəd olmaqla 16 müxtəlif dildə qəzet və jurnal çap olunmuşdur. Konstantinopol Pravoslav Kilsəsi yerli yunan icması, İstanbul Erməni Yeparxiyası isə yerli erməni icmasının dövrü-mətbuat işlərində mühüm rol oynamışdır.
Erməni, yəhudi və yunanların din və adət-ənənə baxımından qərbə yaxın olduqları üçün imperiya daxilindən qərb ilə ilkin münasibətlər bu xalqlar vasitəsi ilə yaradılmışdır. Bəlkə də, buna görədir ki, Osmanlı imperiyasında mətbəə işi ilə ilk məşğul olan şəxslərdə etnik baxımından yəhudi və ermənilərdən ibarət olmuşdur. İstanbulda yaşayan yəhudilər 1493-1494-cü illərdə ivrit dilində ilk kitabı çap etmiş, erməni icması isə 1557-ci ildə erməni mətbəəsini yaratmışdır. 1729-cu ildə türk hərfləri ilə erməni dilində ilk kitap çap olunmuşdur. Xarici dillərdə çıxarılan mətbuat nümunələrin ilkin versiyaları kitab formasında olmuşdur. XVIII əsrin ortalarından etibarən Qərbi Avropada qəzet çapı önəm qazanmış və informasiyanın daha rahat çatdırılması üçün qəzetçilik ənənələləri yaradılmağa başlanmışdır.
Bu baxımından Osmanlı imperiyasında xarici dildə çap edilmiş ilk qəzet 1794-cü ilin 13 avqust tarixində nəşr edilmiş (fr. bulletin de Nouvelles) Xəbərlərin bületeni adlı qəzetdir. Qəzetin əsas məqsədi Fransa burjua inqilabı haqqında İstanbulda yaşayan fransız dilli insanlara daha detallı məlumat vermək və inqilabi əhval-ruhiyyənini imerpiya ərazilərinə yaymaqdan ibarət idi.
Bulletin de Nouvelles qəzeti Osmanlı imperiyasında xarici dildə çap olunmuş ilk qəzet olmaqla yanaşı, eyni zamanda imperiya ərazisində çap olunmuş ilk qəzet olma xüsusiyyətini də əlində saxlamaqdadır. Belə ki, türk dilində ilk qəzet Qahirə şəhərində 1828-ci ildə çap olunmuş Vekdyi-i Misriye adlı qəzet olmuşdur. İstanbul şəhərində isə ilk türk dilli qəzet 1831-ci ildə çap olunmuş Takvim-i Vekayi qəzeti idi.
Osmanlı imperiyasında mətbəə fəaliyyəti üçün icazə
Osmanlı imperiyasında xarici dildə bir qəzet nəşr etdirmək üçün xüsusi icazənin alınması tələb olunurdu. Sözügedən icazə olmadan hər hansısa formada mətbəə fəaliyyəti ilə məşğul olmaq rəsmən qadağan idi. İcazə kağızı almaq üçün qəzeti çap etdirmək istəyən şəxs nəşr etdiricəyi qəzetin adını, mövzusunu, qəzetin çap olunacağı dövrü göstərən bir müraciət ərizəsi yazıb (türk. Dahiliye Nezareti Maatbuat-ı Dahiliye Müdürlüğü) müraciət etməli idi. Müraciətin ilkin mərhələsi müsbət nəticələndiyi təqdirdə, qəzeti çap edirmək istəyən şəxsin keçmiş fəaliyyətlərini və yaşadığı yerdəki imkanlarını araşdırmaq üçün Zəbtiyyə nəzarəti (türk. Zabtiye Nezareti) olaraq adlandırılan yerli polis təşkilatlarına sorğu göndərilirdi.
İcazə kağızı istənilən qəzet əgər təhsillə bağlı fəaliyyət göstərəcəkdisə ilk olaraq Maarif nəzarəti (türk. Maarif Nezareti) olaraq adlandırılan təhsil idarəsindən razılığın alınması lazım idi. Bəzi hallarda Dəxliyyə Nəzarəti Mətbuat-ı Dəxliyyə Müdirliyi (türk. Dahiliye Nezareti Maatbuat-ı Dahiliye Müdürlüğü) onlara ünvanlanan müraciətləri birbaşa cavablandıraraq xüsusi araşdırma aparmadan qəzetlərin çap olunmasına icazə vermişdir. Zəbtiyyə nəzarəti onlara ünvanlanan sorğunu tamamladıqdan sonra məlumatları geri göndərir və qəzetin çapında hər hansısa problemin olub-olamdığını məruzə edirdi.
İcazə kağızının verilməsi uzun müddət davam edən bürokratik proses hesab olunurdu. Demək olar ki, bütün hallarda qəzeti çap edəcək şəxsdən zamin duracaq başqa bir şəxs tələb olunurdu ki, yaranacaq mümkün problemlərdə həmin şəxs də, qəzetin redaktoru qədər məsuliyyət daşımaqda idi. Müəyyən hallarda icazə kağızının alınması daha asan yollarla başa gəlirdi. Belə ki, imperiyada fəaliyyət göstərən bəzi Qərbi Avropa ölkələrinin səfirlikləri öz şəxsi əlaqələrindən istifadə etməklə hər hansı xarici qəzet üçün cəmisi bir necə günə icazə kağızı ala bilirdilər. Buna misal olaraq Enrot qəzetini misal göstmrək mümkündür. Parisdəki qəzetlərin yazarlarından olan Popiyo və Larda adlı iki fransız jurnalist İstanbula edəcəkləri səfər zamanı səyahət məlumatlarından bəhs edən, tək nömrədən ibarət Enrot qəzetinin çapı üçün Osmanlı rəsmilərinə müraciət etmişdir.
İstanbul şəhərində yerləşən Fransa səfirliyinin, Osmanlı məmurlarından xahiş etməsindən sonra dövrün Sədrəzamı tərəfindən qəzetə ən qısa zamanda icazənin verilməsi ilə bağlı göstəriş verilmişdir. Yüksək rütbəli məmurların xahişlərindən sonra Dəxliyyə Nəzarəti Mətbuat-ı Dəxliyyə Müdirliyi qəzetin tək nömrədən ibarət olmasını və səyahət mövzularındakı yazılara yer verilməsini əsas gətirərək ön təhqiqat aparılmadan çapına icazə verilməsinə qərar verilmişdir.
Osmanlında etnik azlıqların mətbuat tarixi
Osmanlıda fransız mətbuatı
XVIII-XIX əsrlər ərzində fransız dili Qərbi Avropanın əsas ünsiyyət dillərindən biri hesab olunurdu. Fransanın XVI əsrdən etibarən Aralıq dənizinin şərqindən Mesopotamiyaya qədər uzanan tarixi ərazilərlə ciddi ticarət əlaqələri mövcud olmuşdur. Bu səbəbdən fransız dili həmin dövrlərdə mətbuatın əsas beynəlxalq dili hesab olunurdu və Osmanlı imperiyasında bu dildəki mətbuat nümunələrini təkcə fransızlar yox, eyni zamanda yəhudi, erməni və yunan əsilli şəxslər də nəşr və çap etdirmişdir. 1839-1922-ci illər arasında Osmanlı imperiyasında fransız dilində 400 dən çox jurnal və qəzet çap olunmuşdur. Bu qəzetlərin bir çoxu İstanbulda yerləşən fransız təmayüllü orta məktəblərin dəstəyi və Fransa Səfirliyinin maddi yardımı ilə çap olunurdu.
Müasir Türkiyə ərazisində ilk qəzet 1795-ci ilin avqust ayında nəşr olunmuşdur. Bulletin de Nouvelles adlı qəzet İstanbulda yerləşən Fransa səfirliyinin nəznində yaradılmış mətbəədə çap edilirdi. Qəzet 15 gündən bir, 6-8 səhifə olmaqla yayınlanmışdır. Həmin dövrdə İstanbulda və ümumiyyətlə imperiya ərazisində mətbəə fəaliyyətləri ilə məşğul olmaq üçün lazımi avadanlıqlar olmadığından, bir çox avadanlıq Paris şəhərindən gətirilmişdir. Qəzetin əsas fəaliyyət istiqaməti Fransada baş verməkdə olan Fransa Burjua İnqilabı haqqında İstanbulda yaşayan fransızları və bu dilin daşıyıcılarını məlumatlandırmaqdan ibarət idi. 1789-cu ildə başlamış inqilabi hərəkatın təsiri bütün Qərbi Avropa, o cümlədən Osmanlı imperiyasına yayılmışdır. Bir çox mənbə də, Bulletin de Nouvelles qəzetinin yayın fəaliyyətinə 1795-ci ildə başladığı göstərilsə də, bu fəaliyyətin nə qədər davam etdiyi dəqiq məlum deyildir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 7-8 ay, bəzilərində isə 2 il olduğu göstərilmişdir.
Qəzet bağlandıqdan sonra İstanbulda yerləşən Fransa səfirliyi İstanbul Fransız Qəzeti (ing. Gazetta Française de Constantinople) adlı yeni bir fransız dilli qəzetin fəaliyyətinə başlamışdır. Sözügedən qəzet ayda bir dəfə olmaqla dörd səhifə şəklində yayımlanırdı. İki illik fəaliyyətin ardından qəzetin nəşri dayandırılmışdır. Fransızca olan qəzetlər təkcə İstanbul şəhərində çap olunmurdu. Osmanlı imperiyası üçün önəmli ticarət limanlarından olan İzmir şəhərində də, ana dili fransız dili olan xeyli sayda insan yaşamaqda idi və həmin dövrdə həmin icmaların beynəlxalq xəbərlərə olan təlabatını ödəmək üçün bəzi qəzetlərin çap edilməsi fəaliyyətləri həyata keçirilmişdir. 1821-ci ildə (fr. Spectateur Oriental), 1824-cü ildə (fr. Smyreen) və 1828-ci ildə (fr. Sourrier de Smyrne) adlı qəzetlər İzmir şəhərində fransızca çap edilən qəzetlərə misal göstərilə bilər.
1908-ci ildə II Məşrutənin elan edilməsindən sonra imperiyada çap edilən 730 adda qəzetdən sadəcə 56-sı fransızca çap olunurdu. 1915-ci ildən etibarən Osmanlı imperiyası daxilində siyasi və iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi fonunda imperiyadakı xarici dilli mətbuat orqanlarının sayında ciddi azalmalar müşahidə olunmuşdur. 1925-ci ildə ümumi ölkə mətbuatının cəmi 20% fransız dilində çap olunurdu və bura əsasən türk dilində çap olunan qəzetlərin fransızca əlavələri daxil idi.
Osmanlıda yunan mətbuatı
Osmanlı imperiyasında yunanlar tərəfindən ilk mətbəə 1627-ci ildə yaradılmışdır. Nicodimus Meaxas adlı rahib tərəfindən İstanbul şəhərində yaradılmış mətbəədə "Yəhudilər əlehinə kiçik risalə" (fr. Court traite les Juifs) adlı kitab belə nəşr olunmuşdur. Osmanlı imperiyasında yaşayan yunanlar üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən Konstantinopol Pravoslav Kilsəsinin imperiya daxilindəki yunan mətbəəçilik ənənələlərinin inkişafındakı rolu açıq görünməkdədir. 1787-ci ildə kilsənin nəznində yaradılmış mətbəədə əsasən dini ədəbiyyat nümunələri çap olunmuşdur.
Osmanlı vətəndaşı olan etnik yunanların mətbəəçilik sahəsindəki fəaliyyətləri təkcə imperiyanın daxili ilə məhdudlaşmamışdır. Belə ki, Parisin məşhur mətbəəçilərindən olan Amroise Firmin-Didotun yanında şagird kimi yetişmiş kitabçı Andre Koromelas məktəb dərsliklərinin hazırlanmasında peşəkarlaşmışdır. Əslən İstanbul şəhərindən olan Andre 1844-cü ildə dərs ləvazimatları satan dükkanlarından birini də, paytaxtda açmışdır.
Osmanlı imperiyasında yunan mətbuatı dedikdə təkcə yunanca çap edilmiş qəzetlər qəbul edilir. Halbuki imperiya daxilində, xüsusi ilə paytaxt İstanbul şəhərində yaşamış bir çox yunan əsilli şəxs, ermənicə, türkçə və ivritcə qəzetlərin çap olunmasında da, yaxından iştirak etmişdir. Bu səbəbdən bu başlıq altında Osmanlı imperiyası dövründə yunan dilində çap olunmuş qəzetlərə yer verilmişdir. Osmanlıda çap edilmiş ilk yunanca qəzet 1831-ci ildə İzmir şəhərində çap edilmiş Filos ton Neon adlı qəzetdir. Yunan dilindən tərcümədə, gənclərin dostu mənasını verən qəzet, İzmir şəhərində yerləşən Yevangelist Rahib Məktəbinin müdiri Omirolatis tərəfindən məktəbin nəznində çap edilmişdir.
1832-ci ildə İzmirdə çap olunmağa başlanan Astir en ti Anatoli (azərb. Anadolunun ulduzu) qəzeti, imperiya daxilində çap edilmiş sayca ikinci yunanca qəzet ünvanına sahibdir. İstanbul şəhərində ilk yunanca qəzet, imperiyanın rəsmi mətbuat orqanı olan qəzetin yunanca əlavəsi olmuşdur. Osmanlı məmurları 1832-1850-ci illər arasında (türk. Takvim-i Vekayi) qəzetinin yunanca əlavəsini də, çap etdirmişdir.
Osmanlıda yəhudi mətbuatı
Osmanlıda erməni mətbuatı
Osmanlıda digər xalqların mətbuatı
Cümhuriyyət dövrü
İkinci Dünya müharibəsi illəri
Türkiyədə yunan mətbuatı
Türkiyədə erməni mətbuatı
Türkiyədə yəhudi mətbuatı
Türkiyədə çərkəz mətbuatı
Türkiyədə laz və gürcü mətbuatı
Etnik azlıq mətbuatlarının əsas problemləri
İstinadlar
- Büşra Köroğlu (14.03.2018). "Çoğul istanbul medyası sergisi, İstanbul Tophane'deki Tütün Deposu'nda 18 Mart'a kadar ziyaretçileriyle buluşmayı bekliyor" (Türkçə). Habervesaire. 2019-02-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-02-28.