fbpx
Wikipedia

Türkiyədə dövlət çevrilişi (1960)

27 may çevrilişi və ya 27 may hərbi müdaxiləsi — 27 may 1960-cı ildə Türkiyədə baş verən və ölkənin tarixinə ilk dövlət çevrilişi kimi keçən hərbi müdaxilə.

27 may hərbi müdaxiləsi
Tarix 27 may 1960
Yeri Türkiyə
Səbəbi Demokrat Partiyanın ölkədaxili və ölkəxarici siyasəti, DP və TSQ arasındakı münasibət
Nəticəsi Hökumətin devrilməsi;
Parlamentin buraxılması;
DP-lilərin həbs edilməsi;
Baş nazir Adnan Menderes, xarici işlər naziri Fatin Rüştü Zorlu və maliyə naziri Hasan Polatkanın edam edilməsi;
Yeni konstitusiyanın qəbulu.
Münaqişə tərəfləri

Milli Birlik Komitəsi, Çevriliş tərəfdarları

Demokrat Partiya hökuməti və hakimiyyət yönlü TSQ rəhbər heyəti

Komandan(lar)

Camal Gürsəl
Camal Madanoğlu
Fəxri Özdilək
Alparslan Türkeş

Cəlal Bayar
Adnan Menderes
Rûştü Ərdəlhun

Ölənlər və yaralananlar

2 əsgər və 1 sivil vətəndaş

Baş nazir Adnan Menderes, 2 nazir, 1-i intihar olmaqla 7 DP-li millətvəkili

 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Çevriliş Türkiyə Silahlı Qüvvələri daxilində 37 aşağı rütbəli hərbiçi tərəfindən planlaşdırılmış və həyata keçirilmişdir. 27 maydan etibarən iqtidarda olan Demokrat Partiya bağlanmış, prezident və baş nazir başda olmaqla hökumət üzvlərinə qarşı məhkəmə işləri qaldırılmış, 235 general və təxminən 3500-ə yaxın aşağı rütbəli hərbiçi təqaüdə göndərilmişdir. 147 universitet müəllimi və 520 hakim və vəkil işindən azad edilmişdir. 37 hərbiçi və rəhbər olaraq başlarına gətirdikləri təqaüddə olan general Camal Gürsəlin yaratdığı Milli Birlik Komitəsi (MBK) çevrilişdən sonrakı Türkiyənin idarəsini öz üzərinə götürmüşdür.

Çevrilişdən əvvəl Türkiyədə vəziyyət

Türkiyədə təkpartiyalı dövr

 
Mustafa Kamal AtatürkTürkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu və ilk prezidenti

Türkiyənin ilk partiyasının yaradılması ideası hələ istiqlal müharibəsi dövründə yaranmışdı. 1919-cu il 4-11 sentyabrda keçirilən Sivas Konqresində ölkənin müxtəlif yerlərində işğalçılarla mübarizə aparmaq üçün yaradılan təşkilatlar bir cəmiyyətdə birləşdirildilər. 1920-ci il 23 apreldə bu cəmiyyət əsasında TBMM quruldu. Konqresin fəaliyyətdə olduğu günlərdə, daha dəqiq desək 9 sentyabrda Mustafa Kamal Paşa tərəfdarları ilə birlikdə Xalq Firqəsini yaratdı (partiyanın yaradılış günü 11 sentyabr qəbul edilir). Türkiyə müstəqilliyinin ilk illərindən etibarən iqtisadi böhran içərisində idi. İstiqlalın əldə edilməsinə baxmayaraq Osmanlı dövründə olan problemlər qalırdı. Əhalinin böyük bir qismi yoxsulluq və səfalət içərisində yaşayırdı. Ölkənin siyasi mühitində yeniliyin lazımlığını Mustafa Kamal Paşa da başa düşür və müxalif bir partiyanın yaradılmasını məqbul görürdü. Həmçinin məclisdə millətvəkilləri arasında yaranan fikir ayrılığı prosesi daha da sürətləndirdi.

 
Tərəqqipərvər Cümhuriyət Partiyası

1924-cü ildə aralarında Kazım Qarabəkir, Rauf Orbay, Bəkir Sami, Adnan Adıvar kimi istiqlal müharibəsinin komandirlərinin olduğu bir qrup TBMM üzvü Tərəqqipərvər Cümhuriyyət Partiyasını yaratdı. Partiya 1925-ci ildə hakimiyyətə qarşı yönəlmiş, xilafət tərəfdarlarının Şeyx Seyid üsyanının baş verməsinə səbəb olduqları iddiası ilə bağlanmışdır. 1926-cı ildə Mustafa Kamal Atatürkə edilən uğursuz sui-qəsddən sonra edam cəzasına məhkum edilənlər arasında TCP üzvləridə var idi. Lakin Mustafa Kamal Kazım Qarabəkir başda olmaqla istiqlal müharibəsində fəal iştirak etmiş bəzi hərbiçilərə əfv vermiş və edamdan azad etmişdir. Çoxpartiyalı, demokratik sistemə keçid üçün növbəti cəhd 1930-cu ildə edilir. Fəthi Okyarın rəhbərliyi ilə avqustun 12-si Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi (Partiyası) yaradılır. SCF-nin üzvlərindən biri Aydınlı Adnan Menderes idi. Partiyanın yaradılmasını şəxsən Atatürk Okyardan xahiş etmişdi. Ancaq bu partiyada uzun yaşamır və 17 dekabrda bağlanır. SCF CHP-dən fərqli olaraq mərkəz sağ siyasi pozisiyasını və iqtisadi liberalizm, cümhuriyyətçilik, milliyətçilik idealarını müdafiə edir, Atatürk idealogiyasına qarşı çıxmırdı. Lakin buna baxmayaraq tez bir zamanda yeni partiyada Atatürkçülüyə qarşı çıxan qüvvələr meydana gəlməyə, çoxalmağa başladı. Belə bir vəziyyətdə Fəthi Okyar Mustafa Kamalla məsləhətləşərək partiyanı buraxdı. Beləliklə antidemokratik, avtoritar bir sistem sayılan tək partiyalı sistem daha 16 il mövcud oldu.

 
İsmət İnönüTürkiyə Cümhuriyyətinin II prezidenti (1938–1950),
Türkiyənin Baş Naziri (1923–1924, 1925–1937, 1961–1965)), CXP başqanı (1938–1972)

10 noyabr 1938-ci ildə Atatürkün vəfatından sonra Məclisin müştərək səs çoxluğu ilə keçmiş baş nazir, istiqlal müharibəsinin öncül liderlərindən İsmət İnönü prezident seçilir. Elə həmin ayda CXP qurultayında İnönü "ömürlük başqan" seçilir və ona "Milli Şef" titulu verilir. Bu titul demokratik qüvvələrin heç ürəyincə olmur. Daha sonradan pul əskinaslarına İnönünün rəsminin çap edilməsi bu hiddəti daha da artır. Belə ki yuxarıda qeyd edilənlər yalnız Atatürk kultuna uyğun elementlər idi və başqa birisinin şərəfinə bu elementlərin istifadəsi diktatorluq kimi başa düşülürdü. Belə olan halda demokratik sistemə keçid də mümkünsüz hala gəlirdi. Lakin İnönü demokratik seçkilər tərafdarı olduğunu və bunun millətin rifahı uğrunda edilməsinin vacibliyini bildirdikdən sonra bu müxalif qüvvələr bir qədər sakitləşdi. Bundan başqa həm ikinci dünya müharibəsində həm də ondan sonrakı dövrdə Türkiyə təklənmə təhlükəsində qalırdı. Bələ olan halda müttəfiq lazım idi ki, hökumətin fikrincə ABŞ-la dostluq və NATO-ya üzv olmaq ən uyğun variant idi. Bu ittifaqla həmçinin ölkənin iqtisadi və sosial durumunda irəliləyişlərin əldə edilməsi planlaşdırılırdı. ABŞ isə Türkiyənin NATO-ya daxil olması üçün şərtlərdən biri kimi demokratik seçkilərin keçirilməsini göstərmişdi. Digər şərtlər "Milli Şef" titulunun, 5 illik inkişaf planının və kənd instutlarının aradan qaldırılması idi. Əlbəttə İnönü və hökumət bu şərtlərlə razılaşmalı oldu.

Demokrat Partiyanın quruluşu

Demokrat Partiyanın qurucuları, soldan-sağa: Adnan MenderesTürkiyə Cümhuriyyətinin baş naziri (1950-1960), Cəlal BayarTürkiyə Cümhuriyyətinin III prezidenti (1950-1960), Fuad Köprülü — Türkiyənin Xarici Işlər Naziri, Baş Nazir Müavini (1950-1955), Refik Koraltan — TBMM başqanı (1950-1960)


İsmət İnönünün rəhbərlik etdiyi hakimiyyət də razılıq verdikdən sonra yeni bir partiyanın yaradılması artıq zaman məsələsinə çevrilmişdi. Artıq Məclisdə hökumət tərəfindən aparılan siyasətə qarşı olan qüvvə formalaşmışdı. Xalq partiyası daxilində yaranan fikir ayrılığı məclisdə müxtəlif qanunların qəbulunda özünü göstərirdi.

Müxalif qüvvələrinin rəhbəri İnönünün siyasi rəqibi, 1937–1939 illərdə baş nazir olmuş Cəlal Bayar idi. Eyni partiyadan olmalarına baxmayaraq hələ Atatürkün dövründən onlar arasında rəqabət var idi. Artıq Bayar yaranmış əlverişli mühitdən istifadə edərək öz fikirlərini mûdafiə edən təşkilat yarada bilərdi. Beləliklə Bayarın rəhbərlik etdiyi Adnan Menderes, Fuad KöprülüRefik Koraltandan (hər üçü CXP millətvəkili) ibarət qrup partiyanın yaradılması üçün çalışmalara başladı.

Partiyanın kim tərəfindən yaradılacağından ehtiyatlanan İnönü Bayarın adını eşitdikdə rahatladı. Bu 4 nəfər 1945-ci il 7 iyun tarixində parlamentə çoxpartiyalı tək dərəcəli sistemə keçid, azad seçkilərin keçirilməsi kimi tələblər olan imzalı sənədi təqdim etdi. Menderes və Köprülünün "Vətən" qəzetində yazdıqları iqtidar əleyhinə olan yazılar onların partiyadan qovulmasına səbəb oldu. Bu qərara etiraz edən Koraltan isə könüllü olaraq CXP-dən ayrıldı. Bayar isə partiyadan ayrılmaqla kifayət etməyib deputatlıqdan da imtina etdi. Dekabrın ilk günü yeni partiyanın yardılacağı rəsmi olaraq bəyan edildi. Bayar Çankaya prezident sarayında İnönünün razılığını aldıqdan sonra artıq heç bir maneə qalmamışdı. Beləliklə 7 yanvar 1946-cı ildə Demokrat Partiya yaradıldı.

DP-nin hakimiyyətə gəlişi və onillik iqtidar dövrü

DP-nin yaranması ilə ölkə ilk çoxpartiyalı seçkilərə hazırlaşmağa başladı. Belə bir vaxtda hökumət seçkiləri qabağa çəkərək 21 iyulda keçiriləcəyini elan etdi. Bununla DP seçkilərə tam hazır olmur və CXP böyük üstünlük qazanırdı. DP-çilər 21 iyul Parlament seçkilərindən narazı qaldı. Belə ki iddialara görə seçkilər şəffaf keçirilməmiş və bir çox yerdə kobud qanun pozuntularına yol verilmiş, seçki qutuları dəyişdirilmişdi. Sonralar hətta CXP üzvləri bəzi səhvlərə yol verildiyini etiraf etmişdilər. Gözlənildiyi kimi CXP böyük fərqlə qələbə qazandı. Onsuzda hətta şəffaflıq qorunsa belə DP iqtidarı qazana bilməyəcəkdi. Lakin uzunmüddətli CXP hakimiyyəti dövründə partiy xalq arasındakı nüfuzunu itirirməkdə idi. İqtisadi böhran, inflasiya, yoxsulluq xalqın günü-gündən DP-yə daha da yaxınlaşmasına səbəb olmuşdu. Belə bir əlverişli mühitdə DP 1950-ci il seçkiləri ərəfəsi zamanı böyük gücə çevrilir. Demokrat Partiya 1950-ci ildə kifayət qədər səs toplayaraq böyük üstünlüklə tək başına iqtidara gəldi. Bu seçkilər yaxın on ildə ölkə tarixində böyük rol oynayacaq bu seçkilər Adnan Menderesin baş nazir, Atatürkün dövründə hökumət başçısı olmuş Cəlal Bayarın isə prezident postuna, İsmət İnönünün əvəzinə seçilməsi ilə əlamətdar olmuşdu. Xalq ilk vaxtlarda yeni hökuməti rəğbətlə qarşılayırdı. CHP-nin uzunmüddətli təkpartiyalı hakimiyyətindən narazı olan sadə əhali DP-çilərə bir yenilikçi kimi baxır, onların millətə rifah gətirəcəyinə inanırdı.

DP-nin verdiyi vədlər xalqın onlara olan sevgisini daha da artırır və bu etibar və sevgi tezliklə öz bəhrəsini verməyə başlayır. Hökumət tərəfindən sosial, iqtisadi və s. digər sahələrdə aparılan islahatlar ölkədə müəyyən canlanmaya səbəb olur və xalqın vəziyyətini azda olsa yaxşılaşdırır. Lakin 1954-cü il seçkilərindən sonra hökumət və xalq arasında münasibət kəskin şəkildə pisləşməyə başladı. Ölkədə onilliyin ortalarında yenidən yüksəlməyə başlayan iqtisadi böhran, infilasiya xalqın müxtəlif təbəqələrində etirazlara səbəb olur. Hökumət barədə mənfi düşüncələri artıran digər amil mətbuatın mövcud hakimiyyət əleyhinə hər hansı məlumat yaymasının qarşısı alınması, əleyhidarların sıxışdırılmalara məruz qalması idi.1957-ci il seçkilərində müxalifət qüvvələrin birləşməsinə qanunlarda dəyişikliklər etməklə mane olan DP hökuməti CXP-nin iddiasına əsasən səslərin dəyişdirilməsi kimi seçki pozuntularına yol vermişdir. Bu hadisələr Kayseri, Çanaqqala, Samsun və Girəsun kimi şəhərlərdə baş verən mitinqlərdə özünü biruzə verdi. Bundan başqa Qaziantep (o dövrdə Antep) şəhəri mətbuat orqanları və radiosu ilk olaraq CHP-nin qələbəsini yayımlasa da, sonradan Demokrat Partiyanın qələbə qazandığını bildirmişdilər. Hökumətin təzyiqi ilə Antepdə olan bu hadisələr mətbuat vasitəsi ilə xalqa çatdırılmadı. Bu haldan narazı olan CXP-nin istəyi ilə seçki qutuları şəhərin ədliyə binasına gətirilsədə bu binada baş verən qəfil yanğın onların məhv olmasına səbəb oldu.

17 fevral 1959-cu ildə Londondan Kiprlə bağlı danışıqlardan gələn və Menderesində olduğu təyyarə qəzaya uğrayır. Baş nazirin qəzadan sağ-salamat çıxması müxalifətlə, əsasəndə İnönü ilə münasibətləri bir anlıq yumşaltsa da bu ara dövr uzun çəkmir və yerini qarşılıqlı tənqidlərə və çəkişmələrə buraxır. İqtidar və müxalif qüvvələr arasında olan bu uçurum xalqdan da yan ötüşmür. Bir çox şəhərlərin küçələri siyasi idealogiyaların qarşıdurma meydanına çevrilir, toqquşmalar baş verir.

1959-un aprelindən İnönü Şərqi Anadolu şəhərlərini əhatə edin gəzintiyə çıxdı. Bu gəzintilərdə CHP lideri güclü təzyiqə məruz qalırdı. İnönü aprelin 29-u Uşak şəhərində daşlı hücum nəticəsində xəsarət alır. Hadisənin şahidləri daşla hücum edənlər arasında çadra geyinmiş kişilərin olduğunu bildirmişlər. Bundan başqa Uşak valisi İlhan Engin müxalifət qüvvələrinin mitinq keçirmələrinə mane olurdu. 4 mayda İstanbula qayıdan İnönü Topqapıya doğru irəliləyərkən ondan narazı əhalinin mühasirəsi ilə üzləşir. Yalnız minbaşı Kənan Bayraktarın köməyi ilə İnönünün ordan uzaqlaşdırılması mümkün oldu.

1960-cı il aprelində "dövlət və qanunlara" qarşı çıxan mətbuat orqanlarının işini yoxlamaq üçün yaradılan Tədqiqat Komitəsi ölkənin demokratik bünövrəsinə vurulan ağır zərbə kimi qiymətləndirilir. 1960-cı ilin 28-29 aprelində Istanbulda tələbə mitinqlərinin polis qüvvələri tərəfindən yatırılması zamanı baş verən toqquşmalarda 40 tələbə yaralanmış, Istanbul Universitetində təhsil alan Turan Əməksiz ölmüşdür. Gəncin ölümü xalqda Menderes hökumətinə olan inamı daha da azaldır. 1960-cı il 5 mayda Ankara Qızılay meydanında DP əleyhdarlarının 555K (555Q) kimi adlandırılan (5-ci ayın 5-ci günü saat 5-də Kızılayda (Qızılayda)) mitinqi baş verir.. Bu mitinq Türkiyə tarixində "ilk itaətsizlik mitinqi" adlandırılır. Elə həmin günlərdə DP mitinqi üçün Qızılaya gələn Mendres burda narazı əhali ilə əhatələnir. Menderesin "Nə istəyirsiniz?" sualına gənclərdən biri baş nazirin yaxasından yapışaraq "Hürriyət istəyirik" deyir. Cavab olaraq Mendres "Baş nazirin yaxasından yapışırsan. Bundan böyük hürriyət olar!?" söyləyir. Hökumətin universitet və tələbələrlə yaranan bu münaqişələrdən sonra Mendres daha bir çıxışında universitet müəllimlərini gəncləri dövlətə qarşı yönəltməkdə günahlandıraraq "qara cübbəlilər" adlandırmışdır. Bu ifadə gələcəkdə Menderesə qarşı ittihamlarda, propaqanlarda istifadə ediləcəkdi.

DP və ordu arasında münasibətlər

50-ci illərin ikinci yarısından etibarən ordu tərkibində hökumətə qarşı olan müxtəlif xuntalar formalaşmağa başlayır. Onilliyin sonuna doğru bu narazı ordu üzvlərinin sayı artaraq kifayət qədər böyük problemə çevrilir. Artıq Menderes ölkənin dayaqlarını da bir-bir itirməkdə idi. Lakin ordunun başında duran generalların iqtidar meyilli olması onu rahatladırdı. Çünki o aşağı rütbəlilərin üsyan edəcəyinə inanmırdı.

Çevrilişdən sonra hərbəçilər Adnan Menderesə qarşı onun ordu ilə bağlı dediyi iddia olunan "mən bu ordunu ehtiyat zabitlərlə idarə edərəm" ifadəsini propaqanda kimi istifadə etmişlər. Öz növbəsində Menderes isə "əfəndim mən dövləti idarə etdim, ehtiyat zabit oldum, öz gücümü bilirəm. Bu ordu ehtiyat zabitlərlə necə idarə edilə bilər?" deyə bildirdi. Çevrilişə haqq qazandırmaq istəyən hərbiçilər Menderesi ölkəni avtoritar rejimə və vətəndaş müharibəsinə sürükləməkdə, dünyəviləyə, Atatürkçülüyə qarşı çıxmaqda günahlandırmışdılar. Beləki hələ Mustafa Kamal Atatürkün prezidentliyi dövründə onun idealoji fikirlərinə görə qəbul edilmiş azanın türkçə oxunması qaydasının Menderes hökuməti tərəfindən ləğvi və yenidən ərəbcə oxunuşa keçilməsi həm Atatürkün ideyalarına qarşı çıxmaq həm də laisizmə qarşı edilən bir əməl kimi qiymətləndirilirdi. Xunta hökuməti (MBK) həmdə xalqı bu çətin iqtisadi vəziyyətdən qurtarmaq və hakimiyyəti daha demokratik bir qrupa vermək istəyi ilə çevriliş etdiyini ifadə etmişdir.

Xuntalar və Doqquz Subay hadisəsi

1954-cü ildə Istanbulda Dündar Seyhan, Orxan Kabibay, Fərrux Güvəntürk, Əhməd Yıldız, Sübhi Gürsoytrak, Orxan Erkanlı və Necati Ünsalan kimi gənc hərbiçilər iqtidar əleyhinə komitə qurmuşlar. Eyni ideaya malik təşkilat Ankarada Tələt Aydəmir, Adnan Çelikoğul, Sezai Okan, Osman Köksalın yaratdıqları komitə idi. 1957-ci ildə bu komitələr vahid təşkilatda birləşdilər. Komitə həmin il keçirilən 27 oktyabr seçkilərində DP-nin məğlub olacağını güman edir və bundan istifadə edib ayın 29-u Müstəqillik günü ilə bağlı keçirilən tədbirdə DP-liləri həbs etməyi düşünürdü. Lakin DP seçkilərdə qələbə qazandığından çevriliş tarixi 1958-ci il fevral ayına keçirildi. 1958-ci il 16 yanvarda komitə üzvlərindən Səməd Quşçu təşkilatın bütün planlarını ifşa etdi. Nəticədə hərbiçilər Camal Yıldırım, Naci Aşkun, İlhami Barut, Fərrux Güventürk, Ata Tan, Əhməd Dalkılıç, Kazım Özfırat, Həsən Sabuncu və Quşçunun özü həbs edildi. Məhkəmə 8 hərbiçiyə bəraət vermiş, Quşçu isə "böhtan" atdığı iddiası ilə həbs cəzasına məhkum edilmişdir.

Çevrilişə səbəb ola biləcək xarici amillər

Hakimiyyətinin ikinci yarısında Menderes müxtəlif sənayə layihələrinin həyata keçirilməsi üçün ABŞdan Marşal Planı əsasında lazımı qədər kredit almadığına görə SSRİ ilə yaxınlaşmaya başlamışdır. Hökumət bu yaxınlaşma ilə ittifaqdan yeni kreditlərin alınmasını planlaşdırırdı. Lakin məlum hadisələrlə bağlı bu planlar baş tutmadı.

Bir çox mənbələr məhz Türkiyənin SSRİ ilə geniş əlaqələr saxlamaq istəyinin hərbi müdaxiləyə səbəb olduğu və çevrilişin ABŞ tərəfindən planlaşdırıldığını iddia edir.

Çevriliş

 
Camal Gürsəl — MBK rəhbəri, Türkiyə Respublikasının IV prezidenti
 
MBK üzvü polkovnik Alparslan Türkeş radio vasitəsi ilə çevriliş xəbərini Türkiyə xalqına bəyan edir.

Artıq 1960-cı il 23 mayda müdaxilənin 25 mayda keçiriləcəyi planlaşdırılmış və parollar müəyyənləşdirilmişdi. Əgər çevriliş zamanında başlayarsa "Dündar Seyhanın oğlu sinfi keçdi" parolu xuntalara çatmalıydı. 27 may 1960-cı il sabah saat 3:15-də piyada birlikləri və süvari alayı, 3:30-da tanklar hərəkət edir. Saat 4:36-da Polkovnik Alparslan Türkeş radioya daxil olaraq Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin hakimiyətə əl qoyduğunu xalqa bəyan edir:

  Sevgili vətəndaşlar! Dünən gecə yarısından etibarən, bütün Türkiyədə, dəniz-hava-quru Türk Silahlı Qüvvələri, əl-ələ verərək, məmləkətin idarəsini ələ almışdır. Bu hərəkət, Silahlı Qüvvələrimizin müştərək iş birliyi sayəsində, qansız həyata keçirilmişdir! Sevgili vətəndaşlarımızın sükut içində qalmalarını və kimliyindən aslı olmayaraq heç kimin küçəyə çıxmamalarını xahiş edirik.  

3-cü ordu komandiri general Raqıp Gümüşpala bildirmişdir ki, əgər çevrilişçilərin rəhbəri ondan aşağı rütbəli olarsa Ankaraya hücum edib hərəkatı yatıracaq. Belə olan halda müdaxilənin rəhbərlərindən ən rütbəlisi Camal Madanoğlu Gümüşpalaya zəng edərək rəhbərlərinin keçmiş Baş Qərargah rəisi Camal Gürsəl olduğunu bildirmiş və onu razı salmışdır. Beləliklə Izmirdəki evində qalan Camal Gürsəl Ankaraya gətirilmiş və radio vasitəsi ilə xalqa müraciət etmişdi. 27 mayda yaradılan Milli Birlik Komitəsi ölkə idarəsini demokratik hakimiyyətə qayıdışa qədər öz üzərinə götürdü. MBK-nin verdiyi qərarlarla ölkədə siyasi partiyaların və onların mətbuat orqanlarının fəaliyyəti, istənilən mitinq və görüşlərin keçirilməsi qadağan olunurdu. MBK ordunun funksiyasının ölkəni böhrandan və xalqı fəlakətə sürükləyən siyasətçilərdən qurtarmaqdan ibarət olduğunu və demokratik seçkilərdən sonra silahlı qüvvələrin yenidən ûstünə düşən əsas vəzifəni yerinə yetirəcəyini bildirdi.

 
Camal Madanoğlu — Çevrilişin liderlərindən biri, MBK üzvü

Mövcud hökumət devrildikdən sonra yeni birinin yaradılması vacib idi. Çevrilişin əsas lideri Camal Madanoğlu Istanbul Universitetindən Sadıq Sami Onar, Hifzi Vəlidədəoğlu, Naci Şensoy, Raqıp Sarıca, Tarıq Zəfər Tunaya, Hüseyn Kubalı, Ismət Qiritli kimi görkəmli professorlar təyyarə ilə Ankaraya gətizdirdi. Madanoğlu alimlərdən ibarət kabinet yaratmaq istəyirdi. Lakin professorlar bunun əvəzində hökuməti karyerası problemli olmayan siyasətçilərdən kabinet qurmağı, yeni konatitusiyanın hazırlanmasını isə onların məsuliyyətinə verilməsi məsləhət gördülər. Beləliklə ölkənin əsas qanunnaməsinin hazırlanmasını "Onar komisiyası"nın səlahiyyətinə verdilər.

MBK DP-lilər haqqında sonradan doğru olmadığı ortaya çıxan propaqanda xarakterli məlumatlar yaymağa başladı. Belə məlumatlara DP üzvlərinin bir hissəsinin pul və qızılla dolu təyyarə ilə xaricə qaçması, hökumətin əmri ilə aprel-may aylarında onlarla gəncin öldürülməsi, cəsədlərinin gizli şəkildə dəfn edilməsi, yem maşınlarında toz halına çevrilməsi kimi dezinformasiyalar daxil idi.

MBK daxilində çəkişmələr

Qurluşundan etibarən komitə daxilində qruplaşmalar yaranmışdı. Beləki Alparslan Türkeşin də dədaxilində olan qrup hakimiyyətin tez bir zamanda sivil siyasətçilərə verilməsinə qarşı idilər. Onlar bu proses nəticəsində çevrilişin əsas məqsədinə çata bilməyəcəyini düşünürdülər. Digər qrup isə hərbiçilərin siyasətlə məşğul olmamalarını və demokratik sistemə keçidin tezləşdirilməsi fikrini müdafiə edirdilər. Bu qrupun lideri Camal Madanoğlu idi. Nəhayət 13 noyabr 1960-cı ildə bu probləm öz həllini tapdı. Komitədə böyük nüfuza malik Madanoğlunun qərarı ilə 14 nəfər hərbiçi təşkilatdan ixrac edilərək müxtəlif ölkələrə səfirliyə göndərildilər. Sonrakı aylarda Silahlı Qüvvələrdə baş verən təşkilatlanmalar, MBK-nin ölkədə təsirinin zəifləməsi Madanoğlunun da komitədən uzaqlaşmasına səbəb oldu.

# MBK üzvü Doğum və ölüm tarixi Çevrilişdən əvvəlki statusu Çevrilişdən sonrakı statusu
1 Camal Gürsəl 1895–1966 təqaüddə olan general,keçmiş TSQ Baş Qərargah rəisi
  • MBK başqanı
  • Türkiyə Respublikası Dövlət başqanı
  • Türkiyə Respublikasının Prezidenti
2 Camal Madanoğlu 1907–1993 Türkiyə Quru Qoşunları Logistika şöbəsinin rəisi Respublika Senatorluğunun üzvlüyü təklif edilsədə qəbul etmədi
3 Irfan Baştuğ 1908–1960 Baş Qərargah Personalı Rəhbəri 12 sentyabr 1960-cı ildə avtomobil qəzasında vəfat etdi
4 Sıtkı Ulay 1907–1997 Hərb Məktəbi komandiri Respublika Senatorluğu üzvü
5 Əkrəm Acunər 1916–2003 Türkiyə Quru Qoşunları Hərəkat şöbəsi müdiri Respublika Senatorluğu üzvü
6 Refet Aksoyoğlu 1920–2003 Türkiyə Quru Qoşunları Hərəkat şöbəsi Respublika Senatorluğu üzvü
7 Mucip Ataklı 1919–1984 Quru Hərb Akademiyasının müəllimi Respublika Senatorluğu üzvü
8 Emanullah Çələbi 1926–2014 Hava Hərb Akademiyası müəllimi Respublika Senatorluğu üzvü
9 Vehbi Ersü 1918–1982 Süvari Alayı II Qrup komandiri Respublika Senatorluğu üzvü
10 Sübhi Gürsoytrak 1925–2011 I Ordu Topçu komandanlığı Respublika Senatorluğu üzvü
11 Sübhi Qaraman 1920–2004 Türk Quru Qoşunları Personalı Rəhbərliyi Baş Qərargah şöbə müdiri Respublika Senatorluğu üzvü
12 Kadri Kaplan 1922-2019 Müdafiə Nazirliyi Baş Katibliyi Hərəkat üzvü Respublika Senatorluğu üzvü
13 Kamil Qaravəlioğlu 1927–2012 Quru Hərb Akademiyası tələbəsi Respublika Senatorluğu üzvü
14 Osman Köksal 1916–1982 Prezident Mühafizə Alayı komandiri Respublika Senatorluğu üzvü
15 Fikrət Kuytak 1915–1962 Türkiyə Quru Qoşunları Hərəkat şöbə müdiri Respublika Senatorluğu üzvü
16 Sami Kiçik 1916–2011 Baş Qərargah V. Şöbəsi Respublika Senatorluğu üzvü
17 Sezai Okan 1919–1991 Baş Qərargah PI. Prens. şöbəsi Respublika Senatorluğu üzvü
18 Fahri Özdilək 1898–1989 I Ordu komandiri Respublika Senatorluğu üzvü
19 Məhmət Özgünəş 1921–1992 61-ci tümən topçu komandirliyi Respublika Senatorluğu üzvü
20 Səlahəddin Özgür 1925–2007 Dəniz Hərb Akademiyası tələbəsi Respublika Senatorluğu üzvü
21 Şükran Özqaya 1925–2014 3-cü Zirehli Briqada Piyada Tabor Komandiri Respublika Senatorluğu üzvü
22 Heydər Tuncqanad 1921–2002 Hava Hərb Akademiyasının müəllimi Respublika Senatorluğu üzvü
23 Əhməd Ulduz 1921–2009 4-cü Tümən 13 Topçu Toburu Komandiri Respublika Senatorluğu üzvü
24 Müzəffər Yurdakuler 1915–1995 Respublika Senatorluğu üzvü
25 Alparslan Türkeş 1917–1997 Quru Qüvvələri Komandirliyi NATO Şöbəsi müdiri 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Dehli hökumət müşaviri
26 Orxan Kabibay 1918–2002 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Brüssel hökumət müşaviri
27 Orkan Ərkanlı 1924–1995 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Mexiko hökumət müşaviri
28 Münir Kösəoğlu 1922–2002 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Stokholm hökumət müşaviri
29 Mustafa Kaplan 1923–2017 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Lissabon hökumət müşaviri
30 Müzəffər Karan 1916–2006 Tank Taboru Hərəkat və Təhsil Zabiti 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Oslo hökumət müşaviri
31 Şefik Soyuyücə 1924- 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Kopenhagen hökumət müşaviri
32 Fazil Ağqoyunlu 1911–1976 Baş Qərargah Rəisliyi Mühafizə Taboru Komandiri 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Kabil hökumət müşaviri
33 Rüfət Baykal 1922–2000 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Təl-Əviv hökumət müşaviri
34 Dündar Taşər 1925–1972 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Rabat hökumət müşaviri
35 Numan Əsin 1929-2020 I Ordu Qərargahı Hərəkat Başqanlığı 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Madrid hökumət müşaviri
36 İrfan Solmazər 1925–2008 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Haaqa hökumət müşaviri
37 Müzəffər Özdağ 1933–2002 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Tokyo hökumət müşaviri
38 Əhməd Ər 1927–2017 1960-cı il 13 noyabrdan sonra Liviya hökumət müşaviri

Həbslər və Yassıada məhkəmə prosesləri

 
Yassıada (Demokratiya və Azadlıq adası)

Bundan sonra çevriliş qüvvələri bir-bir hökumət üzvləri və iqtidar meyilli hərbiçiləri Ankara Hərbi Məktəbinə gətirildilər. General Yusif Dəmirdağ, 2-ci Ordu komandiri Suat Koyaş və siyasətçi Refik Koraltan həbsə alındı. Hərbiçilər Bürhanəddin Uluç, Abdullah Tardu və Sami Küçük Çankaya Köşkündə prezident Cəlal Bayarı nəzarətə götürdülər. Ölkə daxili səfərdə olan Adnan Menderes isə Kütahyada Aqasi Şən və Muhsin Batur tərəfindən saxlanılmış və təyyarə ilə paytaxta gətirilmişdir. Ümumilikdə bir çox hökumət üzvü çevrilişin ilk günündə Hərbi Məktəbdə həbs edilmişdir.

Şahidlərin dediyinə görə məktəbdə bir çox DP-li siyasətçi təhqirlərə və fiziki zorakılığa məruz qalmışdır. Bu açaldıcı hərəkətlərə dözə bilməyən Namiq Gədik məktəbin pəncərəsindən özünü ataraq intihar etmişdir. Bəzi iddialara görə o əsgərlər tərəfindən atılaraq öldürülmüşdü. Həbs dövründə 10-a qədər DP-li siyasətçi vəfat etmişdi.

MBK rəhbəri Camal Gürsəl çevrilişin ilk günlərində DP-lilərin mühakimə olunmayacağını desədə həm MBK-nin bəzi üzvlərinin həm də professorların məsləhəti və təzyiqi ilə prezident,baş nazir, nazirlər və millətvəkillərindən ibarət bütün bir iqtidar Yassıadaya aparıldılar və burda onlara qarşı məhkəmə prosesləri başladı.

Yassıada məhkəmələri


Məhkəmə prosesini aparmaq üçün Yüksək Ədalət Divanı yaradılır. Bu qurumun ölüm hökmündən başqa bütün qərarları müzakirə edilmədən yerinə yetirilməli idi. Ölüm cəzaları isə MBK-nin üzvləri tərəfindən təsdiq edildikdən sonra icra ediləcəkdi.

Keçmiş iqtidar sahiblərinin Yassıadadakı həbs müddəti zamanı baş verən hadisələrdən biri propaqanda filminin çəkilməsi idi. Bu filmdə DP-lilərə "vətən xaini" damğası vurulur və onlara adada yaxşı rəftar edildiyi göst ərilirdi. DP-li siyasətçilərə qarşı edilmiş bu aşağılayıcı hərəkətlər yalnız adi insanların deyil, hətta bəzi MBK üzvlərinin də iradına səbab olmuşdur.

Məhkəmə prosesləri 14 oktyabr 1960-cı ildə böyük idman zalında yaradılmış salonda başladı. Ilk günlər müttəhimlərin əleyhinə material azlığından müttəhimlərin əleyhinə gələcəkdə gülünc qarşılanaraq tənqid ediləcək iddialar qaldırıldı. Bunlar "köpək işi", "körpə işi", "Barbara işi" kimi iddialar idi. Lakin vaxt keçdikcə təqsirləndirilən şəxslər daha ciddi işlərlə günahlandırılmağa başladılar. Korrupsiya qalmaqalları, Kayseri, Topqapı, Çanaqqala və universitet hadisələri və s. Bunlardan ən önəmlisi isə "konstitusiyanın pozulması" işi idi.

Yassıada məhkəmələrinə 1961-ci il 15 sentyabrda yekun vuruldu. Menderes son məhkəmədən əvvəl intahara cəhd etdi. Xəstəliyi ilə bağlı ona verilən dərmanları günlərlə dilinin altında gizlədən Menderes onları udaraq komaya düşdü. Eks baş nazirsiz keçirilən məhkəmədə yekun qərar olaraq 15 nəfərə ölüm, 31 nəfərə ömürlük, 418 nəfərə isə 4–20 il arası cəzalar verildi. 123 nəfər bəraət aldı.

 
Adnan Menderesin son məktubu

Geri qaldı MBK-nin ölüm cəzalarını təsdiq etməsinə. Bu zaman da komitə üzvləri arasında fikir ayrılığı yarandı. 9 hərbiçi edamların tam ləğvini, 13 nəfər isə hamısının təsdiq edilməsini istəyirdi. MBK ölüm cəzalarından yalnız 4-nü təsdiqlədi. Bunlar Bayar, Menderes, Polatkan və Zorlu idi. 78 yaşında olan Cəlal Bayarın cəzası yaş limitinə dair qanununa əsasən ömürlük həbslə əvəz olundu. Digərləri isə İmralı adasına aparıldılar. 16 sentyabrda Zorlu və Polatkanın edam cəzaları icra edildi. Uğursuz ölümə cəhtdən sonra sağalan Menderes isə 17 sentyabrda edam olunur. Ömürlük və digər həbs cəzalarını alan siyasətçilər isə Kayseri tədricxanasına göndərildilər.

Türkiyə çevrilişdən sonra

Bütün cəzalar tətbiq edildikdən sonra Türkiyə siyasi vəziyyətində sakitlik yarandı. 27 may çevrilişindən sonra yeni yaranmış mühit cəmiyyətdə "ikinci respublika" adlanmağa başladı. İlk dəfə bu ifadə Türkiyə dövlət başqanı statusunu daşıyan Gürsəl işlətmişdi.

1961-ci 9 iyunda yeni konstitusiya qəbul edildi. Bu qanunnamə hərbi çevrilişin qanuniliyini müdafiə edir və Atatürkçülük idealarına sadiq qalırdı. Ən əsas yenilik insanlara, əsasən də işçilərə və tələbələrə çox geniş azadlıqlar verilməsi oldu. Sağ və solçular arasında münasibətlərin tamamilə pisləşdiyi 60-cı illərin ikinci yarısından etibarən bu azadlıqlar qanlı qarşıdurmalara səbəb olcaqdı.

27 may çevrilişi hökumətin orduda nəzarətini zəiflətdi və gələcək hərbi inqilablara şərait yaratdı. Camal Gürsəldən başlayan adət 1989-cu ilə qədər davam etdi. Belə ki bu ilə qədər prezident postuna adəti olaraq ordunun qərargah rəisi seçilirdi.

Sonrakı illərdə Türkiyədə milliyətçilik ideaları daha da gücləndi. Belə bir mühitdə kürd millətçiliyi çiçəkləndi və təşlilatlandı.

Kayseridə həbs həyatı yaşayan DP-lilərin haqları uğrunda mübarizəni partiyanın idea sələfi olan Ədalət Partiyası aparırdı. ƏP-nin sədrliyinə Süleyman Dəmirəl gəldikdən sonra bu mübarizə daha da intensivləşdi. Nəhayət Dəmirəl iqtidara gəldikdən sonra Yassıada məhkumları 1966-cı il 8 avqustda əfv fərmanı ilə azadlıqlarına qovuşdular. Lakin onlar siyasətlə məşğul ola bilməzdilər. DP-lilərin siyasi qadağasının ləğvi uzun müddət gündəmdə qaldı. 1973-cü ildə hakimiyyətə gələn CXP-MSP koalisiyası 2 aprel 1974-cü ildə DP-lilərə siyasi əfvin verilməsi qanununu parlamentdə səsə çıxardı və qəbul edildi.

22 may 1987-ci ildə Menderes, Polatkan və Zorlunun məzarlarının İmralıdan köçürülməsini təmin edəcək qanun məclisdən keçdi. Lakin ailələrinin onlar üçün dövlət səviyyəsində vida mərasiminin keçirilməsinin rəd edilməsi bu prosesi dondurdu. Yalnız 1990-cı ilin 17 sentyabrında keçmiş nazirlərin məzarları dövrün prezidenti Turqut Özalın da qatıldığı böyük bir mərasimlə İstanbulda dəfn edildi.

Populyar mədəniyyətdə

Əsərlər

  • Heydər Tuncqanad "27 Mayıs 1960 Devrimi, Diktadan Demokrasiye" (1996)
  • Tofiq Çavdar "Birinci bölüm: Türkiyede demokrasi tarihi (1950–1995)" (1996)
  • Orxan Ərkanlı "Anılar…Sorunlar…Sorumlular — 27 Mayıs 1960–12 Mart 1971 Türkiyesi" (1972)
  • Cəlal Bayar "Kayseri Cezaevi Günlüğü"
  • Əli Fuad Başgil "27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri, Çeltüt Matbaası" (1966)
  • Tələt Aydəmir "Talât Aydemir'in Hatıraları" (1968)
  • Can Dündar-Bülənt Çaplı "İsmet Paşa" (2007)
  • Cüneyt Arcaürək "Çankaya" (2007)
  • Nazlı Ilıcak "27 Mayıs Yargılanıyor" (2008)
  • Abdi Ipəkçi-Ömər Sami Coşar "İhtilalin İçyüzü 2 cilt" (1965)

Filmlər

  • "Avtobus sərnişinləri" (türk. "Otobüs Yolcuları") (1961)
  • "Çevriliş avtomobilləri" (türk. "Devrim Arabaları") (2008)
  • "Hökumət qadın" (türk. "Hükümet Kadın") (2013)
  • "Möcüzə" (türk. "Mucize") (2014)

Sənədli filmlər

  • "Demirkırat: Bir Demokrasinin Doğuşu" — Məmməd Əli Birand, Can Dündar, Bülənt Çaplı.
  • "12 Mart: İhtilalin Pençesinde Demokrasi" — Məmməd Əli Birand, Can Dündar, Bülənt Çaplı
  • "İsmet Paşa (belgesel)" — Can Dündar, Bülənt Çaplı.

Həmçinin bax

12 sentyabr hərbi çevrilişi

İstinadlar

  1. Can Dündar-Bülent Çaplı, İsmet Paşa, İmge kitabevi, 2006
  2. İftiralar ve gerçekler 27 MAYIS
  3. A.Sedat, B. Bıçakçı, "Popüler Siyasî Deyimler Sözlüğü", İletişim — 1995 — ISBN 975-470-510-0
  4. TBMM 1957 seçimleri, URL erişim tarihi:15 Haziran 2008
  5. Bir uçak kazası, bir devlet, Radikal — 2009
  6. . 2011-08-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-02.
  7. Şerafettin Turan, İsmet İnönü: Yaşamı, Dönemi ve Kişiliği, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara, 2000, ISBN 978-975-17-2506-6, s. 359.
  8. 1960 darbesine giden yolun kilometre taşı öğrenci eylemleri oldu
  9. Yeni Şafak
  10. . 2011-05-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-02.
  11. Çavdar, Tevfik (1996). "Birinci Bölüm". Türkiye'nin Demokrasi Tarihi 1950–1995
  12. "Hüsamettin Cindoruk: 27 Mayıs askerin şaşkınlığıydı"
  13. Nazlı Ilıcak, "9 Subay", "Takvim" qəzeti — 2007
  14. Çevriliş bildirişi
  15. Abdi İpekçi ve Ömer Sami Coşar, İhtilalin İçyüzü 2 cilt, Uygun Yayınevi, İstanbul, 1965
  16. 27 Mayıs Darbesi Kronolojisi ve Yassıada Duruşmaları, 2008

türkiyədə, dövlət, çevrilişi, 1960, çevrilişi, hərbi, müdaxiləsi, 1960, ildə, türkiyədə, baş, verən, ölkənin, tarixinə, dövlət, çevrilişi, kimi, keçən, hərbi, müdaxilə, hərbi, müdaxiləsitarix, 1960yeri, türkiyəsəbəbi, demokrat, partiyanın, ölkədaxili, ölkəxari. 27 may cevrilisi ve ya 27 may herbi mudaxilesi 27 may 1960 ci ilde Turkiyede bas veren ve olkenin tarixine ilk dovlet cevrilisi kimi kecen herbi mudaxile 27 may herbi mudaxilesiTarix 27 may 1960Yeri TurkiyeSebebi Demokrat Partiyanin olkedaxili ve olkexarici siyaseti DP ve TSQ arasindaki munasibetNeticesi Hokumetin devrilmesi Parlamentin buraxilmasi DP lilerin hebs edilmesi Bas nazir Adnan Menderes xarici isler naziri Fatin Rustu Zorlu ve maliye naziri Hasan Polatkanin edam edilmesi Yeni konstitusiyanin qebulu Munaqise terefleriMilli Birlik Komitesi Cevrilis terefdarlari Demokrat Partiya hokumeti ve hakimiyyet yonlu TSQ rehber heyetiKomandan lar Camal GurselCamal MadanogluFexri OzdilekAlparslan Turkes Celal BayarAdnan MenderesRustu ErdelhunOlenler ve yaralananlar2 esger ve 1 sivil vetendas Bas nazir Adnan Menderes 2 nazir 1 i intihar olmaqla 7 DP li milletvekili Vikianbarda elaqeli mediafayllarCevrilis Turkiye Silahli Quvveleri daxilinde 37 asagi rutbeli herbici terefinden planlasdirilmis ve heyata kecirilmisdir 27 maydan etibaren iqtidarda olan Demokrat Partiya baglanmis prezident ve bas nazir basda olmaqla hokumet uzvlerine qarsi mehkeme isleri qaldirilmis 235 general ve texminen 3500 e yaxin asagi rutbeli herbici teqaude gonderilmisdir 147 universitet muellimi ve 520 hakim ve vekil isinden azad edilmisdir 37 herbici ve rehber olaraq baslarina getirdikleri teqaudde olan general Camal Gurselin yaratdigi Milli Birlik Komitesi MBK cevrilisden sonraki Turkiyenin idaresini oz uzerine goturmusdur Mundericat 1 Cevrilisden evvel Turkiyede veziyyet 1 1 Turkiyede tekpartiyali dovr 1 2 Demokrat Partiyanin qurulusu 1 3 DP nin hakimiyyete gelisi ve onillik iqtidar dovru 1 4 DP ve ordu arasinda munasibetler 1 4 1 Xuntalar ve Doqquz Subay hadisesi 1 5 Cevrilise sebeb ola bilecek xarici amiller 2 Cevrilis 2 1 MBK daxilinde cekismeler 2 2 Hebsler ve Yassiada mehkeme prosesleri 3 Turkiye cevrilisden sonra 4 Populyar medeniyyetde 4 1 Eserler 4 2 Filmler 4 3 Senedli filmler 5 Hemcinin bax 6 IstinadlarCevrilisden evvel Turkiyede veziyyet RedakteTurkiyede tekpartiyali dovr Redakte Mustafa Kamal Ataturk Turkiye Cumhuriyyetinin qurucusu ve ilk prezidenti Cumhuriyyet Xalq Partiyasi Turkiye Cumhuriyyetinin ilk siyasi partiyasi Turkiyenin ilk partiyasinin yaradilmasi ideasi hele istiqlal muharibesi dovrunde yaranmisdi 1919 cu il 4 11 sentyabrda kecirilen Sivas Konqresinde olkenin muxtelif yerlerinde isgalcilarla mubarize aparmaq ucun yaradilan teskilatlar bir cemiyyetde birlesdirildiler 1920 ci il 23 aprelde bu cemiyyet esasinda TBMM quruldu Konqresin fealiyyetde oldugu gunlerde daha deqiq desek 9 sentyabrda Mustafa Kamal Pasa terefdarlari ile birlikde Xalq Firqesini yaratdi partiyanin yaradilis gunu 11 sentyabr qebul edilir Turkiye musteqilliyinin ilk illerinden etibaren iqtisadi bohran icerisinde idi Istiqlalin elde edilmesine baxmayaraq Osmanli dovrunde olan problemler qalirdi Ehalinin boyuk bir qismi yoxsulluq ve sefalet icerisinde yasayirdi Olkenin siyasi muhitinde yeniliyin lazimligini Mustafa Kamal Pasa da basa dusur ve muxalif bir partiyanin yaradilmasini meqbul gorurdu Hemcinin meclisde milletvekilleri arasinda yaranan fikir ayriligi prosesi daha da suretlendirdi Tereqqiperver Cumhuriyet Partiyasi 1924 cu ilde aralarinda Kazim Qarabekir Rauf Orbay Bekir Sami Adnan Adivar kimi istiqlal muharibesinin komandirlerinin oldugu bir qrup TBMM uzvu Tereqqiperver Cumhuriyyet Partiyasini yaratdi Partiya 1925 ci ilde hakimiyyete qarsi yonelmis xilafet terefdarlarinin Seyx Seyid usyaninin bas vermesine sebeb olduqlari iddiasi ile baglanmisdir 1926 ci ilde Mustafa Kamal Ataturke edilen ugursuz sui qesdden sonra edam cezasina mehkum edilenler arasinda TCP uzvleride var idi Lakin Mustafa Kamal Kazim Qarabekir basda olmaqla istiqlal muharibesinde feal istirak etmis bezi herbicilere efv vermis ve edamdan azad etmisdir Coxpartiyali demokratik sisteme kecid ucun novbeti cehd 1930 cu ilde edilir Fethi Okyarin rehberliyi ile avqustun 12 si Serbest Cumhuriyyet Firqesi Partiyasi yaradilir SCF nin uzvlerinden biri Aydinli Adnan Menderes idi Partiyanin yaradilmasini sexsen Ataturk Okyardan xahis etmisdi Ancaq bu partiyada uzun yasamir ve 17 dekabrda baglanir SCF CHP den ferqli olaraq merkez sag siyasi pozisiyasini ve iqtisadi liberalizm cumhuriyyetcilik milliyetcilik idealarini mudafie edir Ataturk idealogiyasina qarsi cixmirdi Lakin buna baxmayaraq tez bir zamanda yeni partiyada Ataturkculuye qarsi cixan quvveler meydana gelmeye coxalmaga basladi Bele bir veziyyetde Fethi Okyar Mustafa Kamalla meslehetleserek partiyani buraxdi Belelikle antidemokratik avtoritar bir sistem sayilan tek partiyali sistem daha 16 il movcud oldu Ismet Inonu Turkiye Cumhuriyyetinin II prezidenti 1938 1950 Turkiyenin Bas Naziri 1923 1924 1925 1937 1961 1965 CXP basqani 1938 1972 10 noyabr 1938 ci ilde Ataturkun vefatindan sonra Meclisin musterek ses coxlugu ile kecmis bas nazir istiqlal muharibesinin oncul liderlerinden Ismet Inonu prezident secilir 1 Ele hemin ayda CXP qurultayinda Inonu omurluk basqan secilir ve ona Milli Sef titulu verilir Bu titul demokratik quvvelerin hec ureyince olmur Daha sonradan pul eskinaslarina Inonunun resminin cap edilmesi bu hiddeti daha da artir Bele ki yuxarida qeyd edilenler yalniz Ataturk kultuna uygun elementler idi ve basqa birisinin serefine bu elementlerin istifadesi diktatorluq kimi basa dusulurdu Bele olan halda demokratik sisteme kecid de mumkunsuz hala gelirdi Lakin Inonu demokratik seckiler terafdari oldugunu ve bunun milletin rifahi ugrunda edilmesinin vacibliyini bildirdikden sonra bu muxalif quvveler bir qeder sakitlesdi Bundan basqa hem ikinci dunya muharibesinde hem de ondan sonraki dovrde Turkiye teklenme tehlukesinde qalirdi Bele olan halda muttefiq lazim idi ki hokumetin fikrince ABS la dostluq ve NATO ya uzv olmaq en uygun variant idi Bu ittifaqla hemcinin olkenin iqtisadi ve sosial durumunda irelileyislerin elde edilmesi planlasdirilirdi ABS ise Turkiyenin NATO ya daxil olmasi ucun sertlerden biri kimi demokratik seckilerin kecirilmesini gostermisdi Diger sertler Milli Sef titulunun 5 illik inkisaf planinin ve kend instutlarinin aradan qaldirilmasi idi Elbette Inonu ve hokumet bu sertlerle razilasmali oldu Demokrat Partiyanin qurulusu Redakte Demokrat Partiyanin quruculari soldan saga Adnan Menderes Turkiye Cumhuriyyetinin bas naziri 1950 1960 Celal Bayar Turkiye Cumhuriyyetinin III prezidenti 1950 1960 Fuad Koprulu Turkiyenin Xarici Isler Naziri Bas Nazir Muavini 1950 1955 Refik Koraltan TBMM basqani 1950 1960 Ismet Inonunun rehberlik etdiyi hakimiyyet de raziliq verdikden sonra yeni bir partiyanin yaradilmasi artiq zaman meselesine cevrilmisdi Artiq Meclisde hokumet terefinden aparilan siyasete qarsi olan quvve formalasmisdi Xalq partiyasi daxilinde yaranan fikir ayriligi meclisde muxtelif qanunlarin qebulunda ozunu gosterirdi Muxalif quvvelerinin rehberi Inonunun siyasi reqibi 1937 1939 illerde bas nazir olmus Celal Bayar idi Eyni partiyadan olmalarina baxmayaraq hele Ataturkun dovrunden onlar arasinda reqabet var idi Artiq Bayar yaranmis elverisli muhitden istifade ederek oz fikirlerini mudafie eden teskilat yarada bilerdi Belelikle Bayarin rehberlik etdiyi Adnan Menderes Fuad Koprulu ve Refik Koraltandan her ucu CXP milletvekili ibaret qrup partiyanin yaradilmasi ucun calismalara basladi Partiyanin kim terefinden yaradilacagindan ehtiyatlanan Inonu Bayarin adini esitdikde rahatladi Bu 4 nefer 1945 ci il 7 iyun tarixinde parlamente coxpartiyali tek dereceli sisteme kecid azad seckilerin kecirilmesi kimi telebler olan imzali senedi teqdim etdi Menderes ve Koprulunun Veten qezetinde yazdiqlari iqtidar eleyhine olan yazilar onlarin partiyadan qovulmasina sebeb oldu Bu qerara etiraz eden Koraltan ise konullu olaraq CXP den ayrildi Bayar ise partiyadan ayrilmaqla kifayet etmeyib deputatliqdan da imtina etdi Dekabrin ilk gunu yeni partiyanin yardilacagi resmi olaraq beyan edildi Bayar Cankaya prezident sarayinda Inonunun raziligini aldiqdan sonra artiq hec bir manee qalmamisdi Belelikle 7 yanvar 1946 ci ilde Demokrat Partiya yaradildi DP nin hakimiyyete gelisi ve onillik iqtidar dovru Redakte DP nin yaranmasi ile olke ilk coxpartiyali seckilere hazirlasmaga basladi Bele bir vaxtda hokumet seckileri qabaga cekerek 21 iyulda kecirileceyini elan etdi Bununla DP seckilere tam hazir olmur ve CXP boyuk ustunluk qazanirdi DP ciler 21 iyul Parlament seckilerinden narazi qaldi Bele ki iddialara gore seckiler seffaf kecirilmemis ve bir cox yerde kobud qanun pozuntularina yol verilmis secki qutulari deyisdirilmisdi Sonralar hetta CXP uzvleri bezi sehvlere yol verildiyini etiraf etmisdiler Gozlenildiyi kimi CXP boyuk ferqle qelebe qazandi Onsuzda hetta seffafliq qorunsa bele DP iqtidari qazana bilmeyecekdi Lakin uzunmuddetli CXP hakimiyyeti dovrunde partiy xalq arasindaki nufuzunu itirirmekde idi Iqtisadi bohran inflasiya yoxsulluq xalqin gunu gunden DP ye daha da yaxinlasmasina sebeb olmusdu Bele bir elverisli muhitde DP 1950 ci il seckileri erefesi zamani boyuk guce cevrilir Demokrat Partiya 1950 ci ilde kifayet qeder ses toplayaraq boyuk ustunlukle tek basina iqtidara geldi Bu seckiler yaxin on ilde olke tarixinde boyuk rol oynayacaq bu seckiler Adnan Menderesin bas nazir Ataturkun dovrunde hokumet bascisi olmus Celal Bayarin ise prezident postuna Ismet Inonunun evezine secilmesi ile elametdar olmusdu Xalq ilk vaxtlarda yeni hokumeti regbetle qarsilayirdi CHP nin uzunmuddetli tekpartiyali hakimiyyetinden narazi olan sade ehali DP cilere bir yenilikci kimi baxir onlarin millete rifah getireceyine inanirdi DP nin verdiyi vedler xalqin onlara olan sevgisini daha da artirir ve bu etibar ve sevgi tezlikle oz behresini vermeye baslayir Hokumet terefinden sosial iqtisadi ve s diger sahelerde aparilan islahatlar olkede mueyyen canlanmaya sebeb olur ve xalqin veziyyetini azda olsa yaxsilasdirir Lakin 1954 cu il seckilerinden sonra hokumet ve xalq arasinda munasibet keskin sekilde pislesmeye basladi Olkede onilliyin ortalarinda yeniden yukselmeye baslayan iqtisadi bohran infilasiya xalqin muxtelif tebeqelerinde etirazlara sebeb olur Hokumet barede menfi dusunceleri artiran diger amil metbuatin movcud hakimiyyet eleyhine her hansi melumat yaymasinin qarsisi alinmasi eleyhidarlarin sixisdirilmalara meruz qalmasi idi 2 1957 ci il seckilerinde muxalifet quvvelerin birlesmesine qanunlarda deyisiklikler etmekle mane olan DP hokumeti CXP nin iddiasina esasen seslerin deyisdirilmesi kimi secki pozuntularina yol vermisdir Bu hadiseler Kayseri Canaqqala Samsun ve Giresun kimi seherlerde bas veren mitinqlerde ozunu biruze verdi Bundan basqa Qaziantep o dovrde Antep seheri metbuat orqanlari ve radiosu ilk olaraq CHP nin qelebesini yayimlasa da sonradan Demokrat Partiyanin qelebe qazandigini bildirmisdiler Hokumetin tezyiqi ile Antepde olan bu hadiseler metbuat vasitesi ile xalqa catdirilmadi Bu haldan narazi olan CXP nin isteyi ile secki qutulari seherin edliye binasina getirilsede bu binada bas veren qefil yangin onlarin mehv olmasina sebeb oldu 3 4 17 fevral 1959 cu ilde Londondan Kiprle bagli danisiqlardan gelen ve Menderesinde oldugu teyyare qezaya ugrayir Bas nazirin qezadan sag salamat cixmasi muxalifetle esasende Inonu ile munasibetleri bir anliq yumsaltsa da bu ara dovr uzun cekmir ve yerini qarsiliqli tenqidlere ve cekismelere buraxir Iqtidar ve muxalif quvveler arasinda olan bu ucurum xalqdan da yan otusmur Bir cox seherlerin kuceleri siyasi idealogiyalarin qarsidurma meydanina cevrilir toqqusmalar bas verir 5 1959 un aprelinden Inonu Serqi Anadolu seherlerini ehate edin gezintiye cixdi Bu gezintilerde CHP lideri guclu tezyiqe meruz qalirdi Inonu aprelin 29 u Usak seherinde dasli hucum neticesinde xesaret alir 6 Hadisenin sahidleri dasla hucum edenler arasinda cadra geyinmis kisilerin oldugunu bildirmisler Bundan basqa Usak valisi Ilhan Engin muxalifet quvvelerinin mitinq kecirmelerine mane olurdu 4 mayda Istanbula qayidan Inonu Topqapiya dogru irelileyerken ondan narazi ehalinin muhasiresi ile uzlesir Yalniz minbasi Kenan Bayraktarin komeyi ile Inonunun ordan uzaqlasdirilmasi mumkun oldu 7 1960 ci il aprelinde dovlet ve qanunlara qarsi cixan metbuat orqanlarinin isini yoxlamaq ucun yaradilan Tedqiqat Komitesi olkenin demokratik bunovresine vurulan agir zerbe kimi qiymetlendirilir 1960 ci ilin 28 29 aprelinde Istanbulda telebe mitinqlerinin polis quvveleri terefinden yatirilmasi zamani bas veren toqqusmalarda 40 telebe yaralanmis Istanbul Universitetinde tehsil alan Turan Emeksiz olmusdur Gencin olumu xalqda Menderes hokumetine olan inami daha da azaldir 1960 ci il 5 mayda Ankara Qizilay meydaninda DP eleyhdarlarinin 555K 555Q kimi adlandirilan 5 ci ayin 5 ci gunu saat 5 de Kizilayda Qizilayda mitinqi bas verir 8 Bu mitinq Turkiye tarixinde ilk itaetsizlik mitinqi adlandirilir Ele hemin gunlerde DP mitinqi ucun Qizilaya gelen Mendres burda narazi ehali ile ehatelenir Menderesin Ne isteyirsiniz sualina genclerden biri bas nazirin yaxasindan yapisaraq Hurriyet isteyirik deyir Cavab olaraq Mendres Bas nazirin yaxasindan yapisirsan Bundan boyuk hurriyet olar soyleyir 9 10 Hokumetin universitet ve telebelerle yaranan bu munaqiselerden sonra Mendres daha bir cixisinda universitet muellimlerini gencleri dovlete qarsi yoneltmekde gunahlandiraraq qara cubbeliler adlandirmisdir Bu ifade gelecekde Menderese qarsi ittihamlarda propaqanlarda istifade edilecekdi 11 DP ve ordu arasinda munasibetler Redakte 50 ci illerin ikinci yarisindan etibaren ordu terkibinde hokumete qarsi olan muxtelif xuntalar formalasmaga baslayir Onilliyin sonuna dogru bu narazi ordu uzvlerinin sayi artaraq kifayet qeder boyuk probleme cevrilir Artiq Menderes olkenin dayaqlarini da bir bir itirmekde idi Lakin ordunun basinda duran generallarin iqtidar meyilli olmasi onu rahatladirdi Cunki o asagi rutbelilerin usyan edeceyine inanmirdi Cevrilisden sonra herbeciler Adnan Menderese qarsi onun ordu ile bagli dediyi iddia olunan men bu ordunu ehtiyat zabitlerle idare ederem ifadesini propaqanda kimi istifade etmisler Oz novbesinde Menderes ise efendim men dovleti idare etdim ehtiyat zabit oldum oz gucumu bilirem Bu ordu ehtiyat zabitlerle nece idare edile biler 12 deye bildirdi Cevrilise haqq qazandirmaq isteyen herbiciler Menderesi olkeni avtoritar rejime ve vetendas muharibesine suruklemekde dunyevileye Ataturkculuye qarsi cixmaqda gunahlandirmisdilar Beleki hele Mustafa Kamal Ataturkun prezidentliyi dovrunde onun idealoji fikirlerine gore qebul edilmis azanin turkce oxunmasi qaydasinin Menderes hokumeti terefinden legvi ve yeniden erebce oxunusa kecilmesi hem Ataturkun ideyalarina qarsi cixmaq hem de laisizme qarsi edilen bir emel kimi qiymetlendirilirdi Xunta hokumeti MBK hemde xalqi bu cetin iqtisadi veziyyetden qurtarmaq ve hakimiyyeti daha demokratik bir qrupa vermek isteyi ile cevrilis etdiyini ifade etmisdir Xuntalar ve Doqquz Subay hadisesi Redakte 1954 cu ilde Istanbulda Dundar Seyhan Orxan Kabibay Ferrux Guventurk Ehmed Yildiz Subhi Gursoytrak Orxan Erkanli ve Necati Unsalan kimi genc herbiciler iqtidar eleyhine komite qurmuslar Eyni ideaya malik teskilat Ankarada Telet Aydemir Adnan Celikogul Sezai Okan Osman Koksalin yaratdiqlari komite idi 1957 ci ilde bu komiteler vahid teskilatda birlesdiler Komite hemin il kecirilen 27 oktyabr seckilerinde DP nin meglub olacagini guman edir ve bundan istifade edib ayin 29 u Musteqillik gunu ile bagli kecirilen tedbirde DP lileri hebs etmeyi dusunurdu Lakin DP seckilerde qelebe qazandigindan cevrilis tarixi 1958 ci il fevral ayina kecirildi 1958 ci il 16 yanvarda komite uzvlerinden Semed Quscu teskilatin butun planlarini ifsa etdi Neticede herbiciler Camal Yildirim Naci Askun Ilhami Barut Ferrux Guventurk Ata Tan Ehmed Dalkilic Kazim Ozfirat Hesen Sabuncu ve Quscunun ozu hebs edildi Mehkeme 8 herbiciye beraet vermis Quscu ise bohtan atdigi iddiasi ile hebs cezasina mehkum edilmisdir 13 Cevrilise sebeb ola bilecek xarici amiller Redakte Hakimiyyetinin ikinci yarisinda Menderes muxtelif senaye layihelerinin heyata kecirilmesi ucun ABSdan Marsal Plani esasinda lazimi qeder kredit almadigina gore SSRI ile yaxinlasmaya baslamisdir Hokumet bu yaxinlasma ile ittifaqdan yeni kreditlerin alinmasini planlasdirirdi Lakin melum hadiselerle bagli bu planlar bas tutmadi Bir cox menbeler mehz Turkiyenin SSRI ile genis elaqeler saxlamaq isteyinin herbi mudaxileye sebeb oldugu ve cevrilisin ABS terefinden planlasdirildigini iddia edir Cevrilis Redakte Camal Gursel MBK rehberi Turkiye Respublikasinin IV prezidenti MBK uzvu polkovnik Alparslan Turkes radio vasitesi ile cevrilis xeberini Turkiye xalqina beyan edir Artiq 1960 ci il 23 mayda mudaxilenin 25 mayda kecirileceyi planlasdirilmis ve parollar mueyyenlesdirilmisdi Eger cevrilis zamaninda baslayarsa Dundar Seyhanin oglu sinfi kecdi parolu xuntalara catmaliydi 27 may 1960 ci il sabah saat 3 15 de piyada birlikleri ve suvari alayi 3 30 da tanklar hereket edir Saat 4 36 da Polkovnik Alparslan Turkes radioya daxil olaraq Turkiye Silahli Quvvelerinin hakimiyete el qoydugunu xalqa beyan edir Sevgili vetendaslar Dunen gece yarisindan etibaren butun Turkiyede deniz hava quru Turk Silahli Quvveleri el ele vererek memleketin idaresini ele almisdir Bu hereket Silahli Quvvelerimizin musterek is birliyi sayesinde qansiz heyata kecirilmisdir Sevgili vetendaslarimizin sukut icinde qalmalarini ve kimliyinden asli olmayaraq hec kimin kuceye cixmamalarini xahis edirik 14 3 cu ordu komandiri general Raqip Gumuspala bildirmisdir ki eger cevriliscilerin rehberi ondan asagi rutbeli olarsa Ankaraya hucum edib herekati yatiracaq Bele olan halda mudaxilenin rehberlerinden en rutbelisi Camal Madanoglu Gumuspalaya zeng ederek rehberlerinin kecmis Bas Qerargah reisi Camal Gursel oldugunu bildirmis ve onu razi salmisdir Belelikle Izmirdeki evinde qalan Camal Gursel Ankaraya getirilmis ve radio vasitesi ile xalqa muraciet etmisdi 27 mayda yaradilan Milli Birlik Komitesi olke idaresini demokratik hakimiyyete qayidisa qeder oz uzerine goturdu 15 MBK nin verdiyi qerarlarla olkede siyasi partiyalarin ve onlarin metbuat orqanlarinin fealiyyeti istenilen mitinq ve goruslerin kecirilmesi qadagan olunurdu MBK ordunun funksiyasinin olkeni bohrandan ve xalqi felakete surukleyen siyasetcilerden qurtarmaqdan ibaret oldugunu ve demokratik seckilerden sonra silahli quvvelerin yeniden ustune dusen esas vezifeni yerine yetireceyini bildirdi Camal Madanoglu Cevrilisin liderlerinden biri MBK uzvu Movcud hokumet devrildikden sonra yeni birinin yaradilmasi vacib idi Cevrilisin esas lideri Camal Madanoglu Istanbul Universitetinden Sadiq Sami Onar Hifzi Velidedeoglu Naci Sensoy Raqip Sarica Tariq Zefer Tunaya Huseyn Kubali Ismet Qiritli kimi gorkemli professorlar teyyare ile Ankaraya getizdirdi Madanoglu alimlerden ibaret kabinet yaratmaq isteyirdi Lakin professorlar bunun evezinde hokumeti karyerasi problemli olmayan siyasetcilerden kabinet qurmagi yeni konatitusiyanin hazirlanmasini ise onlarin mesuliyyetine verilmesi meslehet gorduler Belelikle olkenin esas qanunnamesinin hazirlanmasini Onar komisiyasi nin selahiyyetine verdiler MBK DP liler haqqinda sonradan dogru olmadigi ortaya cixan propaqanda xarakterli melumatlar yaymaga basladi Bele melumatlara DP uzvlerinin bir hissesinin pul ve qizilla dolu teyyare ile xarice qacmasi hokumetin emri ile aprel may aylarinda onlarla gencin oldurulmesi cesedlerinin gizli sekilde defn edilmesi yem masinlarinda toz halina cevrilmesi kimi dezinformasiyalar daxil idi MBK daxilinde cekismeler Redakte Qurlusundan etibaren komite daxilinde qruplasmalar yaranmisdi Beleki Alparslan Turkesin de dedaxilinde olan qrup hakimiyyetin tez bir zamanda sivil siyasetcilere verilmesine qarsi idiler Onlar bu proses neticesinde cevrilisin esas meqsedine cata bilmeyeceyini dusunurduler Diger qrup ise herbicilerin siyasetle mesgul olmamalarini ve demokratik sisteme kecidin tezlesdirilmesi fikrini mudafie edirdiler Bu qrupun lideri Camal Madanoglu idi Nehayet 13 noyabr 1960 ci ilde bu problem oz hellini tapdi Komitede boyuk nufuza malik Madanoglunun qerari ile 14 nefer herbici teskilatdan ixrac edilerek muxtelif olkelere sefirliye gonderildiler Sonraki aylarda Silahli Quvvelerde bas veren teskilatlanmalar MBK nin olkede tesirinin zeiflemesi Madanoglunun da komiteden uzaqlasmasina sebeb oldu MBK uzvu Dogum ve olum tarixi Cevrilisden evvelki statusu Cevrilisden sonraki statusu1 Camal Gursel 1895 1966 teqaudde olan general kecmis TSQ Bas Qerargah reisi MBK basqani Turkiye Respublikasi Dovlet basqani Turkiye Respublikasinin Prezidenti2 Camal Madanoglu 1907 1993 Turkiye Quru Qosunlari Logistika sobesinin reisi Respublika Senatorlugunun uzvluyu teklif edilsede qebul etmedi3 Irfan Bastug 1908 1960 Bas Qerargah Personali Rehberi 12 sentyabr 1960 ci ilde avtomobil qezasinda vefat etdi4 Sitki Ulay 1907 1997 Herb Mektebi komandiri Respublika Senatorlugu uzvu5 Ekrem Acuner 1916 2003 Turkiye Quru Qosunlari Herekat sobesi mudiri Respublika Senatorlugu uzvu6 Refet Aksoyoglu 1920 2003 Turkiye Quru Qosunlari Herekat sobesi Respublika Senatorlugu uzvu7 Mucip Atakli 1919 1984 Quru Herb Akademiyasinin muellimi Respublika Senatorlugu uzvu8 Emanullah Celebi 1926 2014 Hava Herb Akademiyasi muellimi Respublika Senatorlugu uzvu9 Vehbi Ersu 1918 1982 Suvari Alayi II Qrup komandiri Respublika Senatorlugu uzvu10 Subhi Gursoytrak 1925 2011 I Ordu Topcu komandanligi Respublika Senatorlugu uzvu11 Subhi Qaraman 1920 2004 Turk Quru Qosunlari Personali Rehberliyi Bas Qerargah sobe mudiri Respublika Senatorlugu uzvu12 Kadri Kaplan 1922 2019 Mudafie Nazirliyi Bas Katibliyi Herekat uzvu Respublika Senatorlugu uzvu13 Kamil Qaravelioglu 1927 2012 Quru Herb Akademiyasi telebesi Respublika Senatorlugu uzvu14 Osman Koksal 1916 1982 Prezident Muhafize Alayi komandiri Respublika Senatorlugu uzvu15 Fikret Kuytak 1915 1962 Turkiye Quru Qosunlari Herekat sobe mudiri Respublika Senatorlugu uzvu16 Sami Kicik 1916 2011 Bas Qerargah V Sobesi Respublika Senatorlugu uzvu17 Sezai Okan 1919 1991 Bas Qerargah PI Prens sobesi Respublika Senatorlugu uzvu18 Fahri Ozdilek 1898 1989 I Ordu komandiri Respublika Senatorlugu uzvu19 Mehmet Ozgunes 1921 1992 61 ci tumen topcu komandirliyi Respublika Senatorlugu uzvu20 Selaheddin Ozgur 1925 2007 Deniz Herb Akademiyasi telebesi Respublika Senatorlugu uzvu21 Sukran Ozqaya 1925 2014 3 cu Zirehli Briqada Piyada Tabor Komandiri Respublika Senatorlugu uzvu22 Heyder Tuncqanad 1921 2002 Hava Herb Akademiyasinin muellimi Respublika Senatorlugu uzvu23 Ehmed Ulduz 1921 2009 4 cu Tumen 13 Topcu Toburu Komandiri Respublika Senatorlugu uzvu24 Muzeffer Yurdakuler 1915 1995 Respublika Senatorlugu uzvu25 Alparslan Turkes 1917 1997 Quru Quvveleri Komandirliyi NATO Sobesi mudiri 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Dehli hokumet musaviri26 Orxan Kabibay 1918 2002 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Brussel hokumet musaviri27 Orkan Erkanli 1924 1995 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Mexiko hokumet musaviri28 Munir Koseoglu 1922 2002 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Stokholm hokumet musaviri29 Mustafa Kaplan 1923 2017 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Lissabon hokumet musaviri30 Muzeffer Karan 1916 2006 Tank Taboru Herekat ve Tehsil Zabiti 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Oslo hokumet musaviri31 Sefik Soyuyuce 1924 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Kopenhagen hokumet musaviri32 Fazil Agqoyunlu 1911 1976 Bas Qerargah Reisliyi Muhafize Taboru Komandiri 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Kabil hokumet musaviri33 Rufet Baykal 1922 2000 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Tel Eviv hokumet musaviri34 Dundar Taser 1925 1972 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Rabat hokumet musaviri35 Numan Esin 1929 2020 I Ordu Qerargahi Herekat Basqanligi 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Madrid hokumet musaviri36 Irfan Solmazer 1925 2008 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Haaqa hokumet musaviri37 Muzeffer Ozdag 1933 2002 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Tokyo hokumet musaviri38 Ehmed Er 1927 2017 1960 ci il 13 noyabrdan sonra Liviya hokumet musaviriHebsler ve Yassiada mehkeme prosesleri Redakte Yassiada Demokratiya ve Azadliq adasi Bundan sonra cevrilis quvveleri bir bir hokumet uzvleri ve iqtidar meyilli herbicileri Ankara Herbi Mektebine getirildiler General Yusif Demirdag 2 ci Ordu komandiri Suat Koyas ve siyasetci Refik Koraltan hebse alindi Herbiciler Burhaneddin Uluc Abdullah Tardu ve Sami Kucuk Cankaya Koskunde prezident Celal Bayari nezarete goturduler Olke daxili seferde olan Adnan Menderes ise Kutahyada Aqasi Sen ve Muhsin Batur terefinden saxlanilmis ve teyyare ile paytaxta getirilmisdir Umumilikde bir cox hokumet uzvu cevrilisin ilk gununde Herbi Mektebde hebs edilmisdir Sahidlerin dediyine gore mektebde bir cox DP li siyasetci tehqirlere ve fiziki zorakiliga meruz qalmisdir Bu acaldici hereketlere doze bilmeyen Namiq Gedik mektebin penceresinden ozunu ataraq intihar etmisdir Bezi iddialara gore o esgerler terefinden atilaraq oldurulmusdu Hebs dovrunde 10 a qeder DP li siyasetci vefat etmisdi MBK rehberi Camal Gursel cevrilisin ilk gunlerinde DP lilerin muhakime olunmayacagini desede hem MBK nin bezi uzvlerinin hem de professorlarin mesleheti ve tezyiqi ile prezident bas nazir nazirler ve milletvekillerinden ibaret butun bir iqtidar Yassiadaya aparildilar ve burda onlara qarsi mehkeme prosesleri basladi Yassiada mehkemeleriMehkeme prosesini aparmaq ucun Yuksek Edalet Divani yaradilir Bu qurumun olum hokmunden basqa butun qerarlari muzakire edilmeden yerine yetirilmeli idi Olum cezalari ise MBK nin uzvleri terefinden tesdiq edildikden sonra icra edilecekdi Kecmis iqtidar sahiblerinin Yassiadadaki hebs muddeti zamani bas veren hadiselerden biri propaqanda filminin cekilmesi idi Bu filmde DP lilere veten xaini damgasi vurulur ve onlara adada yaxsi reftar edildiyi gost erilirdi DP li siyasetcilere qarsi edilmis bu asagilayici hereketler yalniz adi insanlarin deyil hetta bezi MBK uzvlerinin de iradina sebab olmusdur Mehkeme prosesleri 14 oktyabr 1960 ci ilde boyuk idman zalinda yaradilmis salonda basladi Ilk gunler muttehimlerin eleyhine material azligindan muttehimlerin eleyhine gelecekde gulunc qarsilanaraq tenqid edilecek iddialar qaldirildi Bunlar kopek isi korpe isi Barbara isi kimi iddialar idi Lakin vaxt kecdikce teqsirlendirilen sexsler daha ciddi islerle gunahlandirilmaga basladilar Korrupsiya qalmaqallari Kayseri Topqapi Canaqqala ve universitet hadiseleri ve s Bunlardan en onemlisi ise konstitusiyanin pozulmasi 16 isi idi Yassiada mehkemelerine 1961 ci il 15 sentyabrda yekun vuruldu Menderes son mehkemeden evvel intahara cehd etdi Xesteliyi ile bagli ona verilen dermanlari gunlerle dilinin altinda gizleden Menderes onlari udaraq komaya dusdu Eks bas nazirsiz kecirilen mehkemede yekun qerar olaraq 15 nefere olum 31 nefere omurluk 418 nefere ise 4 20 il arasi cezalar verildi 123 nefer beraet aldi Adnan Menderesin son mektubu Geri qaldi MBK nin olum cezalarini tesdiq etmesine Bu zaman da komite uzvleri arasinda fikir ayriligi yarandi 9 herbici edamlarin tam legvini 13 nefer ise hamisinin tesdiq edilmesini isteyirdi MBK olum cezalarindan yalniz 4 nu tesdiqledi Bunlar Bayar Menderes Polatkan ve Zorlu idi 78 yasinda olan Celal Bayarin cezasi yas limitine dair qanununa esasen omurluk hebsle evez olundu Digerleri ise Imrali adasina aparildilar 16 sentyabrda Zorlu ve Polatkanin edam cezalari icra edildi Ugursuz olume cehtden sonra sagalan Menderes ise 17 sentyabrda edam olunur Omurluk ve diger hebs cezalarini alan siyasetciler ise Kayseri tedricxanasina gonderildiler Turkiye cevrilisden sonra RedakteButun cezalar tetbiq edildikden sonra Turkiye siyasi veziyyetinde sakitlik yarandi 27 may cevrilisinden sonra yeni yaranmis muhit cemiyyetde ikinci respublika adlanmaga basladi Ilk defe bu ifade Turkiye dovlet basqani statusunu dasiyan Gursel isletmisdi 1961 ci 9 iyunda yeni konstitusiya qebul edildi Bu qanunname herbi cevrilisin qanuniliyini mudafie edir ve Ataturkculuk idealarina sadiq qalirdi En esas yenilik insanlara esasen de iscilere ve telebelere cox genis azadliqlar verilmesi oldu Sag ve solcular arasinda munasibetlerin tamamile pislesdiyi 60 ci illerin ikinci yarisindan etibaren bu azadliqlar qanli qarsidurmalara sebeb olcaqdi 27 may cevrilisi hokumetin orduda nezaretini zeifletdi ve gelecek herbi inqilablara serait yaratdi Camal Gurselden baslayan adet 1989 cu ile qeder davam etdi Bele ki bu ile qeder prezident postuna adeti olaraq ordunun qerargah reisi secilirdi Sonraki illerde Turkiyede milliyetcilik idealari daha da guclendi Bele bir muhitde kurd milletciliyi ciceklendi ve teslilatlandi Kayseride hebs heyati yasayan DP lilerin haqlari ugrunda mubarizeni partiyanin idea selefi olan Edalet Partiyasi aparirdi EP nin sedrliyine Suleyman Demirel geldikden sonra bu mubarize daha da intensivlesdi Nehayet Demirel iqtidara geldikden sonra Yassiada mehkumlari 1966 ci il 8 avqustda efv fermani ile azadliqlarina qovusdular Lakin onlar siyasetle mesgul ola bilmezdiler DP lilerin siyasi qadagasinin legvi uzun muddet gundemde qaldi 1973 cu ilde hakimiyyete gelen CXP MSP koalisiyasi 2 aprel 1974 cu ilde DP lilere siyasi efvin verilmesi qanununu parlamentde sese cixardi ve qebul edildi 22 may 1987 ci ilde Menderes Polatkan ve Zorlunun mezarlarinin Imralidan kocurulmesini temin edecek qanun meclisden kecdi Lakin ailelerinin onlar ucun dovlet seviyyesinde vida merasiminin kecirilmesinin red edilmesi bu prosesi dondurdu Yalniz 1990 ci ilin 17 sentyabrinda kecmis nazirlerin mezarlari dovrun prezidenti Turqut Ozalin da qatildigi boyuk bir merasimle Istanbulda defn edildi Populyar medeniyyetde RedakteEserler Redakte Heyder Tuncqanad 27 Mayis 1960 Devrimi Diktadan Demokrasiye 1996 Tofiq Cavdar Birinci bolum Turkiyede demokrasi tarihi 1950 1995 1996 Orxan Erkanli Anilar Sorunlar Sorumlular 27 Mayis 1960 12 Mart 1971 Turkiyesi 1972 Celal Bayar Kayseri Cezaevi Gunlugu Eli Fuad Basgil 27 Mayis Ihtilali ve Sebepleri Celtut Matbaasi 1966 Telet Aydemir Talat Aydemir in Hatiralari 1968 Can Dundar Bulent Capli Ismet Pasa 2007 Cuneyt Arcaurek Cankaya 2007 Nazli Ilicak 27 Mayis Yargilaniyor 2008 Abdi Ipekci Omer Sami Cosar Ihtilalin Icyuzu 2 cilt 1965 Filmler Redakte Avtobus sernisinleri turk Otobus Yolculari 1961 Cevrilis avtomobilleri turk Devrim Arabalari 2008 Hokumet qadin turk Hukumet Kadin 2013 Mocuze turk Mucize 2014 Senedli filmler Redakte Demirkirat Bir Demokrasinin Dogusu Memmed Eli Birand Can Dundar Bulent Capli 12 Mart Ihtilalin Pencesinde Demokrasi Memmed Eli Birand Can Dundar Bulent Capli Ismet Pasa belgesel Can Dundar Bulent Capli Hemcinin bax Redakte12 sentyabr herbi cevrilisiIstinadlar Redakte Can Dundar Bulent Capli Ismet Pasa Imge kitabevi 2006 Iftiralar ve gercekler 27 MAYIS A Sedat B Bicakci Populer Siyasi Deyimler Sozlugu Iletisim 1995 ISBN 975 470 510 0 TBMM 1957 secimleri URL erisim tarihi 15 Haziran 2008 Bir ucak kazasi bir devlet Radikal 2009 Taha Kivanc a Yanit Sagduyu ve Bellek 21 Ocak 2007 tarihli Zaman gazetesi URL erisim tarihi 30 Mayis 2009 2011 08 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 10 02 Serafettin Turan Ismet Inonu Yasami Donemi ve Kisiligi T C Kultur Bakanligi Ankara 2000 ISBN 978 975 17 2506 6 s 359 1960 darbesine giden yolun kilometre tasi ogrenci eylemleri oldu Yeni Safak Sabah 2011 05 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 10 02 Cavdar Tevfik 1996 Birinci Bolum Turkiye nin Demokrasi Tarihi 1950 1995 Husamettin Cindoruk 27 Mayis askerin saskinligiydi Nazli Ilicak 9 Subay Takvim qezeti 2007 Cevrilis bildirisi Abdi Ipekci ve Omer Sami Cosar Ihtilalin Icyuzu 2 cilt Uygun Yayinevi Istanbul 1965 27 Mayis Darbesi Kronolojisi ve Yassiada Durusmalari 2008Menbe https az wikipedia org w index php title Turkiyede dovlet cevrilisi 1960 amp oldid 6065234, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.