fbpx
Wikipedia

İttihad Partiyası

İttihad Partiyası, Qafqaz İttihad Firqəsi (1918–1920), Rusiyada Müsəlmanlıq "İttihad" (1917–1918), İttihadi-İslam, Milliyəti-İslam və ya Azərbaycan Milli Müdafiə İslam Partiyası— 1917–1920-ci illərdə Azərbaycanda açıq fəaliyyət göstərmiş, Ümumrusiya Müəssislər Məclisində, Zaqafqaziya Seymində, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasında, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində təmsil olunan və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində Müsavat və bitərəflər fraksiyasından sonra ən çox üzvü olan, ana müxalifət partiyası. İslam ideologiyasını siyasət səviyyəsinə qaldırmağa çalışan aparıcı təşkilat.

İttihad Partiyası

(Qafqaz İttihad Firqəsi)
Lider Qara bəy Qarabəyov
Sədri Qara bəy Qarabəyov (1918-1920)
Quruluş tarixi Sentyabr 1917
Dağılma tarixi 28 aprel 1920 (de-jure)
Birləşmə İttihadi-İslam Cəmiyyəti (1918)
Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyəti (1919)
Fədai-Hürriyyət (1919)
İslamiyyə Cəmiyyəti (1919)
İslam Təşkilatı (May,1920)
İslam-əl-Quran (1920)
Günəş Qafqaz (İyul, 1920)
Sələf Rusiyada Müsəlmanlıq Partiyası
İttihadi-İslam Cəmiyyəti
Baş qərargah Bakı
İdeologiya İslam birliyi
Şüar Yaşasın İttihadi-İslam, var olsun hürriyəti-ənam!
Parlamentdə
13 / 120
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti (27 aprel 1920)
3 / 44
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası
3 / 125
Zaqafqaziya Seymi
1 / 767
Ümumrusiya Müəssislər Məclisi
Bələdiyyədə
12 / 105
Bakı Şəhər Duması
10 / 74
Gəncə Şəhər Duması
Mətbuat orqanı İttihad qəzeti

Tarixi

Yaranması

Heybətqulu Məmmədbəyli xatirələrində, partiyanın 1917-ci ilin yayında Bakı şəhərində bir neçə şəxs tərəfindən Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsinin Təşkil Komitəsi yaradıldığı qeyd olunmuşdur.

1917-ci ilin dekabr ayının 4-də partiyanın gələcəkdə mətbu orqanı olacaq İttihad Ceyhun Hacıbəylinin rəhbərliyi ilə çapa başlamışdır. 1918-ci ilin fevralında Partiyalararası Komitənin ortaq mətbu orqanı Azərbaycan qəzeti təsis edilmişdir. Ceyhun bəy Hacıbəyli də bu qəzetə redaktor olaraq dəvət olunmuşdur. Beləliklə qapanma təhlükəsi ilə üz-üzə qalan İttihad qəzeti öz işçiləri və Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi rəhbərliyi ilə aparılan danışıqlar nəticəsində firqənin rəsmi mətbu orqanına çevrilir.

Fevral inqilabından sonra, 1918-ci ilin yanvar ayında Azərbaycan ərazisində formalaşmağa başlamış islamçı təşkilatlardan Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi və həmin ilin payızında Gəncədə təsis olunmuş İttihadi-İslam Cəmiyyəti vahid qurumda birləşərək İttihadi-İslam Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi adını almışdır.

Bəzi mənbələrdə partiyanın qurucusu Qara bəy Qarabəyov göstərilsə də, Qara bəy Qarabəyov xüsusi dəvətlə 1918-ci ildə partiyaya qatılmışdır. Bu müddətə qədər o partiyada qeyri-demokratik ünsürlərin olduğunu qeyd etmişdir.

Müsavat Partiyasının I Qurultayından sonra bir sıra şəxslər Müsavat sıralarından istefa vermiş və İttihad sıralarına daxil olmuşdur. Lakin 1918-ci ildə baş verən Mart hadisələrindən sonra partiyanın fəaliyyəti xeyli məhdudlaşmış, İttihad qəzetinin qapanmasına səbəb olmuş və sadəcə Zaqafqaziya Seymindəki fraksiyası ilə (Sultan Məcid Qənizadə, Mir Yaqub MehdiyevHeybətqulu bəy Məmmədbəyli) məhdudlaşmışdı. Burada Müsavatla həmrəylik göstərən İttihad daha sonra Türkiyə ilə həmrəylik fikri üzərində ixtilaf yaşamışdır. Həmrəyliyi dəstəkləyən Müsavat və demokratik bitərəflər fraksiyası üzvləri Xosrov bəy Sultanov, Qazı Əhməd bəy MəmmədovHəmid bəy Şahtaxtınski bu dönəmdən sonra İttihada yaxınlaşmağa başlamışdır.

Zaqafqaziya Seyminin İttihad fraksiyasının üzvləri 1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının üzvləri olmuşlar. İstiqlal Bəyannaməsinə fraksiya üzvü Heybətqulu bəy Məmmədbəyli leyhinə, Sultan Məcid Qənizadə isə bitərəf səsi vermişdir.

Bunlarla bərabər partiya daxilində qütbləşmə baş vermiş, partiya mühafizəkar və radikal qola bölünmüşdür. Radikalların üstünlük qazanmasıyla bir neçə muhafizəkar Müvəqqəti Mərkəzi Komitədən və partiyadan ayrılmışdır.

İnkişafı

Qütbləşmələrə baxmayaraq partiyanın vahid ideolagiya ətrafında cəmləşməsi, ideologiyasının tamamilə formalaşması partiyanın inkişafına və üzvlərinin sayının artmasına səbəb oldu.

Partiyanın əsas dayaqlarını təşkil edən qəzalarda inkişafı bu dönəmə təsadüf edir. Bunlara Quba qəzasının kəndləri, Göyçay, Şamaxı, Cavad qəzaları, Gəncə və Qarabağ quberniyaları daxil idi. İttihadın Qarabağ Komitəsi Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun köməkliyi ilə yaradılmışdır. Gəncə təşkilatı isə doktor Ağalar bəy Səfikürdlü, iqtisadçı Səmədağa Əbilov və hüquqşunas Şahmalıyevin liderliyində yaradılmışdır.

1919-cu ilin fevral ayının 2-də İttihad qəzetinin azərbaycanca nəşri bərpa olunmuş, fevralın 19-da isə isə rus dilində nəşri başlamışdır.

Bu dövrdə əvvəllər Müsavat üzvü olan Həmdulla əfəndi Əfəndizadəvə sonralar sədr müavini olan Qazı Əhməd bəy Məmmədbəyov partiya rəhbərliyinə gətirilmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində

1918-ci il dekabrın 7-də açılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinə İttihad Partiyası sayca ikinci böyük fraksiya (əvvəl 4, sonra isə 13 deputatla) idi. Yəni İttihad dönəmin ana müxalifət partiyasına çevrilmişdi. Parlamentdə fraksiyaya 1918-ci ilin sentyabrından Qara bəy Qarabəyli rəhbərlik etmişdir.

Fraksiya üzvlərindən 3-ü (Sultan Məcid Qənizadə, Mir Yaqub MehdiyevHeybətqulu bəy Məmmədbəyli) birbaşa Milli Şura tərkibindən daxil olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin Müsavat və bitərəflər fraksiyasından sonra ən böyük fraksiyası olmuşdur.

Parlamentdə İttihad fraksiyasının rəhbəri Qara Qarabəyli tərəfındən təqdim edilmiş bəyannamədə hakimiyyətin millətə məxsus olması ideyasının gerçəkləşməsi müsəlmanların istiqlal mübarizəsinin son məqsədi sayılırdı. Bəyannamədə Azərbaycandakı bütün xalqların sülh şəraitində yaşamalarının təmin olunması tələb edilirdi. İttihadçılar fəhlə məsələsində menşeviklərin proqramı ilə çıxış edərək, fəhlələrin səadətini təmin etməyə səy göstərəcəyini vəd edir, aqrar məsələdə isə torpağın pulsuz olaraq kəndlilərə paylanması təklifini irəli sürürdü. Onlar maliyyə sahəsində mütərəqqi gəlir vergisinin tətbiqini, digər vergilərin isə ləğvini tələb edirdilər. İttihad fraksiyası ibtidai məktəblərdə ümumi və icbari təhsilin bərqərar edilməsinə, məktəblərin milliləşdirilməsinə tərəfdar olduğunu bildirirdi.

İttihad fraksiyası parlamentin, əsasən, sağ cinahını təşkil edirdi. Bu fraksiya ölkədə siyasi üstünlüyə malik milli demokratik cərəyana qarşı sərt müxalifət mövqeyində durur və 1919-cu ilin dekabrınadək hökumət kabinetlərinin formalaşmasında iştirakdan imtina edirdi. İttihad fraksiyası hökumətə etimad göstərməyənlərin öncüllərindən idi. 1919-cu ilin yanvarında İttihad fraksiyası neft möhtəkirliyinə qarşı mübarizə barədə, 1918-ci ildə tədarük olunmuş taxıl məhsulunun talan edilməsi və Hacı Zeynəlabdin Tağıyev fabrikində beş satıcı ilə bağlı qanunsuzluqlar haqqında üç bənddən ibarət sorğu ilə hökumətə müraciət etmişdi. Fraksiyanın rəhbəri Qara bəy Qarabəyov bu məsələlərin nizamlanması üçün xüsusi müşavirə çağırmağı təklif etmişdi. Sorğularla əlaqədar hökumət üzvlərinin, hətta hökumət başçısı Fətəli xan Xoyskinin parlament qarşısında çıxışlarında verdiyi cavablarla hesablaşmayan Qarabəyov öz fraksiyası adından hökumətin izahatını qeyri-qənaətbəxş saydığını bildirib ona etimadsızlıq göstərilməsi tələbini irəli sürmüşdü. Müzakirələr nəticəsində aydın olmuşdu ki, hökumətə tam etimadsızlıq göstərilməsini yalnız İttihad Partiyası tələb edir. İttihad fraksiyası parlamentdən yeni hökumət kabinəsinin təşkil olunması tapşırığını alan Nəsib bəy Yusifbəylinin namizədliyini də müdafiə etməmişdi. Bununla belə, İttihad da yeni kabinetə daxil olmaq ehtimalını nəzərdən keçirirdi. O, Slavyan-rus və Erməni fraksiyaları istisna olmaqla, Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasını müdafıə edən bütün partiyaların parlament mərkəzinin yaradılmasını təklif etmiş və bildirmişdi ki, əks təqdirdə Müsavat-Sosialist mərkəzi adlandırılan mərkəz (əgər bu baş tutarsa) ölkəni səhvlərdən və müxalifətdən xilas edə bilməyəcək.

1919-cu ilin sentyabrında da hökumətə etimad məsələsi irəli sürülərkən İttihad fraksiyası qəti və açıq şəkildə buna qarşı çıxmışdı. İttihad yeni hökumətin Müsavat və İttihad fraksiyaları, həmçinin Bitərəflər fraksiyası əsasında formalaşdırılmasını təklif edirdi. 1919-cu ilin oktyabrında Müsavat fraksiyasına bitərəflərldən ayrılıb birləşən parlament üzvləri ilə Müsavat və bitərəflər fraksiyası qurulduqdan sonra, kabinetin tərkibi məsələsi təkrar müzakirə olunarkən İttihad Müsavatın daxili və xarici siyasət taktikası ilə prinsipial ixtilafda olduğuna görə, yeni hökumətin tərkibində iştirakdan imtina etməyi qərara aldı. Bununla yanaşı, Nəsib bəy Yusifbəylini bitərəf hökumət yaratmağa qadir olmayan məhdud partiya lideri hesab etdiyini bildirən İttihad onun təşkil etdiyi hər hansı hökumətə etimadsızlıq göstərilməsi haqqında qərar qəbul etdi. 1919-cu ilin dekabrında yeni hökumət kabinetinin formalaşdırılması zamanı İttihaddan 2 nəfər koalisiyaya daxil edildi. Həmid bəy Şahtaxtinski xalq təhsili və dini etiqad naziri (1920 il martın 5-dən 30-dək Nurməmməd Şahsuvarov), Sultan Məcid Qənizadə dövlət nəzarətçisi oldu. İttihad Partiyası yeni hökumətdə iki nazir vəzifəsi alsa da, fraksiyanın lideri Qara bəy Qarabəyov, öz "ənənəsinə" sadiq qalaraq, hökumətin proqramını kəskin tənqid edirdi. O, dövlət məmurlarını rüşvətxorluqda, vəzifədən sui-istifadədə ittiham etmiş, "respublika qəzalarını tamamilə yaddan çıxaran" Xalq Maarifi Nazirliyini isə kəskin tənqid atəşinə tutmuşdu. Müsavat Partiyası ittihadçıların müqavimətini neytrallaşdırmaq niyyəti ilə onlara koalisiya təklif etmişdi. İttihad hökumətə daxil olmaq təklifı müqabilində üç şərt irəli sürmüşdü:

  1. Bütün müsəlman partiyalarının koalisiyasına riayət olunsun;
  2. Daxili işlər naziri portfeli Məmməd Həsən Hacınskiyə verilsin;
  3. Dövlət nəzarəti vəzifəsi bu partiyanın nümayəndəsinə həvalə edilsin.

Dövlət nəzarəti vəzifəsini ələ keçirən ittihadçılar bildirirdilər ki, dövlət strukturlarındakı qanunsuzluqlara və sui-istifadə hallarına görə müsavatçılar daha çox məsuliyyət daşıyırlar. İttihad Müsavatı dövlət vəsaitindən qanunsuz olaraq özünün partiya təbliğatı üçün istifadə etməkdə ittiham edirdi. İttihad bir sıra məsələlərə münasibətdə qismən bolşevikpərəst mövqedən çıxış edirdi. Bu fraksiya Qərb imperializminə qarşı mübarizədə kommunistlərlə ittifaqa çağırır, rus Sovet ordusunun Antantaya qarşı mübarizə aparan Türkiyəyə yardım etməsi üçün Azərbaycana buraxılmasını tələb edirdi. Müsavatın Məmmədhəsən Hacınskini daxili işlər naziri vəzifəsindən geri çağırmaq niyyətindən xəbər tutan İttihad hökumət koalisiyası haqqında qərar qəbul etmişdi. Yeni təyinatlardan razı qalmadığını bildirən İttihad fraksiyası baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyliyə partiyalarla məsləhətləşməyi və Hacınskini nazir vəzifəsində saxlamağı təklif etdi. İttihadçılar Müsavatı hakimiyyəti zorla ələ keçirməkdə günahlandırırdılar. Onlar hökumətin kommunistlərə qarşı gördüyü tədbirlərin də əleyhinə çıxırdılar. İttihad nümayəndələri hökumətin tərkibindən çıxaraq, Müsavatın hakimiyyətdən getməsinə çalışır, əks halda, hökumətdə iştirakdan imtina edəcəkləri ilə hədələyirdilər. 1920-ci ilin aprelində hakimiyyətin kommunistlərə təhvil verilməsi haqqında ultimatumun müzakirəsi zamanı İttihad fraksiyası hakimiyyətin təhvil verilməsi təklifini müdafiə etdi. Beləliklə, Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalına əlverişli şərait yaradıldı.

I Qurultay

1919-cu ilin aprel ayının 10-da partiyanın I qurultayı keçirilmişdir. Bakı Şəhər İdarəsinin binasında keçirilən qurultaya hər 20 nəfərə 1 nümayəndə prinsipi ilə 300 qurultay nümayəndəsi çağrılmışdı.Bu nümayəndələr Bakı, Qazax, Ağdam, Ağdaş, GöyçayQuba bölgələrindən çağrılmışdı. Qurultayı Qara bəy Qarabəyov açmışdır. Qurultayda partiyanın adı Qafqaz İttihad Firqəsi olaraq dəyişdirilmişdir. Həmçinin qurultayda 22 nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitə üzvləri seçilmişdir.

Aprel ayının 14-də yeni təşkil olunan Mərkəzi Komitənin plenar iclası keçirilmişdir. İclasda 11 nəfərdən ibarət İcraiyyə Komitəsi yaradılmışdır. Bu heyəti keçmiş müvəqqəti Mərkəzi Komitəsinin üzvlərindən Qara bəy Qarabəyov, Sultan Məcid QənizadəQazı Əhməd bəy Məhəmmədbəyov daxil idi. İclasda gizli səs vermə keçirilmiş və Qara bəy Qarabəyov partiyanın sədri, Sultan Məcid QənizadəQazı Əhməd bəy Məhəmmədbəyov sədr müavinləri və Hacı ağa Babayev isə xəzinadar seçilmişdir.

Qurultaylar arası dövr

Bu qurultaydan sonra partiya sıraları xeyli genişləmiş və partiya inkişaf etmişdir. Partiyada təşkilatlanması sürətlənmiş və Quba, Göyçay, Gəncə, Zəngəzur, Qarabağ, Zaqatala, Şəki, Qax, Cavanşir, Ağdam, Şuşa, Cəbrayıl və Kürdəmir bölgələrində partiyanın yerli təşkilatları inkişaf etmişdir. Həmin dövrdə Şuşada fəaliyyət göstərən Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyəti partiyaya birləşmiş və partiyanın 1919-cu ilin sentyabr ayının 2-də Qarabağ quberniya komitəsinin yaradılmasına səbəb olmuşdur. Komitəyə sədr doktor Fərhad bəy Ağayev, Rəyasət Heyətinin sədr müavini doktor Səməd bəy Mehmandarov və Məhəmməd Zülfüqar Axundov seçilmişdir. 1919-cu ilin dekabr ayında Şəkidə doktor Salman bəy Şirinbəyli və Zaqatalada mühəndiz Məhəmməd bəy Sultanov liderliyində mərkəzi qəza şöbələri yaradılmışdır. Bakı kəndlərindən də partiyaya axın çoxalmaqda idi. 1919-cu ilin iyul-sentyabr aylarında Balaxanı, Suraxanı, Bibiheybət, Ramana, Sabunçu kəndlərində, Benkendorf mədən dairələrində partiyanın yerli şöbələri yaradılmışdır. Bakının Bülbülə, Əmircan və digər kəndlərində isə partiyanın yerli təşkilatları 1917-ci ildən fəaliyyət göstərirdi.

Bu dövrdə Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyəti ilə yanaşı Cəbrayılda fəaliyyət göstərən Fədai Hürriyyət, Göyçayda fəaliyyət göstərən İslamiyyə Cəmiyyəti İttihada birləşmişdi.

1920-ci ilin yanvar ayında İttihadın artıq 600-dan çox yerli şöbəsi var idi. Bunun nəticəsində partiya ölkənin iri mərkəzlərində 30 iri komitə yaratmışdır. Ölkənin ana müxalifət partiyası və təşkilatlanmış ən güclü partiyalarından biri olan İttihad Mərkəzi Komitənin üzvləri və sədr Qara bəy Qarabəyov daxil olmaqla müxtəlif qəzaları, bölgələri və kəndləri gəzir, oralarda nitqlər söyləyir və yerli əhalinin şikayətlərini dinləyirdi.

Bütün bunların nəticəsində partiya xüsusilə Nuxa, Zaqatala, Ərəş və Göyçay qəzalarında ən nüfuzlu quruma çevrilmişdi.

1919-cu ilin iyun ayında İttihad Nuru Paşanın həbsdən azad edilməsi tələbiylə Qazax, Nuxa, ŞuşaAğdam da etiraz mitinqləri keçirmişdir. İyul ayında isə İttihad Gəncədə dağlılarla birgə Denikinin Şimali Qafqaza hücumuna qarşı mitinq keçirmişdir. Oktyabr ayının 22-də isə eyni məqsədlə Bakıda böyük bir mitinq təşkil edilmişdir.

İttihad cəmiyyətdə keçirdiyi "Bir piyalə çay" xeyriyyə məclisləri ilə də məşhurlaşmışdı. Ziyalılar tərəfindən xüsusi sevinclə qarşılanan bu məclislərdə Türkiyədən, İrandan qonaqlar iştirak etmişdir.

1919-cu ilin mayında Mərkəzi Komitənin qərarı ilə təşkilat strukturu təkmilləşdirilmişdir. Belə ki, MK-nın 11 nəfərdən ibarət İcraiyyə Komitəsi ləğv edilmiş, əvəzinə MK tərkibində təbliğat, təşviqat, maliyyə və nəşriyyat komissiyaları yaradılmışdır. Komissiyalara nəzarət isə sədrin ikinci müavininə həvalə olunmuşdur. Həmçinin partiyanın 7 nəfərdən ibarət Rəyasət Heyəti təşkil olunmuşdur. Rəyasət heyətinə sədr, onun 2 müavini, məsul katib və 3 digər üzv daxil idi. 1919-cu ilin iyununda isə MK nəzdində hüquq şöbəsi yaradıldı.

II Qurultay

1920-ci ilin yanvar ayının 25-də saat 1-də Bakı İctimai Məclisinin zalında partiyanın II Qurultayı keçirildi. Qurultaya hər 100 nəfərə 1 nümayəndə prinsipi ilə Gəncə, Qarabağ, Nuxa, Ərəş, Göyçay, Şamaxı, Qazax, Bakı, LənkəranCavad qəzalarındakı partiyanın bütün yerli təşkilatlarından ümumilikdə 1000 qurultay nümayəndəsi iştirak etmişdir. 4 gün davam edən qurultayın birinci açılış günündə təbrik nitqləri söylənmiş, bütün siyasi partiyalardan və əksər ictimai təşkilatlardan, Müsəlman Qadın Cəmiyyətlərindən nümayəndələr və müxtəlif ölkələrin respublikada səfirləri iştirak etmiş, çıxışlar etmişdir. Bundan sonra Rəyasət Heyətinə seçkilər keçirilmiş, partiya proqramına bir sıra dəyişikliklər edilmiş və daha sonra Qara bəy Qarabəyovun nitqi dinlənilmişdir.

Qurultayda bütün torpaqların qeyd-şərtsiz və pulsuz əkinçilərə paylanması qərarı partiya məramnaməsinə əlavə olunmuşdur. Həmçinin qurultayda Mərkəzi Komitəyə proqrama dəyişikliklər etmə, Mərkəzi Komitəyə yeni üzvləe əlavə etmək səlahiyyətləri verilmişdir.

Qurultayda Rəyasət Heyətinin üzvləri olaraq sədr Qara bəy Qarabəyov, müavinlər Sultan Məcid QənizadəQazı Əhməd bəy Məmmədbəyov, MK üzvləri Heybətqulu bəy Məmmədbəyov, Cəmil bəy Lənbəranski, Əsəd bəy Əmirov, fəxri katib Süleyman bəy Musabəyli seçilmişdir.

Yeni tərkibdə Mərkəzi Komitəyə İttihad fraksiyasının üzvləri birbaşa, bilavasitə daxil edilmişdir. Yeni tərkib aşağıdakı şəkildə olmuşdur:

Yanvarın 31-də Mərkəzi Komitənin iclasında aşağıdakı üzvlər Mərkəzi Komitəyə üzv qəbul edilmişdir:

  1. Nəcəf bəy Vəzirov
  2. Azad bəy Əmirov
  3. Həbib bəy Mahmudbəyov
  4. Mirməhəmməd Mirbağırzadə
  5. Mahmud Quluzadə
  6. Xəlil bəy Sultanov
  7. Süleyman bəy Musabəyli
  8. Əlisgəndər Cəfərzadə
  9. Şirəli Zeynalzadə
  10. Məhəmməd bəy Bakıxanlı

Gizli fəaliyyət

Aprel işğalından (1920) sonra açıq fəaliyyətini dayandırmışdı. Partiyanın bir çox üzvləri 20–30-cu illərin antisovet üsyanlarında fəal iştirak etmiş, repressiyaya məruz qalmışlar.

1920-ci ilin yayından gizli fəaliyyət göstərən İttihadın bazasında bir neçə siyasi təşkilatlar yarandı. Əksər qəzalarda fəaliyyət göstərməyə davam edən İttihadın oralarda liderləri Xəlil Şakirzadə, Y.Musayev, S.Kərimov və M.Əlimərdanoğlu idi.

1920-ci ilin mayında İttihad Partiyası "İslam" ilə birləşərək İttihadi-İslam adını aldı. Daha sonra isə İttihadi-İslam İslam-əl-Quran təşkilatı ilə birləşdi və Milliyəti-İslam adını aldı. 1921-ci ilin iyunun 3-də Gəncədə Milliyəti-İslam və "Günəş Qafqaz" təşkilatı birgə konfrans keçirdi. Konfransda hər iki partiya birləşərək Azərbaycan Milli Müdafiə İslam Firqəsi adını aldı. Yeni təşkil olunan partiyanın sədri Cabbar Qoşqarov, sədrin müavini Əli Səmədov, partiyanın katibi isə Abbas bəy Usubbəyov (Nəsib bəy Yusifbəylinin qardaşı) seçildi. Partiyanın 21 nəfərdən ibarət MK tərkibi formalaşdırıldı. Bundan əlavə Xosrov Əfəndiyevin rəhbəri, İsfəndiyar Məmmədovun köməkçi olduğu hərbi şöbə, Seyidəli İsrafilverdiyevin rəhbərlik etdiyi təbliğat-təşkilat şöbəsi yaradıldı. Xəlil Şakirov və Tahir Quliyev isə Türkiyə ilə əlaqəçilər təyin edildi.

Azərbaycan Fövqəladə Komitəsi belə hesab edirdi ki, qarşısına silahlı üsyanla sovet hakimiyyətini yıxmaq məqsədi qoyan bu partiyanın hər bir üzvü həlledici məqamda özləri ilə ən azı on nəfəri hərəkata qoşmağa qabil idi. Buna görə də Az. ÇK (FK) önləyici tədbirlər görmək üçün yerlərə xüsusi dəstlər göndərdi. Aparılan əməliyyatlar nəticəsində 1921-ci ilin iyununda AMMİF-in rəhbərlik də daxil olmaqla 230 nəfər fəal üzvü həbs edildi. Həbs edilənlərdən 22 nəfəri güllələndi (əsasən rəhbərlik), 61 nəfər 5 il müddətinə, 15 nəfər 1 il müddətinə azadlıqdan məhrum edildi; 14 nəfərə isə 5 il icbari həbs cəzası hökmü oxundu.

1922-ci ildə keçmiş ittihadçılar tərəfindən Göyçayda Ədalət-İslam Partiyası da yaradılmışdır.

1920-ci ildə keçmiş ittihadçılar "Vətən və ya ölüm təşkilatı" vasitəsilə antisovet tədibrləri keçirmişdir.

Mühacirətdə

Türkiyəyə mühacirət edən Xosrov bəy Sultanov orada mühacir İttihad Partiyasının sədri seçilmişdir. Mühacirətdə mütəmadi olaraq Müsavat Partiyasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə əlaqə saxlayan Xosrov bəy Sultanov hətta yenidən müstəqillik qazanıldığı halda Müsavat və İttihaddan ibarət koalisyon hökumət qurulması razılığına gəlmişdir.

İdeologiyası

İdeoloji əsasını o dövrün ittihadi-islam, islam modernizmi, islam reformizmi kimi populyar nəzəriyyələr təşkil edirdi. İttihadçılıq ideologiyasının ana xətti ideal islama, Məhəmməd Peyğəmbər dövrünün mövhumat və xurafatdan uzaq ənənələrinə qayıdış prinsipi idi. Partiya demokratiya, azadlıq, bərabərlik kimi prinsiplərinin açıqlanmasına xüsusi fikir verirdi.

"Yaşasın İttihadi-İslam, var olsun Hürriyyəti-ənam" epiqrafı ilə nəşr olunan "Müsəlmanlıq" qəzetinin ilk məqaləsində yazılırdı:

  "Firqə ibarət olacaq o adamlardankı, İslamiyyətin əsasını hər şeydən əziz və mötəbər tutsun va ona əməl etsin və ġəriətimizin ehkamının hürriyyətlə gözəl imtizac etdiyinə qail olub bu ahəngi ixlal etməsin və hər ikisinə canla və malla müdafiə olsun"  

İttihadçı ideoloqlar İslam dünyasınm ümumi tənəzzülünü, mədəni, iqtisadi-siyasi geriliyini, müsəlman ölkələrinin Avropa dövlətlərinin müstəmləkələrinə çevrilməsinin səbəblərini də, klassik ittihadda olduğu kimi, Məhəmməd dövründən sonra İslamın "ehkami-nəzəriyyə, məna və ruhinin büsbütün dəyişdirilməsi, zülm və müstəbidliyin hökm fərma olması" ilə əlaqələndirirdilər. Günahkar isə "əski müstəbid hökmdarlar, bizə cəfa eyləyən vəzirlər, böyüklər, əyrini doğru göstərən üləmalar", "sırf kəndi mənafe və mövqeləri üçün İslamdakı kəlam və əfkara mane olduqlarından İslamların geri qalmasını icab etdirənlər" elan olunurdu

Rəhbərlik

Sədr
Başlama
Bitmə
1.
.
 
Qara bəy Qarabəyov
10 aprel 1919
28 aprel 1920

Hökumətdə

1920-ci ilin ikinci yarısında partiya sədrinin birinci müavini Sultan Məcid Qənizadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti sədrinin müavini vəzifəsinə seçilmişdi.

İlk 4 hökumətin 4-də də koalisiya ortaqlığı təklif olunmayan İttihad Müsavatı hökuməti və parlamenti əlində saxlayaraq gələcəkdəki parlament seçkilərini lehinə çevirmək üçün vəzifələrdən sui-istifadə etməsiylə ittiham edirdi. İttihada görə Vahid Rusiya prinsipindən çıxış edən Slavyan-rus Cəmiyyəti fraksiyasının və Daşnaksütun fraksiyasının, hansı ki parlamentdə hər ikisi İttihaddan daha az millətvəkilinə sahib idi, I Yusifbəyli hökumətində təmsil olunması partiyanın iddiasını təsdiq edirdi. İttihad özünün hər cürə koalisiyaya razı, açıq və hazır olduğunu bildirirdi.

İttihad 1919-cu ilin sonlarında təşkil olunmuş II Yusifbəyli hökumətində təmsil edilmişdi. Hökumətdə Dini Etiqad və Maarif naziri vəzifəsini İttihad üzvü Həmid bəy Şahtaxtinski, Dövlət Müfəttişi postunu isə Heybətqulu bəy Məmmədbəyli tuturdu. 5 mart 1920-ci il tarixində Həmid bəy Şahtaxtinski öz vəzifəsindən istefa verdi, onun yerinə İttihad üzvü Nurməmməd bəy Şahsuvarov təyin olundu. Bu hökumət 30 mart 1920-ci ildə dağıldı.

Seçkilərdə

Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi daimi olaraq Müsavatın ən güclü rəqiblərindən hesab olunmuş və ana müxalifət mövqesində olmuşdur. Rusiyada Müsəlmanlıq Partiyası 1917-ci ildə həm Bakı Şəhər Dumasına, həm də Rusiya Müəssislər Məclisinə keçirilən seçkilərdə müstəqil şəkildə iştirak etmişdi.

Yerli

  Əsas məqalə: Bakı Şəhər Dumasına seçkilər (1917)

Yeni yaranmış partiya olmasına və bələdiyyə ilə bağlı proqramı belə olmayan firqə Bakı Şəhər Dumasına seçkilərdə 8 mindən çox səs toplayaraq Bakı Şəhər Dumasında 12 deputatla (qlasnı) təmsil olunma haqqı qazanmışdır. Bu seçkilərdə Milli Komitə və Müsavatın ortaq siyahısı 10 min səs toplayaraq 15 deputat çıxara bilmişdi

Parlament

İl Sədr Nəticələri
Səs % Yer
1917
-
66 504
0,14 %
1 / 767
Yeni

Noyabrın 26–29-da Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi müstəqil şəkildə qatıldığı Rusiya Müəssislər Məclisinə seçkilərdə 66 504 (0,14%) səs toplayaraq 1 deputat yeri qazanmışdı. Bu seçkilərdə Müsavat 615,816 (1,34%) səs toplamış və 10 deputat yeri qazanmışdır. Bu seçkilərdə Gəncədəki İttihadi-İslam Cəmiyyəti müstəqil iştirak etmişdir.

Qeydlər

  1. Xosrov bəy Sultanov İttihadın üzvü olmamışdır. O sadəcə partiyanın təşkilatı işlərində yaxından iştirak etmişdir.
  2. Qubanın Qalagah kəndində Müsavatın yerli təşkilatının yaradıcısı olmuşdur.
  3. Bu da həmin dövrdə partiyanın 6000 üzvü olduğunu göstərir.
  4. Bu o deməkdir ki, həmin ərəfədə partiyanın təxmini 10 000 üzvü olmuşdur.

Mənbə

Ədəbiyyat

  • Azərbaycan Respublikasının Parlamenti. Bakı. 2008, 519 s.
  • Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, 440 s.
  • Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I kitab. — Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, 976 səh.
  • Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). II kitab. — Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, 992 səh.
  • Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları 1918-ci il
  • Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001;
  • Mustafayev Q., XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda İslam ideologiyası və onun tənqidi, B., 1973;
  • Göyüşov A., Azərbaycanda İttihadçılıq, B., 1997;
  • Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu — XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999;
  • Агамлиева Н., Худиев Р., Азербаиджанская Республика. Страницы политической истории. 1918–1920, Б., 1994.

İstinadlar

  1. İttihad Partiyası // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II. Bakı: "Lider". 2005. səh. 110. ISBN 9952-417-44-4.
  2. "Arxivlənmiş surət". 2021-05-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-01.

Həmçinin bax

ittihad, partiyası, qafqaz, ittihad, firqəsi, 1918, 1920, rusiyada, müsəlmanlıq, ittihad, 1917, 1918, ittihadi, islam, milliyəti, islam, azərbaycan, milli, müdafiə, islam, partiyası, 1917, 1920, illərdə, azərbaycanda, açıq, fəaliyyət, göstərmiş, ümumrusiya, mü. Ittihad Partiyasi Qafqaz Ittihad Firqesi 1918 1920 Rusiyada Muselmanliq Ittihad 1917 1918 Ittihadi Islam Milliyeti Islam ve ya Azerbaycan Milli Mudafie Islam Partiyasi 1917 1920 ci illerde Azerbaycanda aciq fealiyyet gostermis Umumrusiya Muessisler Meclisinde Zaqafqaziya Seyminde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinde temsil olunan ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinde Musavat ve biterefler fraksiyasindan sonra en cox uzvu olan ana muxalifet partiyasi Islam ideologiyasini siyaset seviyyesine qaldirmaga calisan aparici teskilat 1 Ittihad Partiyasi Qafqaz Ittihad Firqesi Lider Qara bey QarabeyovSedri Qara bey Qarabeyov 1918 1920 Qurulus tarixi Sentyabr 1917Dagilma tarixi 28 aprel 1920 de jure Birlesme Ittihadi Islam Cemiyyeti 1918 Susa Xeyriyye Cemiyyeti 1919 Fedai Hurriyyet 1919 Islamiyye Cemiyyeti 1919 Islam Teskilati May 1920 Islam el Quran 1920 Gunes Qafqaz Iyul 1920 Selef Rusiyada Muselmanliq Partiyasi Ittihadi Islam CemiyyetiBas qerargah BakiIdeologiya Islam birliyiSuar Yasasin Ittihadi Islam var olsun hurriyeti enam Parlamentde 13 120 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti 27 aprel 1920 3 44 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasi3 125 Zaqafqaziya Seymi1 767 Umumrusiya Muessisler MeclisiBelediyyede 12 105 Baki Seher Dumasi10 74 Gence Seher DumasiMetbuat orqani Ittihad qezeti Mundericat 1 Tarixi 1 1 Yaranmasi 1 2 Inkisafi 1 3 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinde 1 4 I Qurultay 1 5 Qurultaylar arasi dovr 1 6 II Qurultay 1 7 Gizli fealiyyet 1 8 Muhaciretde 2 Ideologiyasi 3 Rehberlik 4 Hokumetde 5 Seckilerde 5 1 Yerli 5 2 Parlament 6 Qeydler 7 Menbe 7 1 Edebiyyat 7 2 Istinadlar 8 Hemcinin baxTarixi RedakteYaranmasi Redakte Heybetqulu Memmedbeyli xatirelerinde partiyanin 1917 ci ilin yayinda Baki seherinde bir nece sexs terefinden Rusiyada Muselmanliq Firqesinin Teskil Komitesi yaradildigi qeyd olunmusdur 1917 ci ilin dekabr ayinin 4 de partiyanin gelecekde metbu orqani olacaq Ittihad Ceyhun Hacibeylinin rehberliyi ile capa baslamisdir 1918 ci ilin fevralinda Partiyalararasi Komitenin ortaq metbu orqani Azerbaycan qezeti tesis edilmisdir Ceyhun bey Hacibeyli de bu qezete redaktor olaraq devet olunmusdur Belelikle qapanma tehlukesi ile uz uze qalan Ittihad qezeti oz iscileri ve Rusiyada Muselmanliq Firqesi rehberliyi ile aparilan danisiqlar neticesinde firqenin resmi metbu orqanina cevrilir Fevral inqilabindan sonra 1918 ci ilin yanvar ayinda Azerbaycan erazisinde formalasmaga baslamis islamci teskilatlardan Rusiyada Muselmanliq Firqesi ve hemin ilin payizinda Gencede tesis olunmus Ittihadi Islam Cemiyyeti vahid qurumda birleserek Ittihadi Islam Rusiyada Muselmanliq Firqesi adini almisdir Bezi menbelerde partiyanin qurucusu Qara bey Qarabeyov gosterilse de Qara bey Qarabeyov xususi devetle 1918 ci ilde partiyaya qatilmisdir Bu muddete qeder o partiyada qeyri demokratik unsurlerin oldugunu qeyd etmisdir Musavat Partiyasinin I Qurultayindan sonra bir sira sexsler Musavat siralarindan istefa vermis ve Ittihad siralarina daxil olmusdur Lakin 1918 ci ilde bas veren Mart hadiselerinden sonra partiyanin fealiyyeti xeyli mehdudlasmis Ittihad qezetinin qapanmasina sebeb olmus ve sadece Zaqafqaziya Seymindeki fraksiyasi ile Sultan Mecid Qenizade Mir Yaqub Mehdiyev ve Heybetqulu bey Memmedbeyli mehdudlasmisdi Burada Musavatla hemreylik gosteren Ittihad daha sonra Turkiye ile hemreylik fikri uzerinde ixtilaf yasamisdir Hemreyliyi destekleyen Musavat ve demokratik biterefler fraksiyasi uzvleri Xosrov bey Sultanov Qazi Ehmed bey Memmedov ve Hemid bey Sahtaxtinski bu donemden sonra Ittihada yaxinlasmaga baslamisdir Zaqafqaziya Seyminin Ittihad fraksiyasinin uzvleri 1918 ci ilin 28 mayinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasinin uzvleri olmuslar Istiqlal Beyannamesine fraksiya uzvu Heybetqulu bey Memmedbeyli leyhine Sultan Mecid Qenizade ise biteref sesi vermisdir Bunlarla beraber partiya daxilinde qutblesme bas vermis partiya muhafizekar ve radikal qola bolunmusdur Radikallarin ustunluk qazanmasiyla bir nece muhafizekar Muveqqeti Merkezi Komiteden ve partiyadan ayrilmisdir Inkisafi Redakte Qutblesmelere baxmayaraq partiyanin vahid ideolagiya etrafinda cemlesmesi ideologiyasinin tamamile formalasmasi partiyanin inkisafina ve uzvlerinin sayinin artmasina sebeb oldu Partiyanin esas dayaqlarini teskil eden qezalarda inkisafi bu doneme tesaduf edir Bunlara Quba qezasinin kendleri Goycay Samaxi Cavad qezalari Gence ve Qarabag quberniyalari daxil idi Ittihadin Qarabag Komitesi Qarabagin general qubernatoru Xosrov bey Sultanovun a komekliyi ile yaradilmisdir Gence teskilati ise doktor Agalar bey Sefikurdlu iqtisadci Semedaga Ebilov ve huquqsunas Sahmaliyevin liderliyinde yaradilmisdir 1919 cu ilin fevral ayinin 2 de Ittihad qezetinin azerbaycanca nesri berpa olunmus fevralin 19 da ise ise rus dilinde nesri baslamisdir Bu dovrde evveller Musavat uzvu olan Hemdulla efendi Efendizade b ve sonralar sedr muavini olan Qazi Ehmed bey Memmedbeyov partiya rehberliyine getirilmisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinde Redakte 1918 ci il dekabrin 7 de acilmis Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentine Ittihad Partiyasi sayca ikinci boyuk fraksiya evvel 4 sonra ise 13 deputatla idi Yeni Ittihad donemin ana muxalifet partiyasina cevrilmisdi Parlamentde fraksiyaya 1918 ci ilin sentyabrindan Qara bey Qarabeyli rehberlik etmisdir Fraksiya uzvlerinden 3 u Sultan Mecid Qenizade Mir Yaqub Mehdiyev ve Heybetqulu bey Memmedbeyli birbasa Milli Sura terkibinden daxil olmusdur Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin Musavat ve biterefler fraksiyasindan sonra en boyuk fraksiyasi olmusdur Parlamentde Ittihad fraksiyasinin rehberi Qara Qarabeyli terefinden teqdim edilmis beyannamede hakimiyyetin millete mexsus olmasi ideyasinin gerceklesmesi muselmanlarin istiqlal mubarizesinin son meqsedi sayilirdi Beyannamede Azerbaycandaki butun xalqlarin sulh seraitinde yasamalarinin temin olunmasi teleb edilirdi Ittihadcilar fehle meselesinde menseviklerin proqrami ile cixis ederek fehlelerin seadetini temin etmeye sey gostereceyini ved edir aqrar meselede ise torpagin pulsuz olaraq kendlilere paylanmasi teklifini ireli sururdu Onlar maliyye sahesinde mutereqqi gelir vergisinin tetbiqini diger vergilerin ise legvini teleb edirdiler Ittihad fraksiyasi ibtidai mekteblerde umumi ve icbari tehsilin berqerar edilmesine mekteblerin millilesdirilmesine terefdar oldugunu bildirirdi Ittihad fraksiyasi parlamentin esasen sag cinahini teskil edirdi Bu fraksiya olkede siyasi ustunluye malik milli demokratik cereyana qarsi sert muxalifet movqeyinde durur ve 1919 cu ilin dekabrinadek hokumet kabinetlerinin formalasmasinda istirakdan imtina edirdi Ittihad fraksiyasi hokumete etimad gostermeyenlerin oncullerinden idi 1919 cu ilin yanvarinda Ittihad fraksiyasi neft mohtekirliyine qarsi mubarize barede 1918 ci ilde tedaruk olunmus taxil mehsulunun talan edilmesi ve Haci Zeynelabdin Tagiyev fabrikinde bes satici ile bagli qanunsuzluqlar haqqinda uc bendden ibaret sorgu ile hokumete muraciet etmisdi Fraksiyanin rehberi Qara bey Qarabeyov bu meselelerin nizamlanmasi ucun xususi musavire cagirmagi teklif etmisdi Sorgularla elaqedar hokumet uzvlerinin hetta hokumet bascisi Feteli xan Xoyskinin parlament qarsisinda cixislarinda verdiyi cavablarla hesablasmayan Qarabeyov oz fraksiyasi adindan hokumetin izahatini qeyri qenaetbexs saydigini bildirib ona etimadsizliq gosterilmesi telebini ireli surmusdu Muzakireler neticesinde aydin olmusdu ki hokumete tam etimadsizliq gosterilmesini yalniz Ittihad Partiyasi teleb edir Ittihad fraksiyasi parlamentden yeni hokumet kabinesinin teskil olunmasi tapsirigini alan Nesib bey Yusifbeylinin namizedliyini de mudafie etmemisdi Bununla bele Ittihad da yeni kabinete daxil olmaq ehtimalini nezerden kecirirdi O Slavyan rus ve Ermeni fraksiyalari istisna olmaqla Azerbaycanin musteqilliyi ideyasini mudafie eden butun partiyalarin parlament merkezinin yaradilmasini teklif etmis ve bildirmisdi ki eks teqdirde Musavat Sosialist merkezi adlandirilan merkez eger bu bas tutarsa olkeni sehvlerden ve muxalifetden xilas ede bilmeyecek 1919 cu ilin sentyabrinda da hokumete etimad meselesi ireli surulerken Ittihad fraksiyasi qeti ve aciq sekilde buna qarsi cixmisdi Ittihad yeni hokumetin Musavat ve Ittihad fraksiyalari hemcinin Biterefler fraksiyasi esasinda formalasdirilmasini teklif edirdi 1919 cu ilin oktyabrinda Musavat fraksiyasina bitereflerlden ayrilib birlesen parlament uzvleri ile Musavat ve biterefler fraksiyasi qurulduqdan sonra kabinetin terkibi meselesi tekrar muzakire olunarken Ittihad Musavatin daxili ve xarici siyaset taktikasi ile prinsipial ixtilafda olduguna gore yeni hokumetin terkibinde istirakdan imtina etmeyi qerara aldi Bununla yanasi Nesib bey Yusifbeylini biteref hokumet yaratmaga qadir olmayan mehdud partiya lideri hesab etdiyini bildiren Ittihad onun teskil etdiyi her hansi hokumete etimadsizliq gosterilmesi haqqinda qerar qebul etdi 1919 cu ilin dekabrinda yeni hokumet kabinetinin formalasdirilmasi zamani Ittihaddan 2 nefer koalisiyaya daxil edildi Hemid bey Sahtaxtinski xalq tehsili ve dini etiqad naziri 1920 il martin 5 den 30 dek Nurmemmed Sahsuvarov Sultan Mecid Qenizade dovlet nezaretcisi oldu Ittihad Partiyasi yeni hokumetde iki nazir vezifesi alsa da fraksiyanin lideri Qara bey Qarabeyov oz enenesine sadiq qalaraq hokumetin proqramini keskin tenqid edirdi O dovlet memurlarini rusvetxorluqda vezifeden sui istifadede ittiham etmis respublika qezalarini tamamile yaddan cixaran Xalq Maarifi Nazirliyini ise keskin tenqid atesine tutmusdu Musavat Partiyasi ittihadcilarin muqavimetini neytrallasdirmaq niyyeti ile onlara koalisiya teklif etmisdi Ittihad hokumete daxil olmaq teklifi muqabilinde uc sert ireli surmusdu Butun muselman partiyalarinin koalisiyasina riayet olunsun Daxili isler naziri portfeli Memmed Hesen Hacinskiye verilsin Dovlet nezareti vezifesi bu partiyanin numayendesine hevale edilsin Dovlet nezareti vezifesini ele keciren ittihadcilar bildirirdiler ki dovlet strukturlarindaki qanunsuzluqlara ve sui istifade hallarina gore musavatcilar daha cox mesuliyyet dasiyirlar Ittihad Musavati dovlet vesaitinden qanunsuz olaraq ozunun partiya tebligati ucun istifade etmekde ittiham edirdi Ittihad bir sira meselelere munasibetde qismen bolsevikperest movqeden cixis edirdi Bu fraksiya Qerb imperializmine qarsi mubarizede kommunistlerle ittifaqa cagirir rus Sovet ordusunun Antantaya qarsi mubarize aparan Turkiyeye yardim etmesi ucun Azerbaycana buraxilmasini teleb edirdi Musavatin Memmedhesen Hacinskini daxili isler naziri vezifesinden geri cagirmaq niyyetinden xeber tutan Ittihad hokumet koalisiyasi haqqinda qerar qebul etmisdi Yeni teyinatlardan razi qalmadigini bildiren Ittihad fraksiyasi bas nazir Nesib bey Yusifbeyliye partiyalarla meslehetlesmeyi ve Hacinskini nazir vezifesinde saxlamagi teklif etdi Ittihadcilar Musavati hakimiyyeti zorla ele kecirmekde gunahlandirirdilar Onlar hokumetin kommunistlere qarsi gorduyu tedbirlerin de eleyhine cixirdilar Ittihad numayendeleri hokumetin terkibinden cixaraq Musavatin hakimiyyetden getmesine calisir eks halda hokumetde istirakdan imtina edecekleri ile hedeleyirdiler 1920 ci ilin aprelinde hakimiyyetin kommunistlere tehvil verilmesi haqqinda ultimatumun muzakiresi zamani Ittihad fraksiyasi hakimiyyetin tehvil verilmesi teklifini mudafie etdi Belelikle Azerbaycanin bolsevikler terefinden isgalina elverisli serait yaradildi I Qurultay Redakte 1919 cu ilin aprel ayinin 10 da partiyanin I qurultayi kecirilmisdir Baki Seher Idaresinin binasinda kecirilen qurultaya her 20 nefere 1 numayende prinsipi ile 300 qurultay numayendesi cagrilmisdi c Bu numayendeler Baki Qazax Agdam Agdas Goycay ve Quba bolgelerinden cagrilmisdi Qurultayi Qara bey Qarabeyov acmisdir Qurultayda partiyanin adi Qafqaz Ittihad Firqesi olaraq deyisdirilmisdir Hemcinin qurultayda 22 neferden ibaret Merkezi Komite uzvleri secilmisdir Qara bey Qarabeyov Sultan Mecid Qenizade Heybetqulu bey Memmedbeyli Mir Yaqub Mehdiyev Qazi Ehmed bey Memmedov Agazeynalabdin Tagiyev Hemdulla efendi Efendiyev Behram bey Vezirov Haci aga Babayev Esed bey Emirov Aga bey Sefereliyev Besir bey Asurbeyov Eli bey Zizikski Qara bey Eliverdiler Esref bey Tagiyev Agalar bey Sefikurdski Mahmud Quliyev Sirin bey Sefereliyev Zeynal bey Vezirov Ebdul Qafar Efendi Hemid bey Cavansir Camal efendi Nakasidze Aprel ayinin 14 de yeni teskil olunan Merkezi Komitenin plenar iclasi kecirilmisdir Iclasda 11 neferden ibaret Icraiyye Komitesi yaradilmisdir Bu heyeti kecmis muveqqeti Merkezi Komitesinin uzvlerinden Qara bey Qarabeyov Sultan Mecid Qenizade ve Qazi Ehmed bey Mehemmedbeyov daxil idi Iclasda gizli ses verme kecirilmis ve Qara bey Qarabeyov partiyanin sedri Sultan Mecid Qenizade ve Qazi Ehmed bey Mehemmedbeyov sedr muavinleri ve Haci aga Babayev ise xezinadar secilmisdir Qurultaylar arasi dovr Redakte Bu qurultaydan sonra partiya siralari xeyli genislemis ve partiya inkisaf etmisdir Partiyada teskilatlanmasi suretlenmis ve Quba Goycay Gence Zengezur Qarabag Zaqatala Seki Qax Cavansir Agdam Susa Cebrayil ve Kurdemir bolgelerinde partiyanin yerli teskilatlari inkisaf etmisdir Hemin dovrde Susada fealiyyet gosteren Susa Xeyriyye Cemiyyeti partiyaya birlesmis ve partiyanin 1919 cu ilin sentyabr ayinin 2 de Qarabag quberniya komitesinin yaradilmasina sebeb olmusdur Komiteye sedr doktor Ferhad bey Agayev Reyaset Heyetinin sedr muavini doktor Semed bey Mehmandarov ve Mehemmed Zulfuqar Axundov secilmisdir 1919 cu ilin dekabr ayinda Sekide doktor Salman bey Sirinbeyli ve Zaqatalada muhendiz Mehemmed bey Sultanov liderliyinde merkezi qeza sobeleri yaradilmisdir Baki kendlerinden de partiyaya axin coxalmaqda idi 1919 cu ilin iyul sentyabr aylarinda Balaxani Suraxani Bibiheybet Ramana Sabuncu kendlerinde Benkendorf meden dairelerinde partiyanin yerli sobeleri yaradilmisdir Bakinin Bulbule Emircan ve diger kendlerinde ise partiyanin yerli teskilatlari 1917 ci ilden fealiyyet gosterirdi Bu dovrde Susa Xeyriyye Cemiyyeti ile yanasi Cebrayilda fealiyyet gosteren Fedai Hurriyyet Goycayda fealiyyet gosteren Islamiyye Cemiyyeti Ittihada birlesmisdi 1920 ci ilin yanvar ayinda Ittihadin artiq 600 dan cox yerli sobesi var idi Bunun neticesinde partiya olkenin iri merkezlerinde 30 iri komite yaratmisdir Olkenin ana muxalifet partiyasi ve teskilatlanmis en guclu partiyalarindan biri olan Ittihad Merkezi Komitenin uzvleri ve sedr Qara bey Qarabeyov daxil olmaqla muxtelif qezalari bolgeleri ve kendleri gezir oralarda nitqler soyleyir ve yerli ehalinin sikayetlerini dinleyirdi Butun bunlarin neticesinde partiya xususile Nuxa Zaqatala Eres ve Goycay qezalarinda en nufuzlu quruma cevrilmisdi 1919 cu ilin iyun ayinda Ittihad Nuru Pasanin hebsden azad edilmesi telebiyle Qazax Nuxa Susa ve Agdam da etiraz mitinqleri kecirmisdir Iyul ayinda ise Ittihad Gencede daglilarla birge Denikinin Simali Qafqaza hucumuna qarsi mitinq kecirmisdir Oktyabr ayinin 22 de ise eyni meqsedle Bakida boyuk bir mitinq teskil edilmisdir Ittihad cemiyyetde kecirdiyi Bir piyale cay xeyriyye meclisleri ile de meshurlasmisdi Ziyalilar terefinden xususi sevincle qarsilanan bu meclislerde Turkiyeden Irandan qonaqlar istirak etmisdir 1919 cu ilin mayinda Merkezi Komitenin qerari ile teskilat strukturu tekmillesdirilmisdir Bele ki MK nin 11 neferden ibaret Icraiyye Komitesi legv edilmis evezine MK terkibinde tebligat tesviqat maliyye ve nesriyyat komissiyalari yaradilmisdir Komissiyalara nezaret ise sedrin ikinci muavinine hevale olunmusdur Hemcinin partiyanin 7 neferden ibaret Reyaset Heyeti teskil olunmusdur Reyaset heyetine sedr onun 2 muavini mesul katib ve 3 diger uzv daxil idi 1919 cu ilin iyununda ise MK nezdinde huquq sobesi yaradildi II Qurultay Redakte 1920 ci ilin yanvar ayinin 25 de saat 1 de Baki Ictimai Meclisinin zalinda partiyanin II Qurultayi kecirildi Qurultaya her 100 nefere 1 numayende prinsipi ile Gence Qarabag Nuxa Eres Goycay Samaxi Qazax Baki Lenkeran ve Cavad qezalarindaki partiyanin butun yerli teskilatlarindan umumilikde 1000 qurultay numayendesi istirak etmisdir d 4 gun davam eden qurultayin birinci acilis gununde tebrik nitqleri soylenmis butun siyasi partiyalardan ve ekser ictimai teskilatlardan Muselman Qadin Cemiyyetlerinden numayendeler ve muxtelif olkelerin respublikada sefirleri istirak etmis cixislar etmisdir Bundan sonra Reyaset Heyetine seckiler kecirilmis partiya proqramina bir sira deyisiklikler edilmis ve daha sonra Qara bey Qarabeyovun nitqi dinlenilmisdir Qurultayda butun torpaqlarin qeyd sertsiz ve pulsuz ekincilere paylanmasi qerari partiya meramnamesine elave olunmusdur Hemcinin qurultayda Merkezi Komiteye proqrama deyisiklikler etme Merkezi Komiteye yeni uzvlee elave etmek selahiyyetleri verilmisdir Qurultayda Reyaset Heyetinin uzvleri olaraq sedr Qara bey Qarabeyov muavinler Sultan Mecid Qenizade ve Qazi Ehmed bey Memmedbeyov MK uzvleri Heybetqulu bey Memmedbeyov Cemil bey Lenberanski Esed bey Emirov fexri katib Suleyman bey Musabeyli secilmisdir Yeni terkibde Merkezi Komiteye Ittihad fraksiyasinin uzvleri birbasa bilavasite daxil edilmisdir Yeni terkib asagidaki sekilde olmusdur Qara bey Qarabeyov Sultan Mecid Qenizade Mir Yaqub Mehdiyev Qazi Ehmed bey Mehemmedbeyli Cemil bey Lenberanski Heybetqulu bey Memmedbeyov Eli bey Ziziksi Behram bey Vezirov Esed bey Emirov Zeynal bey Vezirov Hemdulla efendi Efendiyev Isgender Axundzade Qara bey Eliverdiler Nemetulla bey Sahtaxtinski Nurmemmed bey Sahsuvarli Yaqub Qocazade Haci aga Babazade Yanvarin 31 de Merkezi Komitenin iclasinda asagidaki uzvler Merkezi Komiteye uzv qebul edilmisdir Necef bey Vezirov Azad bey Emirov Hebib bey Mahmudbeyov Mirmehemmed Mirbagirzade Mahmud Quluzade Xelil bey Sultanov Suleyman bey Musabeyli Elisgender Ceferzade Sireli Zeynalzade Mehemmed bey Bakixanli Gizli fealiyyet Redakte Aprel isgalindan 1920 sonra aciq fealiyyetini dayandirmisdi Partiyanin bir cox uzvleri 20 30 cu illerin antisovet usyanlarinda feal istirak etmis repressiyaya meruz qalmislar 1920 ci ilin yayindan gizli fealiyyet gosteren Ittihadin bazasinda bir nece siyasi teskilatlar yarandi Ekser qezalarda fealiyyet gostermeye davam eden Ittihadin oralarda liderleri Xelil Sakirzade Y Musayev S Kerimov ve M Elimerdanoglu idi 1920 ci ilin mayinda Ittihad Partiyasi Islam ile birleserek Ittihadi Islam adini aldi Daha sonra ise Ittihadi Islam Islam el Quran teskilati ile birlesdi ve Milliyeti Islam adini aldi 1921 ci ilin iyunun 3 de Gencede Milliyeti Islam ve Gunes Qafqaz teskilati birge konfrans kecirdi Konfransda her iki partiya birleserek Azerbaycan Milli Mudafie Islam Firqesi adini aldi Yeni teskil olunan partiyanin sedri Cabbar Qosqarov sedrin muavini Eli Semedov partiyanin katibi ise Abbas bey Usubbeyov Nesib bey Yusifbeylinin qardasi secildi Partiyanin 21 neferden ibaret MK terkibi formalasdirildi Bundan elave Xosrov Efendiyevin rehberi Isfendiyar Memmedovun komekci oldugu herbi sobe Seyideli Israfilverdiyevin rehberlik etdiyi tebligat teskilat sobesi yaradildi Xelil Sakirov ve Tahir Quliyev ise Turkiye ile elaqeciler teyin edildi Azerbaycan Fovqelade Komitesi bele hesab edirdi ki qarsisina silahli usyanla sovet hakimiyyetini yixmaq meqsedi qoyan bu partiyanin her bir uzvu helledici meqamda ozleri ile en azi on neferi herekata qosmaga qabil idi Buna gore de Az CK FK onleyici tedbirler gormek ucun yerlere xususi destler gonderdi Aparilan emeliyyatlar neticesinde 1921 ci ilin iyununda AMMIF in rehberlik de daxil olmaqla 230 nefer feal uzvu hebs edildi Hebs edilenlerden 22 neferi gullelendi esasen rehberlik 61 nefer 5 il muddetine 15 nefer 1 il muddetine azadliqdan mehrum edildi 14 nefere ise 5 il icbari hebs cezasi hokmu oxundu 2 1922 ci ilde kecmis ittihadcilar terefinden Goycayda Edalet Islam Partiyasi da yaradilmisdir 1920 ci ilde kecmis ittihadcilar Veten ve ya olum teskilati vasitesile antisovet tedibrleri kecirmisdir Muhaciretde Redakte Turkiyeye muhaciret eden Xosrov bey Sultanov orada muhacir Ittihad Partiyasinin sedri secilmisdir Muhaciretde mutemadi olaraq Musavat Partiyasinin sedri Mehemmed Emin Resulzade ile elaqe saxlayan Xosrov bey Sultanov hetta yeniden musteqillik qazanildigi halda Musavat ve Ittihaddan ibaret koalisyon hokumet qurulmasi raziligina gelmisdir Ideologiyasi RedakteIdeoloji esasini o dovrun ittihadi islam islam modernizmi islam reformizmi kimi populyar nezeriyyeler teskil edirdi Ittihadciliq ideologiyasinin ana xetti ideal islama Mehemmed Peygember dovrunun movhumat ve xurafatdan uzaq enenelerine qayidis prinsipi idi Partiya demokratiya azadliq beraberlik kimi prinsiplerinin aciqlanmasina xususi fikir verirdi Yasasin Ittihadi Islam var olsun Hurriyyeti enam epiqrafi ile nesr olunan Muselmanliq qezetinin ilk meqalesinde yazilirdi Firqe ibaret olacaq o adamlardanki Islamiyyetin esasini her seyden eziz ve moteber tutsun va ona emel etsin ve ġerietimizin ehkaminin hurriyyetle gozel imtizac etdiyine qail olub bu ahengi ixlal etmesin ve her ikisine canla ve malla mudafie olsun Ittihadci ideoloqlar Islam dunyasinm umumi tenezzulunu medeni iqtisadi siyasi geriliyini muselman olkelerinin Avropa dovletlerinin mustemlekelerine cevrilmesinin sebeblerini de klassik ittihadda oldugu kimi Mehemmed dovrunden sonra Islamin ehkami nezeriyye mena ve ruhinin busbutun deyisdirilmesi zulm ve mustebidliyin hokm ferma olmasi ile elaqelendirirdiler Gunahkar ise eski mustebid hokmdarlar bize cefa eyleyen vezirler boyukler eyrini dogru gosteren ulemalar sirf kendi menafe ve movqeleri ucun Islamdaki kelam ve efkara mane olduqlarindan Islamlarin geri qalmasini icab etdirenler elan olunurduRehberlik RedakteSedr Baslama Bitme1 Qara bey Qarabeyov 10 aprel 1919 28 aprel 1920Hokumetde Redakte1920 ci ilin ikinci yarisinda partiya sedrinin birinci muavini Sultan Mecid Qenizade Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti sedrinin muavini vezifesine secilmisdi Ilk 4 hokumetin 4 de de koalisiya ortaqligi teklif olunmayan Ittihad Musavati hokumeti ve parlamenti elinde saxlayaraq gelecekdeki parlament seckilerini lehine cevirmek ucun vezifelerden sui istifade etmesiyle ittiham edirdi Ittihada gore Vahid Rusiya prinsipinden cixis eden Slavyan rus Cemiyyeti fraksiyasinin ve Dasnaksutun fraksiyasinin hansi ki parlamentde her ikisi Ittihaddan daha az milletvekiline sahib idi I Yusifbeyli hokumetinde temsil olunmasi partiyanin iddiasini tesdiq edirdi Ittihad ozunun her cure koalisiyaya razi aciq ve hazir oldugunu bildirirdi Ittihad 1919 cu ilin sonlarinda teskil olunmus II Yusifbeyli hokumetinde temsil edilmisdi Hokumetde Dini Etiqad ve Maarif naziri vezifesini Ittihad uzvu Hemid bey Sahtaxtinski Dovlet Mufettisi postunu ise Heybetqulu bey Memmedbeyli tuturdu 5 mart 1920 ci il tarixinde Hemid bey Sahtaxtinski oz vezifesinden istefa verdi onun yerine Ittihad uzvu Nurmemmed bey Sahsuvarov teyin olundu Bu hokumet 30 mart 1920 ci ilde dagildi Seckilerde RedakteRusiyada Muselmanliq Firqesi daimi olaraq Musavatin en guclu reqiblerinden hesab olunmus ve ana muxalifet movqesinde olmusdur Rusiyada Muselmanliq Partiyasi 1917 ci ilde hem Baki Seher Dumasina hem de Rusiya Muessisler Meclisine kecirilen seckilerde musteqil sekilde istirak etmisdi Yerli Redakte Esas meqale Baki Seher Dumasina seckiler 1917 Yeni yaranmis partiya olmasina ve belediyye ile bagli proqrami bele olmayan firqe Baki Seher Dumasina seckilerde 8 minden cox ses toplayaraq Baki Seher Dumasinda 12 deputatla qlasni temsil olunma haqqi qazanmisdir Bu seckilerde Milli Komite ve Musavatin ortaq siyahisi 10 min ses toplayaraq 15 deputat cixara bilmisdi Parlament Redakte Esas meqale Umumrusiya Muessisler Meclisine seckilerIl Sedr NeticeleriSes Yer1917 66 504 0 14 1 767 YeniNoyabrin 26 29 da Rusiyada Muselmanliq Firqesi musteqil sekilde qatildigi Rusiya Muessisler Meclisine seckilerde 66 504 0 14 ses toplayaraq 1 deputat yeri qazanmisdi Bu seckilerde Musavat 615 816 1 34 ses toplamis ve 10 deputat yeri qazanmisdir Bu seckilerde Gencedeki Ittihadi Islam Cemiyyeti musteqil istirak etmisdir Qeydler Redakte Xosrov bey Sultanov Ittihadin uzvu olmamisdir O sadece partiyanin teskilati islerinde yaxindan istirak etmisdir Qubanin Qalagah kendinde Musavatin yerli teskilatinin yaradicisi olmusdur Bu da hemin dovrde partiyanin 6000 uzvu oldugunu gosterir Bu o demekdir ki hemin erefede partiyanin texmini 10 000 uzvu olmusdur Menbe RedakteEdebiyyat Redakte Azerbaycan Respublikasinin Parlamenti Baki 2008 519 s Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi Iki cildde I cild Baki Lider nesriyyati 2004 440 s Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 1920 Parlament Stenoqrafik hesabatlar I kitab Baki Azerbaycan nesriyyati 1998 976 seh Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1918 1920 Parlament Stenoqrafik hesabatlar II kitab Baki Azerbaycan nesriyyati 1998 992 seh Zaqafqaziya Seyminin muselman fraksiyasi ve Azerbaycan Milli Surasi iclaslarinin protokollari 1918 ci il Azerbaycan tarixi 7 cildde c 5 B 2001 Mustafayev Q XX esrin evvellerinde Azerbaycanda Islam ideologiyasi ve onun tenqidi B 1973 Goyusov A Azerbaycanda Ittihadciliq B 1997 Suleymanova S Azerbaycanda ictimai siyasi herekat XIX yuzilliyin sonu XX yuzilliyin evvelleri B 1999 Agamlieva N Hudiev R Azerbaidzhanskaya Respublika Stranicy politicheskoj istorii 1918 1920 B 1994 Istinadlar Redakte Ittihad Partiyasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II Baki Lider 2005 seh 110 ISBN 9952 417 44 4 Arxivlenmis suret 2021 05 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 08 01 Hemcinin bax RedakteIttihad qezet Menbe https az wikipedia org w index php title Ittihad Partiyasi amp oldid 6112822, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.