fbpx
Wikipedia

Nadir şahın Mərkəzi Asiya yürüşü

Dekabr 31, 2022

Nadir şahın Mərkəzi Asiya yürüşü — XVIII əsrin ortalarında Əfşar imperiyası Nadir şahın hakimiyyəti altında Mərkəzi Asiyanın Buxara və Xivə xanlıqlarının ilhaqına başladı. İlk toqquşmalar 1730-cu illərdə meydana çıxmışdı. Bu zaman Nadir Hindistan yürüşündə idi və onun varisi şahzadə Rzaqulu Mirzə Mərkəzi Asiyanın dövlətləri üzərində bir neçə parlaq qələbə qazanmağı bacarmışdı. Rzaqulunun Xivəni ələ keçirməsi Xivə hökmdarı İlbars xanın qəzəbinə səbəb oldu və o, əks-hücuma keçəcəyi ilə bağlı hədələr verməyə başladı. Nadir özü uzaqda olduğuna görə oğluna hərbi əməliyyatları sonlandırmağı əmr etdi. Onun planı geri döndükdən sonra daha parlaq əməliyyatları öz komandanlığı altında həyata keçirmək istəyirdi.

Fetəng döyüşü
Nadir şahın Mərkəzi Asiya yürüşü və Nadirin yürüşləri

Nadir şahın İlbars xana qarşı döyüşünün rəsmi
Tarix 1740
Yeri Fetəng, Mərkəzi Asiya
Səbəbi Mərkəzi Asiyadan olan hücumlara cavab olaraq Nadir şahın yürüşü.
Nəticəsi Nadir şahın qələbəsi.
Ərazi dəyişikliyi Mərkəzi Asiya xanlıqları - Xivə, Buxara, Kokand - Nadir şahdan asılı oldu.
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)

Nadir şah Əfşar

Əbülfəz xan
Məhəmməd Hakim
II İlbars xan ☪

Tərəflərin qüvvəsi

Bilinmir

60 mindən çox
İtkilər

az

çox

Xivənin ilhaq edilməsindən sonra İlbars edam edildi və onun yerinə Əbülfəz xan gətirildi. Nadir onun daha sadiq olacağını düşünürdü. Bu yürüşün nəticəsində Səfəvilər də daxil olmaqla, regionda mövcud olmuş dövlətlərdən demək olar ki, heç birisinin Mərkəzi Asiya üzərində qazanmağa nail ola bilmədiyi qələbə qazanıldı.

Buxaranın işğalı

1734–1735-ci illərdə İlbars xan xeyli sayda türkməni Xorasanı yağmalamaq üçün göndərdi. Onlar Aladağ və Samalqan bölgəsindəki Çameşgəzək kürdlərinə hücum edib yaömaladılar, lain sonda Əfşar ordusu tərəfindən məğlub edildilər. 1737-ci ildə Rzaqulu Mirzə Əfşar Bəlx və Əndixuy hakimlərini dəyişdirdikdən sonra Buxaraya yürüş etdi. Buxara hakimi Əbülfəz xan İlbars xandan yardım istədi və o, öz ordusu ilə Mavəraünnəhr yolu ilə yardım etməyə getsə də, yarı yoldan Rzaqulu Mirzənin ordusu ilə üzləşməkdən çəkinərək geri döndü. 1738-ci ildə İlbars xan Xorasanı ələ keçirmək üçün yürüş etdi, lakin Əbivərd ətrafındakı bir neçə yerlilər üzərində yürüş etdikdən sonra geri döndü.

Nadir şah Türküstanı ələ keçirməyi arzulayırdı. Bunun üçün ilk addım olaraq Amudərya üzərindən körpü tikdirdi. Bu körpü yüklü iki dəvənin yanaşı olaraq oranı keçməsi üçün belə əlverişli idi. Körpü tikintiləri 45 gün çəkdikdən sonra Nadirin əmri ilə körpünün hər iki sahilində istehkamlar ucaldıldı. Hər istehkama isə 5 min döyüşçü yerləşdirildi. Bu hazırlıqlardan sonra, Əfşar ordusu Nadir şahın komandanlığı altında Buxaraya doğru yürüşə başladı və ordunun yorğun olmasına rəğmən tez bir zamanda hücumlara başladı.

İlkin toqquşmalar

Amudərya sahilindəki düşərgədən Nadir şah Rzaqulu Mirzəyə 8 min nəfərlik qoşun veərərk Çarco şəhərini ələ keçirməyə göndərdi. Digər sərkərdəsi Əliqulu xanı isə çayın şərqindəki şəhərlərə doğru irəliləmək və tabe olmayan məntəqələri ələ keçirmək tapşırıldı. Rzaqulu Mirzə Çarcoya yaxınlaşdığı zaman şəhər çoxdan artıq boşaldılmışdı. Şəhərin əhalisi Əfşar ordusunun yaxınlaşdığını eşidib, şəhəri tərk edib Xarəzmə getmişdi. Əliqulu xan da güclü müqavimətlə qarşılaşmadan lazimi məntəqələri tabe etdi.

Buxara hakimi Əbülfəz xan Nadirin ordusunun gücündən qorxuya düşərək, vəziri Bi Atalığı Nadirin düşərgəsinə göndərdi. Elçini hörmətlə qarşılayan Nadir onun gətirdiyi sülh təklifini müsbət qarşılasa da, Əbülfəz xanın Qaragüldə görüşmə təklifini rədd etdi. Nadir, Əbülfəz xan əgər sülh istəyirsə özü onun düşərgəsinə gəlməli olduğunu bildirdi və bu istəyi qəbul edildi. Lakin bu zaman Əbülfəz xan müxtəlif tayfalardan toplanmış 100 min nəfərlik ordunun ona kömək etməyə hazır olduğu xəbərini aldı. O, bu ordu ilə həm Nadiri məğlub etməyin, həm də bölgədə nüfuzunu yüksəltməyin mümkünlüyü barədə düşündü və Nadirlə sül bağlı danışıqlarından imtina etdi. Türküstanın bir çox əyanları və qoşun başçıları da Əbülfəz xanın Nadirlə döyüşə girmək qərarını müdafiə etdilər. Sonda Əbülfəz xan ordularını hazırlayaraq Buxaranı tərk etdi. O, Nadiri Buxaranın iki fəsəngliyində yerləşən İslam adlanan məntəqədə qarşılamaq istəyirdi. Nadir Əbülfəz xandan xəbər çıxmayandan sonra öz kəşfiyyatçıları vasitəsiylə olan-bitənləri öyrəndi və sərkərdələri ilə müzakirələrə başladı.

Qoşunların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün Hacı xan Kürd və Qasım bəy Əfşarın rəhbərliyi altında 3 minlik bir dəstəyə qarovul vəzifəsi tapşırıldı. Bu qarovul dəstəsi Qatartut məntəqəsi yaxınlığında Əbülfəz xanın qarovul dəstəsi ilə üzbəüz gəldi və onlar arasında döyüş baş verdi. Ağır döyüşdən Nadirin dəstələri qələbə ilə çıxdılar.

Şəhərin ələ keçirilməsi

Nadir şahın artilleriyası Əbülfəz xanın qoşunlarına ağır itkilər yetirdi. Özbək və türkmən qüvvələrinin ilk dəfə rastlaşdıqları toplar və zənburəklər onlar arasındakı çaşqınlığı daha da artırdı. Xüsusilə, mərkəzdə olan qüvvələr bir-birinə dəydilər. Bununla belə, Əbülfəz xanın dəstələri geri çəkilmədilər. Mərkəzdən irəliləməyin mümkün olmadığını görəndə cinahlardan, topların işləmədiyi istiqamətlərdən hücumu davam etdirdilər. Hər halda qarşı tərəflərin qarşılıqlı səyləri yaxın döyüşün güclənməsinə zəmin yaratdı. Mövcud olan bütün gərginliyə baxmayaraq Nadir şah öz qoşunlarının əsas zərbə qüvvəsini Əbülfəz xanın dayandığı mövqelərə istiqamətləndirə bildi. Bu isə Türküstan qoşunlarının döyüş gücünü parçaladı. Ümumi sıraların parçalandığını görən Ağılı sərkərdəsi döyüş meydanını tərk edib geriyə üz tutdu. Belə olanda Əbülfəz xan da qələbəyə nail ola bilməyəcəyinə əmin oldu və Buxara qalasına sığındı.

Nadirə qarşı qələbə qazana bilməyəcəyini anlayan Əbülfəz xan yenidən elçi göndərərək sülhə razı olduğunu bildirdi. Nadir şah bu barışıq təklifini də qəbul etdi və hətta onun yanına gəlmiş elçilər vasitəsilə Əbülfəz xana qiymətli hədiyyələr də göndərdi. Həkim Atalığın gətirdiyi xəbəri eşidəndən sonra Əbülfəz xan da Nadir şaha qiymətli hədiyyələr göndərdi. Əbülfəz xanla barışıq əldə ediləndən sonra Nadir şah Buxaraya doğru hərəkət etdi. Buxara əhalisinə xətər yetirilməməsi üçün qoşunların təchizat məsələsini Nadir şah Həkim Atalığa həvalə etdi. Nadir şah Buxarada olduğu vaxt ərzində Həkim Atalıq onun qoşunlarının azuqəsini təmin etməli idi. Qoşun başçılarına isə tapşırıldı ki, ərzaq və iaşə məsələləri ilə bağlı döyüşçülər yerli əhalini narahat etməsinlər. Nadir şah tərəfindən nəsəğçilərə də göstəriş verildi ki, qoşunlar arasındakı intizamı nəzarət altında saxlasınlar. Nadirin əmrinə əsasən yerli əhaliyə toxunanlar və intizamı pozanlar həbs və edam edilməli idilər. Buxaraya daxil olandan sonra Nadir şahın adına xütbə oxundu və sikkə vuruldu. Səbz şəhərindən başlayaraq Səmərqəndə qədər olan ərazi Nadir şahın tabeliyi altına düşdü.

Nadir şah Əbülfəz xanı yenidən Türküstan şahı elan etdi. 1740-cı il oktyabr ayının 17-də o öz əli ilə Türküstanın şahlıq tacını ona verdi. Bununla bağlı, Türküstanın bütün vilayətlərinə fərman göndərildi, Nadir şaha itaəti qəbul edən yerli hakimlər öz vəzifələrində saxlandı. Əbülfəz xan bütün bunların qarşılığında sədaqətini itirməyəcəyini vəd etməklə bərabər, qızlarından birini Nadir şaha, birini isə Əliqulu xanla evləndirdi.

Fetəng döyüşü

Nadir şah hələ Buxarada olarkən İlbars xana məktub yazaraq Əbülfəz xan kimi tabe olmağını istədi, lakin bu təklif rədd edildi. Ilbars xan onu da qərara aldı ki, Məhəmmədəli xan Uşağın rəhbərliyi altında özbək, aral, yəmut və türkmən süvarilərindən ibarət 30 min nəfərlik qoşun dəstəsini Çarcoya göndərsin. Bu dəstə Nadir şahın qoşun dəstəsindən daha tez Çarcoya çatsın, Amu-Dərya üzərindəki keçidi dağıtsın və bununla da Nadir şah qoşunlarının çaydan keçidini çətinləşdirsin. İlbars xan əmin idi ki, Məhəmmədəli xanın rəhbərliyi altındakı qoşun dəstəsi ilə Nadir şahın qoşunlarını pərən-pərən salacaq və onu geri çəkilməyə məcbur edəcəkdir. Həmin qoşun dəstəsi Çarconun 6 millik məsafəsinə yetişəndə Nadir şah vəziyyətin nə yerdə olduğundan xəbər tutdu. Çarco yaxınlığında Amu-Dərya üzərindəki keçidin ələ keçirilməsi Nadir şahın Xarəzmə yürüşünü çətinləşdirəcəyi aydın idi. Ona görə Nadir şah qoşunların yükünü və təchizatını arxada buraxıb təcrübəli döyüşçülərdən ibarət dəstəsi ilə Çarcoya doğru hərəkəti sürətləndirdi. Arxada qalan yüklər və təchizat onları müşayiət edən dəstə ilə hərəkəti davam etdirib Çarcoda Nadir şaha birləşməli idi. Həmin dəstəyə rəhbərlik Rzaqulu Mirzəyə tapşırıldı. Nadir şahın rəhbərliyi altında olan dəstədə 20 min döyüşçü var idi. Bundan başqa Nadir şah Mərv bəylərbəyi Məhəmmədrza xan Qırxlıya xəbər göndərdi ki, Çarco ətrafında qarovula təyin edilmiş 3 minlik Mərv dəstəsi də ona qoşulsun. Mərv əhalisi türkmən və ya özbək tayfaları ilə daim düşmənçilikdə olduğu üçün Nadir şah Mərv dəstəsindən həmin tayfalara qarşı istifadə edilməsini faydalı sayırdı.

Avanqard dəstələrin toqquşmasında Nadirin dəstəsi üstün ayrıldı. Fetənk qalası yaxınlığında qarşı tərəflər üzbəüz gəldilər.Döyüş başlamazdan əvvəl hər iki tərəf öz qüvvələrini qruplaşdırdı. Mərkəz, sağ və sol cinahlar, pusqu və ehtiyat qüvvəsi müəyyənləşdirildi, onların hər birinə rəhbərlik təcrübəli sərkərdələrə tapşırıldı. 6 min nəfər olan yəmut döyüşçüləri dəstəsi də İlbars qoşunlarının çərxigərləri kimi döyüşə ilk qatılanlardan oldu. Onlar Nadir şah qoşunlarının hərəkət yollarını kəsib döyüşün qızışmasına səbəb oldular. Yəmut döyüşçüləri elə bir əzmkarlıq nümayiş etdirdilər ki, hətta cəbhənin iki istiqamətində Nadir şah qoşunlarının müqavimətini qırıb irəliləyə bildilər. Yəmutların irəliləməsinin təhlükəli hal almasına yol verməmək üçün Nadir şah dərhal özü döyüş meydanına atıldı və yəmut qoşunlarına doğru irəlilədi. Həmişə yəmut və Türküstan süvarilərinin talançı yürüşlərinə məruz qalan və yəmutlardan qisas almaq üçün fürsət axtaran əfşar, Mərv və Ətək süvariləri də Nadir şahı müşayiət edirdilər. Bu addımı ilə Nadir şah yəmutların müvəqqəti uğur qazandığı istiqamətdə qüvvə üstünlüyü yaratdı və çox tezliklə həmin qüvvə üstünlüyü hərbi üstünlüyə çevrildi. İrəliyə can atan yəmutlara ciddi zərbə endirildi və onların sıralarına bir vəlvələ salındı. Nadir şahın döyüşə atılması ilə döyüş meydanında gərginlik artdı. Bütünlükdə, Fetənk qalası ətrafında baş verənlərin real mənzərəsini yaratmaq mümkün olmasa da məlumdur ki, Nadir şah döyüşə qatıldığı istiqamətdə əldə etdiyi uğur ümumi nəticəyə də öz təsirini göstərdi. Nadir şahın sərt müqaviməti ilə qarşılaşandan sonra yəmut döyüşçüləri geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Onların bu addımı digər dəstələrə də öz təsirini göstərdi və İlbars xan növbəti qarşıdurmada da Nadir şah qoşunlarının şücaəti qarşısında aciz qalaraq geri qaçmalı oldu. Onun qüvvələrinin təqibi zamanı çoxlu öldürülən və əsir düşənlər oldu. Hezarəsb qalasına yetişmələri isə İlbars xan qoşunlarını məhv olmaqdan xilas etdi.

Hezarəsb və Xanəgah qalalarının ələ keçirilməsi

Hezarəsb qalası da Amudərya çayının sahilində, Fetənk qalasının 13 mil şimal-qərbində yerləşirdi. Həmin qala bölgənin ən güclü və mühasirəyə dözümlü qalalarından biri idi. Qalanın möhkəm divarları var idi. Divarların ətrafında qazılmış geniş xəndəklər Amudərya çayının suyu ilə doldurulmuşdu. Qalanın yaxşı qorunduğunu və istehkamların ucalığını görən Nadir şah Xanəgah qalasına hücum etmək qərarına gəlir. Çünki onun İlbars xanı açıq döyüşə çəkmək istəkləri baş tutmadı, bundan sonra İlbars xanın taxt-tacının, ailəsinin və xəzinəsinin Xanəgah qalasında saxlandığını eşidən Nadir ora hücum etməyin ən yaxşı qərar olduğunu düşünür. Belə olacağı halda İlbars xan da gizləndiyi qaladan çıxmağa məcbur olacaqdı. Həmin məqsədlə Nadir şah qoşunları ilə Xivəyə doğru hərəkətə başladı. Onun niyyətləri barədə məlumat alanda İlbars xan da Hezarəsb qalasını tərk etdi və çayın sahili ilə Xanəgah qalasına tərəf hərəkət etdi. Qarşı tərəflərin dəstələri müxtəlif istiqamətlərdən hərəkət edirdilər. İlbars xan təxminən Nadir şahla bir vaxtda qalaya yetişdi və qala daxilində mövqe tuta bildi. İlbars xan vəziyyətin mürəkkəbləşdiyini görüb Nadir şahla yeni bir döyüşə girməyi qərara aldı. Bu məqsədlə o, yəmut, təkə və türkmən dəstələrini döyüşə qızışdırdı. İlbars xan onlara çatdırdı ki, əgər Nadir şah Xarəzmi ələ keçirərsə, Çingiz xan kimi hamını qıracaq və ya əsir edəcəkdir. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, İlbars xanın 8 min nəfərlik dəstəsi Nadir şahla döyüşə atıldı. Döyüş başlananda İlbars xan da qoşunu ilə qaladan çıxdı və döyüş meydanına atıldı. Nadir şah öz döyüş tərtibini əvvəlki döyüşlərdə olduğu kimi qurdu. Cinahlar, onların mühafizəsi və s. elementlər olduğu kimi saxlanıldı və Nadir şahın özü də seçmə alaylarından biri ilə döyüşə qatıldı. "Aləm Ara-ye Naderi"nin məlumatından belə aydın olur ki, Rzaqulu Mirzə bu vaxt hələ Nadir şahın yanında idi və Xanəgah ətrafındakı açıq döyüşdə Nadir şah qoşunlarının sağ cinahı Rzaqulu Mirzəyə, sol cinahı Hacı xan Kürdə, Məhəmmədrza xan Qırxlıya və Məhəmmədəli bəy Qacara tapşırılmışdı. Qasım bəylə Xanəli xan Kukəlan tabeliyində olan qüvvələrlə sağ və sol cinahların ehtiyat qüvvəsini təşkil edirdilər.

Nadir şah

İlbars xan yenə də Nadir şahın qarşısında duruş gətirə bilməyərək geri çəkilməli və Xanəgah qalasına sığınmalı oldu. Qala uğrunda gedən və 3 gün davam edən döyüşlər nəticəsində qala divarları dağıdıldı. Qaladan çıxan əyanlar şəhər əhalisi və İlbars xan üçün aman dilədilər. Nadir İlbars xanın tabe olma təkliflərinə verdiyi cavabı xatırlatdı və sonda şəhər əhalisinə toxunulmayacağına təminat verdi. Həmçinin İlbars xanı da müzakirələr üçün öz düşərgəsinə dəvət etdi. İlbars xan ilk öncə bağışladı. Lakin onun əvvəl yanına gəlmiş olan və onun öldürdüyü Nadirin elçilərinin qohumları şahdan bağışlanma qərarını yenidən gözdən keçirməsini xahiş etdilər. Nəticədə, Nadir İlbars xanın edamı qərarını verdi. İlbars xanın yerinə Çingiz xanın nəslindən olan Məhəmməd xanın nəvəsi Tahir xan Xarəzmin hakimi təyin olundu.

Xivənin ələ keçirilməsi

Əbülxeyir xan qaçsa da Xivə əhalisi şəhər hakimi Əbdülrəhman bəyin təhriki ilə Nadir şaha qarşı müqavimət göstərməyi qərara aldı. Nadir şah şəhər əhalisinin yanına öz nümayəndələrini göndərib Xivənin təslim edilməsi şərtlərini müzakirə etmək istədi. Amma xivəlilər Nadir şahla danışıqlara getmədilər. Belə olanda Nadir şah Xivəni də mühasirəyə aldı. Nadir şah əvvəlcə Xivə qalasının divarları boyu su doldurulmuş xəndəkləri qurutdu və onun suyunu kənara axıda bildi. Bundan sonra isə həm qala divarları, həm də qalanın daxili güclü atəşə tutuldu və qala üzərinə hücum təşkil edildi. Bunun üçün qala ətrafına 18 ədəd top və 16 ədəd mina atan yerləşdirildi. Bu silahlardan üç gün davamlı şəkildə atılan atəşlər qala əhalisini çıxılmaz vəziyyətə saldı və qala daxilində təslim bayrağı qaldırıldı. Nadir şah Xivədə və Xarəzmin digər məntəqələrində çoxlu sayda xorasanlı əsirlərlə qarşılaşdı. Onların ümumi sayı 12 min nəfərə çatırdı. Nadir şah onların hamısını azad etdi. Geriyə hərəkətə başlamazdan əvvəl Nadir şah yerli əhali arasında özünə qoşun topladı. "Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"yə görə, Xarəzmin beş məşhur qalasından 4000 nəfər toplandı. Nadir şah bu dəstəyə baxış keçirdi və toplanan döyüşçüləri Xorasana gətirdi. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, Nadir şahın Xarəzmdə topladığı qoşun dəstəsinin sayı çox idi. Bu mənbənin məlumatına əsasən Nadir şah Aral özbəklərindən və Qaraqalpaq əhalisindən bütünlükdə 12 minlik dəstə təşkil etdi və bu dəstəni Xorasana göndərdi.

1740-cı ilin dekabrında Nadir iki həftə Xivədə keçirdikdən sonra Çarcoya, oradan Mərvə getdi.

Nəticə

Nadir şahın Mərkəzi Asiya yürüşü rəqibləri üçün fəlakətlə nəticələndi. Onun əsas rəqiblərinin hamısı — Əbülfəz xan, İlbars xan və Xivəni ona tabe etmək istəməyən Əbdülrəhman bəy darmadağın edildilər. Buxara və Xivə xanlıqları tamamilə Nadir şahın təsiri altına düşdülər və keçmiş rəqiblərin yerinə Nadir özünə yaxın hakimlər təyin etdi.

Lakin bu asılılıq uzun müddət davam etmədi. Nadir şahın 1747-ci ildə edam edilməsindən sonra Mərkəzi Asiyadakı xanlıqlar və bəyliklər yenidən müstəqilliklərini bərpa edə bildilər. Məsələn, Nadir şahın ölümündən sonra Nadir şah elan etdiyi Əbülfəz xan Nadirin keçmiş sərkərdələrindən olan Məhəmməd Rahim bəy (oraya Əbülfəz xana qarşı qalxmış üsyanı yatırmaq üçün göndərilmişdi)) tərəfindən edam edildi. O, Əbülfəz xanı edam etdi və Manqıt sülaləsinin əsasını qoyuldu.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Soucek, 2000. səh. 195
  2. "La stratégie militaire, les campagnes et les batailles de Nâder Shâh". www.teheran.ir. 2012. 2019-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 15 iyul 2022.
  3. Soucek, 2000. səh. 195-196
  4. ↑ "ILBĀRS KHAN". iranicaonline.org. 2012. 2021-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 15 iyul 2022.
  5. Süleymanov, 2001. səh. 394
  6. Süleymanov, 2001. səh. 394-395
  7. Süleymanov, 2001. səh. 396
  8. Süleymanov, 2001. səh. 397
  9. Süleymanov, 2001. səh. 398
  10. Süleymanov, 2001. səh. 398-399
  11. Süleymanov, 2001. səh. 401-402
  12. Süleymanov, 2001. səh. 403
  13. Süleymanov, 2001. səh. 405
  14. Süleymanov, 2001. səh. 406
  15. ↑ Soucek, 2000. səh. 179
  16. Pickett, 2016. səh. 494
  17. Panoevna, 2020. səh. 62-63
  18. Levi, 2017. səh. 39

Mənbə

  • Mehman Süleymanov. Nadir şah (PDF). Pərvin Darabadi (elmi redaktor). 741.
  • Panoevna, Toshova Sharifa. "Official And Unofficial Versions Of Bukhara's History: Comparative Analysis Of The Works Of "Tuhfa-Yi Shahi" And "Tarikh-I Salatin-I Manghitiya"". The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research. 2 (7). 2020-07-31: 60–69. doi:10.37547/tajiir/Volume02Issue07-11.
  • Pickett, James, "Nadir Shah's Peculiar Central Asian Legacy: Empire, Conversion Narratives, and the Rise of New Scholarly Dynasties", International Journal of Middle East Studies, 2016
  • Soucek, Svat, A History of Inner Asia, Oxford: Oxford University Press, 2000
  • Levi, Scott C., The Rise and Fall of Khoqand, 1709-1876, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2017

Dekabr 31, 2022
nadir, şahın, mərkəzi, asiya, yürüşü, xviii, əsrin, ortalarında, əfşar, imperiyası, nadir, şahın, hakimiyyəti, altında, mərkəzi, asiyanın, buxara, xivə, xanlıqlarının, ilhaqına, başladı, toqquşmalar, 1730, illərdə, meydana, çıxmışdı, zaman, nadir, hindistan, y. Nadir sahin Merkezi Asiya yurusu XVIII esrin ortalarinda Efsar imperiyasi Nadir sahin hakimiyyeti altinda Merkezi Asiyanin Buxara ve Xive xanliqlarinin ilhaqina basladi Ilk toqqusmalar 1730 cu illerde meydana cixmisdi Bu zaman Nadir Hindistan yurusunde idi ve onun varisi sahzade Rzaqulu Mirze Merkezi Asiyanin dovletleri uzerinde bir nece parlaq qelebe qazanmagi bacarmisdi Rzaqulunun Xiveni ele kecirmesi Xive hokmdari Ilbars xanin qezebine sebeb oldu ve o eks hucuma kececeyi ile bagli hedeler vermeye basladi Nadir ozu uzaqda olduguna gore ogluna herbi emeliyyatlari sonlandirmagi emr etdi Onun plani geri dondukden sonra daha parlaq emeliyyatlari oz komandanligi altinda heyata kecirmek isteyirdi Feteng doyusuNadir sahin Merkezi Asiya yurusu ve Nadirin yurusleriNadir sahin Ilbars xana qarsi doyusunun resmiTarix 1740Yeri Feteng Merkezi AsiyaSebebi Merkezi Asiyadan olan hucumlara cavab olaraq Nadir sahin yurusu Neticesi Nadir sahin qelebesi Erazi deyisikliyi Merkezi Asiya xanliqlari Xive Buxara Kokand Nadir sahdan asili oldu 1 Munaqise terefleriEfsar imperiyasi Buxara xanligi Xive xanligiKomandan lar Nadir sah Efsar Ebulfez xan Mehemmed Hakim II Ilbars xan Tereflerin quvvesiBilinmir 60 minden cox 2 Itkileraz coxXivenin ilhaq edilmesinden sonra Ilbars edam edildi ve onun yerine Ebulfez xan getirildi Nadir onun daha sadiq olacagini dusunurdu Bu yurusun neticesinde Sefeviler de daxil olmaqla regionda movcud olmus dovletlerden demek olar ki hec birisinin Merkezi Asiya uzerinde qazanmaga nail ola bilmediyi qelebe qazanildi 3 Mundericat 1 Buxaranin isgali 1 1 Ilkin toqqusmalar 1 2 Seherin ele kecirilmesi 2 Feteng doyusu 3 Hezaresb ve Xanegah qalalarinin ele kecirilmesi 4 Nadir sah 5 Xivenin ele kecirilmesi 6 Netice 7 Hemcinin bax 8 Istinadlar 9 MenbeBuxaranin isgali Redakte1734 1735 ci illerde Ilbars xan xeyli sayda turkmeni Xorasani yagmalamaq ucun gonderdi Onlar Aladag ve Samalqan bolgesindeki Camesgezek kurdlerine hucum edib yaomaladilar lain sonda Efsar ordusu terefinden meglub edildiler 1737 ci ilde Rzaqulu Mirze Efsar Belx ve Endixuy hakimlerini deyisdirdikden sonra Buxaraya yurus etdi Buxara hakimi Ebulfez xan Ilbars xandan yardim istedi ve o oz ordusu ile Maveraunnehr yolu ile yardim etmeye getse de yari yoldan Rzaqulu Mirzenin ordusu ile uzlesmekden cekinerek geri dondu 1738 ci ilde Ilbars xan Xorasani ele kecirmek ucun yurus etdi lakin Ebiverd etrafindaki bir nece yerliler uzerinde yurus etdikden sonra geri dondu 4 Nadir sah Turkustani ele kecirmeyi arzulayirdi Bunun ucun ilk addim olaraq Amuderya uzerinden korpu tikdirdi Bu korpu yuklu iki devenin yanasi olaraq orani kecmesi ucun bele elverisli idi Korpu tikintileri 45 gun cekdikden sonra Nadirin emri ile korpunun her iki sahilinde istehkamlar ucaldildi Her istehkama ise 5 min doyuscu yerlesdirildi Bu hazirliqlardan sonra Efsar ordusu Nadir sahin komandanligi altinda Buxaraya dogru yuruse basladi ve ordunun yorgun olmasina regmen tez bir zamanda hucumlara basladi Ilkin toqqusmalar Redakte Amuderya sahilindeki dusergeden Nadir sah Rzaqulu Mirzeye 8 min neferlik qosun veererk Carco seherini ele kecirmeye gonderdi Diger serkerdesi Eliqulu xani ise cayin serqindeki seherlere dogru irelilemek ve tabe olmayan menteqeleri ele kecirmek tapsirildi Rzaqulu Mirze Carcoya yaxinlasdigi zaman seher coxdan artiq bosaldilmisdi Seherin ehalisi Efsar ordusunun yaxinlasdigini esidib seheri terk edib Xarezme getmisdi Eliqulu xan da guclu muqavimetle qarsilasmadan lazimi menteqeleri tabe etdi 5 Buxara hakimi Ebulfez xan Nadirin ordusunun gucunden qorxuya duserek veziri Bi Ataligi Nadirin dusergesine gonderdi Elcini hormetle qarsilayan Nadir onun getirdiyi sulh teklifini musbet qarsilasa da Ebulfez xanin Qaragulde gorusme teklifini redd etdi Nadir Ebulfez xan eger sulh isteyirse ozu onun dusergesine gelmeli oldugunu bildirdi ve bu isteyi qebul edildi Lakin bu zaman Ebulfez xan muxtelif tayfalardan toplanmis 100 min neferlik ordunun ona komek etmeye hazir oldugu xeberini aldi O bu ordu ile hem Nadiri meglub etmeyin hem de bolgede nufuzunu yukseltmeyin mumkunluyu barede dusundu ve Nadirle sul bagli danisiqlarindan imtina etdi Turkustanin bir cox eyanlari ve qosun bascilari da Ebulfez xanin Nadirle doyuse girmek qerarini mudafie etdiler Sonda Ebulfez xan ordularini hazirlayaraq Buxarani terk etdi O Nadiri Buxaranin iki fesengliyinde yerlesen Islam adlanan menteqede qarsilamaq isteyirdi Nadir Ebulfez xandan xeber cixmayandan sonra oz kesfiyyatcilari vasitesiyle olan bitenleri oyrendi ve serkerdeleri ile muzakirelere basladi 6 Qosunlarin tehlukesizliyinin temin edilmesi ucun Haci xan Kurd ve Qasim bey Efsarin rehberliyi altinda 3 minlik bir desteye qarovul vezifesi tapsirildi Bu qarovul destesi Qatartut menteqesi yaxinliginda Ebulfez xanin qarovul destesi ile uzbeuz geldi ve onlar arasinda doyus bas verdi Agir doyusden Nadirin desteleri qelebe ile cixdilar Seherin ele kecirilmesi Redakte Nadir sahin artilleriyasi Ebulfez xanin qosunlarina agir itkiler yetirdi Ozbek ve turkmen quvvelerinin ilk defe rastlasdiqlari toplar ve zenburekler onlar arasindaki casqinligi daha da artirdi Xususile merkezde olan quvveler bir birine deydiler Bununla bele Ebulfez xanin desteleri geri cekilmediler Merkezden irelilemeyin mumkun olmadigini gorende cinahlardan toplarin islemediyi istiqametlerden hucumu davam etdirdiler Her halda qarsi tereflerin qarsiliqli seyleri yaxin doyusun guclenmesine zemin yaratdi Movcud olan butun gerginliye baxmayaraq Nadir sah oz qosunlarinin esas zerbe quvvesini Ebulfez xanin dayandigi movqelere istiqametlendire bildi Bu ise Turkustan qosunlarinin doyus gucunu parcaladi Umumi siralarin parcalandigini goren Agili serkerdesi doyus meydanini terk edib geriye uz tutdu Bele olanda Ebulfez xan da qelebeye nail ola bilmeyeceyine emin oldu ve Buxara qalasina sigindi 7 Nadire qarsi qelebe qazana bilmeyeceyini anlayan Ebulfez xan yeniden elci gondererek sulhe razi oldugunu bildirdi Nadir sah bu barisiq teklifini de qebul etdi ve hetta onun yanina gelmis elciler vasitesile Ebulfez xana qiymetli hediyyeler de gonderdi Hekim Ataligin getirdiyi xeberi esidenden sonra Ebulfez xan da Nadir saha qiymetli hediyyeler gonderdi Ebulfez xanla barisiq elde edilenden sonra Nadir sah Buxaraya dogru hereket etdi Buxara ehalisine xeter yetirilmemesi ucun qosunlarin techizat meselesini Nadir sah Hekim Ataliga hevale etdi Nadir sah Buxarada oldugu vaxt erzinde Hekim Ataliq onun qosunlarinin azuqesini temin etmeli idi Qosun bascilarina ise tapsirildi ki erzaq ve iase meseleleri ile bagli doyusculer yerli ehalini narahat etmesinler Nadir sah terefinden nesegcilere de gosteris verildi ki qosunlar arasindaki intizami nezaret altinda saxlasinlar Nadirin emrine esasen yerli ehaliye toxunanlar ve intizami pozanlar hebs ve edam edilmeli idiler Buxaraya daxil olandan sonra Nadir sahin adina xutbe oxundu ve sikke vuruldu Sebz seherinden baslayaraq Semerqende qeder olan erazi Nadir sahin tabeliyi altina dusdu 8 Nadir sah Ebulfez xani yeniden Turkustan sahi elan etdi 1740 ci il oktyabr ayinin 17 de o oz eli ile Turkustanin sahliq tacini ona verdi Bununla bagli Turkustanin butun vilayetlerine ferman gonderildi Nadir saha itaeti qebul eden yerli hakimler oz vezifelerinde saxlandi Ebulfez xan butun bunlarin qarsiliginda sedaqetini itirmeyeceyini ved etmekle beraber qizlarindan birini Nadir saha birini ise Eliqulu xanla evlendirdi 9 Feteng doyusu RedakteNadir sah hele Buxarada olarken Ilbars xana mektub yazaraq Ebulfez xan kimi tabe olmagini istedi lakin bu teklif redd edildi Ilbars xan onu da qerara aldi ki Mehemmedeli xan Usagin rehberliyi altinda ozbek aral yemut ve turkmen suvarilerinden ibaret 30 min neferlik qosun destesini Carcoya gondersin Bu deste Nadir sahin qosun destesinden daha tez Carcoya catsin Amu Derya uzerindeki kecidi dagitsin ve bununla da Nadir sah qosunlarinin caydan kecidini cetinlesdirsin Ilbars xan emin idi ki Mehemmedeli xanin rehberliyi altindaki qosun destesi ile Nadir sahin qosunlarini peren peren salacaq ve onu geri cekilmeye mecbur edecekdir Hemin qosun destesi Carconun 6 millik mesafesine yetisende Nadir sah veziyyetin ne yerde oldugundan xeber tutdu Carco yaxinliginda Amu Derya uzerindeki kecidin ele kecirilmesi Nadir sahin Xarezme yurusunu cetinlesdireceyi aydin idi Ona gore Nadir sah qosunlarin yukunu ve techizatini arxada buraxib tecrubeli doyusculerden ibaret destesi ile Carcoya dogru hereketi suretlendirdi Arxada qalan yukler ve techizat onlari musayiet eden deste ile hereketi davam etdirib Carcoda Nadir saha birlesmeli idi Hemin desteye rehberlik Rzaqulu Mirzeye tapsirildi Nadir sahin rehberliyi altinda olan destede 20 min doyuscu var idi Bundan basqa Nadir sah Merv beylerbeyi Mehemmedrza xan Qirxliya xeber gonderdi ki Carco etrafinda qarovula teyin edilmis 3 minlik Merv destesi de ona qosulsun Merv ehalisi turkmen ve ya ozbek tayfalari ile daim dusmencilikde oldugu ucun Nadir sah Merv destesinden hemin tayfalara qarsi istifade edilmesini faydali sayirdi 10 Avanqard destelerin toqqusmasinda Nadirin destesi ustun ayrildi Fetenk qalasi yaxinliginda qarsi terefler uzbeuz geldiler Doyus baslamazdan evvel her iki teref oz quvvelerini qruplasdirdi Merkez sag ve sol cinahlar pusqu ve ehtiyat quvvesi mueyyenlesdirildi onlarin her birine rehberlik tecrubeli serkerdelere tapsirildi 6 min nefer olan yemut doyusculeri destesi de Ilbars qosunlarinin cerxigerleri kimi doyuse ilk qatilanlardan oldu Onlar Nadir sah qosunlarinin hereket yollarini kesib doyusun qizismasina sebeb oldular Yemut doyusculeri ele bir ezmkarliq numayis etdirdiler ki hetta cebhenin iki istiqametinde Nadir sah qosunlarinin muqavimetini qirib irelileye bildiler Yemutlarin irelilemesinin tehlukeli hal almasina yol vermemek ucun Nadir sah derhal ozu doyus meydanina atildi ve yemut qosunlarina dogru ireliledi Hemise yemut ve Turkustan suvarilerinin talanci yuruslerine meruz qalan ve yemutlardan qisas almaq ucun furset axtaran efsar Merv ve Etek suvarileri de Nadir sahi musayiet edirdiler Bu addimi ile Nadir sah yemutlarin muveqqeti ugur qazandigi istiqametde quvve ustunluyu yaratdi ve cox tezlikle hemin quvve ustunluyu herbi ustunluye cevrildi Ireliye can atan yemutlara ciddi zerbe endirildi ve onlarin siralarina bir velvele salindi Nadir sahin doyuse atilmasi ile doyus meydaninda gerginlik artdi Butunlukde Fetenk qalasi etrafinda bas verenlerin real menzeresini yaratmaq mumkun olmasa da melumdur ki Nadir sah doyuse qatildigi istiqametde elde etdiyi ugur umumi neticeye de oz tesirini gosterdi Nadir sahin sert muqavimeti ile qarsilasandan sonra yemut doyusculeri geri cekilmek mecburiyyetinde qaldilar Onlarin bu addimi diger destelere de oz tesirini gosterdi ve Ilbars xan novbeti qarsidurmada da Nadir sah qosunlarinin sucaeti qarsisinda aciz qalaraq geri qacmali oldu Onun quvvelerinin teqibi zamani coxlu oldurulen ve esir dusenler oldu Hezaresb qalasina yetismeleri ise Ilbars xan qosunlarini mehv olmaqdan xilas etdi 11 Hezaresb ve Xanegah qalalarinin ele kecirilmesi RedakteHezaresb qalasi da Amuderya cayinin sahilinde Fetenk qalasinin 13 mil simal qerbinde yerlesirdi Hemin qala bolgenin en guclu ve muhasireye dozumlu qalalarindan biri idi Qalanin mohkem divarlari var idi Divarlarin etrafinda qazilmis genis xendekler Amuderya cayinin suyu ile doldurulmusdu Qalanin yaxsi qorundugunu ve istehkamlarin ucaligini goren Nadir sah Xanegah qalasina hucum etmek qerarina gelir Cunki onun Ilbars xani aciq doyuse cekmek istekleri bas tutmadi bundan sonra Ilbars xanin taxt tacinin ailesinin ve xezinesinin Xanegah qalasinda saxlandigini esiden Nadir ora hucum etmeyin en yaxsi qerar oldugunu dusunur Bele olacagi halda Ilbars xan da gizlendiyi qaladan cixmaga mecbur olacaqdi Hemin meqsedle Nadir sah qosunlari ile Xiveye dogru herekete basladi Onun niyyetleri barede melumat alanda Ilbars xan da Hezaresb qalasini terk etdi ve cayin sahili ile Xanegah qalasina teref hereket etdi Qarsi tereflerin desteleri muxtelif istiqametlerden hereket edirdiler Ilbars xan texminen Nadir sahla bir vaxtda qalaya yetisdi ve qala daxilinde movqe tuta bildi Ilbars xan veziyyetin murekkeblesdiyini gorub Nadir sahla yeni bir doyuse girmeyi qerara aldi Bu meqsedle o yemut teke ve turkmen destelerini doyuse qizisdirdi Ilbars xan onlara catdirdi ki eger Nadir sah Xarezmi ele kecirerse Cingiz xan kimi hamini qiracaq ve ya esir edecekdir Alem Ara ye Naderi ye gore Ilbars xanin 8 min neferlik destesi Nadir sahla doyuse atildi Doyus baslananda Ilbars xan da qosunu ile qaladan cixdi ve doyus meydanina atildi Nadir sah oz doyus tertibini evvelki doyuslerde oldugu kimi qurdu Cinahlar onlarin muhafizesi ve s elementler oldugu kimi saxlanildi ve Nadir sahin ozu de secme alaylarindan biri ile doyuse qatildi Alem Ara ye Naderi nin melumatindan bele aydin olur ki Rzaqulu Mirze bu vaxt hele Nadir sahin yaninda idi ve Xanegah etrafindaki aciq doyusde Nadir sah qosunlarinin sag cinahi Rzaqulu Mirzeye sol cinahi Haci xan Kurde Mehemmedrza xan Qirxliya ve Mehemmedeli bey Qacara tapsirilmisdi Qasim beyle Xaneli xan Kukelan tabeliyinde olan quvvelerle sag ve sol cinahlarin ehtiyat quvvesini teskil edirdiler 12 Nadir sah RedakteIlbars xan yene de Nadir sahin qarsisinda durus getire bilmeyerek geri cekilmeli ve Xanegah qalasina siginmali oldu Qala ugrunda geden ve 3 gun davam eden doyusler neticesinde qala divarlari dagidildi Qaladan cixan eyanlar seher ehalisi ve Ilbars xan ucun aman dilediler Nadir Ilbars xanin tabe olma tekliflerine verdiyi cavabi xatirlatdi ve sonda seher ehalisine toxunulmayacagina teminat verdi Hemcinin Ilbars xani da muzakireler ucun oz dusergesine devet etdi Ilbars xan ilk once bagisladi Lakin onun evvel yanina gelmis olan ve onun oldurduyu Nadirin elcilerinin qohumlari sahdan bagislanma qerarini yeniden gozden kecirmesini xahis etdiler 4 Neticede Nadir Ilbars xanin edami qerarini verdi Ilbars xanin yerine Cingiz xanin neslinden olan Mehemmed xanin nevesi Tahir xan Xarezmin hakimi teyin olundu 13 Xivenin ele kecirilmesi RedakteEbulxeyir xan qacsa da Xive ehalisi seher hakimi Ebdulrehman beyin tehriki ile Nadir saha qarsi muqavimet gostermeyi qerara aldi Nadir sah seher ehalisinin yanina oz numayendelerini gonderib Xivenin teslim edilmesi sertlerini muzakire etmek istedi Amma xiveliler Nadir sahla danisiqlara getmediler Bele olanda Nadir sah Xiveni de muhasireye aldi Nadir sah evvelce Xive qalasinin divarlari boyu su doldurulmus xendekleri qurutdu ve onun suyunu kenara axida bildi Bundan sonra ise hem qala divarlari hem de qalanin daxili guclu atese tutuldu ve qala uzerine hucum teskil edildi Bunun ucun qala etrafina 18 eded top ve 16 eded mina atan yerlesdirildi Bu silahlardan uc gun davamli sekilde atilan atesler qala ehalisini cixilmaz veziyyete saldi ve qala daxilinde teslim bayragi qaldirildi Nadir sah Xivede ve Xarezmin diger menteqelerinde coxlu sayda xorasanli esirlerle qarsilasdi Onlarin umumi sayi 12 min nefere catirdi Nadir sah onlarin hamisini azad etdi Geriye herekete baslamazdan evvel Nadir sah yerli ehali arasinda ozune qosun topladi Tarix e Cahanqosa ye Naderi ye gore Xarezmin bes meshur qalasindan 4000 nefer toplandi Nadir sah bu desteye baxis kecirdi ve toplanan doyusculeri Xorasana getirdi Alem Ara ye Naderi ye gore Nadir sahin Xarezmde topladigi qosun destesinin sayi cox idi Bu menbenin melumatina esasen Nadir sah Aral ozbeklerinden ve Qaraqalpaq ehalisinden butunlukde 12 minlik deste teskil etdi ve bu desteni Xorasana gonderdi 14 1740 ci ilin dekabrinda Nadir iki hefte Xivede kecirdikden sonra Carcoya oradan Merve getdi Netice RedakteNadir sahin Merkezi Asiya yurusu reqibleri ucun felaketle neticelendi Onun esas reqiblerinin hamisi Ebulfez xan Ilbars xan ve Xiveni ona tabe etmek istemeyen Ebdulrehman bey darmadagin edildiler Buxara ve Xive xanliqlari tamamile Nadir sahin tesiri altina dusduler ve kecmis reqiblerin yerine Nadir ozune yaxin hakimler teyin etdi Lakin bu asililiq uzun muddet davam etmedi Nadir sahin 1747 ci ilde edam edilmesinden sonra Merkezi Asiyadaki xanliqlar ve beylikler yeniden musteqilliklerini berpa ede bildiler Meselen Nadir sahin olumunden sonra Nadir sah elan etdiyi Ebulfez xan Nadirin kecmis serkerdelerinden olan Mehemmed Rahim bey oraya Ebulfez xana qarsi qalxmis usyani yatirmaq ucun gonderilmisdi 15 16 terefinden edam edildi O Ebulfez xani edam etdi ve Manqit sulalesinin esasini qoyuldu 15 17 18 Hemcinin bax RedakteIstinadlar Redakte Soucek 2000 seh 195 La strategie militaire les campagnes et les batailles de Nader Shah www teheran ir 2012 2019 07 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 iyul 2022 Soucek 2000 seh 195 196 1 2 ILBARS KHAN iranicaonline org 2012 2021 05 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 iyul 2022 Suleymanov 2001 seh 394 Suleymanov 2001 seh 394 395 Suleymanov 2001 seh 396 Suleymanov 2001 seh 397 Suleymanov 2001 seh 398 Suleymanov 2001 seh 398 399 Suleymanov 2001 seh 401 402 Suleymanov 2001 seh 403 Suleymanov 2001 seh 405 Suleymanov 2001 seh 406 1 2 Soucek 2000 seh 179 Pickett 2016 seh 494 Panoevna 2020 seh 62 63 Levi 2017 seh 39Menbe RedakteMehman Suleymanov Nadir sah PDF Pervin Darabadi elmi redaktor 741 Panoevna Toshova Sharifa Official And Unofficial Versions Of Bukhara s History Comparative Analysis Of The Works Of Tuhfa Yi Shahi And Tarikh I Salatin I Manghitiya The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research 2 7 2020 07 31 60 69 doi 10 37547 tajiir Volume02Issue07 11 Pickett James Nadir Shah s Peculiar Central Asian Legacy Empire Conversion Narratives and the Rise of New Scholarly Dynasties International Journal of Middle East Studies 2016 Soucek Svat A History of Inner Asia Oxford Oxford University Press 2000 Levi Scott C The Rise and Fall of Khoqand 1709 1876 Pittsburgh University of Pittsburgh Press 2017 Menbe https az wikipedia org w index php title Nadir sahin Merkezi Asiya yurusu amp oldid 6672263, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.