fbpx
Wikipedia

Səhl ibn Sunbat

Yanvar 18, 2022

Səhl ibn Sunbat (ərəbcə: Sahl ibn-Sunbat) — IX əsrdə şimali Artsak ərazisinin hakimi. Moisey Kalankatlı onu "Şəki hakimi" adlandırır. 822-ci ildə alban hökmdar sülaləsi olan Mehranilərin son nümayəndəsi II Varaz Trdatın ölümündən sonra Yuxarı Artsak – Xaçın ərazisini idarə etməyə başlamış, qısa müddətdə Arranın böyük hissəsini özünə tabe etmişdi.

Səhl ibn Sunbat
erm. Սահլ Սմբատյան
Şəki knyazı
822 — 854
Sələfi II Varaz Trdat
Xələfi Hovannes
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi ?
Vəfat tarixi 855-dən sonra
Sülalə Arranşahik
Uşaqları Hovannes, Atrnerseh, Müaviyə
Dini xristianlıq
Hökm etdiyi ərazilər və titulları

Ərməniyyə patriki (bəzi ərəb müəlliflərinə görə)
Albaniya çarı (Musa Kalankatlıya görə)
Xaçın knyazı (822-854)
Şəki knyazı (835-854)
Arran hakimi (835-?)

Əvvəl Xürrəmilər hərəkatının başçısı Babəkə Abbasilər xilafətinə qarşı mübarizəsində yardım göstərən Səhl, daha sonra xəlifə əl-Mütasimin sərkərdəsi olan Afşinin tərəfinə keçmiş və ona Babəki ələ keçirməkdə yardımçı olmuşdur. 854-cü ildə xəlifə əl-Mütəvəkkilin sərkərdəsi olan Buğa əl-Kəbir tərəfindən həbs edilərək Samirə şəhərinə göndərilmişdir.

Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalından sonra məlik tituluna yiyələnən ilk şəxs Səhl ibn Sumbatın olmuşdur və o, bu titula Babəki ərəblərə təslim etdiyinə görə yiyələnmişdi.

Etnik mənşəyi

Mənbələrdə Səhl ibn Sunbatın etnik mənşəyi haqqında məlumatlar çox az olsa da, onu erkən orta əsrlərdə Qafqazda nüfuzlu olmuş erməni və alban sülalələrinə aid edən müxtəlif tarixçilər vardır. M. Çamçyan , V. Abaza, A. Qren , V. Bartold kimi tarixçilər Səhl ibn Sunbatın erməni hökmdar sülaləsi olan Baqratuni xanədanının nümayəndəsi olduğunu qeyd etmişlər. M. Çamçyan yazır:

  ...erməni tarixinin 269 (840)-cu ilində Babək Ermənistanı tutmaq üçün səfərə başladı, çünki Ermənistanı öz torpağına qatmaq istəyirdi. Ararat dağı yanında Babəklə Sumbat Baqratuni arasında uzun sürən qanlı vuruşma oldu, bu vuruşmadan sonra Babəkin tərəfdarları qaçmağa üz qoydular. Babək özü geri çəkilərkən general Sumbatın oğlu Səhl tərəfindən tutuldu.  

B. A. Ulubabyan isə qeyd edir ki, mənbələrdə Səhlin erməni Baqratuni sülaləsinə mənsub olması haqqında heç bir qeyd yoxdur.

Xaçın knyazlarının nəsil şəcərəsini tərtib etmiş Robert Hyusen isə Səhl ibn Sunbatı bu şəcərənin banisi hesab etməklə yanaşı, Sünik sülaləsinin Geqarqunikdə hakim olmuş qoluna mənsub olduğunu güman edir. Eyni zamanda, Klod Mutafiyan da Səhlin Xaçın knyaz sülaləsinin əsasını qoymaqla Sünik sülaləsinin nümayəndəsi olduğunu bildirir.

1897-ci ildə T. İ. Ter-Qriqoryan tərəfindən Səhl ibn Sunbatın etnik mənşəyinin dəqiq göstərildiyi mənbə materialları nəşr edilmişdi. Moisey Kalankatlının “Alban ölkəsinin tarixi” əsərinin nəşr versiyalarına daxil edilməmiş məlumatları tədqiqata cəlb edən müəllif, əsərin Matenadaranda saxlanan əlyazmasında Səhl ibn Sunbatın Albaniyanın ilk hökmdar sülaləsi Arranşahiklər xanədanına mənsub olduğunu bildirir. Moisey Kalankatlıdan gətirilən istinadda deyilir:

  Erməni erasının 286 (1.05. 837 – 30.04. 838)-cı ilində qəflətən Bağdaddan 20 000 atlı çıxıb Alban ölkəsinə hücum etdi. Bunun ardınca Zarmirxakan padşah nəslindən olan Səhl Smbatean böyük şəhid Georgeni köməyə çağırıb gözünü ona zillədi və qartal aciz quşların üzərinə şığıdığı kimi, onlara hücum etdi, Onları qırıb çöllərə saldı və qaçmağa məcbur etdi  

Z. M. Bünyadov qeyd edir ki, “bu parça aydın göstərir ki, Səhl Alban padşah nəsli Zarmirx nəslindən idi və Mehrani Vardan Zarmirx xanədanından 60 nəfəri nahara dəvət edərək, onlara "zəhərli çörək" verib hamısını məhv edəndə diri saxladığı yeganə nümayəndə idi.”

T. Ter-Qriqoryan tərəfindən ilk dəfə nəşr edilmiş materiallara əsaslanan Z. Bünyadov yazır:

  “Tarix”in nəşrlərdə buraxılmış hissələrinə gəldikdə, burada, o zamana qədər mənşəyi məlum olmayan alban knyazı Səhl ibn Sunbatın nəsil şəcərəsi təqdim edilir.  

Moisey Kalankatlının əsərini tədqiq etmiş Çarlz Dousett də Səhl ibn Sunbatın Arranşahik xanədanının Zarmixr nəslinə mənsub olduğunu və etnik mənşəcə alban olduğunu bildirmiş, onu Baqratuni xanədanına aid edən tədqiqatçıların fikirlərini qəti şəkildə rədd etmişdi. F. C. Məmmədova isə Səhl ibn Sunbatın hakimiyyətə gəlməsini “Alban dövlətçiliyinin bərpası” hesab edir.

Əl-Ərməni

VIII əsrdə ərəblərin Azərbaycana hücumları zamanı Sünik, Albaniya, eləcə də Gürcüstanın bir hissəsi xəzərlərin əlində idi. Baş vermiş ərəb işğalından sonra bu ölkələrin tarixi-coğrafi ərazi bütövlüyü saxlansa da onların inzibati adı dəyişdirilmişdi. İlk çağlar Adurbadaqan, Albaniya, Ermənistan, Şərqi Gürcüstan və əl-Cəzirə vilayəti birlikdə yeni yaranmış gənc ərəb dövlətinin beş vilayətindən birini təşkil edirdi.

İstəxri yazır:

  Biz Ermənistan, Arran və Azərbaycanı xəritədə birləşdirir və onlara bir ölkə kimi baxırıq.  

İbn Havqəl isə qeyd edir:

  Qərbə doğru, Rum sərhədlərinə tərəf çevrilib onun şərq hüdudları və İslamın ən uzaq həddlərində olan vilayətləri təsvir edək. Yazmağa başladığımız ilk ölkələr Ermənistan, Arran və Azərbaycandır. Bu ölkələri biz bir vilayət hesab edirik.  

VIII əsrin başlanğıcında Qafqazın işğal olunmuş torpaqlarında ərəblərin tam hakimiyyətinin bərqərar olması ilə vassallığını da itirən və bir dövlət kimi ləğv edilən Qafqaz Albaniyası ərəb vilayəti Arrana (ar-Ran, Arran) çevrildikdə, "Ərməniyyə" adlı yeni ərəb inzibati adı yaradıldıdı. Bu adı daşıyan ərəb vilayəti öz tərkibində təkcə Cənubi Qafqazın qalan hissəsinin fəthindən bir neçə il əvvəl işğal olunmuş Ermənistanı deyil, eləcə də Qafqaz Albaniyası və İberiya ərazilərini də birləşdirirdi. Yeni ərəb inzibati termininin yuxarıda adı çəkilən ölkələrə də şamil edilməsi Bizans imperatoru I Yustinianın (527-565) islahatları nəticəsində VI əsrin ortalarında yaranmış Bizans Ermənistanı inzibati vahidinin adı ilə bağlı idi.

Ərəb mənbələrində tarixi şəxslərin doğulduqları və ya hakim olduqları şəhər, vilayət və ölkələrin adı ilə adlandırılması ənənəsi vardır. Bu mənada Səhl ibn Sunbat Əl-Məsudi və Ət-Təbəri kimi ərəb müəlliflərinin əsərlərində “əl-Ərməni” ləqəbi ilə qeyd edilir. Bəzi ərəb müəllifləri isə onu “Ərməniyyə patriki anlamında” “batrik əl-Ərməniyyə” və ya “batrik əl-Ərmən” titullarıyla təqdim edirlər. Ərəb mənbələrindəki bu faktlara istinad edilən bir çox tədqiqatlarda Səhl ibn Sunbatın erməni mənşəli olması göstərilir.

Həyatı

Səhl ibn Sunbatın şəxsi həyatı haqqında mənbələrdə çox az məlumat vardır. Kalankatlı onun atası Sunbatın (erm. Smbat) Alban Arşakiləri sülaləsinin (bəzən Sünik sülaləsi hesab edilir.) nümayəndəsi olduğu qeyd edir. Səhlin Hovannes və Atrnerseh adlı iki oğlu olmuşdu. Eyni zamanda Səhlin ailəsi Qafqaz Albaniyasının parf mənşəli hökmdar sülaləsi olan Mehranilərlə də qohumluq əlaqələrinə malik olmuşdu.

822-ci ildə Mehranilərin son nümayəndəsi II Varaz Trdatın öldürülməsindən sonra onun arvadı və qızı Sparam Xaçında sığınacaq tapır. Daha sonra isə Səhlin oğlu Atrnerseh Mehranilər sülaləsinin son nümayəndəsi II Varaz Trdatın qızı Sparam ilə evlənir. Moisey Kalankatlı yazır:

  Varaz Trdat və onun balaca oğlu Stepannosu onların qohumları olan Filipp oğlu Nerseh Daduyi-Vəng adlı dərədə öldürmüşdü. O zaman bu bəladan sonra öldürülən knyazın arvadı ər mərdliyi ilə sağ qalan Sparam adlı qızını götürüb gecənin qorxulu yolunu qət edərək Xaçın qalasında gizləndi. O, öz evinin namusu barəsində düşünərək Sparamı, Qeqam vilayətini zəbt edən Sünikin hakimi Səhl oğlu Atrnersehə ərə verdi. Onun Atrnerseh adlı oğlu ağıllı qadına rast gəldi və Allah qorxusu ilə onlar öz həyatlarını möminliklə keçirib öz ölkələrində hamının istəkliləri olmuşlar.  

Hakimiyyəti

IX əsrdə Aranda və Azərbaycanda siyasi vəziyyət

 
850-ci illərdə Qafqaz

Ərəblərin Sasanilər imperiyasının Xəzər sahili vilayətlərinə, o cümlədən Azərbaycana real hücumu, 642-ci ildə baş verən fəthlərdən sonra Həmədana hücumla mümkün olmuşdu. Tarixçi Ət-Təbəri bildirir ki, o gündən iranlıların birliyi pozuldu. Hər vilayətin əhalisi düşmənlə yalnız öz vilayəti hüdudlarında döyüşürdü. Əl-Bəlazurinin verdiyi məlumata görə, Nəhavənd döyüşündən bilavasitə sonra ərəblər Həmədan-Rey yolu üstündə yerləşən, Qum və Kaşanı tutdular. Bu qələbələrdən sonra qədim Midiya ərazisində möhkəmlənən ərəblər şimala doğru istiqamət götürdülər. 639-cu ildə ərəb qoşunlarının bir hissəsi Azərbaycandan şimal-qərb tərəfə keçdi və bir neçə vuruşmadan sonra Mukanı işğal etdi və əhalisini cizyə verməyə məcbur etdi. 643-644-cü illərdə, xəlifə Ömərin dövründə, ərəblər tarixi Azərbaycan ərazisi tamamilə özlərinə tabe edə bildilər.

VIII əsrin sonlarından etibarən Azərbaycanda Ərəb Xilafətinə və xilafətin yerli hakimləri olan əmirlərə qarşı narazılıqlar baş verir. Yadellilərə qarşı birləşən əhali iki böyük sosial-siyasi hərəkatın - Pavlikanlar və Xürrəmilər hərəkatlarının yaranmasına səbəb olur. Kütlənin ayaqlanmasından narahat olan xəlifə tezliklə üsyançıların məhv edilməsi üçün ən güclü sərkərdələrinin rəhbərliyi altında böyük ordu göndərir.

IX əsrin ikinci yarısında Arran ərazisində ərəblərdən asılı olan bir sıra knyazlıqlar var idi. Sünik, K.tiş, Varsan, Beyləqan, Qəbələ və Şəkinin yerli hakimləri özlərini müstəqil elan edərək kiçik feodal dövlətlər olan yarımüstəqil knyazlıqlar yaratmışdılar. Bu knyazlıqların hökmdarları I Vasak, Stepannos Ablasad, Yesai Əbu Musa, III Varaz Trdat (Mehranilər nəslindən olan alban knyazları sülaləsinin axırıncı nümayəndəsi), Atrnerseh və başqaları Xəlifəyə tabe olmalarına baxmayaraq Azərbaycandakı üsyançı qüvvələrlə bu və ya başqa şəkildə əlaqə saxlayır və özlərinə əlverişli olanda Xilafətə qarşı üsyançılarla birləşir, özlərinin şəxsi mənafeyinə toxunanda isə üsyançılara xəyanət edirdilər.

Ərəblərə qarşı mübarizəsi

"Dərbənd tarixi"ndə verilən məlumata görə 205 (820)-ci ildə, xəlifə Məmun tərəfindən Azərbaycan, Arran və Ermənistan hakimi vəzifəsinə təyin edilən Xalid ibn Yəzid ibn Məzyəd öz iqamətgahı Bərdəyə gedərkən, yolda Şəki əhalisinin üsyanını yatırmalı olmuşdu. Mənbədə bildirilir:

"Xalid onlarla vuruşmağa girişdi və onların Xalidə gecə vaxtı hücum etdiklərinə baxmayaraq, qalib gəldi və onlardan çoxunu öldürdü. [Onlar aman istədilər] o da onlara verdi, əvəzində onlar öhdələrinə gotürdülər ki, ildə ona 500 min dirhəm versinlər. Sonra onlardan girov götürüb, onları buraxıb getdi".

Bu istinadda Səhl ibn Sunbatın adı çəkilməsə də Z. Bünyadov baş vermiş bu hadisəni ona aid edir.

“Alban ölkəsinin tarixi”ndə bildirilir ki, "Mərd və gözəl knyaz Səhl və Sunbatean – Eranşahik, erməni erasının 270 (822)-ci ilində öz güclü qardaşları və ordusu ilə, Bərdədən gələn və Amaras vilayətini viran edən ərəblərə hücum etdi, onları yıxdı, pərakəndə etdi və əsirləri sanki aslanın ağzından xilas etdi"

Səhlin erkən hakimiyyət dövrü

Moisey Kalankatlının məlumatına görə Səhl ibn Sunbat 822-ci ildə Mehranilər sülaləsinin son nümayəndəsi olan III Varaz Trdatın öldürülməsindən sonra Xaçın ərazisini idarə etməyə başlamışdı. 835-ci ilə kimi onun hakimiyyətinə tabe olan ərazi Xaçınla məhdudlaşsa da, 835-ci ildən sonra bütün Arranı özünə tabe edən Səhl Şəki və Arran hakimi titulunu daşımağa başlamışdı.

835-ci ildə Afşin Məhəmməd ibn Süleyman əl-Əzdi əs-Səmərqəndini Arran hakimi vəzifəsinə təyin edəndə, Babəkin köməyinə arxalanan Səhl Xilafətə qarşı mübarizədə Babəkin çətinlik çəkməsindən və Zaqafqaziyanın bu vilayətinə Xilafətin o qədər də fikir vermədiyindən istifadə edərək, üsyan qaldırdı və Arranı tutdu. Məhəmməd ibn Süleyman "onun vilayətinə daxil olan zaman, Səhl gecə vaxtı ona hücum edərək qaçmağa vadar etdi.". C. Markvart bildirir ki, “Səhl hələ özü müttəfıqi Babək məğlub edilməzdən əvvəl qüdrət sahibi olmuş, Arranın böyük hissəsini əlinə keçirmişdi.” Ərəblər Səhlin Arranı bir qədər müstəqil idarə etmək ixtiyarı olduğunu qəbul etsələr də, Tovma Artsruninin verdiyi məlumata görə, o, yalnız "Şəkinin hökmdarı" olaraq qalırdı.

Babəklə münasibətləri

Azərbaycanın digər xristian hakimləri kimi Səhl ibn Sumbat da ölkəni bürümüş üsyana rəhbərlik edən qüvvələrlə əlaqə saxlayır, mümkün qədər bu qüvvələrdən faydalanmağa, ərəblərə qarşı mübarizədə onlardan istifadə etməyə çalışırdı. Babəkin də yerli xristian hakimlərinə münasibəti yaxşı olmuş, o hətta Sünik knyazı I Vasakın qızı İbnət əl-Kəldaniyyə ilə evlənmişdi.

836-cı ildə Bəzz qalasının süqutundan sonra Babək tacir paltarı geyib Araz çayından keçərək Arran tərəfə qaçdı. Babək, azuqəsi qurtaranadək "Azərbaycandan Ərmənə gedən" dərədə (Sünikdə) gizlənirdi. Babəklə birlikdə onun iki qardaşı - Müaviyə və Abdullah, anası, İbnət əl-Kələndaniyyə adlı sonuncu arvadı və bir neçə xidmətçi onun yanında idi. Lakin Sünikdə ərəblərin hücumuna məruz qalan Babəkin anası, arvadı və xidmətçiləri ərəblərə tərəfindən ələ keçirilir. Babək Səhlin qalasına sığınmağa məcbur olur.. Əl-Məsudi yazır:

  Səhl ibn Sunbat onu tanıdıqda "bura sənin öz evindir və mən sənin nökərin. Bu qışı burada qal, sonra nə edəcəyini qət edərsən” dedi.  

Babəki öz qalasına aparan Səhl Xilafətin sərkərdəsi Afşinə xəbər verir ki, Babək onun yanındadır; bir neçə gündən sonra isə, Səhlin düzəltdiyi ovda Babək tutuldu; Səhl ona görə belə etmişdi ki, Babəkin tutulmasında ondan şübhələnməsinlər.

Vardan bildirir ki, Səhl öz xidmətinə görə "min dəfə min kşir gümüş, bir də yüz min aldı". Təbəri qeyd edir ki, Səhlin aldığı bir milyon dirhəm və yuxarıdakı peşkəş və xələtlərdən başqa, onun oğluna Babəkin qardaşı Abdullanı tutub gətirdiyi üçün yüz min dirhəm verilmişdir.

Ölümü

Xilafətə göstərdiyi xidmətlərə baxmayaraq, 854-cü ildə Səhl Buğa əl-Kəbir tərəfindən tutuldu. Onunla birlikdə, Aşağı Xaçın knyazı Atrnerseh, K.tiş və Beyləqan hökmdarı knyaz Yesai Əbu Musa da tutulmuşdu. Buğa əl-Kəbir Səhli və Arranın digər knyazlarını Samirəyə apardı. Mənbələr onların sonrakı müqəddəratı haqqında məlumat vermir. "Alban ölkəsinin tarixi"ndə qeyd edilir ki, başqa knyazlarla Samirəyə aparılanlardan təkcə knyaz Atrnerseh "çox illərdən" sonra vətənə qayıtdı. Səhlin ölümündən sonra taxta böyük oğlu Hovannes keçmişdi.

Mülkü

 
Şəki qalasının xarabalıqları

Tarixi mənbələr Səhl ibn Sunbatın əsas hakim olduğu ərazinin Şəki olduğunu qeyd edirlər. A. Y. Krımski belə güman edir ki, "Kür çayının o tayında, yəni sağ sahilindəki bəzi knyaz sülalələri ilə Səhlin, bəlkə də, çox qədimdən qohumluq əlaqələri var idi". Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Səhlin mülkü hesab edilən Şəki ərazisi Azərbaycan Respublikasının Şəki şəhəri ərazisi yox, Zəngəzur ərazisində yerləşən Şəki kəndi olmuşdur. F. Məmmədova yazır ki, Səhl, Bazarçay – Həkəriçay hövzəsində yerləşən strateji cəhətdən vacib Şəki vilayətinin hakimi olmuşdur və bu Şəki vilayətinin Kür çayından şimalda yerləşən Azərbaycanın Şəki şəhəri ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Dinəvərinin verdiyi məlumata görə, "o zaman (837-ci ildə) Araz boyunca uzanan torpaqlara Səhl ibn Sumbat malik idi". Ət-Təbəri qeyd edir ki, Babək Bəzzin süqutundan sonra, son arvadı Sünik knyazı Vasakın qızı İbnət əl-Kalandaniyyənin təkidi ilə Bizansa qaçmaq qərarına gəlmişdi. Onun yolu Səhlin mülkü Şəkidən keçirdi, sonra Sünikdən keçib Bizansa getməli idi. Babək ərzaq cəhətdən korluq çəkdiyi üçün gizləndiyi yerdən çıxanda, Səhlin sərhəd mühafizləri onu görür və dərhal Babəki gördükləri yerə gəlirlər. Babəkin qardaşı Abdulla ehtiyat üçün K.tiş qalasına göndərilmişdi; bu qala Beyləqan hökmdarı Yesai Əbu Musanın mülkü idi. əl-Məsudinin verdiyi məlumata görə, Araz Əbu Musanın mülkü ilə "Babək-Bəzzayn ölkəsi" arasında sərhəd idi.

V. F. Minorski də belə hesab edir ki, Səhl Babəki Kür çayından cənubda, yəni Babək müvəffəqiyyət qazandığı illərdə onunla bilavasitə əlaqə saxlaya bildiyi yerlərdə tutub əsir etmişdi. Y.A.Paxomov bir cəhətə diqqət verərək, Azərbaycan və Arran yaşayış məntəqələri üçün orta əsr coğrafiyaşünaslarının göstərdiyi koordinatları tutuşdurub qeyd edir ki, "yalnız Şəki üçün aydın fərq vardır; odur ki, Şəkini çox vaxt güman etdikləri kimi Azərbaycan Respublikasının Şəki rayonunda deyil, başqa yerdə axtarmaq lazımdır."

Babək Bazarçay-Həkərəçay məcrasında tutulmuşdu. Azərbaycandan Ermənistana gedən yolun üstündə bir "dərə" olan bu yer Səhl ilə İsa ibn İstifanusun torpaqları arasında sərhəd idi. Şəki qalasının xarabalıqları, Bazarçayın sol sahilində eyni adlı indi mövcud olan böyük bir kəndin yaxınlığında, Darvazatəpə dağının üstündədir; bu da çayın vadisinə enməyin qabağını tutan bu dağ Naxçıvandan Biçənək aşırımı vasitəsi ilə Arranın içərilərinə gedən yeganə yolu bağlayır.

Ailəsi

Tarixşünaslıqda

Rusiya Elmlər Akademiyasının Etnologiya və Antropologiya İnstitutunun Münaqişələrin tədqiqi və nizamlanması üzrə Mərkəzinin baş elmi əməkdaşı, tarix elmləri doktoru V. A. Şnirelman "Yaddaş müharibələri. Cənubi Qafqazda miflər, identiklik və siyasət" adlı kitabında qeyd edir ki, "Azərbaycanda orta əsrlər erməni dövlət xadimlərinin, o cümlədən Səhl Smbatyanın alban kimi qələmə verilməsi tendensiyası vardır." .

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun Fəlsəfə və İctimai fikir tarixi şöbəsinin müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru Zümrüd Quluzadə isə qeyd edir ki, "V. A. Şnirelmanın kitabına əsasən, müasir Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar planetimizdə real mövcud olan hər hansı ərazi ilə tarixən bağlı deyillər. Seçdiyi tədqiqat metodikasına istinadən müxtəlif tədqiqatlardan konseptual mövqeyinə uyğun birmənalı olmayan fraqmentləri kompilyasiya və tarixçilərin əsərlərindəki ziddiyyətlərlə oyunbazlıq edərək, məntiqi yolla oxucuya azərbaycanlıların başqa xalqlarla, o cümlədən kitabda daim qarşı-qarşıya qoyduğu ermənilərlə müqayisədə hər hansı əraziyə, dövlətçiliyə, dilə və mədəniyyətə tarixi hüququnun yoxluğunu təlqin edir. Lakin əsas tədqiqatları heyvandarlıq, yığıcılıq, ovçuluq, balıqçlıq, istehsal təsərrüfatı, heyvanların, o cümlədən itlərin əhliləşdirilməsi tarixinə həsr edilmiş V. A. Şnirelmanın heç vaxt tədqiq etmədiyi Qafqaz tarixi, Azərbaycan tarixi, Azərbaycan mədəniyyəti və Azərbaycan türklərinin etnogenezi haqqında bu cür cəsarətli fikirlər söyləməsi ən azı elmi məsuliyyətsizlikdir. Təkcə bir fakt - bütün dünyanın qədim türk-oğuz dastanı kimi qəbul etdiyi, Azərbaycan dilində yazıldığı şübhə doğurmayan "Kitabi Dədə Qorqud" eposunun V. A. Şnirelmanın kitabında əslində fars dilində yazılması və Heydər Əliyevin göstərişi ilə Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək qədim türk eposu kimi təqdim edilməsi fikrini səsləndirməsi onun fikir bildirdiyi mövzulara nə qədər yaxından bələd olduğunu və hansı sifarişləri yerinə yetirdiyini göstərir."

Mənbə

İstinadlar

  1. V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), pp. 504-529.
  2. Борис Александрович Рыбаков "Очерки истории СССР: Кризис рабовладельческой системы" // Издательство Академии наук СССР, 1958, стр. 499. "Владетель Шаке князь Сахл-Смбат завоевал Хачен и, укрепившись там, не стал признавать ни Бабека, ни арабов. Постепенно он стал владетелем почти всего нынешнего Нагорного Карабаха"
  3. V. Minorsky. Caucasia IV // Bulletin of the School of Oriental and African Studies. — University of London, 1953. — Т. 15. — № 3. — С. 522.:

    The old pre-Islamic dynasty of Mihran which was ruling in Arran (ancient Albania, Armenian Alvank’) came to an end with prince Varaz-Trdat, who, together with his infant son, was assassinated in 822 by (his relative?) Nerseh P’ilippean. His widow took her daughter Spram to Khachen, where she married her to Atr-Narseh, son of Sahl (read: *Sahak, as suggested by Marquart, Streifzüge, p. 457). According to the local historian Moses Kalankatvats’I, the offspring of this couple took up the succession of the Mihranids. In the fifth generation, we meet Hovhannes, called Senek’erim, son of Isxan-Savada, through whom, according to Moses, God wished to restore the long extinct kingship.

  4. Rekaya, M. "Le Ḫurram-dīn et les mouvements ḫurramites sous les 'Abbāsides: Réapparition du Mazdakisme ou Manifestation des G̣ulāt-Musulmans Dans l'Ex-Empire Sassanide aux VIIIe et IXe Siècles AP. J.-C.?". Studia Islamica (60). 1984: 46.
  5. Мовсес Каланкатуаци. История страны Алуанк. Ереван. Матенадаран. 1984
  6. В. Ф. Минорский. История Ширвана и Дербенда, М. 1963, стр., 30
  7. V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), pp. 504-529
  8. М. Chamich – Hisory of Armenia, Calcutta, 1927
  9. Б. А. Абаза – История Армении, СПБ, 1888
  10. А. Н. Грен – Династия Багратидов в Армении, ЖМНП, ч. 190, СПб., 1893
  11. В.В.Бартольд. Место прикаспийских областей, стр. 35
  12. M.Chamich - History of Armenia, səh. 401
  13. Б. А. Улубабян – История Хаченского княжства (Х-XVI вв.), Автореф. дисс. докт. ист. наук, Ереван, 1973, стр. 15
  14. Robert H. Hewsen, Armenia: A Historical Atlas, University of Chicago Press, 2001, p. 119, 163
  15. Claude Mutafian et Éric Van Lauwe, Atlas historique de l'Arménie, Autrement, coll. «Atlas / Mémoires», 2005, səh 46
  16. Т. И. Тер-Григорян – Неизданные страницы «История Албанской страны» Моисея Каланкатуйского, стр. 18, журнал «Арарат», 1897, стр 161-162 (erm. dil.)
  17. История Агван, стр. 136/108
  18. Z. M. Bünyadov – Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2007, səh 205
  19. З.М. Буниятов - Еще раз о неизданных страницах "Истории-Агван" Моисея Каганкатвации, "Известия Академии Наук Азербайджанской ССР, Серии истории, философия и права, 1961, №4

    "Что касается первого неизданного отрывка "Истории", то важность этого пропущенного места очевидна, ибо здесь приводится генеология албанского князя Сахля ибн-Сунбата, происхождение которого до этого было неясным..."
  20. Dowsett, C.J.F. (PDF). Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London. 19 (3). 1957: 462–463. 2014-05-17 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  21. Ф. Mамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, стр. 391
  22. İbn Xordadbeh, VI, 122
  23. Əl-İstəxri, səh 180 – 181
  24. İbn Havqəl,səh 387
  25. Пер.: армянин Сахл сын Смбата, см.: Абу-л-Хасан 'Али ибн ал-Хусайн ибн 'Али ал-Масуди. Золотые копи и россыпи самоцветов (История Аббасидской династии 749-947 гг). М., 2002, стр., 262 (ср. также прим., 52)
  26. . 2009-08-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-30.
  27. Баладзори, «Книга завоевания стран», Баку, 1927, стр. 21
  28. Əl Müqəddəsi (X əsr), Əl-Məsudi (IX—X əsrlər.), Əbdülfərəc (XIII əsr.); Bax:Z. M. Bünyadov- Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2006, səh 327 - 329
  29. The Cambridge History of Iran. Par W B Fisher, Richard Nelson Frye, J A Boyle, Ehsan Yar-Shater, Peter Jackson, Lawrence Lockhart, Cambridge University Press (1968) p. 506
  30. Interpreting Islam, Bandali Jawzi's Islamic Intellectual History, Tamara Sonn, Panteleĭmon Krestovich Zhuze, Oxford University Press US, 1996, p. 118, 112
  31. Islamic Culture by Islamic Cultural Board, Editors: - Oct. 1936, Marmaduke Pickthall; Jan. 1937- Oct. 1938, Muhammad Asad-Weiss. (1927) p. 23
  32. E. J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936 Par M. Th. Houtsma, E. van Donzel, BRILL, (1993) p. 547
  33. Muhammad's People: An Anthology of Muslim Civilization, Eric Schroeder, Courier Dover Publications, 2002, p. 386
  34. Bosworth, Clifford Edmund. Arran. Encyclopædia Iranica.
  35. The History of Al-Tabari vol XXXIII, translated by C.E Bosworth, State University of New York Press, 1991, p. 76.
  36.  (türk.) Yıldız, Dursun (1980). İslâmiyet ve Türkler. Çağrı yayınları, p. 147.
  37. Mohamed Rekaya. "Le Ḫurram-dīn et les mouvements ḫurramites sous les 'Abbāsides: Réapparition du Mazdakisme ou Manifestation des G̣ulāt-Musulmans Dans l'Ex-Empire Sassanide aux VIIIe et IXe Siècles AP. J.-C.?", Studia Islamica, No. 60. (1984), p. 46.
  38. Kalankatlı, III, XX
  39. Cyrille Toumanoff], Studies in Christian Caucasian History. Washington D.C.: Georgetown University Press, 1963, pp. 257-258
  40. Encyclopedia Iranica. C. E. Bosworth. Arran
  41. Encyclopedia Iranica. M. L. Chaumont. Albania.
  42. Kalankatlı, III, XXIII
  43. Əl-Bəlazuri, 326.
  44. Г.М Бартикян. Источники для изучения истории павликианского движения, стр.33
  45. Е.А.Беляев. Мусульманское сектанство, стр. 21
  46. З.И.Ямпольский. Восстание Бабека, стр. 14
  47. V.Minorsky. Studies in Caucasian History, p. 67-74.
  48. V.Minorski. Füsul min tarlx əl-Bab və Şirvan, səh. 2.
  49. Z.M. Bünyadov – Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, səh. 206
  50. История Агван, стр. 262
  51. Moisey Kalankatlı, III, XXIII
  52. Ф. Mамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, стр. 392
  53. Əl-Bəlazuri, səh. 211
  54. əl-Yəqubi, II, səh. 579
  55. J.Marguart. Osteuropäishe und Ostasiatische streifrüge, p. 461
  56. Histoire des Artsrouni, p.153
  57. Histoire de la Siounie, p. 95-96
  58. V. Minorsky Studies in Caucasian History, p.69
  59. əl-Məsudi. Muruc, VII, səh.124
  60. İbn əl-İbri, səh. 241
  61. Ət-Təbəri, III, səh. 1221-1222
  62. Tarix əs-Salihi, vər. 56.
  63. İbn əl Əsir, VI, səh. 335.
  64. əl-Məsudi. Muruc, VII, səh. 125
  65. Vardan səh. 101
  66. C.J.F.Dowsett, p. 459,460.
  67. Vardan, səh. 101.
  68. Ət-Təbəri, III, səh. 1272
  69. V.Minorsky. Caucasıca, IV, p. 150
  70. ↑ История Агван, стр. 278/226
  71. ət-Təbəri, III, səh. 1416
  72. Е. А. Крымский – Страницы из истории Северного или Кавказского Азербайджана (классическая Албания). Шеки. Сб. «Памяти акад. Н. Я. Марра». М. – Л., 1938
  73. З. М. Буниятов – Новые данные о местонахождении крепости Шаки, ДАН Азерб. ССР, 1959, т. XV, № 9
  74. Ф. Mамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005, стр. 393
  75. Əd-Dinəvəri, səh. 400
  76. Ət-Təbəri, III, səh. 1221
  77. Əl-Məsudi, II, səh. 75
  78. V.Minorsky. Caucasica, IV, p. 506, n. 5
  79. Е.А.Пахомов. Пайтакаран-Байлакан-Оренкала, стр. 31
  80. Z. M. Bünyadov – Azərbaycan VII-IX əsrlərdə, Bakı, 2007, səh 210
  81. Албанский миф. Глава из кн.: В. А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003. Ранее книга вышла в Осаке на английском языке (V. A. Shnirelman. The value of the past. Myths, identity and politics in Transcaucasia. Osaka: National Museum of Ethnology (Senri Ethnological Studies No. 57), 2001 и широко цитируется в научной литературе: [1] [2] [3] [4] 2012-11-05 at the Wayback Machine [5] 2013-04-24 at the Wayback Machine [7] [8][ölü keçid][9] 2013-04-24 at the Wayback Machine [10] [12][ölü keçid] [14][ölü keçid][15][ölü keçid] [16] 2011-07-21 at the Wayback Machine[17] 2008-10-22 at the Wayback Machine [19] 2020-10-30 at the Wayback Machine Входит в рекомендуемую для изучения литературу в Wellesley College [20] и Хиросимском университете [22] 2013-04-23 at the Wayback Machine Как отмечает Шнирельман, «Самым излюбленным занятием азербайджанских авторов стало переименование средневековых армянских политических деятелей, историков и писателей, живших и творивших в Карабахе, в албан. Так, со временем Мовсес Каганкатваци, писавший на армянском языке, превратился в албанского историка Моисея Каланкатуйского. Та же участь постигла армянского князя Сахля ибн-Сумбата (армяне предпочитают называть его Сахлом Смбатяном), ставшего не то албаном, не то азербайджанцем».
  82. Z. Quluzadə - Rusiya Elmlər Akademiyasının Etnologiya və Antropologiya İnstitutunun Münaqişələrin tədqiqi və nizamlanması üzrə Mərkəzinin baş elmi əməkdaşı, tarix elmləri doktoru V. A. Şnirelmanın "Yaddaş müharibələri. Cənubi Qafqazda miflər, identiklik və siyasət" kitabında Azərbaycan tarixi və mədəniyyət tarixi konsepsiyaları, Cənubi Qafqaz regionunda etno-siyasi münaqişələrin növbəti təxribatı kimi, Bakı, 2009, səh 65, 92, 111

Ədəbiyyat

  • Charles J. F. Dowsett, « A Neglected Passage in the History of the Caucasian Albanians », dans Bulletin of the School of Oriental and African Studies, vol. 19, n° 3 (1957)
  • V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953)
  • Cyrille Toumanoff, Studies in Christian Caucasian History. Washington, D.C.: Georgetown University Press, 1963
  • З. Буниятов. Азербайджан в VII—IX вв. Баку, 1965, 2007
  • Ф. Mамедова – Кавказская Албания и албаны, Баку, 2005

Yanvar 18, 2022
səhl, sunbat, ərəbcə, sahl, sunbat, əsrdə, şimali, artsak, ərazisinin, hakimi, moisey, kalankatlı, şəki, hakimi, adlandırır, ildə, alban, hökmdar, sülaləsi, olan, mehranilərin, nümayəndəsi, varaz, trdatın, ölümündən, sonra, yuxarı, artsak, xaçın, ərazisini, id. Sehl ibn Sunbat erebce Sahl ibn Sunbat IX esrde 4 simali Artsak erazisinin hakimi Moisey Kalankatli onu Seki hakimi adlandirir 5 822 ci ilde alban hokmdar sulalesi olan Mehranilerin son numayendesi II Varaz Trdatin olumunden sonra 6 Yuxari Artsak Xacin erazisini idare etmeye baslamis qisa muddetde Arranin boyuk hissesini ozune tabe etmisdi 7 Sehl ibn Sunbaterm Սահլ ՍմբատյանSeki knyazi 1 2 822 854Selefi II Varaz Trdat 3 Xelefi HovannesSexsi melumatlarDogum tarixi Vefat tarixi 855 den sonraSulale ArransahikUsaqlari Hovannes Atrnerseh MuaviyeDini xristianliqHokm etdiyi eraziler ve titullari Ermeniyye patriki bezi ereb muelliflerine gore Albaniya cari Musa Kalankatliya gore Xacin knyazi 822 854 Seki knyazi 835 854 Arran hakimi 835 Evvel Xurremiler herekatinin bascisi Babeke Abbasiler xilafetine qarsi mubarizesinde yardim gosteren Sehl daha sonra xelife el Mutasimin serkerdesi olan Afsinin terefine kecmis ve ona Babeki ele kecirmekde yardimci olmusdur 854 cu ilde xelife el Mutevekkilin serkerdesi olan Buga el Kebir terefinden hebs edilerek Samire seherine gonderilmisdir Azerbaycanin erebler terefinden isgalindan sonra melik tituluna yiyelenen ilk sexs Sehl ibn Sumbatin olmusdur ve o bu titula Babeki ereblere teslim etdiyine gore yiyelenmisdi Mundericat 1 Etnik menseyi 1 1 El Ermeni 2 Heyati 3 Hakimiyyeti 3 1 IX esrde Aranda ve Azerbaycanda siyasi veziyyet 3 2 Ereblere qarsi mubarizesi 3 3 Sehlin erken hakimiyyet dovru 3 4 Babekle munasibetleri 4 Olumu 5 Mulku 6 Ailesi 7 Tarixsunasliqda 8 Menbe 8 1 Istinadlar 8 2 EdebiyyatEtnik menseyi RedakteMenbelerde Sehl ibn Sunbatin etnik menseyi haqqinda melumatlar cox az olsa da onu erken orta esrlerde Qafqazda nufuzlu olmus ermeni ve alban sulalelerine aid eden muxtelif tarixciler vardir M Camcyan 8 V Abaza 9 A Qren 10 V Bartold 11 kimi tarixciler Sehl ibn Sunbatin ermeni hokmdar sulalesi olan Baqratuni xanedaninin numayendesi oldugunu qeyd etmisler M Camcyan yazir ermeni tarixinin 269 840 cu ilinde Babek Ermenistani tutmaq ucun sefere basladi cunki Ermenistani oz torpagina qatmaq isteyirdi Ararat dagi yaninda Babekle Sumbat Baqratuni arasinda uzun suren qanli vurusma oldu bu vurusmadan sonra Babekin terefdarlari qacmaga uz qoydular Babek ozu geri cekilerken general Sumbatin oglu Sehl terefinden tutuldu 12 B A Ulubabyan ise qeyd edir ki menbelerde Sehlin ermeni Baqratuni sulalesine mensub olmasi haqqinda hec bir qeyd yoxdur 13 Xacin knyazlarinin nesil seceresini tertib etmis Robert Hyusen ise Sehl ibn Sunbati bu secerenin banisi hesab etmekle yanasi Sunik sulalesinin Geqarqunikde hakim olmus qoluna mensub oldugunu guman edir 14 Eyni zamanda Klod Mutafiyan da Sehlin Xacin knyaz sulalesinin esasini qoymaqla Sunik sulalesinin numayendesi oldugunu bildirir 15 1897 ci ilde T I Ter Qriqoryan terefinden Sehl ibn Sunbatin etnik menseyinin deqiq gosterildiyi menbe materiallari nesr edilmisdi Moisey Kalankatlinin Alban olkesinin tarixi eserinin nesr versiyalarina daxil edilmemis melumatlari tedqiqata celb eden muellif eserin Matenadaranda saxlanan elyazmasinda Sehl ibn Sunbatin Albaniyanin ilk hokmdar sulalesi Arransahikler xanedanina mensub oldugunu bildirir Moisey Kalankatlidan getirilen istinadda deyilir Ermeni erasinin 286 1 05 837 30 04 838 ci ilinde qefleten Bagdaddan 20 000 atli cixib Alban olkesine hucum etdi Bunun ardinca Zarmirxakan padsah neslinden olan Sehl Smbatean boyuk sehid Georgeni komeye cagirib gozunu ona zilledi ve qartal aciz quslarin uzerine sigidigi kimi onlara hucum etdi Onlari qirib collere saldi ve qacmaga mecbur etdi 16 Z M Bunyadov qeyd edir ki bu parca aydin gosterir ki Sehl Alban padsah nesli Zarmirx neslinden idi ve Mehrani Vardan Zarmirx xanedanindan 60 neferi nahara devet ederek onlara zeherli corek verib hamisini mehv edende 17 diri saxladigi yegane numayende idi 18 T Ter Qriqoryan terefinden ilk defe nesr edilmis materiallara esaslanan Z Bunyadov yazir Tarix in nesrlerde buraxilmis hisselerine geldikde burada o zamana qeder menseyi melum olmayan alban knyazi Sehl ibn Sunbatin nesil seceresi teqdim edilir 19 Moisey Kalankatlinin eserini tedqiq etmis Carlz Dousett de Sehl ibn Sunbatin Arransahik xanedaninin Zarmixr nesline mensub oldugunu ve etnik mensece alban oldugunu bildirmis onu Baqratuni xanedanina aid eden tedqiqatcilarin fikirlerini qeti sekilde redd etmisdi 20 F C Memmedova ise Sehl ibn Sunbatin hakimiyyete gelmesini Alban dovletciliyinin berpasi hesab edir 21 El Ermeni Redakte VIII esrde ereblerin Azerbaycana hucumlari zamani Sunik Albaniya elece de Gurcustanin bir hissesi xezerlerin elinde idi 22 Bas vermis ereb isgalindan sonra bu olkelerin tarixi cografi erazi butovluyu saxlansa da onlarin inzibati adi deyisdirilmisdi Ilk caglar Adurbadaqan Albaniya Ermenistan Serqi Gurcustan ve el Cezire vilayeti birlikde yeni yaranmis genc ereb dovletinin bes vilayetinden birini teskil edirdi Istexri yazir Biz Ermenistan Arran ve Azerbaycani xeritede birlesdirir ve onlara bir olke kimi baxiriq 23 Ibn Havqel ise qeyd edir Qerbe dogru Rum serhedlerine teref cevrilib onun serq hududlari ve Islamin en uzaq heddlerinde olan vilayetleri tesvir edek Yazmaga basladigimiz ilk olkeler Ermenistan Arran ve Azerbaycandir Bu olkeleri biz bir vilayet hesab edirik 24 VIII esrin baslangicinda Qafqazin isgal olunmus torpaqlarinda ereblerin tam hakimiyyetinin berqerar olmasi ile vassalligini da itiren ve bir dovlet kimi legv edilen Qafqaz Albaniyasi ereb vilayeti Arrana ar Ran Arran cevrildikde Ermeniyye adli yeni ereb inzibati adi yaradildidi Bu adi dasiyan ereb vilayeti oz terkibinde tekce Cenubi Qafqazin qalan hissesinin fethinden bir nece il evvel isgal olunmus Ermenistani deyil elece de Qafqaz Albaniyasi ve Iberiya erazilerini de birlesdirirdi Yeni ereb inzibati termininin yuxarida adi cekilen olkelere de samil edilmesi Bizans imperatoru I Yustinianin 527 565 islahatlari neticesinde VI esrin ortalarinda yaranmis Bizans Ermenistani inzibati vahidinin adi ile bagli idi Ereb menbelerinde tarixi sexslerin dogulduqlari ve ya hakim olduqlari seher vilayet ve olkelerin adi ile adlandirilmasi enenesi vardir Bu menada Sehl ibn Sunbat El Mesudi 25 ve Et Teberi 26 kimi ereb muelliflerinin eserlerinde el Ermeni leqebi ile qeyd edilir Bezi ereb muellifleri ise onu Ermeniyye patriki anlaminda batrik el Ermeniyye 27 ve ya batrik el Ermen 28 titullariyla teqdim edirler Ereb menbelerindeki bu faktlara istinad edilen bir cox tedqiqatlarda Sehl ibn Sunbatin ermeni menseli olmasi gosterilir 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Heyati RedakteSehl ibn Sunbatin sexsi heyati haqqinda menbelerde cox az melumat vardir Kalankatli onun atasi Sunbatin erm Smbat Alban Arsakileri 38 sulalesinin bezen Sunik sulalesi hesab edilir 39 numayendesi oldugu qeyd edir Sehlin Hovannes ve Atrnerseh adli iki oglu olmusdu Eyni zamanda Sehlin ailesi Qafqaz Albaniyasinin parf menseli 40 41 hokmdar sulalesi olan Mehranilerle de qohumluq elaqelerine malik olmusdu 822 ci ilde Mehranilerin son numayendesi II Varaz Trdatin oldurulmesinden sonra onun arvadi ve qizi Sparam Xacinda siginacaq tapir Daha sonra ise Sehlin oglu Atrnerseh Mehraniler sulalesinin son numayendesi II Varaz Trdatin qizi Sparam ile evlenir Moisey Kalankatli yazir Varaz Trdat ve onun balaca oglu Stepannosu onlarin qohumlari olan Filipp oglu Nerseh Daduyi Veng adli derede oldurmusdu O zaman bu beladan sonra oldurulen knyazin arvadi er merdliyi ile sag qalan Sparam adli qizini goturub gecenin qorxulu yolunu qet ederek Xacin qalasinda gizlendi O oz evinin namusu baresinde dusunerek Sparami Qeqam vilayetini zebt eden Sunikin hakimi Sehl oglu Atrnersehe ere verdi Onun Atrnerseh adli oglu agilli qadina rast geldi ve Allah qorxusu ile onlar oz heyatlarini mominlikle kecirib oz olkelerinde haminin isteklileri olmuslar 42 Hakimiyyeti RedakteIX esrde Aranda ve Azerbaycanda siyasi veziyyet Redakte 850 ci illerde Qafqaz Ereblerin Sasaniler imperiyasinin Xezer sahili vilayetlerine o cumleden Azerbaycana real hucumu 642 ci ilde bas veren fethlerden sonra Hemedana hucumla mumkun olmusdu Tarixci Et Teberi bildirir ki o gunden iranlilarin birliyi pozuldu Her vilayetin ehalisi dusmenle yalniz oz vilayeti hududlarinda doyusurdu El Belazurinin verdiyi melumata gore Nehavend doyusunden bilavasite sonra erebler Hemedan Rey yolu ustunde yerlesen Qum ve Kasani tutdular Bu qelebelerden sonra qedim Midiya erazisinde mohkemlenen erebler simala dogru istiqamet goturduler 639 cu ilde ereb qosunlarinin bir hissesi Azerbaycandan simal qerb terefe kecdi ve bir nece vurusmadan sonra Mukani isgal etdi ve ehalisini cizye vermeye mecbur etdi 43 643 644 cu illerde xelife Omerin dovrunde erebler tarixi Azerbaycan erazisi tamamile ozlerine tabe ede bildiler VIII esrin sonlarindan etibaren Azerbaycanda Ereb Xilafetine ve xilafetin yerli hakimleri olan emirlere qarsi naraziliqlar bas verir Yadellilere qarsi birlesen ehali iki boyuk sosial siyasi herekatin Pavlikanlar 44 ve Xurremiler 45 46 herekatlarinin yaranmasina sebeb olur Kutlenin ayaqlanmasindan narahat olan xelife tezlikle usyancilarin mehv edilmesi ucun en guclu serkerdelerinin rehberliyi altinda boyuk ordu gonderir IX esrin ikinci yarisinda Arran erazisinde ereblerden asili olan bir sira knyazliqlar var idi 47 Sunik K tis Varsan Beyleqan Qebele ve Sekinin yerli hakimleri ozlerini musteqil elan ederek kicik feodal dovletler olan yarimusteqil knyazliqlar yaratmisdilar Bu knyazliqlarin hokmdarlari I Vasak Stepannos Ablasad Yesai Ebu Musa III Varaz Trdat Mehraniler neslinden olan alban knyazlari sulalesinin axirinci numayendesi Atrnerseh ve basqalari Xelifeye tabe olmalarina baxmayaraq Azerbaycandaki usyanci quvvelerle bu ve ya basqa sekilde elaqe saxlayir ve ozlerine elverisli olanda Xilafete qarsi usyancilarla birlesir ozlerinin sexsi menafeyine toxunanda ise usyancilara xeyanet edirdiler Ereblere qarsi mubarizesi Redakte Derbend tarixi nde verilen melumata gore 205 820 ci ilde xelife Memun terefinden Azerbaycan Arran ve Ermenistan hakimi vezifesine teyin edilen Xalid ibn Yezid ibn Mezyed oz iqametgahi Berdeye gederken yolda Seki ehalisinin usyanini yatirmali olmusdu Menbede bildirilir Xalid onlarla vurusmaga girisdi ve onlarin Xalide gece vaxti hucum etdiklerine baxmayaraq qalib geldi ve onlardan coxunu oldurdu Onlar aman istediler o da onlara verdi evezinde onlar ohdelerine goturduler ki ilde ona 500 min dirhem versinler Sonra onlardan girov goturub onlari buraxib getdi 48 Bu istinadda Sehl ibn Sunbatin adi cekilmese de Z Bunyadov bas vermis bu hadiseni ona aid edir 49 Alban olkesinin tarixi nde bildirilir ki Merd ve gozel knyaz Sehl ve Sunbatean Eransahik ermeni erasinin 270 822 ci ilinde oz guclu qardaslari ve ordusu ile Berdeden gelen ve Amaras vilayetini viran eden ereblere hucum etdi onlari yixdi perakende etdi ve esirleri sanki aslanin agzindan xilas etdi 50 Sehlin erken hakimiyyet dovru Redakte Moisey Kalankatlinin melumatina gore Sehl ibn Sunbat 822 ci ilde Mehraniler sulalesinin son numayendesi olan III Varaz Trdatin oldurulmesinden sonra Xacin erazisini idare etmeye baslamisdi 51 835 ci ile kimi onun hakimiyyetine tabe olan erazi Xacinla mehdudlassa da 835 ci ilden sonra butun Arrani ozune tabe eden Sehl Seki ve Arran hakimi titulunu dasimaga baslamisdi 52 835 ci ilde Afsin Mehemmed ibn Suleyman el Ezdi es Semerqendini Arran hakimi vezifesine teyin edende Babekin komeyine arxalanan Sehl Xilafete qarsi mubarizede Babekin cetinlik cekmesinden ve Zaqafqaziyanin bu vilayetine Xilafetin o qeder de fikir vermediyinden istifade ederek usyan qaldirdi ve Arrani tutdu Mehemmed ibn Suleyman onun vilayetine daxil olan zaman Sehl gece vaxti ona hucum ederek qacmaga vadar etdi 53 54 C Markvart bildirir ki Sehl hele ozu muttefiqi Babek meglub edilmezden evvel qudret sahibi olmus Arranin boyuk hissesini eline kecirmisdi 55 Erebler Sehlin Arrani bir qeder musteqil idare etmek ixtiyari oldugunu qebul etseler de Tovma Artsruninin verdiyi melumata gore o yalniz Sekinin hokmdari olaraq qalirdi 56 Babekle munasibetleri Redakte Azerbaycanin diger xristian hakimleri kimi Sehl ibn Sumbat da olkeni burumus usyana rehberlik eden quvvelerle elaqe saxlayir mumkun qeder bu quvvelerden faydalanmaga ereblere qarsi mubarizede onlardan istifade etmeye calisirdi Babekin de yerli xristian hakimlerine munasibeti yaxsi olmus o hetta Sunik knyazi I Vasakin qizi Ibnet el Keldaniyye ile evlenmisdi 57 58 836 ci ilde Bezz qalasinin suqutundan sonra Babek tacir paltari geyib Araz cayindan kecerek Arran terefe qacdi 59 60 Babek azuqesi qurtaranadek Azerbaycandan Ermene geden derede Sunikde gizlenirdi Babekle birlikde onun iki qardasi Muaviye ve Abdullah anasi Ibnet el Kelendaniyye adli sonuncu arvadi ve bir nece xidmetci onun yaninda idi 61 62 Lakin Sunikde ereblerin hucumuna meruz qalan Babekin anasi arvadi ve xidmetcileri ereblere terefinden ele kecirilir Babek Sehlin qalasina siginmaga mecbur olur 63 El Mesudi yazir Sehl ibn Sunbat onu tanidiqda bura senin oz evindir ve men senin nokerin Bu qisi burada qal sonra ne edeceyini qet edersen dedi 64 Babeki oz qalasina aparan Sehl Xilafetin serkerdesi Afsine xeber verir ki Babek onun yanindadir bir nece gunden sonra ise Sehlin duzeltdiyi ovda Babek tutuldu Sehl ona gore bele etmisdi ki Babekin tutulmasinda ondan subhelenmesinler 65 66 Vardan bildirir ki Sehl oz xidmetine gore min defe min ksir gumus bir de yuz min aldi 67 Teberi qeyd edir ki Sehlin aldigi bir milyon dirhem ve yuxaridaki peskes ve xeletlerden basqa onun ogluna Babekin qardasi Abdullani tutub getirdiyi ucun yuz min dirhem verilmisdir 68 69 Olumu RedakteXilafete gosterdiyi xidmetlere baxmayaraq 854 cu ilde Sehl Buga el Kebir terefinden tutuldu Onunla birlikde Asagi Xacin knyazi Atrnerseh K tis ve Beyleqan hokmdari knyaz Yesai Ebu Musa da tutulmusdu 70 71 Buga el Kebir Sehli ve Arranin diger knyazlarini Samireye apardi Menbeler onlarin sonraki muqedderati haqqinda melumat vermir Alban olkesinin tarixi nde qeyd edilir ki basqa knyazlarla Samireye aparilanlardan tekce knyaz Atrnerseh cox illerden sonra vetene qayitdi 70 Sehlin olumunden sonra taxta boyuk oglu Hovannes kecmisdi Mulku Redakte Seki qalasinin xarabaliqlari Tarixi menbeler Sehl ibn Sunbatin esas hakim oldugu erazinin Seki oldugunu qeyd edirler A Y Krimski bele guman edir ki Kur cayinin o tayinda yeni sag sahilindeki bezi knyaz sulaleleri ile Sehlin belke de cox qedimden qohumluq elaqeleri var idi 72 Tedqiqatlar neticesinde mueyyen edilmisdir ki Sehlin mulku hesab edilen Seki erazisi Azerbaycan Respublikasinin Seki seheri erazisi yox Zengezur erazisinde yerlesen Seki kendi olmusdur 73 F Memmedova yazir ki Sehl Bazarcay Hekericay hovzesinde yerlesen strateji cehetden vacib Seki vilayetinin hakimi olmusdur ve bu Seki vilayetinin Kur cayindan simalda yerlesen Azerbaycanin Seki seheri ile hec bir elaqesi yoxdur 74 Dineverinin verdiyi melumata gore o zaman 837 ci ilde Araz boyunca uzanan torpaqlara Sehl ibn Sumbat malik idi 75 Et Teberi qeyd edir ki Babek Bezzin suqutundan sonra son arvadi Sunik knyazi Vasakin qizi Ibnet el Kalandaniyyenin tekidi ile Bizansa qacmaq qerarina gelmisdi Onun yolu Sehlin mulku Sekiden kecirdi sonra Sunikden kecib Bizansa getmeli idi Babek erzaq cehetden korluq cekdiyi ucun gizlendiyi yerden cixanda Sehlin serhed muhafizleri onu gorur ve derhal Babeki gordukleri yere gelirler 76 Babekin qardasi Abdulla ehtiyat ucun K tis qalasina gonderilmisdi bu qala Beyleqan hokmdari Yesai Ebu Musanin mulku idi el Mesudinin verdiyi melumata gore Araz Ebu Musanin mulku ile Babek Bezzayn olkesi arasinda serhed idi 77 V F Minorski de bele hesab edir ki Sehl Babeki Kur cayindan cenubda yeni Babek muveffeqiyyet qazandigi illerde onunla bilavasite elaqe saxlaya bildiyi yerlerde tutub esir etmisdi 78 Y A Paxomov bir cehete diqqet vererek Azerbaycan ve Arran yasayis menteqeleri ucun orta esr cografiyasunaslarinin gosterdiyi koordinatlari tutusdurub qeyd edir ki yalniz Seki ucun aydin ferq vardir odur ki Sekini cox vaxt guman etdikleri kimi Azerbaycan Respublikasinin Seki rayonunda deyil basqa yerde axtarmaq lazimdir 79 Babek Bazarcay Hekerecay mecrasinda tutulmusdu Azerbaycandan Ermenistana geden yolun ustunde bir dere olan bu yer Sehl ile Isa ibn Istifanusun torpaqlari arasinda serhed idi Seki qalasinin xarabaliqlari Bazarcayin sol sahilinde eyni adli indi movcud olan boyuk bir kendin yaxinliginda Darvazatepe daginin ustundedir bu da cayin vadisine enmeyin qabagini tutan bu dag Naxcivandan Bicenek asirimi vasitesi ile Arranin icerilerine geden yegane yolu baglayir 80 Ailesi RedakteAtasi Sunbat Arransahlarin Sunik sulalesi Zarmixr neslinden Oglu Hovannes II Xacin knyazi Oglu Atrnerseh III Xacin knyazi Gelini Spram Qafqaz Albaniyasinin son cari II Varaz Trdatin qizi Mehraniler sulalesinden Neveleri Qriqor Hammam ve Ebused Oglu Muaviye Arran patriki Tarixsunasliqda RedakteRusiya Elmler Akademiyasinin Etnologiya ve Antropologiya Institutunun Munaqiselerin tedqiqi ve nizamlanmasi uzre Merkezinin bas elmi emekdasi tarix elmleri doktoru V A Snirelman Yaddas muharibeleri Cenubi Qafqazda mifler identiklik ve siyaset adli kitabinda qeyd edir ki Azerbaycanda orta esrler ermeni dovlet xadimlerinin o cumleden Sehl Smbatyanin alban kimi qeleme verilmesi tendensiyasi vardir 81 Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin Felsefe Sosiologiya ve Huquq Institutunun Felsefe ve Ictimai fikir tarixi sobesinin mudiri felsefe elmleri doktoru Zumrud Quluzade ise qeyd edir ki V A Snirelmanin kitabina esasen muasir Azerbaycanda yasayan azerbaycanlilar planetimizde real movcud olan her hansi erazi ile tarixen bagli deyiller Secdiyi tedqiqat metodikasina istinaden muxtelif tedqiqatlardan konseptual movqeyine uygun birmenali olmayan fraqmentleri kompilyasiya ve tarixcilerin eserlerindeki ziddiyyetlerle oyunbazliq ederek mentiqi yolla oxucuya azerbaycanlilarin basqa xalqlarla o cumleden kitabda daim qarsi qarsiya qoydugu ermenilerle muqayisede her hansi eraziye dovletciliye dile ve medeniyyete tarixi huququnun yoxlugunu telqin edir Lakin esas tedqiqatlari heyvandarliq yigiciliq ovculuq baliqcliq istehsal teserrufati heyvanlarin o cumleden itlerin ehlilesdirilmesi tarixine hesr edilmis V A Snirelmanin hec vaxt tedqiq etmediyi Qafqaz tarixi Azerbaycan tarixi Azerbaycan medeniyyeti ve Azerbaycan turklerinin etnogenezi haqqinda bu cur cesaretli fikirler soylemesi en azi elmi mesuliyyetsizlikdir Tekce bir fakt butun dunyanin qedim turk oguz dastani kimi qebul etdiyi Azerbaycan dilinde yazildigi subhe dogurmayan Kitabi Dede Qorqud eposunun V A Snirelmanin kitabinda eslinde fars dilinde yazilmasi ve Heyder Eliyevin gosterisi ile Azerbaycan diline tercume edilerek qedim turk eposu kimi teqdim edilmesi fikrini seslendirmesi onun fikir bildirdiyi movzulara ne qeder yaxindan beled oldugunu ve hansi sifarisleri yerine yetirdiyini gosterir 82 Menbe RedakteIstinadlar Redakte V Minorsky Caucasica IV Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London Vol 15 No 3 1953 pp 504 529 Boris Aleksandrovich Rybakov Ocherki istorii SSSR Krizis rabovladelcheskoj sistemy Izdatelstvo Akademii nauk SSSR 1958 str 499 Vladetel Shake knyaz Sahl Smbat zavoeval Hachen i ukrepivshis tam ne stal priznavat ni Babeka ni arabov Postepenno on stal vladetelem pochti vsego nyneshnego Nagornogo Karabaha V Minorsky Caucasia IV Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London 1953 T 15 3 S 522 The old pre Islamic dynasty of Mihran which was ruling in Arran ancient Albania Armenian Alvank came to an end with prince Varaz Trdat who together with his infant son was assassinated in 822 by his relative Nerseh P ilippean His widow took her daughter Spram to Khachen where she married her to Atr Narseh son of Sahl read Sahak as suggested by Marquart Streifzuge p 457 According to the local historian Moses Kalankatvats I the offspring of this couple took up the succession of the Mihranids In the fifth generation we meet Hovhannes called Senek erim son of Isxan Savada through whom according to Moses God wished to restore the long extinct kingship Rekaya M Le Ḫurram din et les mouvements ḫurramites sous les Abbasides Reapparition du Mazdakisme ou Manifestation des G ulat Musulmans Dans l Ex Empire Sassanide aux VIIIe et IXe Siecles AP J C Studia Islamica 60 1984 46 Movses Kalankatuaci Istoriya strany Aluank Erevan Matenadaran 1984 V F Minorskij Istoriya Shirvana i Derbenda M 1963 str 30 V Minorsky Caucasica IV Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London Vol 15 No 3 1953 pp 504 529 M Chamich Hisory of Armenia Calcutta 1927 B A Abaza Istoriya Armenii SPB 1888 A N Gren Dinastiya Bagratidov v Armenii ZhMNP ch 190 SPb 1893 V V Bartold Mesto prikaspijskih oblastej str 35 M Chamich History of Armenia seh 401 B A Ulubabyan Istoriya Hachenskogo knyazhstva H XVI vv Avtoref diss dokt ist nauk Erevan 1973 str 15 Robert H Hewsen Armenia A Historical Atlas University of Chicago Press 2001 p 119 163 Claude Mutafian et Eric Van Lauwe Atlas historique de l Armenie Autrement coll Atlas Memoires 2005 seh 46 T I Ter Grigoryan Neizdannye stranicy Istoriya Albanskoj strany Moiseya Kalankatujskogo str 18 zhurnal Ararat 1897 str 161 162 erm dil Istoriya Agvan str 136 108 Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2007 seh 205 Z M Buniyatov Eshe raz o neizdannyh stranicah Istorii Agvan Moiseya Kagankatvacii Izvestiya Akademii Nauk Azerbajdzhanskoj SSR Serii istorii filosofiya i prava 1961 4 Chto kasaetsya pervogo neizdannogo otryvka Istorii to vazhnost etogo propushennogo mesta ochevidna ibo zdes privoditsya geneologiya albanskogo knyazya Sahlya ibn Sunbata proishozhdenie kotorogo do etogo bylo neyasnym Dowsett C J F A Neglected Passage in the History of the Caucasian Albanians PDF Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London 19 3 1957 462 463 2014 05 17 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Orijinal metn ing Among the prisoners captured by Boga al Kabir in 854 John Catalicos and Tovma Arcruni mention three Albanian princes Atrnerseh lord of Xacen Sahl son of Smbat lord of Sake and Esay Abu Muse lord of Ktis in Arcax F Mamedova Kavkazskaya Albaniya i albany Baku 2005 str 391 Ibn Xordadbeh VI 122 El Istexri seh 180 181 Ibn Havqel seh 387 Per armyanin Sahl syn Smbata sm Abu l Hasan Ali ibn al Husajn ibn Ali al Masudi Zolotye kopi i rossypi samocvetov Istoriya Abbasidskoj dinastii 749 947 gg M 2002 str 262 sr takzhe prim 52 The History of Al Tabari Vol XXXIII translated by C E Bosworth State University of New York Press published 1991 page 76 2009 08 30 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 08 30 Baladzori Kniga zavoevaniya stran Baku 1927 str 21 El Muqeddesi X esr El Mesudi IX X esrler Ebdulferec XIII esr Bax Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2006 seh 327 329 The Cambridge History of Iran Par W B Fisher Richard Nelson Frye J A Boyle Ehsan Yar Shater Peter Jackson Lawrence Lockhart Cambridge University Press 1968 p 506 Interpreting Islam Bandali Jawzi s Islamic Intellectual History Tamara Sonn Panteleĭmon Krestovich Zhuze Oxford University Press US 1996 p 118 112 Islamic Culture by Islamic Cultural Board Editors Oct 1936 Marmaduke Pickthall Jan 1937 Oct 1938 Muhammad Asad Weiss 1927 p 23 E J Brill s First Encyclopaedia of Islam 1913 1936 Par M Th Houtsma E van Donzel BRILL 1993 p 547 Muhammad s People An Anthology of Muslim Civilization Eric Schroeder Courier Dover Publications 2002 p 386 Bosworth Clifford Edmund Arran Encyclopaedia Iranica The History of Al Tabari vol XXXIII translated by C E Bosworth State University of New York Press 1991 p 76 turk Yildiz Dursun 1980 Islamiyet ve Turkler Cagri yayinlari p 147 Mohamed Rekaya Le Ḫurram din et les mouvements ḫurramites sous les Abbasides Reapparition du Mazdakisme ou Manifestation des G ulat Musulmans Dans l Ex Empire Sassanide aux VIIIe et IXe Siecles AP J C Studia Islamica No 60 1984 p 46 Kalankatli III XX Cyrille Toumanoff Studies in Christian Caucasian History Washington D C Georgetown University Press 1963 pp 257 258 Encyclopedia Iranica C E Bosworth Arran Encyclopedia Iranica M L Chaumont Albania Kalankatli III XXIII El Belazuri 326 G M Bartikyan Istochniki dlya izucheniya istorii pavlikianskogo dvizheniya str 33 E A Belyaev Musulmanskoe sektanstvo str 21 Z I Yampolskij Vosstanie Babeka str 14 V Minorsky Studies in Caucasian History p 67 74 V Minorski Fusul min tarlx el Bab ve Sirvan seh 2 Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki seh 206 Istoriya Agvan str 262 Moisey Kalankatli III XXIII F Mamedova Kavkazskaya Albaniya i albany Baku 2005 str 392 El Belazuri seh 211 el Yequbi II seh 579 J Marguart Osteuropaishe und Ostasiatische streifruge p 461 Histoire des Artsrouni p 153 Histoire de la Siounie p 95 96 V Minorsky Studies in Caucasian History p 69 el Mesudi Muruc VII seh 124 Ibn el Ibri seh 241 Et Teberi III seh 1221 1222 Tarix es Salihi ver 56 Ibn el Esir VI seh 335 el Mesudi Muruc VII seh 125 Vardan seh 101 C J F Dowsett p 459 460 Vardan seh 101 Et Teberi III seh 1272 V Minorsky Caucasica IV p 150 1 2 Istoriya Agvan str 278 226 et Teberi III seh 1416 E A Krymskij Stranicy iz istorii Severnogo ili Kavkazskogo Azerbajdzhana klassicheskaya Albaniya Sheki Sb Pamyati akad N Ya Marra M L 1938 Z M Buniyatov Novye dannye o mestonahozhdenii kreposti Shaki DAN Azerb SSR 1959 t XV 9 F Mamedova Kavkazskaya Albaniya i albany Baku 2005 str 393 Ed Dineveri seh 400 Et Teberi III seh 1221 El Mesudi II seh 75 V Minorsky Caucasica IV p 506 n 5 E A Pahomov Pajtakaran Bajlakan Orenkala str 31 Z M Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2007 seh 210 Albanskij mif Glava iz kn V A Shnirelman Vojny pamyati Mify identichnost i politika v Zakavkaze M IKC Akademkniga 2003 Ranee kniga vyshla v Osake na anglijskom yazyke V A Shnirelman The value of the past Myths identity and politics in Transcaucasia Osaka National Museum of Ethnology Senri Ethnological Studies No 57 2001 i shiroko citiruetsya v nauchnoj literature 1 2 3 4 Arxivlesdirilib 2012 11 05 at the Wayback Machine 5 Arxivlesdirilib 2013 04 24 at the Wayback Machine 6 7 8 olu kecid 9 Arxivlesdirilib 2013 04 24 at the Wayback Machine 10 11 12 olu kecid 13 14 olu kecid 15 olu kecid 16 Arxivlesdirilib 2011 07 21 at the Wayback Machine 17 Arxivlesdirilib 2008 10 22 at the Wayback Machine 18 19 Arxivlesdirilib 2020 10 30 at the Wayback Machine Vhodit v rekomenduemuyu dlya izucheniya literaturu v Wellesley College 20 21 i Hirosimskom universitete 22 Arxivlesdirilib 2013 04 23 at the Wayback Machine Kak otmechaet Shnirelman Samym izlyublennym zanyatiem azerbajdzhanskih avtorov stalo pereimenovanie srednevekovyh armyanskih politicheskih deyatelej istorikov i pisatelej zhivshih i tvorivshih v Karabahe v alban Tak so vremenem Movses Kagankatvaci pisavshij na armyanskom yazyke prevratilsya v albanskogo istorika Moiseya Kalankatujskogo Ta zhe uchast postigla armyanskogo knyazya Sahlya ibn Sumbata armyane predpochitayut nazyvat ego Sahlom Smbatyanom stavshego ne to albanom ne to azerbajdzhancem Z Quluzade Rusiya Elmler Akademiyasinin Etnologiya ve Antropologiya Institutunun Munaqiselerin tedqiqi ve nizamlanmasi uzre Merkezinin bas elmi emekdasi tarix elmleri doktoru V A Snirelmanin Yaddas muharibeleri Cenubi Qafqazda mifler identiklik ve siyaset kitabinda Azerbaycan tarixi ve medeniyyet tarixi konsepsiyalari Cenubi Qafqaz regionunda etno siyasi munaqiselerin novbeti texribati kimi Baki 2009 seh 65 92 111 Edebiyyat Redakte Charles J F Dowsett A Neglected Passage in the History of the Caucasian Albanians dans Bulletin of the School of Oriental and African Studies vol 19 n 3 1957 V Minorsky Caucasica IV Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London Vol 15 No 3 1953 Cyrille Toumanoff Studies in Christian Caucasian History Washington D C Georgetown University Press 1963 Z Buniyatov Azerbajdzhan v VII IX vv Baku 1965 2007 F Mamedova Kavkazskaya Albaniya i albany Baku 2005 Menbe https az wikipedia org w index php title Sehl ibn Sunbat amp oldid 6261906, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.