Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Adnan Menderes (1899[…], Aydın, Aydın vilayəti, Osmanlı imperiyası – 17 sentyabr 1961[…], İmralı, Bursa vilayəti) — Türkiyə Respublikasının 9-cu və CXP-li olmayan ilk baş naziri (1950–1960).
| Adnan Menderes | |
|---|---|
| türk. Adnan Menderes türk. Ali Adnan Ertekin Menderes | |
 | |
| 22 may 1950 – 27 may 1960 | |
| Əvvəlki | Şəmsəddin Günaltay |
| Sonrakı | Camal Gürsəl |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1899[…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 17 sentyabr 1961[…] |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | asılma[d] |
| Dəfn yeri | |
| Partiya |
|
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | siyasətçi, diplomat |
| Həyat yoldaşı | |
| Uşaqları | |
| Dini | sünni islam |
| | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Uşaqlıq və gənclik illəri
1899-cu ildə Aydınlı torpaq sahibi varlı bir fermerin oğlu olaraq doğulmuşdur. Doğulduğu yerə aid məlumata görə Aydında doğulmuşdur, lakin şəxsiyyət vəsiqəsində İzmir yazılıb və bir çıxışında izmirlilərə dəyərli yerlilərim deyə müraciət etmişdir, lakin bunun sadəcə bir xitab şəkli olduğu da güman edilir.
Kırım tatarı əsilli olan babası Hacı Əli Paşa Konyadan köç etmişdir. Atası İbrahim Etem bəy, anası Tevfika xanımdır. Ana və atasını kiçik yaşlarında itirmiş, nənəsinin himayəsində yaşamışdır. Bacısı Məlikə də kiçik yaşlarında vəfat etmişdir. Birinci Dünya Müharibəsi illərində futbolçu olmuşdur. Təhsilə İzmir İttihad və Tərəqqi Məktəbində başlayan Adnan Menderes, Qızılçulu Amerikan Kollecində oxuyarkən missionerlərlə başına dərd açdığı üçün, müxtəlif yerlərə müraciət etmişdi. Müraciət etdiyi yerlərdən birinin başında Cəlal Bayar dururdu. O, Bayarla belə tanış olub.
Birinci Dünya Müharibəsi illərində hərbi təlim keçmiş, lakin xəstələndiyi üçün cəbhəyə getməmişdir. 1919-cu ilin iyun ayında Birinci dünya müharibəsində Osmanlı imperiyası üzərində qələbə qazanmış Yunanıstan Aydına hücum etdikləri əsnada Adnan bəy bir neçə yoldaşı ilə birgə "Ay-ulduz Müqavimət Təşkilatı"nı qurdu. Sonra isə vilayətin Sökə rayonunda piyada alay yavəri olaraq Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsində iştirak etmişdir. Müharibə fərqləndiyi üçün qırmızı zolaqlı ilə təltif edilmişdir. İzmirin məşhur ailələrindən birininin qızı Evliyazadə Fatma Berin xanımla evlənmiş, ondan Yüksəl, Mutlu, Aydın adlı üç oğlu olmuşdur.
Millətvəkili seçildikdən sonra Ankara Universiteti Hüquq Fakültəsinə davam etmiş və 1935-ci ildə məzun olmuşdur.
Siyasi həyatı
Əli Fəthi Okyar tərəfindən 1930-cu ildə qurulan, lakin qısa müddətdən sonra bağlanan Sərbəst Firqənin Aydın Təşkilatını yaradaraq başçısı oldu. Bu partiya bağlanan zaman Cümhuriyyət Xalq Partiyasına (CXP) daxil oldu və 1931-ci ildə bu partiyanın adından millət vəkili seçildi.
1945-ci ilə qədər TBMMdə "komissiya raportörlüğü" edən Adnan Menderes, o il Saracoğlu Hökumətinin gətirdiyi "Torpaq Qanunu Tasarısı"nı kəskin tənqid edərək, komissiyadan istefa verdi. Partiyada etdikləri muxalifətçilik üzündən, Rəfiq Koraltan və Fuad Köprülü ilə birlikdə CXP Nizam-İntizam Qurumu tərəfindən 12 iyun 1945-ci ildə xaric edildilər.
Cəlal Bayar da həm partiyadan həm də millət vəkilliyindən istefa verdi. Bu hərəkətlər 7 yanvar 1946-cı ildə Demokrat Partiyasının (DP) qurulmasına səbəb oldu. 1946-cı ildə keçirilən seçkidə DP-dən Kütahya millət vəkili olaraq məclisə qatıldı. Cəlal Bayardan sonra ikinci adam vəziyyətinə gəldi.
Hakimiyyətdə olduğu dövr
14 may 1950 seçimlərində DP səslərin 52,7%-ni alaraq, Türkiyə hökumətini formalaşdırmaq səlahiyətinə sahib oldu. Adnan Menderes 10 illik DP iqtidarının tək başçısı oldu və o dövrün sosial və siyasi həyatına öz damğasını vurdu. İqtidarı dövründə 5 hökumət qurdu. 10 illik zaman içində Türkiyənin daxili və xarici siyasətində böyük inkişaf və tərəqqiyə səbəb oldu. Sənayeləşmə və şəhərsalma sürətləndi, kəndə yerlərinə ilk avtomobillər və digər texnika gətirildi, rabitə, enerji, təhsil, səhiyyə, sığorta ve inkişaf etməyə başladı. Türkiyə əsl inkişaf qavramı ilə tanış oldu.
Adnan Menderesin dini yönümdə Atatürk ideyalarının və CXP-nin siyasi kursunun əksinə gedərək gördüyü işlər daha çox diqqət çəkdi. Belə ki, onun rəhbərlik etdiyi hökumətin səyləri nəticəsində Türkiyədə məscidlərdə azanın təkrar ərəb dilində səslənməsinə nail olundu, türklərin həcc ziyarəti etməsinə icazə verildi, məktəblərdə din dərslərinin və ərəb dilinin tədrisi bərpa olunaraq 25 mindən çox Quran kursu açıldı, dövlətin hicab geyinən qadınların geyiminə müdaxilə etməsi təcrübəsi aradan qaldırıldı, əvvəlki hökumətlərin anbar kimi istifadə etdiyi məscidlər məscid statusuna qaytarılmaqla 10 minlərlə yeni məscid inşa edildi, xatiblər, din müəllmləri yetişdirilməsi məqsədilə Anadoluda 22 universitet açıldı, dini jurnallar və qəzetlərin dərcinə başlanıldı. Menderesin xarici siyasətindəki dəyişiklik də onun İslam dininə yaxınlığını büruzə verdi. İşğalçı siyasət yürüdən İsrailə qarşı müharibə aparan ərəb dövlətləri ilə yaxınlaşdı və hətta 1956-cı ildə İsrail səfirini ölkədən qovdu. Bu azmış kimi İsraildə istehsal olunan mallara senzura qoyulmasına nail oldu.
27 may 1960-cı ildə Türk Silahlı Qüvvələrinin daxilindəki xunta tərəfindən həyata keçirilən çevrilişlə devrildi və həbs edildi. Yassıadada bütün iqtidarı mühakimə etmək üçün Milli Birlik Komitəsi tərəfindən qurulan Yüksək Ədalət Divanının qərarına əsasən daha 2 nazirlə birlikdə edama məhkum edilərək İmralı adasında asıldı. Yassıadada dustaq olduğu vaxtlarda müxtəlif işgəncələrə məruz qaldığı söylənilir.
Çevrilişdən sonrakı illərdə bütün DP üzvləri kimi Adnan Menderesin haqqında fikirlərdə dəyişməyë başladı. 22 may 1987-ci ildə Menderes, Polatkan və Zorlunun məzarlarının İmralıdan köçürülməsini təmin edəcək qanun məclisdən keçdi, lakin ailələrinin onlar üçün dövlət səviyyəsində vida mərasiminin keçirilməsinin rəd edilməsi bu prosesi dondurdu. Yalnız 1990-cı ilin 17 sentyabrında keçmiş nazirlərin məzarları dövrün prezidenti Turqut Özalın da qatıldığı böyük bir mərasimlə İstanbulda dəfn edildi. Hazırda Menderes tamamilə bəraət qazanıb. Adı universitetə, parklara və küçələrə verilmişdir.
Həmçinin bax
Mənbə
- Kim kimdir.gen. TR
- https://www.adu.edu.tr/tr/adnan-menderes-kimdir.
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Adnan Menderes // Nationalencyklopedin (швед.). 1999.
- Мендерес Аднан // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Adnan Menderes 1899 Aydin Aydin vilayeti Osmanli imperiyasi 17 sentyabr 1961 Imrali Bursa vilayeti Turkiye Respublikasinin 9 cu ve CXP li olmayan ilk bas naziri 1950 1960 Adnan Menderesturk Adnan Menderes turk Ali Adnan Ertekin MenderesTurkiye Respublikasinin 9 cu bas naziri22 may 1950 27 may 1960EvvelkiSemseddin GunaltaySonrakiCamal GurselSexsi melumatlarDogum tarixi 1899 Dogum yeri Aydin Aydin vilayeti Osmanli imperiyasiVefat tarixi 17 sentyabr 1961 1961 09 17 Vefat yeri Imrali Bursa vilayeti TurkiyeVefat sebebi asilma d Defn yeri ImraliPartiya Serbest Cumhuriyyet Firqesi CHP 1930 1945 Demokrat Partiya 1946 1960 Tehsili Ankara Universitetinin Huquq bolmesi d Ankara UniversitetiFealiyyeti siyasetci diplomatHeyat yoldasi Berrin MenderesUsaqlari Aydin MenderesDini sunni islam Vikianbarda elaqeli mediafayllarUsaqliq ve genclik illeri1899 cu ilde Aydinli torpaq sahibi varli bir fermerin oglu olaraq dogulmusdur Doguldugu yere aid melumata gore Aydinda dogulmusdur lakin sexsiyyet vesiqesinde Izmir yazilib ve bir cixisinda izmirlilere deyerli yerlilerim deye muraciet etmisdir lakin bunun sadece bir xitab sekli oldugu da guman edilir Kirim tatari esilli olan babasi Haci Eli Pasa Konyadan koc etmisdir Atasi Ibrahim Etem bey anasi Tevfika xanimdir Ana ve atasini kicik yaslarinda itirmis nenesinin himayesinde yasamisdir Bacisi Melike de kicik yaslarinda vefat etmisdir Birinci Dunya Muharibesi illerinde futbolcu olmusdur Tehsile Izmir Ittihad ve Tereqqi Mektebinde baslayan Adnan Menderes Qizilculu Amerikan Kollecinde oxuyarken missionerlerle basina derd acdigi ucun muxtelif yerlere muraciet etmisdi Muraciet etdiyi yerlerden birinin basinda Celal Bayar dururdu O Bayarla bele tanis olub Birinci Dunya Muharibesi illerinde herbi telim kecmis lakin xestelendiyi ucun cebheye getmemisdir 1919 cu ilin iyun ayinda Birinci dunya muharibesinde Osmanli imperiyasi uzerinde qelebe qazanmis Yunanistan Aydina hucum etdikleri esnada Adnan bey bir nece yoldasi ile birge Ay ulduz Muqavimet Teskilati ni qurdu Sonra ise vilayetin Soke rayonunda piyada alay yaveri olaraq Turkiye Istiqlaliyyet muharibesinde istirak etmisdir Muharibe ferqlendiyi ucun qirmizi zolaqli Istiqlal medali ile teltif edilmisdir Izmirin meshur ailelerinden birininin qizi Evliyazade Fatma Berin xanimla evlenmis ondan Yuksel Mutlu Aydin adli uc oglu olmusdur Milletvekili secildikden sonra Ankara Universiteti Huquq Fakultesine davam etmis ve 1935 ci ilde mezun olmusdur Siyasi heyatiEli Fethi Okyar terefinden 1930 cu ilde qurulan lakin qisa muddetden sonra baglanan Serbest Firqenin Aydin Teskilatini yaradaraq bascisi oldu Bu partiya baglanan zaman Cumhuriyyet Xalq Partiyasina CXP daxil oldu ve 1931 ci ilde bu partiyanin adindan millet vekili secildi 1945 ci ile qeder TBMMde komissiya raportorlugu eden Adnan Menderes o il Saracoglu Hokumetinin getirdiyi Torpaq Qanunu Tasarisi ni keskin tenqid ederek komissiyadan istefa verdi Partiyada etdikleri muxalifetcilik uzunden Refiq Koraltan ve Fuad Koprulu ile birlikde CXP Nizam Intizam Qurumu terefinden 12 iyun 1945 ci ilde xaric edildiler Celal Bayar da hem partiyadan hem de millet vekilliyinden istefa verdi Bu hereketler 7 yanvar 1946 ci ilde Demokrat Partiyasinin DP qurulmasina sebeb oldu 1946 ci ilde kecirilen seckide DP den Kutahya millet vekili olaraq meclise qatildi Celal Bayardan sonra ikinci adam veziyyetine geldi Hakimiyyetde oldugu dovr14 may 1950 secimlerinde DP seslerin 52 7 ni alaraq Turkiye hokumetini formalasdirmaq selahiyetine sahib oldu Adnan Menderes 10 illik DP iqtidarinin tek bascisi oldu ve o dovrun sosial ve siyasi heyatina oz damgasini vurdu Iqtidari dovrunde 5 hokumet qurdu 10 illik zaman icinde Turkiyenin daxili ve xarici siyasetinde boyuk inkisaf ve tereqqiye sebeb oldu Senayelesme ve sehersalma suretlendi kende yerlerine ilk avtomobiller ve diger texnika getirildi rabite enerji tehsil sehiyye sigorta ve inkisaf etmeye basladi Turkiye esl inkisaf qavrami ile tanis oldu Adnan Menderesin dini yonumde Ataturk ideyalarinin ve CXP nin siyasi kursunun eksine gederek gorduyu isler daha cox diqqet cekdi Bele ki onun rehberlik etdiyi hokumetin seyleri neticesinde Turkiyede mescidlerde azanin tekrar ereb dilinde seslenmesine nail olundu turklerin hecc ziyareti etmesine icaze verildi mekteblerde din derslerinin ve ereb dilinin tedrisi berpa olunaraq 25 minden cox Quran kursu acildi dovletin hicab geyinen qadinlarin geyimine mudaxile etmesi tecrubesi aradan qaldirildi evvelki hokumetlerin anbar kimi istifade etdiyi mescidler mescid statusuna qaytarilmaqla 10 minlerle yeni mescid insa edildi xatibler din muellmleri yetisdirilmesi meqsedile Anadoluda 22 universitet acildi dini jurnallar ve qezetlerin dercine baslanildi Menderesin xarici siyasetindeki deyisiklik de onun Islam dinine yaxinligini buruze verdi Isgalci siyaset yuruden Israile qarsi muharibe aparan ereb dovletleri ile yaxinlasdi ve hetta 1956 ci ilde Israil sefirini olkeden qovdu Bu azmis kimi Israilde istehsal olunan mallara senzura qoyulmasina nail oldu 27 may 1960 ci ilde Turk Silahli Quvvelerinin daxilindeki xunta terefinden heyata kecirilen cevrilisle devrildi ve hebs edildi Yassiadada butun iqtidari muhakime etmek ucun Milli Birlik Komitesi terefinden qurulan Yuksek Edalet Divaninin qerarina esasen daha 2 nazirle birlikde edama mehkum edilerek Imrali adasinda asildi Yassiadada dustaq oldugu vaxtlarda muxtelif isgencelere meruz qaldigi soylenilir Cevrilisden sonraki illerde butun DP uzvleri kimi Adnan Menderesin haqqinda fikirlerde deyismeye basladi 22 may 1987 ci ilde Menderes Polatkan ve Zorlunun mezarlarinin Imralidan kocurulmesini temin edecek qanun meclisden kecdi lakin ailelerinin onlar ucun dovlet seviyyesinde vida merasiminin kecirilmesinin red edilmesi bu prosesi dondurdu Yalniz 1990 ci ilin 17 sentyabrinda kecmis nazirlerin mezarlari dovrun prezidenti Turqut Ozalin da qatildigi boyuk bir merasimle Istanbulda defn edildi Hazirda Menderes tamamile beraet qazanib Adi universitete parklara ve kucelere verilmisdir Hemcinin baxTurkiyede dovlet cevrilisi 1960 MenbeKim kimdir gen TRhttps www adu edu tr tr adnan menderes kimdir Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Adnan Menderes Nationalencyklopedin shved 1999 Menderes Adnan Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1969