fbpx
Wikipedia

Qədim Misir

Qədim MisirAfrikanın şimal-şərqində, Nil çayının aşağı axarında yerləşən qədim dövlətdir. Bu ölkənin ərazisindən Aralıq dənizinə tökülən uzun Nil çayı axır. Misirlilər Nili "Böyük çay" adlandırırlar.

Qədim Misir tarixi
Sülalə öncəsi dövr
Tasi mədəniyyəti
Badar mədəniyyəti
Nakadi mədəniyyəti
Amrat mədəniyyəti (I Nakad)
Gerzey mədəniyyəti (II Nakad)
Aşağı Misir
Yuxarı Misir
Sülalələr dövrü
Erkən padşahlıq
I sülaləII sülalə
Qədim padşahlıq
III sülaləIV sülalə
V sülaləVI sülalə
Birinci aralıq dövr
VII sülaləVIII sülalə
IX sülaləX sülalə
XI sülalə
Orta padşahlıq
XI sülaləXII sülalə
İkinci aralıq dövr
XIII sülaləXIV sülalə
XV sülaləXVI sülalə
XVII sülalə
Yeni padşahlıq
XVIII sülalə
XIX sülaləXX sülalə
Üçüncü aralıq dövr
XXI sülalə
XXII sülalə • XXIII sülalə
XXIV sülalə • XXV sülalə
XXVI sülalə
Sonrakı dövr
XXVIII sülalə
XXIX sülalə • XXX sülalə
Fars dövrü
XXVII sülalə • XXXI sülalə
Yunan-Roma dövrü
Argeadlar • Ptolemeylər
Qədim Misir dövləti e.ə. 1450-ci ildə
Firon II Ramzesin (e.ə. 1279-e.ə. 1213) Əbu-Simbel məbədindəki daş təsviri

Tarixi

Dövlətin tarixi 6 hissəyə bölünur:

  1. Erkən padşahlıq (e.ə. 3000 – e.ə. təqr. 2800)
  2. Qədim padşahlıq (e.ə. təqr. 2800 – e.ə. təqr. 2250)
  3. Orta padşahlıq (e.ə. təqr. 2050 – e.ə. təqr. 1750)
  4. Yeni padşahlıq (e.ə. təqr. 1580 – e.ə. təqr. 1070)
  5. Liviya-Sais və İran dövrü (e.ə. təqr. 1070 – e.ə. təqr. 332)
  6. Yunan Roma dövrü (e.ə. 332 – e.ə 395).

Misirin ərazisində qədim insanlar suvarma sistemlərini yaratmış, daş və misdən düzəldilmiş əmək alətlərindən istifadə etmişdirlər. Əmək fəaliyyətinin nəticəsində orada yüksək mədəniyyətin yaranması mümkün olmuşdur. Bütün işlərin görülməsində qul əməyindən geniş istifadə olunurdu. Qədim misirlilər sami xalqları qrupuna daxil olmuşdurlar, lakin onların başqa Afrika, Avropa və Asiya xalqları ilə qarışması faktları da tarixdə olmuşdur.

E.ə. V–IV minilliklərdə, ibtidai icma quruluşunun dağılmasından sonra, Misirdə tədricən kiçik dövlət qurumları yaranmışdır. Şumerdə olduğu kimi, hər bir vilayət müstəqil ərazi olmuşdur. Onların baş şəhərləri, idarə etmə sistemləri, orduları və tanrıları olmuşdur. Bu vilayətlər bir-birləri ilə ittifaq qururdurlar və ya savaşırdırlar. Lakin sonra birləşmə meylləri artmış və ölkə ikiyə — yuxarı (şimal) və aşağı (cənub) hissəyə bölünmüşdür. Bu hissələrin çarları savaşlar aparmış və ölkənin birləşdirilməsi üçün cəhdlər etmişdirlər. Bu dövrə Misirin "sülalələr öncəsi dövrü" deyilir. E.ə. III minilliyə aid olan bir daş lövhəsində qədim Misirin şimal çarlarının siyahısı verilmişdir. Ancaq ola bilsin ki, onlar çarlar deyil, tayfa və ya şəhər başçıları olmuşdurlar.

Ümumiyyətlə o dövrlər haqqında bilgilər çox azdır və "sülalələr öncəsi dövrü" nə vaxta qədər davam edib, demək çətindir. Hər halda artıq e.ə. III minillikdə vahid dövlət mövcud olmuşdur və burada 2 çar sülaləsi olmuşdur və bu tarixdən Misir dövlətinin tarixi başlanır. Misir çarlarını "firon"lar adlandırırlar. Hesab olunur ki Misirin 30-a yaxın çar sülalələri olmuşdur.

Misirin qədim tarixi eramızdan əvvəl IV–III əsrlərdə yaşamış Manefon (yunanca Manethon) adlı tarixçi tərəfindən qələmə almışdır. O Heliopolis şəhərinin kahini olmuşdur. Onun tarix əsəri bizim zamanəmizə qismən, başqa müəlliflərin əsərləri vasitəsi ilə çatmışdır. Məhz Manefon Misir tarixini 30 firon sülalələri ilə vermiş və bu bölgü tarix elmində qəbul olunmuşdur. Manefon gələmə aldığı hadisələrin şahidi olmasa da, çox etibarlı qaynaqlarla, sənədlərlə, qədim tarixçilərin əsərləri ilə işləmiş və onlara istinad etmişdir.

Manefonun təsnifatına görə qədim Misir tarixi bir neçə dövrə bölünür: ən qədim, qədim, orta, yeniən yeni.

Ən qədim zamanlardan başlayaraq, Misir dünya mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri olmuşdur. Orada Manefonun bögüsünə görə hələ 1-ci sülalənin hakimiyyəti dövrünə aid olan misdən və başqa növ metallardan düzəldilmiş əmək alətlərindən (baltalar, bıçaqlar, mismarlar, çəkiclər, iynələr və s.) istifadə edirdilər. Bunlar arxeoloji qazıntılar zamanı məzarların birində tapılmışdır. Məsələ burasındadır ki, misirlilər ölənlərin dirilməsinə və bu əşyalardan istifadə etməsinə inanırdılar. Onları ölülərlə birlikdə məzarlara qoyurdular. Eyni zamanda, həmin dövrdə onlar daş alətlərindən də istifadə etmişdirlər. Bunlardan başqa, məzarlarda kətan parçasınin qalıqları və iplər də tapılmışdır. Deməli o zaman Misirdə parça tikilişi də olmuşdur.

Həmən dövrlərdən başlayaraq, Misirdə Nil çayı boyu şəhər və qəsəbələr salınmışdır. Tikinti zamanı kərpicdən və taxtadan istifadə edilmişdir. Misirlilər artıq taxta məmulatlarından, mis, gil və saxsı qablardan da məişətdə geniş istifadə edirdilər. Əkinlərinin suvarılması üçun misirlilər kanallar qazıb, Nil çayının sularını uzun məsafələrə apara bilmişdirlər. Əkin sahələrində müxtəlif yeməli bitki növləri, o cümlədən buğda, üzüm əkilirdi. Misirlilər xırda və iri buynuzlu heyvanları, eşşəkləri, atları saxlayıb, otarırdılar. Buna dəlil kimi qədim qablar üzərində olan rəsmləri gətirmək olar. Ölkədə bütün ağır işləri kölələr görürdülər. Aramsız savaşlar nəticəsində Misirə minlərlə hərbi əsir gətirilirdi. Onların hamısı kölə olub, müxtəlif sahələrdə işləyirdilər.

İlk yazı nümunələri də o vaxtlar yaranmışdır. Yazarlar "papirus" (yun. pápyros) adlanan bitkinin gövdəsindən emal edilmiş lülə halında bükülmüş kağızlardan istifadə edirdilər. Papiruslar sonra bütün antik dünyada istifadə edilirdi. Yazılarda misirlilər əlifbadan deyil, heroqliflərdən istifadə edirdilər. Heroqliflər sözlərin, cümlələrin və müxtəlif mənaların işarəli ifadəsi olmuşdur.

Vahid dövlətin yaranması (I-II sülalələr, e.ə. 3000–2778 illər)

Misirin şimal və cənubu birləşəndən sonra, birləşmiş ölkə fironlar tərəfindən idarə olunurdu. Onlar çox vaxt tanrılaşdırılmış və Qor (Hor, Horus)tanrısının təcəssümü kimi təsəvvür edilirdilər. Fironların ölkənin hər iki hissəsini simvolizə edən ağ və qırmızı rəngli iki tacı olmuşdur. Onların çoxlu sayda məmurları, canişinləri, xidmətçiləri də var idi. Onlar dövlət işlərini aparmışdırlar.

Rəvayətlərə görə, ola bilsin ki, vahid Misirin birinci hökmdarı Menes olmuşdur. O cənublu idi və şimal çarlığa qalib gəlib, ölkəni birləşdirə bilmişdir. Bəlkə də o 1-ci sülalənin yaradıcısı olmuşdur. Ancaq başqa rəvayətlərə görə, hələ 1-ci sulalə bərqərar olmamışdan öncə, Misir artıq birləşmişdi. Ola bilsin ki, 1-ci sülalədən öncə ölkədə birləşmə prosesləri başlanmış, və birinci fironlar dövründə başa çatmışdır. Yenə rəvayətə görə Menes birləşmiş Misirin baş şəhəri olmuş Memfisi inşa etmişdir. Ancaq qədim bir abidənin üzərində şimali Misirə qalib gələn və ölkəni birləşdirən adamın adı Narmerdir. Bəlkə də Menesi həm də Narmer çağırırdılar. Hər halda bu məsələ aydın deyil.

II sülalənin fironları özlərini Horusun deyil, Set tanrısının təcəssümü kimi ifadə edirdilər. Bu sülalənin sonuncu fironları isə hər iki tanrını öz himayədarları kimi qəbul etmişdirlər.

Qədim tarix (III–VI sülalələr, e.ə. 2778–2263 illər)

Misirdə vahid dövlət yaranandan sonra, fironlar öz hakimiyyətlərini genişləndirməyə, nüfuzlarını artırmağa çalışmışdırlar. Bunlara nail olmaq üçün onlar qonşuları ilə savaşlar aparmışdırlar. III sülalədən olan firon Coserin (e.ə. 2635–2611) dövründə Misir çox güclənmişdir. O mis və filizi ilə zəngin olan [[Sinay yarımadası] uğrunda oradakı köçəri tayfalarla uğurlu savaşlar apararaq o əraziləri öz ölkəsinə qatmış və oranı idarə etmək üçün canişinini təyin etmişdir. Cənubda isə o həbəşləri məğlub edə bilmişdir. Rəvayətlərə görə Coser müxtəlif tanrıların kahinlərini razı salaraq, onlara böyük ərazilər və əmlak hədiyyə etmişdir.

Coserin yardımçısı məşhur vəziri İmhotep olmuşdur. O həmdə Misirin baş kahini olaraq, ölümündən sonra tanrılaşdırılmışdır. Məhz İmhotep fironların dəfn olunan yeri kimi məşhur Misir piramidalarının inşa edilməsi təşəbüsü ilə çıxış etmiş və onların layihəsini təklif etmişdir. İlk piramida firon Coser üçün inşa edilmiş və bu gün də Qahirənin yaxınlığında yerləşən Saqqara kəndində tarixi abidə kimi qalmaqdadır.

Bu kimi nəhəng tikililərin qurulması üçün savaşlar zamanı kölələrin əməyindən istifadə olunurdu. Minlərlə kölələr bu ağır və əzablı işə cəlb olunmuşdur və onların canları bahasına piramidalar ucaldırılmışdır. Onlar tikinti üçün lazım olan nəhəng daşları və başqa materialları uzaqlardan gətirirdilər. Herodot hətta yüz minlərlə qulların bu işdə iştirak etməsi və gecə-gündüz işləməsi haqqında məlumat vermişdir.

IV sülalənin fironları (məsələn firon Sinefru) da şimal və cənubda qonşuları ilə savaşlar aparmış və uğurlar əldə edə bilmişdirlər. Onların dövründə Nil çayında gəmiçilik inkişaf etmişdir.

V sülaləsinin hökmdarları əslən Heliopolis şəhərindən idilər. Buna görə də bu şəhərin baş (günəş) tanrısı Ranın kultunu dövlət səviyyəsinə ucaltmışdırlar. Bu kult gələcəkdə Misir tarixində çox əhəmiyyətli rol oynamışdır və fironlar özlərini günəş tanrısı Ranın oğulları kimi tanıdırdılar.

VI sülalənin ən tanınmış fironları I Pepi və onun oğlu II Pepi (e.ə. 2278–2184) olmuşdurlar. Onların fironluğu dövründə böyük uğurlar əldə edilmişdir, ölkə möhkəmlənmişdir.

II Pepi hakimiyyətə 6 yaşında gəlmiş və 94 il Misiri idarə etmişdir. Onun hakimiyyəti dünya tarixində ən uzun sürən hakimiyyət sayılır. II Pepinin qoşun başçısı Hirhuf hətta Afrikanın ekvatorial hissəsinə qədər yürüş etmiş və oradan çoxlu sayda qara dərili kölələr gətirmişdir. Lakin bu uğurlara baxmayaraq, sonda vilayət canişinlərinin nüfuzu artmağa başlamışdır və bu proses II Pepinin varislərinin fironluğu zamanı ölkənin parçalanması ilə başa çatmışdır.

Birinci keçid dövrü (VII- Х sülalələr, e.ə. 2263–2160 illər)

VII sülalənin hakimiyyəti dövründən başlayaraq Misirdə mədəniyyət və dövlətçilik sahələrində geriləmə prosesləri baş verirdi. Ölkə dağınıq vəziyyətdə olmuşdur və hətta xarici basqınlara məruz qalırdı. Bəzi fironlar yenə də ölkəni birləşdirmək və güvvətləndirmək istəsələr də, buna nail ola bilməmişdirlər. Bu zaman fironlar öz iqamətgahlarını Memfisdən Herakliopolisə keçirmişdirlər.

Orta dövr tarixi (ХI- ХII sülalələr, e.ə. 2160–1785 illər)

Qədim Misirin orta dövr tarixi Tebes şəhərinin hökmdarının (ХI sülalə) güclənməsi ilə başlamışdır. Onlar cənub vilayətləri öz hakimiyyəti altında birləşdirə bilmişdirlər. Sonra Tebes hökmdarı Mentuhotep Helliopolisdəki zəyifləmiş firon sülalısini devirmişdir və özünü firon elan etmişdir. Sonra isə onun vəziri Amenemtah hakimiyyəti ələ keçirmiş və bu hadisə ilə ХII-ci sülalənin hakimiyyəti başlanmışdır. Çox vaxt bu sülaləni "Amenemtah"lar və ya "Senustret"lər (e.ə. 1991 − 1783 illər) sülasəsi adlandırırlar. Firon III Senustret Misiri yenə də hərbi, mədəni və iqtisadi cəhətdən qüdrətli dövlətə çevirə bilmişdir. O dövrdə fironlar başqa xalqlara qarşı qərbi yürüşlər həyata keçirmişdirlər. Cənubda, Nubya (müasir Sudan) ölkəsi fəth edilib, orada qızıl mədənləri kəşf edilmişdir. İstilalar zamanı Misirə böyük miqdarda maddi sərvət və qullar gətirilirdi. Bunun nəticəsi olaraq, ölkədə iri miqyaslı inşaat işləri görülüb, yollar çəkilib, suvarma kanalları qazılmışdır. Misirin Aralıq dənizi hövzəsində də nüfuzu artmış, qonşu xalqlar misirlilərlə hesablaşmaq məcburiyyətində qalmışdırlar. Krit və Kipr adaları, Yunanıstan və İtaliya şəhərləri ilə intensiv ticarət və mədəni əlaqələri qurulmuşdur. Beləliklə Misir o dövrdə Yaxın Şərqin ən güclü olkələrindən biri olmuşdur.

İkinci keçid dövrü (ХIII-XVII sülalələr, e.ə. 1785–1580 illər)

Ancaq, bu uğurlara baxmayaraq, yüksəliş dövrünü yaşayan Misirdə istibdad və ədalətsizlik halları artmış, ətrafda yaşayan xalqlar isə qarət olunurdu. Buna görə Misirdə ədalətsizlikdən bezən xalq üsyana qalxmış və fironları devirmişdir. Bundan sonra ölkə parçalanmış və e.ə. 1640-cü ildə şərqdən gələn "hiksos" (qədim misir dilində "heka-şasu") adlanan tayfalar tərəfindən istila edilmişdir. Bu tayfaların mənşəyi bilinmir. Bəzi alimlər onların sami, başqaları isə hurri, hitti, mitannili, hətta elamlı olduqlarını iddia edirlər. Bəlkə də onlar bu xalqların qarışması nəticəsində yaranan bir tayfalar olmuşdurlar.

Bundan sonra hiksosların başçıları özlərini firon elan etmişdirlər və yüz ilə yaxın ölkəni idarə etmişdirlər (XV və XVI sülalələr hiksos sülalələri olmuşdur). Onlar Avaris şəhərini baş şəhər edərək, Misirin bir çox vilayətlərini ələ keçirə bilsələr də, misirliləri tam məğlub edə bilməmişdirlər. Tebes şəhərinin hokmdarları qüvvələrini toplayaraq, hiksoslara qarşı böyük savaşa qalxmışdırlar. Bu savaş misirlilərin qələbəsi və hiksosların ölkədən qovulması ilə başa catmışdır. Hiksoslara sonuncu sarsıdıcı zərbəni endirən və Avarisi ələ keşirən I Ahmos’dan başlayaraq Misiri növbəti, XVII-ci sülalə idarə etmişdir.

Yeni çarlıq (XVIII-XXXIII sülalələr, e.ə. 1580–1085 illər)

Yeni çarlıq dövründə yenə də Misiri mədəni, iqtisadi və hərbi cəhətdən güclü və inkişaf etmiş bir dövlətə çevrilmişdir. Hiksoslardan alınmış cəng arabalarından istifadə edilməsi, Misir ordusunu regionun ən güclü ordusuna çevirmişdir. Eyni zamanda elm və mədəniyyət həyatında intibah dövrü yaşanırdı. O zaman ölkəni Amenhoteplər, Tutmoslar, Ramseslər, Ehnaton, çariça Hatşepsut kimi bacarıqlı hökmdarlar idarə etmişdirlər. Fironlar III AmenofisIII Tutmos hakimiyyəti dövrü Misir qüdrəti zirvə nöqtəsinə çatmışdır. Şimalda Misir orduları Suriyani işğal edərək, Mesopotamiyaya qədər irəliləmişdirlər. Cənubda isə ölkə sərhədləri Nubiyanın KermaNalata məntəqələrinə qədər genişlənmişdir. Firon I Tutmosun qoşunu Suriya, FələstinFərat çayının sahillərinə qədər irəliləyə bilmişdirlər.

Bundan sonra istila siyasəti dayandırılmışdır. Növbəti firon II Tutmosun az müddətli hakimiyyətindən sonra, hakimiyyətə onun kənizindən olan azyaşlı oğlu III Tutmos gəlmişdir. Ona görə əslində ölkəni II Tutmosun həyat yoldaşı Hatşepsut idarə etmişdir. Sonra bu qadın özünü firon elan etmişdir. Eyni zamanda III Tutmos da formal olaraq bu adı daşıyırdı və hakimiyyətdən getmək niyyəti olmamışdır. Öz hakim mövqeyini saxlamaq üçün Hatşepsut hiləgər siyasət aparmışdır, bir çox saray xadimlarini və kahinləri müxtəlif yollarla öz tərəfinə çəkə bilmişdir. Öz hakimiyyəti dövründə Hatşepsut Aton tanrısının məbədlərini inşa etmişdir, onun kahinlərini himayə edirdi. Lakin başqa tanrıların kultlarına da ehtiram edirdi.

Hatşepsutun ölümündən sonra III Tutmos hakimiyyəti ələ almış və onun tərəfdarlarını məhv etmişdir. Sonra o, uğurlu savaşlar aparmış, Suriya ilə Fələstini istila etmişdir. III Tutmos qonşularına qarşı 17 uğurlu hərbi yürüş təşkil etmişdir.

Yenə də bu cür istilalar ətraf xalqların qarət olunmasına və külli miqdarda sərvətlərin Misirin mərkəzlərinə axmasına gətirib çıxarmışdır. Bunun nəticəsində nəhəng inşaat nümunələrinin ucaldılması işləri davam etdirilmişdir. Luksor, Abidos, Tebes, Əbu Simbeldə yeni piramidalar və başqa tikililər ucaldılmışdır.

Daha sonra hakimiyyətə gəlmiş IV Amenofis baş şəhəri Ahetaton’a (müasir El-Amarna) keçirmiş və ölkədə dini islahat aparmışdır. Onun dövründə Aton Misirin tək və şəriksiz tanrısı elan edilmiş, firon isə özünü Ehnaton adlandırmışdır. Ancaq bu islahatlar müvəqqəti xarakter daşımışdır və artıq Ehnatonun varisləri ənənəvi Amon kultunu (günəş tanrısıdır) bərpa edib, baş şəhər statusunu yenə də Tebesə qaytarmışdırlar.

Daha sonra Misir hittilərlə uğursuz savaşlar aparmışdır. Ancaq hitti qoşununun arasında yayilmış hansısa yoluxucu xəstəlik onlara ölkəni işğal etməyə imkan verməmişdir. Bu zaman firon I Seti (e.ə. 1312–1298 illər) əks hücuma keçə bilmişdir.

Setinin oğlu II Ramses Misiri 66 il ərzində idarə etmişdir. Onun xarici siyasətində bəzi uğursuzluqlara baxmayaraq, ölkə daxilində iri miqyaslı quruculuq işləri aparmışdır. Onun yeni baş səhəri Nilin deltasında yerləşən Per-Ramses (Tanis) şəhəri olmuşdur. Ancaq onun varislərinin dövründə Misirin daxili və xarici problemləri artmışdır. Ölkədə rüşvətxorluq, korrursiya, kahinlərin həddən artıq artmış nüfuzu böyuk narazılıqlara səbəb olmuşdur. Xalq hətta çörək qıtlığı problemi ilə üzləşmişdir. Eyni zamanda şimaldan müxtəlif tayfalar Misirə basqınlar edirdilər. Firon XI Ramsesin hakimiyyəti dövrundə (e.ə. 1085 ildə) ölkədə vətəndaş savaşı başlanmışdır və bunun nəticəsində firon sülaləsi devrilmişdir. Faktiki olaraq hakimiyyət Amon tanrısının kahinlərinin əlinə keçmişdir.

Ən yeni dövr (XXII-XXXIII-cu sülalələr, e.ə. 950–30 illər)

Ramseslərin sonuncu numayəndələrinin fironluğu zamanı Misirin siyasi və iqtisadi vəziyyəti ağırlaşmışdır. Mərkəzi hakimiyyət öz keçmiş nüfuzunu itirmiş və faktiki olaraq parçalanmışdır. Cənub vilayətlər Karnak şəhərində yerləşən Amon tanrısının məbədinin kahini Herihor tərəfindən idarə olunurdu. Şimalda isə hakimiyyəti ‘Delta’da yerləşən Tanis şəhərinin hökmdarı Smendes ələ keçirmişdir. Sonra Tanisin başqa hömdarı Nesubanebced XXI-ci sülalənin yaradıcısı olmuşdur.

Liviya fironlarının hakimiyyəti

Daha sonra Misir əslən Liviyalı olan XXII-ci sülalənin fironları tərəfindən idarə olunurdu. Liviyalılar uzun müddət ərzində Misirə köç etmişdirlər, bir hissəsi isə savaşlar zamanı kölə edilmişdir. Onlar əsasən Delta’da məskunlaşırdılar. Misir qoşununda əsgərlərin çoxu liviyalı olmuşdur. Liviya sülaləsinin yaradıcısı Şeşonk, XXI-ci sülalin sonuncu fironunun sərkərdəsi olmuş, sonra isə hakimiyyəti ələ almışdır. Sonra o öz oğlunu Tebesdə Amon-Ra tanrısının baş kahini elan etmişdir və baş şəhəri Tanis’dən Bubastis’ə keçirmişdir. Daha sonra ölkə bir qədər möhkəmlənmişdir. Şeşonkun qoşunu Fələstin istiqamətində hücuma keşmişdir. O ərəfədə Yerusəlim (Qüds) onlar tərəfindən alınmış və qarət etmişdir. Həmən dövrdən başlayaraq, Assur imperiyası da genişlənmiş və bir müddət sonra Misirin ciddi rəqibinə çevrilmişdir.

Ancaq sonra liviyalıların hakimiyyəti zəifləməyə başlamışdır. Cənubda, Nubyanın Napata şəhərində yeni bir hakimiyyət qurulmuşdur. E.ə. 750-ci ildə onlar Tebesi alaraq, şimala doğru hərəkətə keçmişdirlər. Gərgin savaşlar nəticəsində nubyalılar MemfisiDelta’nı ələ keçirərək, liviyalıların hakimiyyətinə son qoya bilmişdirlər. Öz hakimiyyətləri dövründə, onlar çoxlu inşaat işləri aarmış, yeni piramidalar ucaltmışdırlar. Firon Şabaka ölkəni yenə birləşdirə bilmişdir.

Assuriya istilası

Nubyalı fironlar dövründə Misirin, Fələstini və Suriyanı ələ keçirməyə cəhd edən Assur imperiyası ilə ixtilafları başlanmışdır. Şabaka assurlularla yaxşı münasibət qura bilsə də, ondan sonra hakimiyyəti ələ almış Taharka Fələstin və Suriya hökmdarlarını Assura qarşı üsyana qalxmağa təhrik edə bilmişdir. Getdikcə tərəflərin qarşıdurması gərginləşmiş və e.ə. 671-ci ildə Assuriya qoşunu misirliləri məğlub edərək, Sinay yarımadasını, sonra isə irəliləyərək, Memfisi ələ keçirə bilmişdir. Beləliklə, şimali Misirdə nubyalıların hakimiyyətinə son qoyulmuşdur və bu ərazilər Assuriyanın tərkibinə qatılmışdır.

Misirin cənubu isə Assuriya hakimiyyətini qəbul etməmişdir. Orada sığınacaq tapan Taharka bir qədər sonra xalqı Assuriyaya qarşı üsyana qaldıraraq, e.ə. 669-cu ildə Memfisi ələ keçirə bilmişdir. Ancaq e.ə. 666-cı ildə Assur çarı Aşşurbanipal’ın qoşunu yenidən Memfisi işğal etmişdir. Taharka isə Tebes şəhərinə qaçmış, oranı ölənə qədər idarə etmişdir. Onun ölümündən sonra assurlular cənuba doğru daha bir neçə yürüş təşkil edərək, Misirdə nubiyalıların hakimiyyətinə son qoya bilmişdirlər.

Müstəqilliyin bərpası

Buna baxmayaraq, Assur istilasına qarşı müqavimət davam edirdi. Bu dəfə Deltada yerləşən Sais şəhərinin hökmdarı, əslən liviyalı olan, I Psamatik (e.ə. 647–665 illər) (XXVI sülalə) bir sıra xarici dövlətlərdən yardım alaraq assurlulara qarşı savaşa başlamış və onları ölkədən qova bilmişdir. Sonra onun oğlu II Nexo (e.ə. 609–594 illər) e.ə. VII əsrin sonunda Assuriya imperiyasının dağılması zamanı qısa müddətə Fələstini və Suriyanı ələ keçirmişdir. Ancaq sonra Babil çarı Nəbukadnəzara məğlub olandan sonra, geriyə çəkilmək məcburiyyətində qalmışdır.

Sonra Nexo Aralıq dənizini Qırmızı dənizlə birləşdirmək fikrinə düşmüşdür. Bu kanalın qazılması 120 000 yaxın qulun həyatı bahasına başa qəlməsinə baxmayaraq, işlər yalnız 150 ildən sonra, iranlıların istilasından sonra başa çatmışdır.

550-ci ildə yunanlar Misirdə Navkratis adlanan ilk polislərini yaratmışdırlar.

Əhəmənilərin hakimiyyəti dövrü

E.ə. 527–525 illərdə isə Misir Əhəməni (İran) şahları tərəfindən istila edilmişdir və İran imperiyasının vilayətinə çevrilmişdir. Şahlar özlərini həm də fironlar kimi təqdim edirdilər. Misirlilər onlara qarşı dəfələrlə üsyana qalxsalar da, bunların heç bir nəticəsi olmamışdır.

İki əsr davam edən İran hökmranlığından sonra, e.ə. V əsrin əvvəllərində misirlilər işğalçıları ölkədən qova bilmişdirlər, Lakin e.ə. 343-cü ildə onlar yenə də İran şahı III Artakserksə məğlub oldular. Ancaq bu dəfə fars hakimiyyətin dövrü uzun olmamışdır.

Ellinizm dövrü

E.ə. 323-cü ildə Misirə makedoniyalı İskəndərin qoşunu daxil olaraq İran hakimiyyətinə son qoymuşdur. O, Aralıq dənizinin sahillərində İskəndəriyyə (Alexandria) şəhərinin inşasına başlamışdır.

İsgəndərin ölümündən az sonra Misir onun sərkərdələrindən biri olan Ptolemey (Soter’in) və onun varisləri tərəfindən idarə olunmuşdur. Beləliklə, e.ə. IV–I əsrlərdə ölkə yunan sülaləsi tərəfindən idarə olunurdu. Əvvəl Ptolemeylər sülaləsinin nümayəndələri müdrik və uzaqgörən siyasət aparırdılar. Onlar qədim məbədləri bərpa edib, yenilərini inşa edirdilər. Ptolemeylərin dövründə yazıları papirus uzərində deyil, perqamentdə yazırdılar. Eyni zamanda onlar Suriyanın başqa bir yunan əsilli hökmdarları (Selevkilərlə) uzun sürən savaşlar aparmışdırlar.

İskəndəriyyə şəhəri ölkənin yeni baş şərəri olmuşdur. O zaman dənizdə məşhur İskəndəriyyə mayakı inşa edilmişdir. Bu mayak o qədər nəhəng tikili olmuşdur ki, onu yunanlar o dövrün mücüzələrindən biri hesab edirdirlər. Ümumiyyətlə İskəndəriyyə o zaman dünyanın ən inkişaf etmiş mədəni və ticarət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Burada məşhur kitabxana inşa edilmişdir. O qədim dünyanın ən böyük kitabxanası olmuşdur. Ptolemeylər alimlərə, incəsənət xadimlərinə, yazarlara, rəssamlara himayəçilik etmişdilər. Məhz İsgəndəriyyədə Əhdi-Ətiq ilk dəfə yunan dilinə tərcümə edilmiş və "Septuaginta" adlanmış. Ancaq sonra bu intibah dövrü başa çatmışdır və ölkədə böhran başlamışdır. Saray çevrilişləri, fitnəkarlıq Misirdə adi hal almış, Selevkoslarla qanlı savaşların sonu görsənmirdi. Hakimiyyətə gəlməyə can atan IV Ptolemey, buna nail olmaq üçün öz anasını, bacısını və qardaşını qətlə yetirmişdir.

E.ə. I əsrdə hakimiyyətə 10 yaşlı XIII Ptolemey Filopator gətirilmişdir. Onun bacısı və eyni zamanda arvadı 17 yaşlı VII Kleopatra Filopator onu hakimiyyətdən uzaqlaşdırmışdır. Ancaq sonra saray xadimləri qardaşını yenidən çar elan etdilər. Kleopatra Suriyaya qaçmış və orada qoşun yığaraq, qardaşına qarşı yürüşə başlamışdır. Sonra o kömək üçün romalı sərkərdə və siyasi xadim Qney Pompey (Gnaeus Pompeius) müraciət etmişdir. Ancaq Romada gedən daxili qarşıdurma zamanı Pompey Qay Yuli Sezara (Gaius Iulius Caesar) məğlub olmuş və İsgəndəriyyəyə qaçmışdır. Burada e.ə. 47-ci ildə misirlilər onu qətlə yetirdilər. Bu hadisələr zamanı şəhərdə döyüşlər olmuş və məşhur İsgəndəriyyə kitabxanası yandırılmışdır.

Qədim Misir tarixinin sonu

Bundan sonra Sezar qoşunu ilə Misirə gəlmiş və Kleopatraya dəstək verərək, onu hakimiyyətə gətirmiş, sonra onunla evlənmişdir. 13 yaşlı XIII Ptolemey Filopator o hadisələr zamanı həlak olmuşdur. Ancaq e.ə. 44-cü ildə Sezar Romada süiqəsd nəticəsində öldürülmüşdür və Kleopatra İsgəndəriyyəyə qayıtmaq məcburiyyətində qalmışdır. Sonra Romada davam edən vətəndaş savaşı zamanı imperiyanın şərq vilayətlərini Mark Antonio (Marcus Antonius) ələ keçirmiş və rəqibi Oktavian Avqust (Octavianus Augustus) mübarizə aparmışdır. O İsgəndəriyyəyə gəlmiş və Kleopatranın sevgilisi olmuşdur. Lakin e.ə. 31-ci ildə, Antonio və Kleopatranın donanması Oktaviana məğlub olmuşdur. Bundan sonra Antonio və Kleopatra intihar etmişdirlər. Qalib gəlmiş Oktavian isə Sezarın və Kleopatranın oğlu Sezarionu (Caesarion) edam etmişdir. Belələklə qədim Misirin sonuncu XXXIII-cü sülaləsi tarixi səhnədən silinib getdi. Bundan sonra Misirin müstəqilliyinə son qoyulmuş və ölkə Roma imperiyasının vilayətinə çevrilmişdir. Bundan sonra qədim Misirin tarixi bitmiş olur. Ölkə çeşidli imperiyaların tərkibində olmuş və yalmız yeni tarixdə müstəqil olmuşdur.

Xarici siyasəti

Misir-Babilistan münasibətləri

Dövrü səciyyələndirən yazılı kitabələrin, müxtəlif xarakterli sənədlərin təhlili göstərir ki, Babil-Misir əlaqələrinin ən zəngin dövrü Misirdə yeni şahlıq dövrünə təsadüf edir. Məhz bu zaman iki dövlət arasında müqavilə bağlanmış və hökmdarlar müəyyən edilmiş sərhədlərin pozulmamasına and içmişlər.

E.ə. XV əsrin ortalarından Babilistan yenidən Ön Asiyanın qüdrətli dövlətləri sırasına çıxır, onun qonşu ölkələrə mədəni- siyası təsiri güclənir. Kassi- Babil şahı I Karaindaşın hakimiyyəti dövründə Babilistan Misirlə diplomatik əlaqələr yaradır və sonralar bu əlaqələr daha da genişlənir. Babilistan Misir əlaqələri haqqında XIX əsrin sonlarında Misirdə Ell-Amarn arxivindən tapılmış diplamatik məktublar ətraflı məlumat verirlər. Amarn arxivində firon III Amenxotepin Babil şahı Kadaşman -Enlilə (e.ə.1374–1360) iki məktubu və Kadaşman-Enlilin ona üç cavab məktubu II Burna-buriaşın (e.ə.1359–1333) III Amenxotepe bir, IV Amenxotepə (Exnaton) beş məktubu, Babilistandan Misirə və Misirdən Babilistana göndərilən hədiyyələrin siyahısı qorunub saxlanmışdır.

Göründüyü kimi, Babil-Misir yazışmaları e.ə.XIV əsrin təxminən 30–40 illik bir dövrünü əhatə edir. Lakin məktublardakı bəzi qeydlər Babilistan- Misir əlaqələrinin əsasının e.ə XV əsrin ikinci yarısında, kassi şahı I Karaindaşın dövründə qoyulduğunun göstərir. Məsələn, kassi şahı II Burna-buruaşın Exnatona yazdığı bir məktubda göstərilirdi: "Karaindaşın dövründən, sənin əcdadlarının səfirləri mənim əcdadlarımın yanına gələn vaxtdan indiyə qədər onlar (II Burna-buruaş və Exnatonun əcdadları) dost olmuşlar." Buradan aydın olur ki, Misir fironu birinci olaraq Babilistana səfirlər göndərmiş və onunla dostluq əlaqələri yaratmağa cəhd göstərmişdir. Bu şübhəsiz ki, I Karaindaşın dövründə Babilistanın beynəlxalq nüfuzunun olduqca artdığını göstərir.

II Burna-buruaşın başqa bir məktubundan aydın olur ki, kassi şahı I Kuriqalzu (e.ə.XIV əsrin əvvəlləri) qədim Fələstin və Suriyanın Misir əleyhinə ittifaq bağlamaq təklifini rədd etmiş və Misir fironun özünün müttəfiqi adlandırmışdı. Yenə II Burna-buruaşın Exnatona yazdığı bir məktubda I Kuriqalzunın Misirdən çoxlu qızıl aldığı göstərilirdi.

Ümumiyyətlə, Babilin Misirdən aldığı mallar içərisində qızıl əsas yer tuturdu. I Kuriqalzunun dövründən başlayaraq ölkədə inşaat işlərinin geniş miqyas alması bu qiymətli metala ehtiyacı xeyli artırmışdı. Təsədüfu deyil ki, istər Kadaşman — Enlil, istərsə də II Burna-buruaş Misir fironlarından qızıl göndərmələrini xahiş edərkən onun inşaat işləri üçün lazım olduğunu xüsusi qeyd edirlər. Kadaşman Enlil III Amenxotepə yazırdı: "haqqında sənə yazdığım qızıla gəldikdə isə, nə qədər mümkünsə çoxlu qızıl göndər, sənin səfirlərinin mənim yanıma gəlməsindən də tez göndər. Onu indi nə qədər mümkünsə tez, bu biçim vaxtı, ya Duzu (iyun-iyul), ya da Ab (iyul-avqust) ayında göndər ki, mən gördüyüm işi başa çatdıra bilim.

Əgər sən bu biçim vaxtı — Duzu və ya Ab ayında mənim yazdığım qızılı göndərsən, onda mən qızımı sənə verərəm. Və əgər sən Duzu və Ab aylarında qızılı göndərməsən və beləliklə, mən gördüyüm işi başa çatdırmasam, ondan sonra göndərməyinin nə mənası var? Mən işi qurtardıqdan sonra qızıl mənim nəyimə lazımdır? Əgər sən onda mənə üç min talant qızıl göndərsən də, mən qəbul etməyib geri qaytaracam və qızımı sənə ərə verməyəcəm."

Kadaşman Enlilin bu "ultimatumu" tezliklə öz təsirini göstərir və II Amenxotep Kadaşman Enlilin yeni evi üçün qiymətli ağac növlərindən olan, qızıl və fil sümüyü ib haşiyələnmiş çarpayılar, taxtlar, kürsülər və s. göndərir.

Hədiyyələrin siyahısından sonra adətən onların bəzəyini təmsil edən qızıl, gümüş və başqa qiymətli metalların ümumi çəkisi göstərilirdi. III Amenxotepin Kadaşman Enlilə göndərdiyi hədiyyələrin tərkibində 4 kq dan çox qızıl, 600 qr-a yaxın gümüş var idi.

Tikinti ilə bağlı qızıl sifariş verilməsinə II Burna-buruaşın Exnatona məktublarında da rast gəlirik: "Mən tikinti işinə başlamışam və bu haqda qardaşıma yazmışam, qoy qardaşım mənə çoxlu yaxşı qızıl göndərsin və mən öz işimi başa çatdırım." Başqa bir məktubunda II Burna-buruaş fironun ona yalnız iki minə (yəni 1 kq) qızıl göndərməsindən narazı qaldığını bildirərək yazırdı:

"Mənim əcdadlarımla sənin əcdadların dostluq əlaqələri yaradandan bir-birinə zəngin hədiyyələr göndərmiş və heç vaxt bir-birinin ədalətli xahişini rədd etməmişlər. İndi isə qardaşım hədiyyə kimi mənə yalnız iki mina qızıl göndərmişdir, əgər qızıl çoxdursa sən də atanın göndərdiyi qədər göndər. Əgər o kifayət qədər deyilsə, onda heç olmasa, atan göndərdiyinin yarısını göndər. Nə üçün sən yalnız iki mina qızıl göndərmisən? İndi allahın evində (məbəddə işim çoxdur və tezliklə onu başa çatdırmaq istəyirəm. Ona görə də çoxlu qızıl göndər."

Qızılın əsasən insaat işlərinə sərf edilməsi haqqında Durr-Kuriqalzudan tapılmış və e.ə XIII əsirə aid olan sənədlər daha ətraflı məlumat verirlər, bu sənədlərin xeyli hissəsi Durr- Kuriqalzudan tikilən iki sarayın müxtəlif hissələrini bəzəmək, mebelləri haşiyələmək, bəzək əşyaları hazırlamaq və s. üçün sənətkarlara verilən qızıl, gümüş, qiymətli və yarımqiymətli daşların qəbzləridir. Qeyd etmək lazımdır ki, Babil şahdarının adətən, Misirə "yaxşı qızıl" sifariş vermələrinə baxmayaraq alınan qızılın keyfiyyəti həmişə yüksək olmurdu. Mənbələrə görə XVIII sülalənin sonlarından Misirdə bəzən qızılın əyarlılığını süni şəkildə aşağı salmaq təcrübədən keçirdilirdi. Tarixi dəqiq müəyyən olmayan bir üzüyün təhlili onun tərkibində 75 faiz mis, 25 faiz isə qızıl olduğunu göstərmişdir. El-Amarn məktublarında Misirdən göndərilən qızılın keyfiyyətindən narazılığına tez-tez rast gəlmək olur. Məsələn, Kadaşman-Enlil məktublarının birində Misir fironunun göndərdiyi 30 minə (15 kq) qızılın gümüşə bənzədiyini göstərirdi.

II Burna-buruaş Exnatondan xahiş edirdi ki, o, göndərəcəyi qızılı məmurlarına etibar etməsin və yalnız özü görəndən sonra onu möhürləyib yola salsın. Daha sonra o yazırdı: "Qardaşım əvvəl göndərdiyi qızılı özü görməmiş və onu qardaşımın məmuru möhürləyib göndərmişdir. Ona görə də onun gətirdiyi 40 mina qızılı kürəyə qoyduqdan sonra onun çəkisi düz gəlməmişdir. II Burna-buruaşın xahişinə baxmayaraq, Misir yenə də keyfiyyətsiz qızıl göndərməkdə davam edirdi. "Sənin göndərdiyin səfirə gəldikdə isə, onun gətirdiyi 20 mina qızılın çəkisi düz olmamışdır və onu kürəyə qoyduqdan sonra heç 15 mina da qızıl alınmamışdır."

Qaynaqların təhlili göstərir ki, Babilistanla Misir arasında vaxtaşırı baş verən düşmənçiliyə baxmayaraq, nəinki ticarət-iqtisadi, habelə siyasi əlaqələr də heç zaman kəsilməmiş, ayrı-ayrı hökmdarların dövründə isə "nigah diplomatiyasından" da istifadə edilmşidir.

El-Amarn məktublarında qızılla yanaşı, Babil şahlarının başqa sifarişlərinə də rast gəlmək olur. Məsələn, Kadaşman-Enlil və II Burna-buruaş Misir fironlarından "umamu" adlanan heyvanın canlıya bənzər müqəvvasını göndərmələrini xahiş edirdilər. II Burna-buruaşın məktubunda onların həm suda, həm də quruda yaşayan heyvanlar olduğu göstərilirdi. Görünür, burada Babilistanın heyvanat aləminə yad olan timsah və begemot nəzərdə tutulurdu. Ola bilsin ki, Babil şahları bu qəribə heyvanlar haqqında eşitmiş və onlara öz saraylarında nümayiş etdirmək istəmişdilər.

Bunlarla yanaşı Babilistan Misirdən çoxlu məişət əşyaları, bəzək şeyləri, paltarlar və b. mallar alırdı. Babilistanın Misirdən aldığı malların çeşidini öyrənmək baxımından Exnatonun II Burna-buruaşa göndərdiyi hədiyyələrin siyahısı böyük maraq doğurur. Dörd sütundan və 307 sətirdən ibarət bu siyahıda qızıl, gümüş tunc və b. materiallardan onlarca nəfıs əşyanın adı göstərilir. Qızıldan müxtəlif qablar, onlarla qızıl üzük, qolbağı, boyunbağı, Pamassu (hami-allah) allahının qızıl heykəlləri, daş qablar, fil sümüyündən müxtəlif əşyalar və b. -Exnatonun II burna-buruaş göndərdiyi hədiyyələrin tam olmayan siyahısı bunlardır.

Göstərilən əşyaların tərkibindəki qızılın çəkisi 1200 minadan çox (təxm.600 kq), gümüşün çəkisi 293 mina 3 şəkəl (təxm. 146kq), tuncun çəkisi ilə 860 mina 20 şekel təxm. 430 kq idi.

Babilistanla Misir arasında ticarət əlaqələri hər iki ölkəyə iqtisadi mənfəət verməklə yanaşı, siyasi, əlaqələrin möhkəmləndirilməsi üçün də zəruri idi. Təsadüfi deyil ki, II Burna-buruaş məktublarda bunu dəfələrlə qeyd edirdi. Hələ ilk məktublarının birində o, III Amenxatepe yazırdı. "Sənin atanla mənim atam əvvəllər bir-biri ilə dost olduqları kimi, gəl indi biz də bir-birimizlə dost olaq və qoy bizim aramızda bədxah sözlər deyilməsin".

Başqa bir məktubda II Burna-buruaş Exnatona bildirildi ki, "şahlar arasında qardaşlıq, dostluq, ittifaq və başqa əlaqələr o zaman ola bilər ki, qiymətli daşlar ağır gəlsin, gümüş ağır gəlsin, qızıl ağır gəlsin.

Göründüyü kimi, ölkələr arasında hər cür münasibətlərin inkişafı ticarət əlaqələrinin miqyasından asılı idi. Bu əlaqələr isə, qeyd edildiyi kimi, hər iki ölkə üçün faydalı idi. Babilistana zəruri mallar göndərən Misir əvəzində özü üçün eyni dərəcədə zəruri olan mallar alırdı. Amarn məktubları Babilistanın Misirə göndərdiyi mallar haqqında da aydın təsəvvür yaradır. Bu malların içərisində lazurit üstünlük təşkil edirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, hələ III Tutmosun salnaməsində Misirin Mesopotamiyadan lazurit aldığı göstərilirdi. Kadaşman-Enlil və II Burna-buruaşın Misirə göndərdiyi hədiyyələrin içərisində demək olar ki, həmişə lazuritə və ya lazuritdən hazırlanmış əşyalara rast gəlmək olur. Məsələn II Burna-buruaş Exnatona ümumiyyətlə, 8 mina lazurit (4kq) və lazuritdən bir sıra qiymətli əşyalar göndərmişdi.

Məlum olduğu kimi, Mesopotamiyada lazurit və b. qiymətli və yarımqiymətli daşlar yox idi vəən qədim zamanlardan Mesopotamiya dövlətləri bu qiymətli malları xaricdən alırdılar. Mənbələrdə lazuritin Mesopotamiyaya müasir Əfqanıstanın Bədəxşan rayonundan və ya Urmiya gölü zonasından gətirildiyi göstərilir.

Şübhə yoxdur ki, kassilər dövründə Babilistan şərqlə sıx ticarət əlaqələri saxlamış və oradan çoxlu miqdarda dazurit və başqa mallar almışlar. Bu dövrdə Babilistanda dekorativ tətbiqi sənətdə lazurit və başqa qiymətli və yarımqiymətli geniş istifadə edilməsi, habelə onların geri ixracı bunu sübut edir.

Lazuritb yanaşı, Misirə daha çox və çənk arabası göndərilirdi. II Burna-buruaş Exnatona 10 cüt at, 5 çənk arabası göndərmişdi. Amarna məktublarında Babilistanın Misirə göndərdiyi bir sıra başqa malların da da adı çəkilir. Məsələn, II Burna-buruaşın dövründə Misirə çoxlu qiymətli əşya göndərilmişdi. Bunlar əsasən lazurit, gümüş, qızıl, tunc fil sümüyündən bəzəklər və məişət şeylərindən ibarət idi.

İstər Babilistan, istərsə də Misir tərəfi yuxarıda adları çəkilən malları bir-birinə hədiyyə göndərdiklərini yazmalarına baxmayaraq, bunun əslində mübadilə məqsədi güddüyü və iqtisadi ehtiyacla bağlılığı açıq göstərilirdi. Amarn məktublarından yuxarıda gətirdiyimiz misallar bunu aydın sübut edir. Xarici ticarəti öz əllərinə alan bu və ya digər ölkənin hökmdarı qarşı tərəfə hədiyyələr göndərərkən onların əvəzində layiqli cavab hədiyyəsi gözləyirdi və daha doğrusu, nə gözlədiyini açıq yazırdı: Deməli, Amarna məktublarında söhbət adı hədiyyə mübadiləsindən deyil, iki böyük dövlət arasında müntəzəm ticarət əlaqələrindən gedir. Təbiidir ki, bu əlaqələr müəyyən beynəlxalq normalara, bir-birinin hüquq bərabərliyini tanımağı tələb edirdi. Ehtimal ki, bu münasibətlər iki dövlət arasında bağlanmış müqavilə ilə tənzim olunurdu. Amarna məktublarında belə bir müqavilənin mövcudluğuna işarə olunurdu.

Müəyyən olunmuş normaların hər hansı şəkildə pozulması cavab tədbirləri ilə qarşılanırdı. II burna­buruaşın məktubundan gətirdiyimiz aşağıdakı sətirlər bizcə, məhz bu mənada başa düşülməlidir: "Sənin səfirlərin üç dəfə mənim yanıma gəlmiş, lakin sən onlarla məmə heç bir qiymətli hədiyyə göndərməmisən. Ona görə mən də sənə heç bir qiymətli hədiyyə göndərməmişəm. Nə sən qiymətli bir şey əldə etdin, nə də mən".

Exnatona yazdığı bütün məktublarında öz şərəfini və dövlətin mənafeyini uca tutan II burna-buruaşın narazılığının əsas səbəbi bizcə aşağıdakı sətirlərdə aydınlaşır: "Sonra o (II Burna-buruaşın səfıri) dedi ki, mənim qardaşımın ölkəsində hər şey vardır və onun heç bir şeyə ehtiyacı yoxdur (Sənə bildirirəm ki,) mənim də ölkəmdə hər şey vardır və mən də hər bir şeyə ehtiyac hiss etmirəm. Yaxşı münasibətlər bizəşahlardan qalmışdır və bizdə bir-birimizə firavanlıq arzulamışıq. Qoy, bizim aramışdakı bu əlaqələr daha da möhkəm olsun."

Bununla II Burna-buruaş özünün Misir fironu ilə bərabər səviyyəli hökmdar olduğunu qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırır. II Burna-buruaş Exnatona yenə kiçik hədiyyə 4 mina lazurit və 5 cür at göndərir və çoxlu yaxşı hədiyyələr göndərə bilməməsini yolun çətinliyi ilə su təchizatının pisliyi, havanın istiliyi izah edir. Elə buradaca o, Exnatondan çoxlu yaxşı qızıl göndərməsini xahiş edir.

Ticarət əlaqələrinin normal inkişafına mane olan səbəblər təkcə bunlar deyildi. Daha təhlükəli maneə Babilistandan gedən karvanların yolda qarət edilməsi, tacirlərin isə öldürülməsi idi. Belə qarətləri əsasən Misirin nüfuz dairəsində olan Şərqi Aralıq dənizi ölkələrinin hökümdarları edirdilər. Bu da təsadüfi deyildi. Məlum olduğu kimi, Exnaton ölkədə kəskin daxili çəkişmələr şəraitində özünün məşhur dini islahatını həyata keçirirdi. Bu çəkişmələr Misirin hərbi potensialını xeyli zəiflətmişdi. Başı islahata və öz rəqibləri ilə mübarizəyə qarışan Exnaton fəal xarici siyasət yeritmirdi vəəslində Misirdən asılı olan Şərqi Aralıq dənizi dövlətlərini başlı-başına buraxmışdı. Bu dövlətlər arasında daimi ixtilaflar və daxili çəkişmələr hökm sürürdü. Onlar Misir fironuna birbirindən şikayət edir. Hər biri öz qonşusunu Misirə xəyanətdə təqsirləndirirdi. Misir hökmdarı bu şikayətlərə qibtə ediləcək dərəcədə səbirlə yanaşır və adətən heç bir tədbir görmürdü.

II Burna-buruaşın sonrakı məktubunda Babilistan tacirlərinin ölümü ilə nəticələnənə daha ağır qarətin xatırlanması fironun öz nüfuz dairəsinə daxil olan ərazilərdə karvan yollarının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün ciddi tədbir görə bilmədiyini göstərir və bu, Exnatonun dövründə Misirin beynəlxalq vəziyyətinin mürəkkəbliyini bir daha sübut edir. II Burna-buruaş yazırdı: "mənim Ahu-tabu ilə səfərə çıxan tacirlərim ticarət işləri ilə əlaqədar Kinahiddə ləngimişdilər. Ahu-tabu oradan qardaşımın yanına yola düşdükdən sonra Balumemenin oğlu Şumadda və Akkolu Şaratunun oğlu Şutatna öz adamlarını göndərərək Kinahiddəki Hinnatuni şəhərində mənim tacirlərimi öldürmüş və pullarmı ələ keçirmişlər. Buna görə mən Azzanı (?) sənin yanına göndərmişəm. Ondan soruş və o hər şeyi sənə desin. Kinahhi sənin ölkəndir və onun şahları sənin qullarındır. Mən sənin ölkəndə zorakılığa məruz qalmışam. Onların qarşısını al və qarət etdikləri pulları ödə". Məktubda daha sonra deyilirdi: "Mənim qullarını öldürən adamları isə edam et və onların qanının intiqamını al. Əgər sən bu adamları öldürməsən, onlar yenidən bu işə qayıdacaq. Ya mənim karvanlarımı, ya da sənin səfirlərini öldürəcəklər. Belə olduqda bizim aramızda səfirlərin gediş gəlişi kəsilər vəəgər belə olsa, onda onlar sənə qarşı çıxarlar. "

Göründüyü kimi, Exnatonun hakimiyyəti illərində Şərqi Aralıq dənizi ölkələrində Misirin mövqeyinin zəifləməsi Babilistan-Misir ticarət əlaqələrini xeyli çətinləşdirmişdi. Babilistan ticarət karvanlarının qarətində Suriya və Fələstin hakimlərinin iştirakı, onların Ön Asiya ticarətində öz müstəqilliklərini bərpa etmək, Misirin Babilistan və başqa dövlətlərə birbaşa ticarət əlaqələrinə mane olmaq cəhdlərindən irəli gəlirdi. Ehtimal ki, Misirin Babilistanla əlaqələri bu ölkələr üçün daha təhlükəli idi. Hananeylərin Misirdən ayrıla biləcəyini açıqca qeyd edir. Bu məsələ ilə bağlı bir faktı da xatırlatmaq yerinə düşərdi. Hanandılar Misirə qarşı çıxış etmək istərkən kömək üçün məhz Babilistana müraciət etmiş, lakin Kuriqalzudan rədd cavabı almışdılar. Bu Şərqi Aralıq dənizində ağalıq üçün Misirin Babilistanla ittifaqının mühüm əhəmiyyətə malik olduğunu göstərir.

E.ə.XVI yüzillikdə Mitanni və Babilistandan asılı vəziyyətə düşən Assuriya XV yüzillikdən başlayaraq, Misirləəlaqələri genişləndirməyə və öz keçmiş qüdrətini bərpa etməyə çalışırdı. Exnatonun müasiri olan I Aşşur Uballitin (e.ə.1365–1330) dövründə Assuriya Mitanni və Babilistanın təhlükəli düşməninə çevrilir. İstər Mitanni, istərsə də Babilistan şahları Misir-Assuriya yaxınlaşmasının və Assuriyanın yüksəlişinin təhlükəli nəticələrini yaxşı görürdülər və ona görə də bu ittifaqa mane olmağa çalışırdılar. II Burna-buruaş Exnatona məktubunda assuriyalıları öz təbəələri adlandırır və tələb edir ki, firon onunla heç bir əlaqə saxlamasın.

Tarixi şəraitin mürəkkəbliyinə baxmayaraq, Babilistanla Misir arasında ticarət əlaqələri kəsilmirdi və hətta bu "nigah diplomatiyası" — qohumluq əlaqələri ilə möhkəmləndirilirdi. Amarn yazılarından məlum olduğu kimi, Kadaşman Enlilin bacısı və qızı, habelə II Burna-buruaşın qızı müvafiq olaraq III Amenxotep və Emxatona ərə vermişdilər. Digər tərəfdən Kadaşman-Enlilin III Amenxotepin qızını almaq arzusuna Misir fironuna rədd cavabı vermişdi. Bu fakt əksər hallarda Misir fironunun Babil şahına etinasız münasibəti, ona yuxarıdan aşağı baxmağı ilə izah olunur. Əslində isə bu qədim Misir taxt-tacı varisliyi adəti ilə bağlı idi. Bu adətə görə "taxt-tac yalnız qadın xətti ilə keçirdi. Firon arvadı taxt-tac varisi hesab olunurdu. Taxt-taca istənilən mənşəli adam iddia edə bilərdi. Vəəgər o məlikəyə evlənirdisə, dərhal şah taxtına çıxırdı. Məlikə öz mənşəyinə görə məlikə idi, şah isə ona evləndikdən sonra şah olurdu."

Amarna dövründən sonra Babilistanla Misir arasında ticarət əlaqələri zəifləyir, lakin tamamilə kəsilmir. II Ramzesin hakimiyyəti illərində iki ölkə arasında daha bir diplomatik qohumluq əlaqəsinin yarandığı güman edilir. XIX sülalə dövrünə aid sənədlərdə Misirin Babilistandan müxtəlif mallar, xüsusilə at, gümüş, qiymətli daşlar, sürtgü yağı idxal etdiyi göstərilir.

E.ə. XIII əsrin başlanğıcında Babilistanla Xett dövləti arasında əlaqələr genişlənir. Misirə və Assuriyaya qarşı hər iki dövlətinin mövqeyini möhkəmlətmək məqsədilə Xett şahı III Xattusili Babil şahı Kadaşman-Turqu (e.ə.1281–1264) ilə qarşılıqlı hərbi yardım haqqında müqavilə bağlayır. Müttəfiqlik borcunun yerinə yetirən Kadaşman-Turqu Misirləəlaqəni kəsmiş və Xett şahına Misirlə müharibə edərsə, piyada qohumlar və cənk arabaların ilə kömək edəcəyini vəd etmişdi.

Mesopotamiya-Misir münasibətləri

Mitanni e.ə. XVI–XIII əsrlərdə Mesopatomiyanın şimal-qərbində indiki Suriyanın şimalında yerləşirdi. Əhalisi hürrilərdən və sami dilli tayfalardan ibarət olmuşdur. Rəsmi dili hürri və akkad dilləri idi. E.ə. XVI əsrdə bu tayfalar Mitanni sülaləsinin başçılığı ilə vahid dövlətdə birləşmişdilər. Güclü ordu yaratmış Mitanni dövləti fəal xarici siyasət yeritmiş, Assuriyanın bir hissəsini, Kiçik Asiyanı, Asiyanı, Suriyanı, Finikiyanı və Fələstini özünə tabe etmişdi.

Ölkənin iqtisadiyyatında əkinçilik əsas yer tuturdu. Əkinçilik üçün yağışlar mühüm rol oynayır, geniş çay vadiləri isə süni suvarma sistemlərinin yaradılmasına imkan verirdi. Mitanni ərazisindən Ön Asiya ölkələrinin mühüm ticarət yolları keçirdi. Mitanni dövləti bir çox qonşu ölkələr ilə əlaqələr saxlayırdı. Ell-Amarn məktublarındakı məlumata görə, müxtəlif Mitanni malları Misirə göndərilirdi.

Mitanni əhalisi mənşəyinə görə, əsasən hürilərdən ibarət olmuşdur. Mitanni şahları – hətta Hind-ari mənşəli adlar daşıyanlar da, məişətdə hürri və akkad dilində danışırdılar. Akkad dili beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi idi. Hürri dövlətlərinin (Arrapxa, Alalax, Uqarit) sosial quruluşlarındakı oxşarlıq, Mitanni cəmiyyətinin də onlardan o qədər seçilmədiyini göstərir.

Bizə məlum olan ilk Mitanni şahı I Şuttatnadır e.ə. XVI əsrin sonunda, I Şuttatnadan sonra isə Parattarna şahlıq etmişdir. Mənbələrdən bizə məlum olan Mitanni şahlarının ən qüdrətlisi Saussadattar olmuşdur. Bizə qədər onun yazılı möhürü gəlib çatmışdır: "Saussadattar Parsadattapın oğlu Mitanni şahı".

Saussadattar Misir fironlarının XVIII sülaləsinin Asiya yürüşləri dövründəşahlıq etmişdir. Buna baxmayaraq, Mitanninin nüfuzu dairəsinə yuxarı Fəratdan Kilikiyaya, Şimali Suriyadan Assuriya, Nineviya, Arabxah, Kadmuq, İsuv və Alziyə qədər geniş bir ərazi daxil idi. Bu dövrdə Ön Asiyanın siyasi həyatında Misirdən sonra əsas rolu Mitanni oynayırdı. Lakin qüdrətinə və sərvətinə görə Mitanni Misirdən çox geri qalırdı.

Ehtimal ki, XVIII sülalənin fironları ilə müharibələr olmasaydı, Mitanni öz qüdrətinin ən yüksək zirvəsində dayanardı. I Tutmosun şahlığından başlayaraq, Misir fironları Suriya və Fələstinə işğalçı yürüşlər təşkil edir, lakin hər dəfə də Mitanni ordusunun müqavimətinə rast gəlirdilər. Bu müharibə Mitanni şahı I Artadamanın dövründə, Misir və Mitanninin dostlaşmasından sonra başa çatdı və bu sülh firon IV Tutmosun Mitanni şahzadəsi ilə nikahına əsasən möhkəmləndi. Mitanni şahı Tuşrattanın IV Amenxotepə məktubunda deyilir:

"III Amenxotepin atası IV Tutmos, mənim babam Aptadamaya məktub yazdı və onun qızı atamın (II Şüttarna) bacısını istədi. Beş-altı dəfə məktub yazdı, amma o, qızını vermədi. Yeddinci dəfə məktub yazandan sonra o, (Artadama) qızını verdi."

Bu hadisələr Mitanni və Misirin Şərqi Aralıq dənizi hövzəsi ərazisi uğrunda illərlə davam edən mübahisəsinə son qoydu. Ərazi bu iki dövlətin nüfuz dairələrinə bölünür. Şimal hissəsi Mitanninin, cənub hissəsi isə Misirin nüfuz dairəsinə daxil olur. Qeyd etmək lazımdır ki, III Amenxotep Mitanni şahı II Şuttarnaşm qızı Kelu-Xəbəyə evləndikdən sonra Misir və Mitanninin siyasi əlaqələri daha da möhkəmləndi.

Mitanni dövlətinin Xet şahı I Suppiliuma ilə müharibəsi dövründə Mitanni şahı Tuşiratta Misir fironuna birinci məktubunu yazır: "Misir şahına, qardaşıma sənin qardaşından, mən sağ-salamatam. Sənə, bacım KelluXebeyə, sənin evinə, sənin arvadlarına, oğullarına, əyanlarına, orduna, atlarına, döyüş arabalarına və ölkənə əmin-amanlıq arzulayıram.

Sən mənim atamla yaxşı münasibətdə olmusan. Mənim atam səni sevirdi, sən də mənim atamı. Buna görə də o, mənim bacımı sənə verdi. Kim mənim atamla belə yaxın olub? Bütün Het düşmən kimi mənim ölkəmə hücum etdi. Mən onları darmadağın etdim. Onlardan heç biri öz ölkəsinə qayıtmadı.

Mən sənə döyüş arabası iki at, Het hərbi qənimətindən 1 oğlan və 1 qız göndərmişəm. Qardaşıma isə hədiyyə olaraq 5 döyüş arabası və 5 qoşqu atı göndərmişəm. Bacım Kelu Xebeyə hədiyyə olaraq bir cüt qızıl boyunbağı, bir cüt qızıl sırğa vəətriyyatla dolu daş qab göndərmişəm. Səfir kimi Kelsiyə və Tunibivrini göndərmişəm. Qoy qardaşım onları tez buraxsın ki, qardaşımın salammı eşidim və fərəhlənim. Qoy qardaşım mənimlə dostluğu möhkəmlən-dirsin və öz səfirlərini yanıma göndərsin ki, onlar mənə qardaşımdan salam gətirsinlər və mən bunu eşidim."

Ell-Amarndakı məktubdan məlum olur ki, III Aminxotep öz səfirini Mitanniyə göndərmiş və Turşattanın qızı Tadu-xebanı istəmişdir.

Turşatta fironunun xahişi ilə cavab olaraq yazmışdı: "böyük şaha, Misir şahına, mənim qardaşıma. Turşatta, böyük şah, Mitanni şahı, sənin qardaşın. Mənim qardaşım səfiri Maneni mənim yanıma göndərdi. Dedi: Qoy qardaşım öz qızını mənə arvad olmaq üçün göndərsin və o, Misirin xanımı olsun. Mən qardaşımın ürəyini kədərləndirmədim və dedim: "Mən razıyam." qardaşım istədiyi kimi mən onu Maneyə göstərdim, Mane onu görən kimi çox xoşhal oldu".

Misir səfirləri bir neçə dəfə hədiyyələrlə Mitanni sarayına gəldilər. Nəhayət, Turşatta məmnun oldu və qızını çox böyük cehizlə Misirə göndərdi. Cehiz əsasən qızıl — bəzək əşyalarından, bürünc, parça — paltar, ətriyyat yağı, döyüş arabaları, atlar, qullar, lazurit, və müxtəlif növ qiymətli daşlardan ibarət idi. Nigah III Aminxotepin hakimiyyətinin 35 və ya 36-cı ili oldu.

Misir taxt-tacına IV Aminxotep sahib olandan sonra Turşatta hədiyyə olaraq ona qiymətli əşyalar göndərdi və xatırlatdı ki, o, Mütaniyə hələ III Aminxotepin onun üçün hazırladığı iki qızıl heykəlciyi göndərməlidir. III Aminxotep Mitanniyə az miqdarda hədiyyə göndərdi və hətta qızıl heykəlciklərin yerinə ağacdan düzəldilmiş və üzərinə qızıl çəkilmiş heykəlciklər göndərdi.

Tell-Amarna yazışmalanndan məlum olur ki, III Aminxotepəərə getmiş Mitanni şahzadəsi Tadu- Xeba, sonra onun oğlu III Aminxotepin arvadı oldu.

III Aminxotepin və IV Aminxotepin sarayının təsviri göstərir ki, bütün hərəmxana qadınları baş hərəmin xidmətçiləri idilər. Güman ki, firon ayrı-ayrı vaxtlarda məlikənin xidmətçiləri, o cümlədən əcnəbi şahzadə xanımlarla birgə yaşamaq hüququndan istifadə edirdi. Bu şahzadə xanımlar sarayda, atalarının Misirə lazım olan siyasi istiqamətlərdə fəaliyyətini təmin etmək üçün girov kimi saxlanılırdılar və faktik olaraq fironunun arvadları deyildilər.

Yeni firon sələfinin bütün saray heyətinin, həmçinin aralarında Tadu-Xeba olan mərkənin əsil-nəcabətli xidmətçilərinin varisi oldu. Turşatta onu yenə də yeni fironun "arvadı" hesab edirdi, amma Misir mənbələrindən məlumdur ki, I Aminxotepin bir baş arvadı (Nefertiti) və bir rəsmi kənizi (Kiya) olmuşdur. Bu Misirlə Mitaninin əlaqələrinin nə qədər birtərəfli olduğunu göstərir, hərçənd ki, Tuşrattanın məktublarına əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu dövlətlər bərabərhüquqlu olmuşlar.

Misir-Assuriya əlaqələri

Misirin diplomatik əlaqələr saxladığı Ön Asiya dövlətlərindən biri də Assuriya idi. E.ə.XV əsrdə və XIV əsrin birinci yarısında Assuriya Mitanni və Babildən asılı vəziyyətdə idi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, e.ə. 360-cı ildə Xet hökümdarı Suppiluliumas Mitanniyə ağır zərbə endirmişdir. Elə bu dövrdən başlayaraq Assuriya tədricən güclənir və Ön Asiya siyasətində mühüm rol oynamağa başlayır.

Assuriya şahı I Aşşuruballit (e.ə.1365–1333-cü illər) Misirlə diplomatik əlaqələr yaradır. Amarna arxivində onun Misir fironu IV Amenxotepə göndərdiyi bir neçə məktub qalmışdır. Məktubların birində o yazırdı: "Səni görmək üçün yanına göndərdiyim elçimi mehriban qarşıla. Qoy o, səni görsün və geri qayıtsın. Qoy o, sənin və sənin ölkənin arzusunu öyrənsin".

I Aşşuruballit IV Amenxotepə göndərdiyi başqa bir məktubunda onun elçisinin Misirdə ləngidilməsi ehtimalı ilə bağlı olaraq yazırdı: Qoy mənim elçilərim sənin ölkəndə ləngidilməsinlər. Nə üçün elçilər yad torpaqda qalmalıdırlar. Əgər onlar yad torpaqda qalarsa vəşah bundan fayda görürsə, onda qoy qalsınlar və orada ölsünlər. Əgər şah bundan fayda götürmürsə onda nə üçün bizim göndərdiyimiz elçilər yad torpaqda ölməlidirlər?"

İstər Mitanni şahı, istərsə də Babil şahı assuriyalıları öz təbəələri hesab edirdilər və Misir fironunun Assuriya elçilərini qəbul etməsinə etirazlarını bildirmişdilər. Lakin Xet dövləti ilə ziddiyyətlərin tədricən kəskinləşdiyi bir dövrdə Misirin Ön Assuriyada yeni müttəfiqə ehtiyacı var idi. Buna görə də Misir fironu göstərilən etirazlara baxmayaraq Assuriya ilə müstəqil əlaqələr yaratmışdı. Tezliklə Assuriya dövləti Xet şahlığı ilə birlikdə Ön Assuriyada Misirin ən güclü rəqiblərindən biri olan Mitanni dövlətinin varlığına son qoydu və onun torpaqlarmı öz aralarında böldülər. Beləliklə, Şərqi Aralıq dənizi rayonları uğrunda mübarizədə Misir Het dövləti ilə üzbəüz qaldı

Misir-Xet (Het) əlaqələri

Yeni Şahlıq dövründə Xet dövləti xeyli yüksəlmiş və qüdrətli bir dövlətə çevrilmişdir. Kiçik Asiyada öz mövqelərini möhkəmlətdikdən sonra Xet şahlığı cənuba doğru irəliləyir və Simali Suriyada böyük nəticələr əldə edirdi. Hetlərin müəyyən zaman zəifləməsindən istifadə edən Mitanni Fəratdan qərbdə, əsasən də Şimali Suriyada müvəffəqiyyət qazanmışdır. Xet şahı I Suppiluliumas Mitanninin qüdrətinə son qoydu. Xet qoşunları yuxarı Fəratdan keçərək kiçik hürri şahlıqlarmı məğlub edir və Mitanninin paytaxtı Başşkanini darmadağın edirdi(Daha ətraflı MİTANİ məqaləsində). Suppiluliumasm Şimali Suriyaya müvəffəqiyyətli yürüşləri nəticəsində Mitanni Fəratdan qərbdəki torpaqlarını itirdi. Bu dövrdən Şimali Suriyada Hetlərin uzunmüddətli ağalığı başlayır.

Supiiluliumasın dövründə Xet dövləti ilə Misir arasında münasibətlər yaxşı idi. Buna əsasən Supiiluliumasın firon Exnatona taxt-taca çıxması münasibətilə yazdığı təbrik məktubunu göstərmək olar. Lakin xetlərin Suriyada apardığı siyasət onların Misir ilə toqquşmasına gətirib çıxardı. Xet dövləti öz hakimiyyətini cənuba doğru genişləndirməkdə davam etdirdi.

Gənc firon Tutanxamon isə Misirin düşmənləri ilə yalnız əcnəbi tələbələrin şikayəti dözülməz olduqda müharibə aparırdı. Gənc Firon məişət əşyalarının üzərində suriyalı və efiopiyalı əsirlərin, onlar üzərində qələbənin təsvirlərini çəkdirməyi sevirdi. Lakin onun qələbələrinin nə dərəcədə olduğunu demək çətindir.

Tutanxamonun keçmiş ənənələrinin bərpa edilməsinə həsr edilmiş təntənəli yazısında deyilir: "Ordu Suriya Fələstinə Misirin sərhədlərini genişləndirmək üçün göndərilirdisə də heç bir müvəffəqiyyət əldə edilmirdi". Əslində söhbət sərhədlərin genişləndirilməsindən və ya əvvəlki sərhədlərin qorunmasından yox, Het dövləti tərəfindən hələ tutulmamış Suriya — Fələstin torpaqlarının qorunmasından gedirdi.

Tutanxamon təxminən on səkkiz yaşında ikən vəfat etdi. Tutanxamonun dul qalmış arvadı Anxesenpaamunun bu zaman 17–16 yaşı vardı. Öz təbəələrindən heç biri ilə evlənmək istəməyən Anxesenpaamun Het şahı Suppiluliuması, oğlunun ona ər olmaq üçün verməsi haqqında müraciət edir.

Anxesenpaamunun Suppiluliumasa iki məktubu Het tarixi xronikasında, onun oğlu II Mursilis tərəfindən söylənən "Suppiluliumasm əməlləri"ndə göstərilir. "Suppiluliumasm əməlləri" boğazgöydə, gil lövhələr üzərindəki mixi yazılı mətinlərdə tapılmışdır. Burada Anxesenpaamunun məktubları haqqında yazılır: "Mənim atam aşağıda, Karkəmiş ölkəsində olan zaman Lupakkas və Tarhuntasalması irəliyə, Amka ölkəsinə göndərdi. Onlar Amka ölkəsinə hücum etmək üçün getmişdilər və onlar əsirləri, öküzləri və qoyunları mənim yanıma gətirmişdilər. Misirlilər Amkaya hücumu eşidəndə çox qorxdular. Elə bu vaxt onların ağası Nibhururias (Tutanxamon) vəfat etdi və buna görə də Misirin məlikəsi Dahamunaus (Anxesenpaamun) mənim atama qasidlə məktub göndərdi.

Məktubda o, yazırdı: "Mənim ərim vəfat edib, oğlum isə yoxdur. Deyillər ki, sənin çoxlu oğulların var. Əgər sən onlardan birini mənə versən o mənim ərim olar. Mən heç vaxt öz nökərimi seçib özümə ər etməyəcəm. Mən belə biabırçılıqdan qorxuram". Mənim atam bunu eşidəndə böyük əyanları məşvərətə çağırdı və ona belə dedi: "Bütün həyatım boyu mənim başıma heç vaxt belə hadisə gəlməmişdir". Bundan sonra mənim atam saray işlərini idarə edən Hattusasitisi belə bir əmirlə Misirə göndərdi: "Get, bu xəbərin həqiqi olub-olmadığı haqqında mənə xəbər gətir". Yazda Hattusatisis Misir qasidi səfir Hani ilə birlikdə Misirdən qayıtdı.

Misir məlikəsi atamın sorğusuna cavab olaraq belə yazırdı: "Nə üçün sən deyirsən ki, bu işdə onlar məni aldadırlar. Əgər mənim oğlum olsaydı, mən özümün və öz ölkəmin düşdüyü biabırçılıq haqqında yad ölkəyə yazardımı? Sən Mənə inanmadın və hətta bunu belə dedin. Mənim ərim vəfat etmişdir, oğlum isə yoxdur. Mən heç vaxt öz xidmətçimə ərə getmərəm. Mən başqa heç bir ölkəyə yazmamışam. Mən yalnız sənə yazmışam. Deyilənlərə görə, sənin çoxlu oğlanların var onlardan birini mənə ver. O, mənim üçün ər, Misirdə isə şah olacaq". Beləliklə, mənim atam açıq ürəkli olduğu üçün o, qadına güzəştə getdi və oğlunun işi haqqında düşünməyə başladı. Hata sonra Suppihıliumas Misir səfiri Haniyə dedi: "Mən sizə qarşı dost münasibəti bəsləyirdim. Lakin gözlənilmədən siz mənə pislik etdiniz. Siz misirlilər mənim hürri şahımdan azad etdiyim Kinza (Kade) adamlarına hücum etdiniz. Mən bunu eşitdikdə qəzəbləndim və öz şəxsi dəstələrimi və kənd arabalarımı irəli göndərdim. Onlar sizin ərazinizə Amkaya hücum etdilər. Mən sizin ölkə Amkaya hücum etdiyim vaxt görünür, siz qorxuya düşürdünüz və mənim oğlum haqqında xahişlə mənə müraciət etdiniz. O, beləliklə, girov olacaqdı və siz onu şah etməyəcəksiniz".

Cavabında o mənim atama dedi: "Ey mənim atam, bu bizim ölkə üçün biabırçılıqdır. Əgər şahın oğlu olsaydı, məgər bir özgə ölkəyə gəlib özümüz üçün ağa xahiş edərdiniz? Nəzərə al ki, biz heç bir başqa ölkəyə getməmişik. Biz yalnız sənin ölkənə gəlmişik. İndi isə, bizim ağamız, öz oğlunu bizə ver". Daha sonra mənim atam keçmişdə Tufan allahı Teşubun Hatti övladlarını Misirə aparıb çıxarması və onları misirli etməsi, Misir və Hatti ölkəsi arasında müqavilə bağlanması və sonralar onların həmişə bir-biri ilə dost olması haqqında müqavilənin mətni olan lövhəni gətirməyi xahiş etdi. Həmin mətni bərkdən onun qarşısında oxuduqdan sonra mənim atam belə dedi: "Ən qədim vaxtlardan hatti ölkəsi və Misir dost olmuşlar və indi də bu bizim mənafeyə uyğundur".

Mətnin sonundakı sözlərdən məlum olur ki, Suppiluliumas oğlunu Misirə göndərməyə razılıq verir.

Lakin, Suppiluliumasın oğlu Sanlansas Misir sarayında bir qrup əyan tərəfindən qəsd yolu ilə öldürülür. Bununla da Anxesenpaamunun Xet şahzadəsini özünə ər və firon etmə cəhdi boşa çıxır.

Məlum olduğu kimi, Xet dövlətinin Suriyaya işğalçılıq yürüşləri firon Exnatonun dövrünə təsadüf edir. Exnatonun islahatlara başı qarışması və xarici siyasətdəki səhvləri Misirin Suriya -Fələstin torpaqlarının Xet dövləti tərəfindən tutulmasına gətirib çıxartmışdı və Misirlə Xet arasında toqquşma baş vermişdi.

Şahzadə Sanpansas öldürüldükdən sonra Suriyada hərbi əməliyyatlar yenidən başlandı. Suppiluliumasın oğlu Arpuvandasın başçılığı ilə Xet dəstələri yenidən Amka ölkəsinə soxuldular. Bir müddət sonra Xet ordusunda Misir əsirlərindən yayılmış taun epidemiyası baş vergi, və Xet ordusu hücumu dayandırmağa məcbur oldu. Tezliklə Suppiluliumas özü də taun xəstəliyindən öldü. Bu hadisələrdən üç il sonra Misir taxt-tacına Xoremxeb sahib oldu.

Xoremxebin şahlığı dövründə Misirin beynəlxalq mövqeləri xeyli möhkəmləndi. Onun müharibələri haqqında məlumat o qədər də çox deyil. O, Efiopiya və Suriyaya yürüşlər etmişdir. Suriyaya girərkən firon Xet şahlığı ilə toqquşmaya bilməzdi. Fironun məğlub etdiyi şəhərlərin və ölkələrin siyahısında Fələstin və Suriya şəhərləri, Şimali Finikiyada Uqarit və nəhayət, Xet şahlığı və Cənubi Anadoluda Artsava ölkəsinin adı vardır. Lakin firon şimalda öz uğurlarmı möhkəmlədə bilmədi.

Suriyada Misir hökmranlığını bərpa etmək XIX sülalənin üzərinə düşdü. Bu sülalənin ilk fironu Xoremxebin varisi I Ramses sonra isə I Seti oldu. I Seti şahlığının əvvəllərində Suriya -Fələstinə yürüşə başlayır. I Setinin yürüşünün bilavasitə məqsədi Fələstinin sakitləşdirilməsi idi. Misirin şimal torpaqları olan Fələstində hərcmərclik hökm sürürdü və bunun başlıca səbəbkarı köçəri tayfalar idilər. Onlar firona qarşı qiyama səbəb olur, bir-biri ilə müharibə aparır və ölkədə nizamsızlıq yaradırdılar. Fələstin məsələsində Setinin siyasəti III və IV Amenxoteplərdən fərqli olaraq uzaqgörənliklə həyata keçirilirdi.

Arxada sakitləşdirilməmiş Fələstin ola-ola Xet şahlığı ilə mübarizə aparmaq qorxulu idi və buna görə də firon Fələstini susdurdu. Buna baxmayaraq, Fələstinin sakitləşdirilməsi hələ XVIII sülalənin "dünyəvi" dövlətinin bərpa edilməsi demək deyildir. Növbədə Suriyada ağalıq edən Xet şahlığı və ondan asılı vəziyyətdə olan Amuru dururdu.

I Setinin Xet dövləti ilə müharibəsi həm də ondan asılı vəziyyətdə olan Suriya şahlıqları ilə müharibə idi. Fironun qələbə yazılarında onun Xet torpağından qiyamçı ölkələri məhv edib suriyalıları qıraraq qayıtmasından danışırlar. Firon Xet şahlığının hakimiyyətində olan və Suriya şəhərlərindən ən başlıcası Amurrun darmadağın edəndən sonra Kadeş şəhərini tutdu.

Het dövləti və onun müttəfiqləri ilə müharibə Misir üçün uğurlu oldu. Fiv şəhəri şahın Amon silahına hədiyyə kimi gətirdiyi Anadolu və Suriya əsirləri və müxtəlif növ qiymətli əşyalarla doludur. Fironun məğlub etdiyi xalqlar və tutduğu şəhərlər arasında Fələstin və Cənubi Finikiya şəhərləri, orta Suriyada Kadeş, Kata, Ullaza, Nahrima, Tunib var idi. Xet mixi yazılı mənbələrindən məlum olur ki, Suriyadakı Amuru şahlığı Misirin tərkibinə daxil edilmişdir, yəqin ki, müəyyən vaxt Misir dövlətinin tərkibinə Oroit çayı üzərindəki Kadeş şəhəri də daxil edilmişdi. Onun oğlu və varisi II Ramses bütün qələbələrinə baxmayaraq özündən əvvəlki şahlığının sərhədlərinin şimal hissəsini saxlaya bilmədi.

Misirlə Xet şahlığının müharibəsi II Ramsesin hakimiyyətinin 5-ci ili (e.ə. 1300-cü il) başlandı. Bu ilin hərbi əməliyyatlarmı firon özünün "ikinci qalibiyyətli yürüşü" hesab edirdi.

Misir yazılarının birində deyilir ki, şimal xalqları əlahəzrətin "sərhədlərinə hücum etmək üçün" gəlmişdilər. Hər halda onu Xet dövlətinin fitnələri məcbur etsələr də hücum edən tərəf firon özü olmuşdur. Bütün hadisələr Kadeş yaxınlığında baş vermişdi. Yadımıza salaq ki, I Setilin vaxtında Kadeş Misir dövlətinin tərkibinə daxil edilmişdir, Ramsesin hakimiyyətinin 5-ci ili onun Misirə düşmən ittifaqın tərkibində olması bu ərəfədə onun Misirdən qoparıldığını göstərir.

Xet şahı Muvattalis Misir ordusu ilə açıq döyüşdən çəkinirdi. Onun ordusu o dövrə görə çox saylı (28 min döyüşçü və 6 mindən çox at) olsa da, nizamsız idi və əsasən muzdlulardan ibarət idi. Ordunun əsasını Xet dövlətinin döyüşçüləri təşkil edirdilər. Lakin onlardan başqa orduda öz qala bütün Anadolu və Suriya şahlarının nümayəndələri var idi: Artsava, Luka, Kussuvadna, Aravana, Fəpətboyu, Suriya, Kapkemiş, Amino, Uqarit, Nuxaşik, Kadeş köçəri tayfalar və s. Bu müttəfiqlərin hər biri öz hökmdarlarının başçılığı ilə hərəkət edirdi və bu orduya rəhbərlik etmək Muvattalist üçün çox çətin idi.

Belə nizamsız ordu ilə mütəşəkkil Misir ordusuna qalib gəlmək çox çətin idi. Sonrakı 16 illik mübarizə göstərdi ki, Xet ordusu açıq döyüşdən çəkinir daha çox Suriya qalalarında otururdu. Hətta Kadeş yaxınlığındakı döyüşün də gedişi göstərirdi ki, Xet şahlığı hərbi gücdən çox hiylə ilə qalib gəlməyə ümid bəsləyirdi.

Mənbələrdən məlum olur ki, Ramses Kadeş şəhərini tuta bilmir. Rəqiblər bir-birinə güc gələ bilmədilər və gözlənildiyi kimi, Xet şahı Muvatalis firona sülh təklif etdi. Bu haqda Kadeş yaxınlığındakı döyüş haqqında yazılmış povestdə məlumat vardır. Burada Xet nümayəndələrinin məktubla Ramsesin yanına gəlməsi, misirlilərin hərbi müşavirəsi və fironun düşmənin xahişinə "xeyirxahlıqla mərhəmət" göstərməsi haqqında yazılır.

Ramsesin şahlığının 8-ci ili Misir ordusu yenidən Suriya — Fələstinə yürüş edir. Misir ordusunun zərbələri altında Fələstin qalaları və tayfaları məğlub olurdular. Ramsesin qələbə abidələrində cənubda Aşkelon, Ölü dənizdən şərqdə Moav, Finikiyada Akka, Livanın cənub sərhədi yaxınlığında yaxınlığında İenam və onlarla naməlum torpaqlar göstərilir.

Müharibə Xet dövlətinin ərazisində keçdi və firon Amuru ölkəsindəki Dapur qalasına yaxınlaşdı. Firon qalanın alınmasında şəxsən iştirak etdi və Xet qoşunu məğlub edildi. Mixi yazılı mənbələrdəki məlumata görə, nəticədə yenə də Şimali Suriya və hətta Amuru şahlığı Xet şahlığının əlində qaldı.

II Ramsesin hakimiyyətinin 21-ci ili sülh bağlanmasının mümkünlüyünü misirlilər düşmən qüvvələrinin tamamilə gücdən düşməsi ilə izah edirdilər. Misirin güzəştə getməsi haqqında isə belə bir fərziyyə irəli sürmək olar. Yeni Şahlıq fıronları Suriya-Fələstin təbəələrindən xərac alırdılar. Xəracın ağırlığı həmişə qiyamçı əfvalruhiyyəyə səbəb olurdu. Suriya -Fələstin torpaqlarına uzaqdan — uzağa sahiblik etmək orada güclü rəqib olmadığı halda mümkün idi. Misirin belə bir rəqibi güclənmiş Het dövləti oldu.

II Ramses dövründə Misirin Xet şahlığı ilə münasibətləri III Tutmos dövrünün Misirin Mitanni ilə münasibətlərini xatırladırdı. Fərq bunda idi ki, Xet şahlığı Mitannidən xeyli güclü idi. Mitanni şahını öz ölkəsində məğlub etmək olardı və Suriyadan əl çəkməyə məcbur etmək olardı. Xet dövlətini məğlub etməyə isə Misirin gücü çatmadı və 16 illik üzücü mübarizədən sonra Ramses başa düşdü ki, Fələstin və Suriyanın bir hissəsinə yalnız şimaldakı işğallardan imtina etdikdən sonra yiyələnmək olar.

Mənbələrin məlumatına görə, Misirlə Xet çarlığı arasında sülh müqaviləsi II Ramzesin çarlığının 17-ci ilində — e.ə. 1280-cı ildə imzalanmışdır. Müxtəlif ədəbiyyatlarda fərqli tarixə də rast gəlmək mümkündür.

Sülh müqaviləsi II Ramses ilə Muvatallisin varisi III Hattusilis tərəfindən bağlandı. Bu müqavilə sülh, qardaşlıq, xarici təcavüzün və daxili siyasi konfiliktlərin dəf edilməsindəəməkdaşlıq haqqında məlum olan ən qədim müqavilələrdən biridir.

II Ramsesin şahlığının 21-ci ilin qışın əvvəlində Xattusilisin səfiri, misirli tərcüməçinin müşayiəti ilə fironun paytaxtı Per — Ramses şəhərinə gəldi və Misir şahına öz hökmdarı adından üzərində müqavilənin mixi yazılı mətni olan gümüş lövhəciyi təqdim etdi. Bu lövhəcikdən müqavilə Misir dilənə tərcümə edildi və sonradan Misir heroqrifləri ilə daş üzərinə həkk edildi. Müqavilənin qısa mətni belədir: "Qoy gələcəkdə, əbədiyyətə qədər tanrı Misirin böyük hökmdarı və Xet ölkəsinin böyük hökmdarı arasında bu müqaviləyə uyğun olaraq düşmənçilik yaranmasına imkan verməsin. Qoy Het ölkəsinin böyük hökmdarının övladları Misirin böyük hökmdarı Ramses Meriamunun övladları ilə qardaş olsunlar və sülh şəraitində yaşasınlar. Qoy Misirin böyük hökmdarı Ramses hər hansı bir yeri tutmaq məqsədi ilə heç vaxt Xet ölkəsinə hücum etməsin". Müqavilənin mətnində daha sonra deyilirdi: Əgər hər hansı bir düşmən Misirin böyük hökmdarı Ramsesin torpaqlarına hücum edərsə və o, Xet ölkəsinin böyük hökmdarına "Mənimlə düşmənə qarşı qalibiyyətli qoşununla birgə çıxış et deyə müraciət edərsə, Xet ölkəsinin böyük hökmdarı gələcək və onun düşmənlərini darmadağın edəcək. Və əgər Xet ölkəsinin böyük hökmdarı şəxsən özü gəlmək istəməsə, o, ləngimədən öz piyada və cəng arabalarından ibarət qoşunu göndərəcək və onlar onun düşmənlərini darmadağın edəcək.

Əgər Misirin böyük hökmdarı Ramses Meriamun öz xidmətçilərinə qəzəblənərsə və ya onlar Ramsesə qarşı hər hansı bir çıxış edərlərsə və o, onları darmadağın enmək istəyərsə Xet ölkəsinin hökmdarı onunla birlikdə olacaq və Ramsesin qəzəblənməsinə səbəb olanların hamısını məhv edəcək.

Əgər hər hansı bir düşmən Xetin böyük hökmdarının torpaqlarına hücum edərsə və o, Misir ölkəsinin böyük hökmdarına müraciət edərsə, Misir ölkəsinin böyük hökmdarı gələcək və onun düşmənlərini darmadağın edəcək.

Əgər böyük Xet hökmdarının qulluqçuları ona qarşı qalxarlarsa, onda, Ramses Meriamun da müqaviləyə uyğun olaraq onunla birlikdə olacaq. Vəəgər Xet ölkəsinin hökmdarı "Mən öldükdən sonra qoy, Ramses Meriamun böyük Xet hökmdarının varisinə köməyə gəlsin, " — deyərsə onda, o gəlsin.

Əgər hansı bir əyan Misir torpağından Xet ölkəsinin hökmdarının yanına qaçarsa və yaxud Ramses Meriamuna tabe olan Asiyadakı hər hansı bir şəhər ondan ayrılarsa və o, Xet hökmdarına müraciət edərsə qoy, böyük Xet hökmdarı onları qəbul etməsin vəəmr etsin ki, onları ağaları Ramses Meriamuna qaytarsınlar. Və əgər hər hansı bir əyan Xet ölkəsindən qaçaraq böyük Misir hökmdarı Ramsesin yanına gələrsə yaxud hər hansı bir şəhərli, hər hansı bir kəndli… Ramsesin yanına gələrsə, qoy, Ramses onları qəbul etməsin vəəmr etsin ki, onları Xet hökmdarına qaytarsınlar.

Əgər Misir torpaqlarından I, 2 və ya 3 adam qaçarlarsa, və Xet hökmdarın yanma gələrlərsə, qoy, Xet hökmdarı onları tutsun və böyük Misir hökmdarına qaytarmağı əmr etsin. Ramses Meriamuna qaytarılacaq adama gəldikdə isə qoy, ona qarşı bu cinayətlə bağlı heç bir iş qaldırılmasın. Qoy, onun evini, arvad və uşaqlarını məhv etməsinlər, qoy, onun özünü öldürməsinlər. Qoy onun gözlərinə, qulaqlarına, ayaqlarına xətər yetirməsinlər. Qoy ona qarşı hər hansı cinayətə görə də iş qaldırmasınlar. Eyni qaydada Xet ölkəsindən adamlar, fərdi yoxdur, I, 2 və ya 3 nəfər olsun, qaçıb böyük Misir hökmdarının yanına gələrlərsə, qoy böyük Misir hökmdarı Ramses onları tutsun və böyük Xet hökmdarına qaytarmağı əmr etsin və qoy böyük Xet hökmdarı da onların cinayətləri ilə bağlı heç bir iş qaldırmasın, evlərini, arvad və uşaqlarını məhv etməsin, özünü öldürməsin, qulaqlarına, ağzına, ayaqlarına heç bir xətər gətirməsin, ona qarşı başqa bir cinayət işi qaldırmasın".

Müqaviləni nəzərdən keçirdikdə görürük ki, heç bir bənddə Misirlə Xet şahlığının sərhədindən danışılmır. Amma bütün məlumatlara görə aydın olur ki, II Ramses Misirin Asiya torpaqlarını genişləndirə bilmədi. Suriya və Finikiyanın çox hissəsi xetlərin, yalnız Cənubi Finikiya, Cənubi Suriya və Fələstin Misirin nüfuz dairəsində qaldı.

İqtisadiyyat

Bir çox dillərdə işlənən "Eqipet" sözü Misir dövlətinin qədim paytaxtı Xikupta şəhərinin (Xet-Ka-Ptax — "Ka-Ptaxın evi", yun. — Memfis) adından götürülmüşdür. Yunan dilinə bu söz "Ayqyuptos" kimi daxil olmuş, oradan isə digər Avropa dillərinə keçmişdir. Misirlilər özləri ölkələrini "Ta Kemet" – "Qara torpaq" adlandırırdılar. Herodota görə, "Misir Nilin töhfəsidir". Çünki Nilsiz Misiri təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Nil vadisini əhatə edən dağlar da müxtəlif daş növləri ilə zəngin idi. Misirin özündə metal yox idi. Metal qonşu vilayətlərdən gətirilirdi; Sinay yarımadasından mis, Nilə Qırmızı dəniz arasındakı səhradan qızıl, Qırmızı dənizin sahillərindən sink və qurğuşun əldə edilirdi. Gümüş və dəmir isə Kiçik Asiyadan gətirilirdi.

Əsrlər boyu yayın başlanğıcında yağan yağışların hesabına Nilə tökülən sular artdığından daşqınlar başlayır. Daşqından sonra vadidə torpaq həm çox rütubətli olur, həm də qalın lay halında qara və çox məhsuldar lillə ötürülürdü. Təsadüfi deyildir ki, bütün bunlara görə Qədim Misiri Qara torpaq adlandırırdılar.

Qədim misirlilər qumluq və bataqlıqlarla həmişə mübarizə aparmışlar. Misirlilərin başlıca məşğuliyyəti əkinçilik olmuşdur. Bunlardan əlavə arıçılıq, maldarlıq və digər sənət sahələri də inkişaf etmişdir. Ümumiyyətlə, insanların əməyi Nil vadisinin simasını köklü surətdə dəyişdirmişdir. Misir yaşayış üçün, demək olar yararlı olmayan bir yerdən, artıq b.e. əvvəl IV minillikdə əhalisi sıx olan bir ölkəyə çevrilmişdir. Elə həmin dövrdən başlayaraq Misirdə quldarlıq, onun ardınca da quldarlıq dövləti yaranmışdır. Misir fironların – padşahların hakimiyyəti altına düşdü. Padşahlardan biri Misirin şimalını – bütün deltanı, digəri isə ölkənin cənubunu – Nil çayının vadisini özünə tabe etmişdi.

Misirdə həndəsə, astronomiya, təbabət inkişaf etmişdir. Onlar təqvim yaratmışdılar. Bir daşqından o biri daşqına qədər olan vaxt il hesab olunurdu ki, onu da on iki aya bölürdülər. Onların hesablamasına görə, il 365 gündən ibarət idi. Gündüzü və gecəni onlar 12 saata bölürdülər. Misirdə günəş və su saatı ixtira edilmişdir.

Ümumiyyətlə, elmi biliklər kənd təsərrüfatının, sənətkarlığın, tikinti işinin, gəmiçiliyin, ticarətin yüksəlməsinə böyük kömək etmişdir. Yazı biliklərin, bədii əsərlərin qorunub saxlanmasına, onların nəsillərdən nəsillərə, bir xalqdan başqa xalqlara keçməsinə imkan vermişdir.

Din

  Əsas məqalə: Qədim Misir dini

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Tarix II, 124–125

Ədəbiyyat

Rus dilində

  1. И. С. Кацнельсон. Войны и рабовладение в Египте. — ВДИ, 1951
  2. Военная история древнего Египта
  3. Том II Москва Издательство академии наук СССР,1959
  4. Глебкин В.В. Мир в зеркале культуры. Ч.1. История древнего мира. - М.: Добросвет, 2000.
  5. История древнего мира / Под редакцией И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука».История древнего мира. — Т. 1. Ранняя древность . — С. 97.
  6. Египет Древний // Советская военная энциклопедия / под ред. Н. В. Огаркова. — М.: Воениздат, 1979. — Т. 3. — 678 с. — (в 8-ми т). — 105 000 экз.
  7. Брэстед Дж. История Египта с древнейших времен до персидского завоевания. — М., 1915.
  8. Древние цивилизации. — М., 1989, Глава III 37.
  9. Котрелл Л. Во времена фараонов. — М., 1982.
  10. Масперо Г. Египет. — М., 1915.
  11. Нуреев Р. М. Глава 1. Древний Египет // Всемирная история экономической мысли: В 6 томах / Гл. ред. В. Н. Черковец. — М.: Мысль, 1987. — Т. I. От зарождения экономической мысли до первых теоретических систем политической жизни. — С. 35-50. — 606 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-244-00038-1.
  12. Перепелкин Ю. Я. История Древнего Египта .— СПб.: «Летний сад», 2000. ISBN 5-89740-011-3
  13. Рэй Дж. Д. Египет в период с 525 до 404 г. до н. э. // Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. М., 2011. С. 309—346. ISBN 978-5-86218-496-9
  14. Солкин В. В. Египет: вселенная фараонов. — М., 2001.
  15. Томсинов В. А. Государство и право Древнего Египта. М.: Зерцало-М, 2011. — 512 с.
  16. Тураев Б. А. История древнего Востока. Т. II. — Л., 1935.
  17. Шоу Я. Древний Египет. — М., 2006. ISBN 5-17-031742-5
  18. Богословский Е. С. Статуэтка дворцового служителя времени Тутанхамона (Stat. Louvre I 852). // ВДИ. 1990. 2.
  19. Геродот. История в девяти книгах. / Перевод и комментарии Г. А. Стратановского. — М., 2002. ISBN 5-17-005085-2
  20. Густерин П. В. Египетский музей. История создания // Мир музея. 2011, № 6.
  21. Коростовцев М. А. Путешествие Ун-Амуна в Библ . — М., 1960.
  22. Коростовцев М. А. Египетский иератический папирус № 167 Государственного Музея Изобразительных Искусств им. А. С. Пушкина в Москве. // Древний Египет / Сб. статей. — М., 1960.
  23. Лирика древнего Египта. — М., 1965.
  24. Максимов Е. Н. Папирус № 1115 из собрания государственного Эрмитажа. (Перевод и некоторые замечания). // Древний Египет и древняя Африка. — М., 1967.
  25. Повесть Петеисе III. Древнеегипетская проза. / Пер. М. А. Коростовцева. — М., 1978.
  26. Рубинштейн Р. И. Поучение гераклеопольского царя своему сыну (Эрмитажный папирус № 1116 А). // ВДИ. 1948. 4.
  27. Савельева Т. Н. Надписи из гробницы Мечена (Перевод и комментарий). // Древний Египет и древняя Африка. — М., 1967.
  28. Сказки и повести древнего Египта. / Пер. и комм. И. Г. Лившица. — СПб., 2004. ISBN 5-02-026987-5
  29. Сказки древнего Египта. / Сост. Беловой Г. А., Шерковой Т. А. — М., 1998.
  30. Струве В. В. Речение Ипувера. Лейденский папирус № 344. Социальный переворот в Египте в конце Среднего царства. — М.; Л., 1935.
  31. Хрестоматия по истории древнего мира. / Под ред. В. В. Струве. — М., 1951. Том I.
  32. Древний Египет. Энциклопедия / Сост. и науч. ред. В. В. Солкин. — М.: «АРТ-РОДНИК», 2008. — 3 000 экз. — ISBN 978-5-9794-0100-3.

İngilis dilində

  1. Encyclopedia of Archaeology / Editor-in-chief Deborah M. Pearsall. — «Elsevier Inc.», 2008. — 2233 p. — ISBN 978-0-12-373962-9.
  2. Encyclopedia of Archaeology of Ancient Egypt / Edited by Kathryn A. Bard. — «Routledge», 1999. — 1227 p. — ISBN 978-0-415-18589-9
  3. Aldred, Cyril Akhenaten, King of Egypt. — London, England: Thames and Hudson, 1988. — ISBN 0-500-05048-1.
  4. Allen, James P. Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. — Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000. — ISBN 0-521-77483-7.
  5. Badawy Alexander A History of Egyptian Architecture. Vol III. — Berkeley, California: University of California Press, 1968. — ISBN 0-520-00057-9.
  6. Billard Jules B. Ancient Egypt: Discovering its Splendors. — Washington D.C.: National Geographic Society, 1978.
  7. Cerny J Egypt from the Death of Ramesses III to the End of the Twenty-First Dynasty' in The Middle East and the Aegean Region c.1380–1000 BC. — Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1975. — ISBN 0-521-08691-4.
  8. Clarke Somers Ancient Egyptian Construction and Architecture. — New York, New York: Dover Publications, Unabridged Dover reprint of Ancient Egyptian Masonry: The Building Craft originally published by Oxford University Press/Humphrey Milford, London, (1930), 1990. — ISBN 0-486-26485-8.
  9. Clayton Peter A. Chronicle of the Pharaohs. — London, England: Thames and Hudson, 1994. — ISBN 0-500-05074-0.
  10. Cline, Eric H.; O'Connor, David Kevin Amenhotep III: Perspectives on His Reign. — Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press, 2001. — P. 273. — ISBN 0-472-08833-5.
  11. Dodson Aidan Egyptian Rock Cut Tombs. — Buckinghamshire, UK: Shire Publications Ltd, 1991. — ISBN 0-7478-0128-2.
  12. Dodson, Aidan The Complete Royal Families of Ancient Egypt. — London, England: Thames & Hudson, 2004. — ISBN 0-500-05128-3.
  13. El-Daly Okasha Egyptology: The Missing Millennium. — London, England: UCL Press, 2005. — ISBN 1-84472-062-4.
  14. Filer, Joyce Disease. — Austin, Texas: University of Texas Press, 1996. — ISBN 0-292-72498-5.
  15. Gardiner Sir Alan Egyptian Grammar: Being an Introduction to the Study of Hieroglyphs. — Oxford, England: Griffith Institute, 1957. — ISBN 0-900416-35-1.
  16. Hayes, W. C. (October 1964). «Most Ancient Egypt: Chapter III. The Neolithic and Chalcolithic Communities of Northern Egypt». JNES 23: 217–272.
  17. Imhausen Annette The Mathematics of Egypt, Mesopotamia, China, India, and Islam: A Sourcebook. — Princeton: Princeton University Press, 2007. — ISBN 0-691-11485-4.
  18. James T.G.H. The British Museum Concise Introduction to Ancient Egypt. — Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press, 2005. — ISBN 0-472-03137-6.
  19. Kemp, Barry Ancient Egypt: Anatomy of a Civilization. — London, England: Routledge, 1991. — ISBN 0-415-06346-9.
  20. Lichtheim Miriam Ancient Egyptian Literature, vol 1. — London, England: University of California Press, 1975. — ISBN 0-520-02899-6.
  21. Lichtheim Miriam Ancient Egyptian Literature, A Book of Readings. Vol III: The Late Period. — Berkeley, California: University of California Press, 1980.
  22. Loprieno Antonio Ancient Egyptian: A linguistic introduction. — Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1995a. — ISBN 0-521-44849-2.
  23. Loprieno Antonio Civilizations of the Ancient Near East. — Charles Scribner, 1995b. — Vol. 4. — P. 2137–2150. — ISBN 1-56563-607-4.
  24. Loprieno Antonio The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. — Cambridge University Press, 2004. — P. 160–192. — ISBN 0-521-56256-2.
  25. Lucas Alfred Ancient Egyptian Materials and Industries, 4th Ed. — London, England: Edward Arnold Publishers, 1962. — ISBN 1-85417-046-5.
  26. Mallory-Greenough, Leanne M. (2002). «The Geographical, Spatial, and Temporal Distribution of Predynastic and First Dynasty Basalt Vessels». The Journal of Egyptian Archaeology (Egypt Exploration Society) 88: 67–93. DOI:10.2307/3822337 .
  27. Manuelian, Peter Der Egypt: The World of the Pharaohs. — Bonner Straße, Cologne Germany: Könemann Verlagsgesellschaft mbH, 1998. — ISBN 3-89508-913-3.
  28. McDowell, A. G. Village life in ancient Egypt: laundry lists and love songs. — Oxford, England: Oxford University Press, 1999. — ISBN 0-19-814998-0.
  29. Meskell, Lynn Object Worlds in Ancient Egypt: Material Biographies Past and Present (Materializing Culture). — Oxford, England: Berg Publishers, 2004. — ISBN 1-85973-867-2.
  30. Midant-Reynes Béatrix The Prehistory of Egypt: From the First Egyptians to the First Pharaohs. — Oxford, England: Blackwell Publishers, 2000. — ISBN 0-631-21787-8.
  31. Nicholson Paul T. Ancient Egyptian Materials and Technology. — Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000. — ISBN 0-521-45257-0.
  32. Oakes, Lorna Ancient Egypt: An Illustrated Reference to the Myths, Religions, Pyramids and Temples of the Land of the Pharaohs. — New York, New York: Barnes & Noble, 2003. — ISBN 0-7607-4943-4.
  33. Robins Gay The Art of Ancient Egypt. — Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2000. — ISBN 0-674-00376-4.
  34. Kim Ryholt The Political Situation in Egypt During the Second Intermediate Period. — Copenhagen, Denmark: Museum Tusculanum, 1997. — ISBN 87-7289-421-0.
  35. Scheel Bernd Egyptian Metalworking and Tools. — Haverfordwest, Great Britain: Shire Publications Ltd, 1989. — ISBN 0-7478-0001-4.
  36. Shaw Ian The Oxford History of Ancient Egypt. — Oxford, England: Oxford University Press, 2003. — ISBN 0-19-280458-8.
  37. Siliotti, Alberto The Discovery of Ancient Egypt. — Edison, New Jersey: Book Sales, Inc, 1998. — ISBN 0-7858-1360-8.
  38. Strouhal Eugen Life in Ancient Egypt. — Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press, 1989. — ISBN 0-8061-2475-X.
  39. Tyldesley, Joyce A. Ramesses: Egypt's greatest pharaoh. — Harmondsworth, England: Penguin, 2001. — P. 76–77. — ISBN 0-14-028097-9.
  40. Vittman, G. (1991). «Zum koptischen Sprachgut im Ägyptisch-Arabisch». Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes (Institut für Orientalistik, Vienna University) 81: 197–227.
  41. Walbank, Frank William The Cambridge ancient history. — Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1984. — ISBN 0-521-23445-X.
  42. Wasserman, James; Faulkner, Raymond Oliver; Goelet, Ogden; Von Dassow, Eva The Egyptian Book of the dead, the Book of going forth by day: being the Papyrus of Ani. — San Francisco, California: Chronicle Books, 1994. — ISBN 0-8118-0767-3.
  43. Wilkinson R. H. The Complete Temples of Ancient Egypt. — London, England: Thames and Hudson, 2000. — ISBN 0-500-05100-3.

Mənbələr

Aydın Əlizadə. Qədim Misirin qısa tarixi icmalı 2015-03-31 at the Wayback Machine // Dövlət və Din ictimai fikir toplusu. — 2009. — N 6. — S. 160–169. (1. "Tarix" fəslinin mənbəyi).

Xarici keçidlər

  • Ancient Egypt // The British Museum
  • BBC — History: Egyptians

qədim, misir, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, məqalənin, sonunda, mənbə, siyahısı, ancaq, mətndaxili, mənbələr, heç, kifayət, qədər, istifadə, edilmədiyi, üçün, bəzi, məlu. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var ancaq metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Qedim Misir Afrikanin simal serqinde Nil cayinin asagi axarinda yerlesen qedim dovletdir Bu olkenin erazisinden Araliq denizine tokulen uzun Nil cayi axir Misirliler Nili Boyuk cay adlandirirlar Qedim Misir tarixiSulale oncesi dovrTasi medeniyyetiBadar medeniyyetiNakadi medeniyyetiAmrat medeniyyeti I Nakad Gerzey medeniyyeti II Nakad Asagi MisirYuxari MisirSulaleler dovruErken padsahliqI sulale II sulaleQedim padsahliqIII sulale IV sulale V sulale VI sulaleBirinci araliq dovrVII sulale VIII sulale IX sulale X sulale XI sulaleOrta padsahliqXI sulale XII sulaleIkinci araliq dovrXIII sulale XIV sulaleXV sulale XVI sulaleXVII sulaleYeni padsahliqXVIII sulale XIX sulale XX sulaleUcuncu araliq dovrXXI sulale XXII sulale XXIII sulale XXIV sulale XXV sulale XXVI sulaleSonraki dovrXXVIII sulale XXIX sulale XXX sulaleFars dovruXXVII sulale XXXI sulaleYunan Roma dovruArgeadlar PtolemeylerbaxmuzakireredakteQedim Misir dovleti e e 1450 ci ilde Firon II Ramzesin e e 1279 e e 1213 Ebu Simbel mebedindeki das tesviri Mundericat 1 Tarixi 1 1 Vahid dovletin yaranmasi I II sulaleler e e 3000 2778 iller 1 2 Qedim tarix III VI sulaleler e e 2778 2263 iller 1 2 1 Birinci kecid dovru VII H sulaleler e e 2263 2160 iller 1 3 Orta dovr tarixi HI HII sulaleler e e 2160 1785 iller 1 3 1 Ikinci kecid dovru HIII XVII sulaleler e e 1785 1580 iller 1 4 Yeni carliq XVIII XXXIII sulaleler e e 1580 1085 iller 1 5 En yeni dovr XXII XXXIII cu sulaleler e e 950 30 iller 1 5 1 Liviya fironlarinin hakimiyyeti 1 5 2 Assuriya istilasi 1 5 3 Musteqilliyin berpasi 1 5 4 Ehemenilerin hakimiyyeti dovru 1 5 5 Ellinizm dovru 1 6 Qedim Misir tarixinin sonu 2 Xarici siyaseti 2 1 Misir Babilistan munasibetleri 2 2 Mesopotamiya Misir munasibetleri 2 3 Misir Assuriya elaqeleri 2 4 Misir Xet Het elaqeleri 3 Iqtisadiyyat 4 Din 5 Hemcinin bax 6 Istinadlar 7 Edebiyyat 8 Menbeler 9 Xarici kecidlerTarixi RedakteDovletin tarixi 6 hisseye bolunur Erken padsahliq e e 3000 e e teqr 2800 Qedim padsahliq e e teqr 2800 e e teqr 2250 Orta padsahliq e e teqr 2050 e e teqr 1750 Yeni padsahliq e e teqr 1580 e e teqr 1070 Liviya Sais ve Iran dovru e e teqr 1070 e e teqr 332 Yunan Roma dovru e e 332 e e 395 Misirin erazisinde qedim insanlar suvarma sistemlerini yaratmis das ve misden duzeldilmis emek aletlerinden istifade etmisdirler Emek fealiyyetinin neticesinde orada yuksek medeniyyetin yaranmasi mumkun olmusdur Butun islerin gorulmesinde qul emeyinden genis istifade olunurdu Qedim misirliler sami xalqlari qrupuna daxil olmusdurlar lakin onlarin basqa Afrika Avropa ve Asiya xalqlari ile qarismasi faktlari da tarixde olmusdur E e V IV minilliklerde ibtidai icma qurulusunun dagilmasindan sonra Misirde tedricen kicik dovlet qurumlari yaranmisdir Sumerde oldugu kimi her bir vilayet musteqil erazi olmusdur Onlarin bas seherleri idare etme sistemleri ordulari ve tanrilari olmusdur Bu vilayetler bir birleri ile ittifaq qururdurlar ve ya savasirdirlar Lakin sonra birlesme meylleri artmis ve olke ikiye yuxari simal ve asagi cenub hisseye bolunmusdur Bu hisselerin carlari savaslar aparmis ve olkenin birlesdirilmesi ucun cehdler etmisdirler Bu dovre Misirin sulaleler oncesi dovru deyilir E e III minilliye aid olan bir das lovhesinde qedim Misirin simal carlarinin siyahisi verilmisdir Ancaq ola bilsin ki onlar carlar deyil tayfa ve ya seher bascilari olmusdurlar Umumiyyetle o dovrler haqqinda bilgiler cox azdir ve sulaleler oncesi dovru ne vaxta qeder davam edib demek cetindir Her halda artiq e e III minillikde vahid dovlet movcud olmusdur ve burada 2 car sulalesi olmusdur ve bu tarixden Misir dovletinin tarixi baslanir Misir carlarini firon lar adlandirirlar Hesab olunur ki Misirin 30 a yaxin car sulaleleri olmusdur Misirin qedim tarixi eramizdan evvel IV III esrlerde yasamis Manefon yunanca Manethon adli tarixci terefinden qeleme almisdir O Heliopolis seherinin kahini olmusdur Onun tarix eseri bizim zamanemize qismen basqa muelliflerin eserleri vasitesi ile catmisdir Mehz Manefon Misir tarixini 30 firon sulaleleri ile vermis ve bu bolgu tarix elminde qebul olunmusdur Manefon geleme aldigi hadiselerin sahidi olmasa da cox etibarli qaynaqlarla senedlerle qedim tarixcilerin eserleri ile islemis ve onlara istinad etmisdir Manefonun tesnifatina gore qedim Misir tarixi bir nece dovre bolunur en qedim qedim orta yeni ve en yeni En qedim zamanlardan baslayaraq Misir dunya medeniyyetinin merkezlerinden biri olmusdur Orada Manefonun bogusune gore hele 1 ci sulalenin hakimiyyeti dovrune aid olan misden ve basqa nov metallardan duzeldilmis emek aletlerinden baltalar bicaqlar mismarlar cekicler iyneler ve s istifade edirdiler Bunlar arxeoloji qazintilar zamani mezarlarin birinde tapilmisdir Mesele burasindadir ki misirliler olenlerin dirilmesine ve bu esyalardan istifade etmesine inanirdilar Onlari olulerle birlikde mezarlara qoyurdular Eyni zamanda hemin dovrde onlar das aletlerinden de istifade etmisdirler Bunlardan basqa mezarlarda ketan parcasinin qaliqlari ve ipler de tapilmisdir Demeli o zaman Misirde parca tikilisi de olmusdur Hemen dovrlerden baslayaraq Misirde Nil cayi boyu seher ve qesebeler salinmisdir Tikinti zamani kerpicden ve taxtadan istifade edilmisdir Misirliler artiq taxta memulatlarindan mis gil ve saxsi qablardan da meisetde genis istifade edirdiler Ekinlerinin suvarilmasi ucun misirliler kanallar qazib Nil cayinin sularini uzun mesafelere apara bilmisdirler Ekin sahelerinde muxtelif yemeli bitki novleri o cumleden bugda uzum ekilirdi Misirliler xirda ve iri buynuzlu heyvanlari essekleri atlari saxlayib otarirdilar Buna delil kimi qedim qablar uzerinde olan resmleri getirmek olar Olkede butun agir isleri koleler gorurduler Aramsiz savaslar neticesinde Misire minlerle herbi esir getirilirdi Onlarin hamisi kole olub muxtelif sahelerde isleyirdiler Ilk yazi numuneleri de o vaxtlar yaranmisdir Yazarlar papirus yun papyros adlanan bitkinin govdesinden emal edilmis lule halinda bukulmus kagizlardan istifade edirdiler Papiruslar sonra butun antik dunyada istifade edilirdi Yazilarda misirliler elifbadan deyil heroqliflerden istifade edirdiler Heroqlifler sozlerin cumlelerin ve muxtelif menalarin isareli ifadesi olmusdur Vahid dovletin yaranmasi I II sulaleler e e 3000 2778 iller Redakte Misirin simal ve cenubu birlesenden sonra birlesmis olke fironlar terefinden idare olunurdu Onlar cox vaxt tanrilasdirilmis ve Qor Hor Horus tanrisinin tecessumu kimi tesevvur edilirdiler Fironlarin olkenin her iki hissesini simvolize eden ag ve qirmizi rengli iki taci olmusdur Onlarin coxlu sayda memurlari canisinleri xidmetcileri de var idi Onlar dovlet islerini aparmisdirlar Revayetlere gore ola bilsin ki vahid Misirin birinci hokmdari Menes olmusdur O cenublu idi ve simal carliga qalib gelib olkeni birlesdire bilmisdir Belke de o 1 ci sulalenin yaradicisi olmusdur Ancaq basqa revayetlere gore hele 1 ci sulale berqerar olmamisdan once Misir artiq birlesmisdi Ola bilsin ki 1 ci sulaleden once olkede birlesme prosesleri baslanmis ve birinci fironlar dovrunde basa catmisdir Yene revayete gore Menes birlesmis Misirin bas seheri olmus Memfisi insa etmisdir Ancaq qedim bir abidenin uzerinde simali Misire qalib gelen ve olkeni birlesdiren adamin adi Narmerdir Belke de Menesi hem de Narmer cagirirdilar Her halda bu mesele aydin deyil II sulalenin fironlari ozlerini Horusun deyil Set tanrisinin tecessumu kimi ifade edirdiler Bu sulalenin sonuncu fironlari ise her iki tanrini oz himayedarlari kimi qebul etmisdirler Qedim tarix III VI sulaleler e e 2778 2263 iller Redakte Misirde vahid dovlet yaranandan sonra fironlar oz hakimiyyetlerini genislendirmeye nufuzlarini artirmaga calismisdirlar Bunlara nail olmaq ucun onlar qonsulari ile savaslar aparmisdirlar III sulaleden olan firon Coserin e e 2635 2611 dovrunde Misir cox guclenmisdir O mis ve filizi ile zengin olan Sinay yarimadasi ugrunda oradaki koceri tayfalarla ugurlu savaslar apararaq o erazileri oz olkesine qatmis ve orani idare etmek ucun canisinini teyin etmisdir Cenubda ise o hebesleri meglub ede bilmisdir Revayetlere gore Coser muxtelif tanrilarin kahinlerini razi salaraq onlara boyuk eraziler ve emlak hediyye etmisdir Coserin yardimcisi meshur veziri Imhotep olmusdur O hemde Misirin bas kahini olaraq olumunden sonra tanrilasdirilmisdir Mehz Imhotep fironlarin defn olunan yeri kimi meshur Misir piramidalarinin insa edilmesi tesebusu ile cixis etmis ve onlarin layihesini teklif etmisdir Ilk piramida firon Coser ucun insa edilmis ve bu gun de Qahirenin yaxinliginda yerlesen Saqqara kendinde tarixi abide kimi qalmaqdadir Bu kimi neheng tikililerin qurulmasi ucun savaslar zamani kolelerin emeyinden istifade olunurdu Minlerle koleler bu agir ve ezabli ise celb olunmusdur ve onlarin canlari bahasina piramidalar ucaldirilmisdir Onlar tikinti ucun lazim olan neheng daslari ve basqa materiallari uzaqlardan getirirdiler Herodot 1 hetta yuz minlerle qullarin bu isde istirak etmesi ve gece gunduz islemesi haqqinda melumat vermisdir IV sulalenin fironlari meselen firon Sinefru da simal ve cenubda qonsulari ile savaslar aparmis ve ugurlar elde ede bilmisdirler Onlarin dovrunde Nil cayinda gemicilik inkisaf etmisdir V sulalesinin hokmdarlari eslen Heliopolis seherinden idiler Buna gore de bu seherin bas gunes tanrisi Ranin kultunu dovlet seviyyesine ucaltmisdirlar Bu kult gelecekde Misir tarixinde cox ehemiyyetli rol oynamisdir ve fironlar ozlerini gunes tanrisi Ranin ogullari kimi tanidirdilar VI sulalenin en taninmis fironlari I Pepi ve onun oglu II Pepi e e 2278 2184 olmusdurlar Onlarin fironlugu dovrunde boyuk ugurlar elde edilmisdir olke mohkemlenmisdir II Pepi hakimiyyete 6 yasinda gelmis ve 94 il Misiri idare etmisdir Onun hakimiyyeti dunya tarixinde en uzun suren hakimiyyet sayilir II Pepinin qosun bascisi Hirhuf hetta Afrikanin ekvatorial hissesine qeder yurus etmis ve oradan coxlu sayda qara derili koleler getirmisdir Lakin bu ugurlara baxmayaraq sonda vilayet canisinlerinin nufuzu artmaga baslamisdir ve bu proses II Pepinin varislerinin fironlugu zamani olkenin parcalanmasi ile basa catmisdir Birinci kecid dovru VII H sulaleler e e 2263 2160 iller Redakte VII sulalenin hakimiyyeti dovrunden baslayaraq Misirde medeniyyet ve dovletcilik sahelerinde gerileme prosesleri bas verirdi Olke daginiq veziyyetde olmusdur ve hetta xarici basqinlara meruz qalirdi Bezi fironlar yene de olkeni birlesdirmek ve guvvetlendirmek isteseler de buna nail ola bilmemisdirler Bu zaman fironlar oz iqametgahlarini Memfisden Herakliopolise kecirmisdirler Orta dovr tarixi HI HII sulaleler e e 2160 1785 iller Redakte Qedim Misirin orta dovr tarixi Tebes seherinin hokmdarinin HI sulale guclenmesi ile baslamisdir Onlar cenub vilayetleri oz hakimiyyeti altinda birlesdire bilmisdirler Sonra Tebes hokmdari Mentuhotep Helliopolisdeki zeyiflemis firon sulalisini devirmisdir ve ozunu firon elan etmisdir Sonra ise onun veziri Amenemtah hakimiyyeti ele kecirmis ve bu hadise ile HII ci sulalenin hakimiyyeti baslanmisdir Cox vaxt bu sulaleni Amenemtah lar ve ya Senustret ler e e 1991 1783 iller sulasesi adlandirirlar Firon III Senustret Misiri yene de herbi medeni ve iqtisadi cehetden qudretli dovlete cevire bilmisdir O dovrde fironlar basqa xalqlara qarsi qerbi yurusler heyata kecirmisdirler Cenubda Nubya muasir Sudan olkesi feth edilib orada qizil medenleri kesf edilmisdir Istilalar zamani Misire boyuk miqdarda maddi servet ve qullar getirilirdi Bunun neticesi olaraq olkede iri miqyasli insaat isleri gorulub yollar cekilib suvarma kanallari qazilmisdir Misirin Araliq denizi hovzesinde de nufuzu artmis qonsu xalqlar misirlilerle hesablasmaq mecburiyyetinde qalmisdirlar Krit ve Kipr adalari Yunanistan ve Italiya seherleri ile intensiv ticaret ve medeni elaqeleri qurulmusdur Belelikle Misir o dovrde Yaxin Serqin en guclu olkelerinden biri olmusdur Ikinci kecid dovru HIII XVII sulaleler e e 1785 1580 iller Redakte Ancaq bu ugurlara baxmayaraq yukselis dovrunu yasayan Misirde istibdad ve edaletsizlik hallari artmis etrafda yasayan xalqlar ise qaret olunurdu Buna gore Misirde edaletsizlikden bezen xalq usyana qalxmis ve fironlari devirmisdir Bundan sonra olke parcalanmis ve e e 1640 cu ilde serqden gelen hiksos qedim misir dilinde heka sasu adlanan tayfalar terefinden istila edilmisdir Bu tayfalarin menseyi bilinmir Bezi alimler onlarin sami basqalari ise hurri hitti mitannili hetta elamli olduqlarini iddia edirler Belke de onlar bu xalqlarin qarismasi neticesinde yaranan bir tayfalar olmusdurlar Bundan sonra hiksoslarin bascilari ozlerini firon elan etmisdirler ve yuz ile yaxin olkeni idare etmisdirler XV ve XVI sulaleler hiksos sulaleleri olmusdur Onlar Avaris seherini bas seher ederek Misirin bir cox vilayetlerini ele kecire bilseler de misirlileri tam meglub ede bilmemisdirler Tebes seherinin hokmdarlari quvvelerini toplayaraq hiksoslara qarsi boyuk savasa qalxmisdirlar Bu savas misirlilerin qelebesi ve hiksoslarin olkeden qovulmasi ile basa catmisdir Hiksoslara sonuncu sarsidici zerbeni endiren ve Avarisi ele kesiren I Ahmos dan baslayaraq Misiri novbeti XVII ci sulale idare etmisdir Yeni carliq XVIII XXXIII sulaleler e e 1580 1085 iller Redakte Yeni carliq dovrunde yene de Misiri medeni iqtisadi ve herbi cehetden guclu ve inkisaf etmis bir dovlete cevrilmisdir Hiksoslardan alinmis ceng arabalarindan istifade edilmesi Misir ordusunu regionun en guclu ordusuna cevirmisdir Eyni zamanda elm ve medeniyyet heyatinda intibah dovru yasanirdi O zaman olkeni Amenhotepler Tutmoslar Ramsesler Ehnaton carica Hatsepsut kimi bacariqli hokmdarlar idare etmisdirler Fironlar III Amenofis ve III Tutmos hakimiyyeti dovru Misir qudreti zirve noqtesine catmisdir Simalda Misir ordulari Suriyani isgal ederek Mesopotamiyaya qeder irelilemisdirler Cenubda ise olke serhedleri Nubiyanin Kerma ve Nalata menteqelerine qeder genislenmisdir Firon I Tutmosun qosunu Suriya Felestin ve Ferat cayinin sahillerine qeder irelileye bilmisdirler Bundan sonra istila siyaseti dayandirilmisdir Novbeti firon II Tutmosun az muddetli hakimiyyetinden sonra hakimiyyete onun kenizinden olan azyasli oglu III Tutmos gelmisdir Ona gore eslinde olkeni II Tutmosun heyat yoldasi Hatsepsut idare etmisdir Sonra bu qadin ozunu firon elan etmisdir Eyni zamanda III Tutmos da formal olaraq bu adi dasiyirdi ve hakimiyyetden getmek niyyeti olmamisdir Oz hakim movqeyini saxlamaq ucun Hatsepsut hileger siyaset aparmisdir bir cox saray xadimlarini ve kahinleri muxtelif yollarla oz terefine ceke bilmisdir Oz hakimiyyeti dovrunde Hatsepsut Aton tanrisinin mebedlerini insa etmisdir onun kahinlerini himaye edirdi Lakin basqa tanrilarin kultlarina da ehtiram edirdi Hatsepsutun olumunden sonra III Tutmos hakimiyyeti ele almis ve onun terefdarlarini mehv etmisdir Sonra o ugurlu savaslar aparmis Suriya ile Felestini istila etmisdir III Tutmos qonsularina qarsi 17 ugurlu herbi yurus teskil etmisdir Yene de bu cur istilalar etraf xalqlarin qaret olunmasina ve kulli miqdarda servetlerin Misirin merkezlerine axmasina getirib cixarmisdir Bunun neticesinde neheng insaat numunelerinin ucaldilmasi isleri davam etdirilmisdir Luksor Abidos Tebes Ebu Simbelde yeni piramidalar ve basqa tikililer ucaldilmisdir Daha sonra hakimiyyete gelmis IV Amenofis bas seheri Ahetaton a muasir El Amarna kecirmis ve olkede dini islahat aparmisdir Onun dovrunde Aton Misirin tek ve seriksiz tanrisi elan edilmis firon ise ozunu Ehnaton adlandirmisdir Ancaq bu islahatlar muveqqeti xarakter dasimisdir ve artiq Ehnatonun varisleri enenevi Amon kultunu gunes tanrisidir berpa edib bas seher statusunu yene de Tebese qaytarmisdirlar Daha sonra Misir hittilerle ugursuz savaslar aparmisdir Ancaq hitti qosununun arasinda yayilmis hansisa yoluxucu xestelik onlara olkeni isgal etmeye imkan vermemisdir Bu zaman firon I Seti e e 1312 1298 iller eks hucuma kece bilmisdir Setinin oglu II Ramses Misiri 66 il erzinde idare etmisdir Onun xarici siyasetinde bezi ugursuzluqlara baxmayaraq olke daxilinde iri miqyasli quruculuq isleri aparmisdir Onun yeni bas seheri Nilin deltasinda yerlesen Per Ramses Tanis seheri olmusdur Ancaq onun varislerinin dovrunde Misirin daxili ve xarici problemleri artmisdir Olkede rusvetxorluq korrursiya kahinlerin hedden artiq artmis nufuzu boyuk naraziliqlara sebeb olmusdur Xalq hetta corek qitligi problemi ile uzlesmisdir Eyni zamanda simaldan muxtelif tayfalar Misire basqinlar edirdiler Firon XI Ramsesin hakimiyyeti dovrunde e e 1085 ilde olkede vetendas savasi baslanmisdir ve bunun neticesinde firon sulalesi devrilmisdir Faktiki olaraq hakimiyyet Amon tanrisinin kahinlerinin eline kecmisdir En yeni dovr XXII XXXIII cu sulaleler e e 950 30 iller Redakte Ramseslerin sonuncu numayendelerinin fironlugu zamani Misirin siyasi ve iqtisadi veziyyeti agirlasmisdir Merkezi hakimiyyet oz kecmis nufuzunu itirmis ve faktiki olaraq parcalanmisdir Cenub vilayetler Karnak seherinde yerlesen Amon tanrisinin mebedinin kahini Herihor terefinden idare olunurdu Simalda ise hakimiyyeti Delta da yerlesen Tanis seherinin hokmdari Smendes ele kecirmisdir Sonra Tanisin basqa homdari Nesubanebced XXI ci sulalenin yaradicisi olmusdur Liviya fironlarinin hakimiyyeti Redakte Daha sonra Misir eslen Liviyali olan XXII ci sulalenin fironlari terefinden idare olunurdu Liviyalilar uzun muddet erzinde Misire koc etmisdirler bir hissesi ise savaslar zamani kole edilmisdir Onlar esasen Delta da meskunlasirdilar Misir qosununda esgerlerin coxu liviyali olmusdur Liviya sulalesinin yaradicisi Sesonk XXI ci sulalin sonuncu fironunun serkerdesi olmus sonra ise hakimiyyeti ele almisdir Sonra o oz oglunu Tebesde Amon Ra tanrisinin bas kahini elan etmisdir ve bas seheri Tanis den Bubastis e kecirmisdir Daha sonra olke bir qeder mohkemlenmisdir Sesonkun qosunu Felestin istiqametinde hucuma kesmisdir O erefede Yeruselim Quds onlar terefinden alinmis ve qaret etmisdir Hemen dovrden baslayaraq Assur imperiyasi da genislenmis ve bir muddet sonra Misirin ciddi reqibine cevrilmisdir Ancaq sonra liviyalilarin hakimiyyeti zeiflemeye baslamisdir Cenubda Nubyanin Napata seherinde yeni bir hakimiyyet qurulmusdur E e 750 ci ilde onlar Tebesi alaraq simala dogru herekete kecmisdirler Gergin savaslar neticesinde nubyalilar Memfisi ve Delta ni ele kecirerek liviyalilarin hakimiyyetine son qoya bilmisdirler Oz hakimiyyetleri dovrunde onlar coxlu insaat isleri aarmis yeni piramidalar ucaltmisdirlar Firon Sabaka olkeni yene birlesdire bilmisdir Assuriya istilasi Redakte Nubyali fironlar dovrunde Misirin Felestini ve Suriyani ele kecirmeye cehd eden Assur imperiyasi ile ixtilaflari baslanmisdir Sabaka assurlularla yaxsi munasibet qura bilse de ondan sonra hakimiyyeti ele almis Taharka Felestin ve Suriya hokmdarlarini Assura qarsi usyana qalxmaga tehrik ede bilmisdir Getdikce tereflerin qarsidurmasi gerginlesmis ve e e 671 ci ilde Assuriya qosunu misirlileri meglub ederek Sinay yarimadasini sonra ise irelileyerek Memfisi ele kecire bilmisdir Belelikle simali Misirde nubyalilarin hakimiyyetine son qoyulmusdur ve bu eraziler Assuriyanin terkibine qatilmisdir Misirin cenubu ise Assuriya hakimiyyetini qebul etmemisdir Orada siginacaq tapan Taharka bir qeder sonra xalqi Assuriyaya qarsi usyana qaldiraraq e e 669 cu ilde Memfisi ele kecire bilmisdir Ancaq e e 666 ci ilde Assur cari Assurbanipal in qosunu yeniden Memfisi isgal etmisdir Taharka ise Tebes seherine qacmis orani olene qeder idare etmisdir Onun olumunden sonra assurlular cenuba dogru daha bir nece yurus teskil ederek Misirde nubiyalilarin hakimiyyetine son qoya bilmisdirler Musteqilliyin berpasi Redakte Buna baxmayaraq Assur istilasina qarsi muqavimet davam edirdi Bu defe Deltada yerlesen Sais seherinin hokmdari eslen liviyali olan I Psamatik e e 647 665 iller XXVI sulale bir sira xarici dovletlerden yardim alaraq assurlulara qarsi savasa baslamis ve onlari olkeden qova bilmisdir Sonra onun oglu II Nexo e e 609 594 iller e e VII esrin sonunda Assuriya imperiyasinin dagilmasi zamani qisa muddete Felestini ve Suriyani ele kecirmisdir Ancaq sonra Babil cari Nebukadnezara meglub olandan sonra geriye cekilmek mecburiyyetinde qalmisdir Sonra Nexo Araliq denizini Qirmizi denizle birlesdirmek fikrine dusmusdur Bu kanalin qazilmasi 120 000 yaxin qulun heyati bahasina basa qelmesine baxmayaraq isler yalniz 150 ilden sonra iranlilarin istilasindan sonra basa catmisdir 550 ci ilde yunanlar Misirde Navkratis adlanan ilk polislerini yaratmisdirlar Ehemenilerin hakimiyyeti dovru Redakte E e 527 525 illerde ise Misir Ehemeni Iran sahlari terefinden istila edilmisdir ve Iran imperiyasinin vilayetine cevrilmisdir Sahlar ozlerini hem de fironlar kimi teqdim edirdiler Misirliler onlara qarsi defelerle usyana qalxsalar da bunlarin hec bir neticesi olmamisdir Iki esr davam eden Iran hokmranligindan sonra e e V esrin evvellerinde misirliler isgalcilari olkeden qova bilmisdirler Lakin e e 343 cu ilde onlar yene de Iran sahi III Artakserkse meglub oldular Ancaq bu defe fars hakimiyyetin dovru uzun olmamisdir Ellinizm dovru Redakte E e 323 cu ilde Misire makedoniyali Iskenderin qosunu daxil olaraq Iran hakimiyyetine son qoymusdur O Araliq denizinin sahillerinde Iskenderiyye Alexandria seherinin insasina baslamisdir Isgenderin olumunden az sonra Misir onun serkerdelerinden biri olan Ptolemey Soter in ve onun varisleri terefinden idare olunmusdur Belelikle e e IV I esrlerde olke yunan sulalesi terefinden idare olunurdu Evvel Ptolemeyler sulalesinin numayendeleri mudrik ve uzaqgoren siyaset aparirdilar Onlar qedim mebedleri berpa edib yenilerini insa edirdiler Ptolemeylerin dovrunde yazilari papirus uzerinde deyil perqamentde yazirdilar Eyni zamanda onlar Suriyanin basqa bir yunan esilli hokmdarlari Selevkilerle uzun suren savaslar aparmisdirlar Iskenderiyye seheri olkenin yeni bas sereri olmusdur O zaman denizde meshur Iskenderiyye mayaki insa edilmisdir Bu mayak o qeder neheng tikili olmusdur ki onu yunanlar o dovrun mucuzelerinden biri hesab edirdirler Umumiyyetle Iskenderiyye o zaman dunyanin en inkisaf etmis medeni ve ticaret merkezlerinden biri olmusdur Burada meshur kitabxana insa edilmisdir O qedim dunyanin en boyuk kitabxanasi olmusdur Ptolemeyler alimlere incesenet xadimlerine yazarlara ressamlara himayecilik etmisdiler Mehz Isgenderiyyede Ehdi Etiq ilk defe yunan diline tercume edilmis ve Septuaginta adlanmis Ancaq sonra bu intibah dovru basa catmisdir ve olkede bohran baslamisdir Saray cevrilisleri fitnekarliq Misirde adi hal almis Selevkoslarla qanli savaslarin sonu gorsenmirdi Hakimiyyete gelmeye can atan IV Ptolemey buna nail olmaq ucun oz anasini bacisini ve qardasini qetle yetirmisdir E e I esrde hakimiyyete 10 yasli XIII Ptolemey Filopator getirilmisdir Onun bacisi ve eyni zamanda arvadi 17 yasli VII Kleopatra Filopator onu hakimiyyetden uzaqlasdirmisdir Ancaq sonra saray xadimleri qardasini yeniden car elan etdiler Kleopatra Suriyaya qacmis ve orada qosun yigaraq qardasina qarsi yuruse baslamisdir Sonra o komek ucun romali serkerde ve siyasi xadim Qney Pompey Gnaeus Pompeius muraciet etmisdir Ancaq Romada geden daxili qarsidurma zamani Pompey Qay Yuli Sezara Gaius Iulius Caesar meglub olmus ve Isgenderiyyeye qacmisdir Burada e e 47 ci ilde misirliler onu qetle yetirdiler Bu hadiseler zamani seherde doyusler olmus ve meshur Isgenderiyye kitabxanasi yandirilmisdir Qedim Misir tarixinin sonu Redakte Bundan sonra Sezar qosunu ile Misire gelmis ve Kleopatraya destek vererek onu hakimiyyete getirmis sonra onunla evlenmisdir 13 yasli XIII Ptolemey Filopator o hadiseler zamani helak olmusdur Ancaq e e 44 cu ilde Sezar Romada suiqesd neticesinde oldurulmusdur ve Kleopatra Isgenderiyyeye qayitmaq mecburiyyetinde qalmisdir Sonra Romada davam eden vetendas savasi zamani imperiyanin serq vilayetlerini Mark Antonio Marcus Antonius ele kecirmis ve reqibi Oktavian Avqust Octavianus Augustus mubarize aparmisdir O Isgenderiyyeye gelmis ve Kleopatranin sevgilisi olmusdur Lakin e e 31 ci ilde Antonio ve Kleopatranin donanmasi Oktaviana meglub olmusdur Bundan sonra Antonio ve Kleopatra intihar etmisdirler Qalib gelmis Oktavian ise Sezarin ve Kleopatranin oglu Sezarionu Caesarion edam etmisdir Belelekle qedim Misirin sonuncu XXXIII cu sulalesi tarixi sehneden silinib getdi Bundan sonra Misirin musteqilliyine son qoyulmus ve olke Roma imperiyasinin vilayetine cevrilmisdir Bundan sonra qedim Misirin tarixi bitmis olur Olke cesidli imperiyalarin terkibinde olmus ve yalmiz yeni tarixde musteqil olmusdur Xarici siyaseti RedakteMisir Babilistan munasibetleri Redakte Dovru seciyyelendiren yazili kitabelerin muxtelif xarakterli senedlerin tehlili gosterir ki Babil Misir elaqelerinin en zengin dovru Misirde yeni sahliq dovrune tesaduf edir Mehz bu zaman iki dovlet arasinda muqavile baglanmis ve hokmdarlar mueyyen edilmis serhedlerin pozulmamasina and icmisler E e XV esrin ortalarindan Babilistan yeniden On Asiyanin qudretli dovletleri sirasina cixir onun qonsu olkelere medeni siyasi tesiri guclenir Kassi Babil sahi I Karaindasin hakimiyyeti dovrunde Babilistan Misirle diplomatik elaqeler yaradir ve sonralar bu elaqeler daha da genislenir Babilistan Misir elaqeleri haqqinda XIX esrin sonlarinda Misirde Ell Amarn arxivinden tapilmis diplamatik mektublar etrafli melumat verirler Amarn arxivinde firon III Amenxotepin Babil sahi Kadasman Enlile e e 1374 1360 iki mektubu ve Kadasman Enlilin ona uc cavab mektubu II Burna buriasin e e 1359 1333 III Amenxotepe bir IV Amenxotepe Exnaton bes mektubu Babilistandan Misire ve Misirden Babilistana gonderilen hediyyelerin siyahisi qorunub saxlanmisdir Gorunduyu kimi Babil Misir yazismalari e e XIV esrin texminen 30 40 illik bir dovrunu ehate edir Lakin mektublardaki bezi qeydler Babilistan Misir elaqelerinin esasinin e e XV esrin ikinci yarisinda kassi sahi I Karaindasin dovrunde qoyuldugunun gosterir Meselen kassi sahi II Burna buruasin Exnatona yazdigi bir mektubda gosterilirdi Karaindasin dovrunden senin ecdadlarinin sefirleri menim ecdadlarimin yanina gelen vaxtdan indiye qeder onlar II Burna buruas ve Exnatonun ecdadlari dost olmuslar Buradan aydin olur ki Misir fironu birinci olaraq Babilistana sefirler gondermis ve onunla dostluq elaqeleri yaratmaga cehd gostermisdir Bu subhesiz ki I Karaindasin dovrunde Babilistanin beynelxalq nufuzunun olduqca artdigini gosterir II Burna buruasin basqa bir mektubundan aydin olur ki kassi sahi I Kuriqalzu e e XIV esrin evvelleri qedim Felestin ve Suriyanin Misir eleyhine ittifaq baglamaq teklifini redd etmis ve Misir fironun ozunun muttefiqi adlandirmisdi Yene II Burna buruasin Exnatona yazdigi bir mektubda I Kuriqalzunin Misirden coxlu qizil aldigi gosterilirdi Umumiyyetle Babilin Misirden aldigi mallar icerisinde qizil esas yer tuturdu I Kuriqalzunun dovrunden baslayaraq olkede insaat islerinin genis miqyas almasi bu qiymetli metala ehtiyaci xeyli artirmisdi Tesedufu deyil ki ister Kadasman Enlil isterse de II Burna buruas Misir fironlarindan qizil gondermelerini xahis ederken onun insaat isleri ucun lazim oldugunu xususi qeyd edirler Kadasman Enlil III Amenxotepe yazirdi haqqinda sene yazdigim qizila geldikde ise ne qeder mumkunse coxlu qizil gonder senin sefirlerinin menim yanima gelmesinden de tez gonder Onu indi ne qeder mumkunse tez bu bicim vaxti ya Duzu iyun iyul ya da Ab iyul avqust ayinda gonder ki men gorduyum isi basa catdira bilim Eger sen bu bicim vaxti Duzu ve ya Ab ayinda menim yazdigim qizili gondersen onda men qizimi sene vererem Ve eger sen Duzu ve Ab aylarinda qizili gondermesen ve belelikle men gorduyum isi basa catdirmasam ondan sonra gondermeyinin ne menasi var Men isi qurtardiqdan sonra qizil menim neyime lazimdir Eger sen onda mene uc min talant qizil gondersen de men qebul etmeyib geri qaytaracam ve qizimi sene ere vermeyecem Kadasman Enlilin bu ultimatumu tezlikle oz tesirini gosterir ve II Amenxotep Kadasman Enlilin yeni evi ucun qiymetli agac novlerinden olan qizil ve fil sumuyu ib hasiyelenmis carpayilar taxtlar kursuler ve s gonderir Hediyyelerin siyahisindan sonra adeten onlarin bezeyini temsil eden qizil gumus ve basqa qiymetli metallarin umumi cekisi gosterilirdi III Amenxotepin Kadasman Enlile gonderdiyi hediyyelerin terkibinde 4 kq dan cox qizil 600 qr a yaxin gumus var idi Tikinti ile bagli qizil sifaris verilmesine II Burna buruasin Exnatona mektublarinda da rast gelirik Men tikinti isine baslamisam ve bu haqda qardasima yazmisam qoy qardasim mene coxlu yaxsi qizil gondersin ve men oz isimi basa catdirim Basqa bir mektubunda II Burna buruas fironun ona yalniz iki mine yeni 1 kq qizil gondermesinden narazi qaldigini bildirerek yazirdi Menim ecdadlarimla senin ecdadlarin dostluq elaqeleri yaradandan bir birine zengin hediyyeler gondermis ve hec vaxt bir birinin edaletli xahisini redd etmemisler Indi ise qardasim hediyye kimi mene yalniz iki mina qizil gondermisdir eger qizil coxdursa sen de atanin gonderdiyi qeder gonder Eger o kifayet qeder deyilse onda hec olmasa atan gonderdiyinin yarisini gonder Ne ucun sen yalniz iki mina qizil gondermisen Indi allahin evinde mebedde isim coxdur ve tezlikle onu basa catdirmaq isteyirem Ona gore de coxlu qizil gonder Qizilin esasen insaat islerine serf edilmesi haqqinda Durr Kuriqalzudan tapilmis ve e e XIII esire aid olan senedler daha etrafli melumat verirler bu senedlerin xeyli hissesi Durr Kuriqalzudan tikilen iki sarayin muxtelif hisselerini bezemek mebelleri hasiyelemek bezek esyalari hazirlamaq ve s ucun senetkarlara verilen qizil gumus qiymetli ve yarimqiymetli daslarin qebzleridir Qeyd etmek lazimdir ki Babil sahdarinin adeten Misire yaxsi qizil sifaris vermelerine baxmayaraq alinan qizilin keyfiyyeti hemise yuksek olmurdu Menbelere gore XVIII sulalenin sonlarindan Misirde bezen qizilin eyarliligini suni sekilde asagi salmaq tecrubeden kecirdilirdi Tarixi deqiq mueyyen olmayan bir uzuyun tehlili onun terkibinde 75 faiz mis 25 faiz ise qizil oldugunu gostermisdir El Amarn mektublarinda Misirden gonderilen qizilin keyfiyyetinden naraziligina tez tez rast gelmek olur Meselen Kadasman Enlil mektublarinin birinde Misir fironunun gonderdiyi 30 mine 15 kq qizilin gumuse benzediyini gosterirdi II Burna buruas Exnatondan xahis edirdi ki o gondereceyi qizili memurlarina etibar etmesin ve yalniz ozu gorenden sonra onu mohurleyib yola salsin Daha sonra o yazirdi Qardasim evvel gonderdiyi qizili ozu gormemis ve onu qardasimin memuru mohurleyib gondermisdir Ona gore de onun getirdiyi 40 mina qizili kureye qoyduqdan sonra onun cekisi duz gelmemisdir II Burna buruasin xahisine baxmayaraq Misir yene de keyfiyyetsiz qizil gondermekde davam edirdi Senin gonderdiyin sefire geldikde ise onun getirdiyi 20 mina qizilin cekisi duz olmamisdir ve onu kureye qoyduqdan sonra hec 15 mina da qizil alinmamisdir Qaynaqlarin tehlili gosterir ki Babilistanla Misir arasinda vaxtasiri bas veren dusmenciliye baxmayaraq neinki ticaret iqtisadi habele siyasi elaqeler de hec zaman kesilmemis ayri ayri hokmdarlarin dovrunde ise nigah diplomatiyasindan da istifade edilmsidir El Amarn mektublarinda qizilla yanasi Babil sahlarinin basqa sifarislerine de rast gelmek olur Meselen Kadasman Enlil ve II Burna buruas Misir fironlarindan umamu adlanan heyvanin canliya benzer muqevvasini gondermelerini xahis edirdiler II Burna buruasin mektubunda onlarin hem suda hem de quruda yasayan heyvanlar oldugu gosterilirdi Gorunur burada Babilistanin heyvanat alemine yad olan timsah ve begemot nezerde tutulurdu Ola bilsin ki Babil sahlari bu qeribe heyvanlar haqqinda esitmis ve onlara oz saraylarinda numayis etdirmek istemisdiler Bunlarla yanasi Babilistan Misirden coxlu meiset esyalari bezek seyleri paltarlar ve b mallar alirdi Babilistanin Misirden aldigi mallarin cesidini oyrenmek baximindan Exnatonun II Burna buruasa gonderdiyi hediyyelerin siyahisi boyuk maraq dogurur Dord sutundan ve 307 setirden ibaret bu siyahida qizil gumus tunc ve b materiallardan onlarca nefis esyanin adi gosterilir Qizildan muxtelif qablar onlarla qizil uzuk qolbagi boyunbagi Pamassu hami allah allahinin qizil heykelleri das qablar fil sumuyunden muxtelif esyalar ve b Exnatonun II burna buruas gonderdiyi hediyyelerin tam olmayan siyahisi bunlardir Gosterilen esyalarin terkibindeki qizilin cekisi 1200 minadan cox texm 600 kq gumusun cekisi 293 mina 3 sekel texm 146kq tuncun cekisi ile 860 mina 20 sekel texm 430 kq idi Babilistanla Misir arasinda ticaret elaqeleri her iki olkeye iqtisadi menfeet vermekle yanasi siyasi elaqelerin mohkemlendirilmesi ucun de zeruri idi Tesadufi deyil ki II Burna buruas mektublarda bunu defelerle qeyd edirdi Hele ilk mektublarinin birinde o III Amenxatepe yazirdi Senin atanla menim atam evveller bir biri ile dost olduqlari kimi gel indi biz de bir birimizle dost olaq ve qoy bizim aramizda bedxah sozler deyilmesin Basqa bir mektubda II Burna buruas Exnatona bildirildi ki sahlar arasinda qardasliq dostluq ittifaq ve basqa elaqeler o zaman ola biler ki qiymetli daslar agir gelsin gumus agir gelsin qizil agir gelsin Gorunduyu kimi olkeler arasinda her cur munasibetlerin inkisafi ticaret elaqelerinin miqyasindan asili idi Bu elaqeler ise qeyd edildiyi kimi her iki olke ucun faydali idi Babilistana zeruri mallar gonderen Misir evezinde ozu ucun eyni derecede zeruri olan mallar alirdi Amarn mektublari Babilistanin Misire gonderdiyi mallar haqqinda da aydin tesevvur yaradir Bu mallarin icerisinde lazurit ustunluk teskil edirdi Qeyd etmek lazimdir ki hele III Tutmosun salnamesinde Misirin Mesopotamiyadan lazurit aldigi gosterilirdi Kadasman Enlil ve II Burna buruasin Misire gonderdiyi hediyyelerin icerisinde demek olar ki hemise lazurite ve ya lazuritden hazirlanmis esyalara rast gelmek olur Meselen II Burna buruas Exnatona umumiyyetle 8 mina lazurit 4kq ve lazuritden bir sira qiymetli esyalar gondermisdi Melum oldugu kimi Mesopotamiyada lazurit ve b qiymetli ve yarimqiymetli daslar yox idi veen qedim zamanlardan Mesopotamiya dovletleri bu qiymetli mallari xaricden alirdilar Menbelerde lazuritin Mesopotamiyaya muasir Efqanistanin Bedexsan rayonundan ve ya Urmiya golu zonasindan getirildiyi gosterilir Subhe yoxdur ki kassiler dovrunde Babilistan serqle six ticaret elaqeleri saxlamis ve oradan coxlu miqdarda dazurit ve basqa mallar almislar Bu dovrde Babilistanda dekorativ tetbiqi senetde lazurit ve basqa qiymetli ve yarimqiymetli genis istifade edilmesi habele onlarin geri ixraci bunu subut edir Lazuritb yanasi Misire daha cox ve cenk arabasi gonderilirdi II Burna buruas Exnatona 10 cut at 5 cenk arabasi gondermisdi Amarna mektublarinda Babilistanin Misire gonderdiyi bir sira basqa mallarin da da adi cekilir Meselen II Burna buruasin dovrunde Misire coxlu qiymetli esya gonderilmisdi Bunlar esasen lazurit gumus qizil tunc fil sumuyunden bezekler ve meiset seylerinden ibaret idi Ister Babilistan isterse de Misir terefi yuxarida adlari cekilen mallari bir birine hediyye gonderdiklerini yazmalarina baxmayaraq bunun eslinde mubadile meqsedi gudduyu ve iqtisadi ehtiyacla bagliligi aciq gosterilirdi Amarn mektublarindan yuxarida getirdiyimiz misallar bunu aydin subut edir Xarici ticareti oz ellerine alan bu ve ya diger olkenin hokmdari qarsi terefe hediyyeler gondererken onlarin evezinde layiqli cavab hediyyesi gozleyirdi ve daha dogrusu ne gozlediyini aciq yazirdi Demeli Amarna mektublarinda sohbet adi hediyye mubadilesinden deyil iki boyuk dovlet arasinda muntezem ticaret elaqelerinden gedir Tebiidir ki bu elaqeler mueyyen beynelxalq normalara bir birinin huquq beraberliyini tanimagi teleb edirdi Ehtimal ki bu munasibetler iki dovlet arasinda baglanmis muqavile ile tenzim olunurdu Amarna mektublarinda bele bir muqavilenin movcudluguna isare olunurdu Mueyyen olunmus normalarin her hansi sekilde pozulmasi cavab tedbirleri ile qarsilanirdi II burna buruasin mektubundan getirdiyimiz asagidaki setirler bizce mehz bu menada basa dusulmelidir Senin sefirlerin uc defe menim yanima gelmis lakin sen onlarla meme hec bir qiymetli hediyye gondermemisen Ona gore men de sene hec bir qiymetli hediyye gondermemisem Ne sen qiymetli bir sey elde etdin ne de men Exnatona yazdigi butun mektublarinda oz serefini ve dovletin menafeyini uca tutan II burna buruasin naraziliginin esas sebebi bizce asagidaki setirlerde aydinlasir Sonra o II Burna buruasin sefiri dedi ki menim qardasimin olkesinde her sey vardir ve onun hec bir seye ehtiyaci yoxdur Sene bildirirem ki menim de olkemde her sey vardir ve men de her bir seye ehtiyac hiss etmirem Yaxsi munasibetler bizesahlardan qalmisdir ve bizde bir birimize firavanliq arzulamisiq Qoy bizim aramisdaki bu elaqeler daha da mohkem olsun Bununla II Burna buruas ozunun Misir fironu ile beraber seviyyeli hokmdar oldugunu qabariq sekilde nezere carpdirir II Burna buruas Exnatona yene kicik hediyye 4 mina lazurit ve 5 cur at gonderir ve coxlu yaxsi hediyyeler gondere bilmemesini yolun cetinliyi ile su techizatinin pisliyi havanin istiliyi izah edir Ele buradaca o Exnatondan coxlu yaxsi qizil gondermesini xahis edir Ticaret elaqelerinin normal inkisafina mane olan sebebler tekce bunlar deyildi Daha tehlukeli manee Babilistandan geden karvanlarin yolda qaret edilmesi tacirlerin ise oldurulmesi idi Bele qaretleri esasen Misirin nufuz dairesinde olan Serqi Araliq denizi olkelerinin hokumdarlari edirdiler Bu da tesadufi deyildi Melum oldugu kimi Exnaton olkede keskin daxili cekismeler seraitinde ozunun meshur dini islahatini heyata kecirirdi Bu cekismeler Misirin herbi potensialini xeyli zeifletmisdi Basi islahata ve oz reqibleri ile mubarizeye qarisan Exnaton feal xarici siyaset yeritmirdi veeslinde Misirden asili olan Serqi Araliq denizi dovletlerini basli basina buraxmisdi Bu dovletler arasinda daimi ixtilaflar ve daxili cekismeler hokm sururdu Onlar Misir fironuna birbirinden sikayet edir Her biri oz qonsusunu Misire xeyanetde teqsirlendirirdi Misir hokmdari bu sikayetlere qibte edilecek derecede sebirle yanasir ve adeten hec bir tedbir gormurdu II Burna buruasin sonraki mektubunda Babilistan tacirlerinin olumu ile neticelenene daha agir qaretin xatirlanmasi fironun oz nufuz dairesine daxil olan erazilerde karvan yollarinin tehlukesizliyini temin etmek ucun ciddi tedbir gore bilmediyini gosterir ve bu Exnatonun dovrunde Misirin beynelxalq veziyyetinin murekkebliyini bir daha subut edir II Burna buruas yazirdi menim Ahu tabu ile sefere cixan tacirlerim ticaret isleri ile elaqedar Kinahidde lengimisdiler Ahu tabu oradan qardasimin yanina yola dusdukden sonra Balumemenin oglu Sumadda ve Akkolu Saratunun oglu Sutatna oz adamlarini gondererek Kinahiddeki Hinnatuni seherinde menim tacirlerimi oldurmus ve pullarmi ele kecirmisler Buna gore men Azzani senin yanina gondermisem Ondan sorus ve o her seyi sene desin Kinahhi senin olkendir ve onun sahlari senin qullarindir Men senin olkende zorakiliga meruz qalmisam Onlarin qarsisini al ve qaret etdikleri pullari ode Mektubda daha sonra deyilirdi Menim qullarini olduren adamlari ise edam et ve onlarin qaninin intiqamini al Eger sen bu adamlari oldurmesen onlar yeniden bu ise qayidacaq Ya menim karvanlarimi ya da senin sefirlerini oldurecekler Bele olduqda bizim aramizda sefirlerin gedis gelisi kesiler veeger bele olsa onda onlar sene qarsi cixarlar Gorunduyu kimi Exnatonun hakimiyyeti illerinde Serqi Araliq denizi olkelerinde Misirin movqeyinin zeiflemesi Babilistan Misir ticaret elaqelerini xeyli cetinlesdirmisdi Babilistan ticaret karvanlarinin qaretinde Suriya ve Felestin hakimlerinin istiraki onlarin On Asiya ticaretinde oz musteqilliklerini berpa etmek Misirin Babilistan ve basqa dovletlere birbasa ticaret elaqelerine mane olmaq cehdlerinden ireli gelirdi Ehtimal ki Misirin Babilistanla elaqeleri bu olkeler ucun daha tehlukeli idi Hananeylerin Misirden ayrila bileceyini aciqca qeyd edir Bu mesele ile bagli bir fakti da xatirlatmaq yerine duserdi Hanandilar Misire qarsi cixis etmek isterken komek ucun mehz Babilistana muraciet etmis lakin Kuriqalzudan redd cavabi almisdilar Bu Serqi Araliq denizinde agaliq ucun Misirin Babilistanla ittifaqinin muhum ehemiyyete malik oldugunu gosterir E e XVI yuzillikde Mitanni ve Babilistandan asili veziyyete dusen Assuriya XV yuzillikden baslayaraq Misirleelaqeleri genislendirmeye ve oz kecmis qudretini berpa etmeye calisirdi Exnatonun muasiri olan I Assur Uballitin e e 1365 1330 dovrunde Assuriya Mitanni ve Babilistanin tehlukeli dusmenine cevrilir Ister Mitanni isterse de Babilistan sahlari Misir Assuriya yaxinlasmasinin ve Assuriyanin yukselisinin tehlukeli neticelerini yaxsi gorurduler ve ona gore de bu ittifaqa mane olmaga calisirdilar II Burna buruas Exnatona mektubunda assuriyalilari oz tebeeleri adlandirir ve teleb edir ki firon onunla hec bir elaqe saxlamasin Tarixi seraitin murekkebliyine baxmayaraq Babilistanla Misir arasinda ticaret elaqeleri kesilmirdi ve hetta bu nigah diplomatiyasi qohumluq elaqeleri ile mohkemlendirilirdi Amarn yazilarindan melum oldugu kimi Kadasman Enlilin bacisi ve qizi habele II Burna buruasin qizi muvafiq olaraq III Amenxotep ve Emxatona ere vermisdiler Diger terefden Kadasman Enlilin III Amenxotepin qizini almaq arzusuna Misir fironuna redd cavabi vermisdi Bu fakt ekser hallarda Misir fironunun Babil sahina etinasiz munasibeti ona yuxaridan asagi baxmagi ile izah olunur Eslinde ise bu qedim Misir taxt taci varisliyi adeti ile bagli idi Bu adete gore taxt tac yalniz qadin xetti ile kecirdi Firon arvadi taxt tac varisi hesab olunurdu Taxt taca istenilen menseli adam iddia ede bilerdi Veeger o melikeye evlenirdise derhal sah taxtina cixirdi Melike oz menseyine gore melike idi sah ise ona evlendikden sonra sah olurdu Amarna dovrunden sonra Babilistanla Misir arasinda ticaret elaqeleri zeifleyir lakin tamamile kesilmir II Ramzesin hakimiyyeti illerinde iki olke arasinda daha bir diplomatik qohumluq elaqesinin yarandigi guman edilir XIX sulale dovrune aid senedlerde Misirin Babilistandan muxtelif mallar xususile at gumus qiymetli daslar surtgu yagi idxal etdiyi gosterilir E e XIII esrin baslangicinda Babilistanla Xett dovleti arasinda elaqeler genislenir Misire ve Assuriyaya qarsi her iki dovletinin movqeyini mohkemletmek meqsedile Xett sahi III Xattusili Babil sahi Kadasman Turqu e e 1281 1264 ile qarsiliqli herbi yardim haqqinda muqavile baglayir Muttefiqlik borcunun yerine yetiren Kadasman Turqu Misirleelaqeni kesmis ve Xett sahina Misirle muharibe ederse piyada qohumlar ve cenk arabalarin ile komek edeceyini ved etmisdi Mesopotamiya Misir munasibetleri Redakte Mitanni e e XVI XIII esrlerde Mesopatomiyanin simal qerbinde indiki Suriyanin simalinda yerlesirdi Ehalisi hurrilerden ve sami dilli tayfalardan ibaret olmusdur Resmi dili hurri ve akkad dilleri idi E e XVI esrde bu tayfalar Mitanni sulalesinin basciligi ile vahid dovletde birlesmisdiler Guclu ordu yaratmis Mitanni dovleti feal xarici siyaset yeritmis Assuriyanin bir hissesini Kicik Asiyani Asiyani Suriyani Finikiyani ve Felestini ozune tabe etmisdi Olkenin iqtisadiyyatinda ekincilik esas yer tuturdu Ekincilik ucun yagislar muhum rol oynayir genis cay vadileri ise suni suvarma sistemlerinin yaradilmasina imkan verirdi Mitanni erazisinden On Asiya olkelerinin muhum ticaret yollari kecirdi Mitanni dovleti bir cox qonsu olkeler ile elaqeler saxlayirdi Ell Amarn mektublarindaki melumata gore muxtelif Mitanni mallari Misire gonderilirdi Mitanni ehalisi menseyine gore esasen hurilerden ibaret olmusdur Mitanni sahlari hetta Hind ari menseli adlar dasiyanlar da meisetde hurri ve akkad dilinde danisirdilar Akkad dili beynelxalq unsiyyet vasitesi idi Hurri dovletlerinin Arrapxa Alalax Uqarit sosial quruluslarindaki oxsarliq Mitanni cemiyyetinin de onlardan o qeder secilmediyini gosterir Bize melum olan ilk Mitanni sahi I Suttatnadir e e XVI esrin sonunda I Suttatnadan sonra ise Parattarna sahliq etmisdir Menbelerden bize melum olan Mitanni sahlarinin en qudretlisi Saussadattar olmusdur Bize qeder onun yazili mohuru gelib catmisdir Saussadattar Parsadattapin oglu Mitanni sahi Saussadattar Misir fironlarinin XVIII sulalesinin Asiya yurusleri dovrundesahliq etmisdir Buna baxmayaraq Mitanninin nufuzu dairesine yuxari Feratdan Kilikiyaya Simali Suriyadan Assuriya Nineviya Arabxah Kadmuq Isuv ve Alziye qeder genis bir erazi daxil idi Bu dovrde On Asiyanin siyasi heyatinda Misirden sonra esas rolu Mitanni oynayirdi Lakin qudretine ve servetine gore Mitanni Misirden cox geri qalirdi Ehtimal ki XVIII sulalenin fironlari ile muharibeler olmasaydi Mitanni oz qudretinin en yuksek zirvesinde dayanardi I Tutmosun sahligindan baslayaraq Misir fironlari Suriya ve Felestine isgalci yurusler teskil edir lakin her defe de Mitanni ordusunun muqavimetine rast gelirdiler Bu muharibe Mitanni sahi I Artadamanin dovrunde Misir ve Mitanninin dostlasmasindan sonra basa catdi ve bu sulh firon IV Tutmosun Mitanni sahzadesi ile nikahina esasen mohkemlendi Mitanni sahi Tusrattanin IV Amenxotepe mektubunda deyilir III Amenxotepin atasi IV Tutmos menim babam Aptadamaya mektub yazdi ve onun qizi atamin II Suttarna bacisini istedi Bes alti defe mektub yazdi amma o qizini vermedi Yeddinci defe mektub yazandan sonra o Artadama qizini verdi Bu hadiseler Mitanni ve Misirin Serqi Araliq denizi hovzesi erazisi ugrunda illerle davam eden mubahisesine son qoydu Erazi bu iki dovletin nufuz dairelerine bolunur Simal hissesi Mitanninin cenub hissesi ise Misirin nufuz dairesine daxil olur Qeyd etmek lazimdir ki III Amenxotep Mitanni sahi II Suttarnasm qizi Kelu Xebeye evlendikden sonra Misir ve Mitanninin siyasi elaqeleri daha da mohkemlendi Mitanni dovletinin Xet sahi I Suppiliuma ile muharibesi dovrunde Mitanni sahi Tusiratta Misir fironuna birinci mektubunu yazir Misir sahina qardasima senin qardasindan men sag salamatam Sene bacim KelluXebeye senin evine senin arvadlarina ogullarina eyanlarina orduna atlarina doyus arabalarina ve olkene emin amanliq arzulayiram Sen menim atamla yaxsi munasibetde olmusan Menim atam seni sevirdi sen de menim atami Buna gore de o menim bacimi sene verdi Kim menim atamla bele yaxin olub Butun Het dusmen kimi menim olkeme hucum etdi Men onlari darmadagin etdim Onlardan hec biri oz olkesine qayitmadi Men sene doyus arabasi iki at Het herbi qenimetinden 1 oglan ve 1 qiz gondermisem Qardasima ise hediyye olaraq 5 doyus arabasi ve 5 qosqu ati gondermisem Bacim Kelu Xebeye hediyye olaraq bir cut qizil boyunbagi bir cut qizil sirga veetriyyatla dolu das qab gondermisem Sefir kimi Kelsiye ve Tunibivrini gondermisem Qoy qardasim onlari tez buraxsin ki qardasimin salammi esidim ve ferehlenim Qoy qardasim menimle dostlugu mohkemlen dirsin ve oz sefirlerini yanima gondersin ki onlar mene qardasimdan salam getirsinler ve men bunu esidim Ell Amarndaki mektubdan melum olur ki III Aminxotep oz sefirini Mitanniye gondermis ve Tursattanin qizi Tadu xebani istemisdir Tursatta fironunun xahisi ile cavab olaraq yazmisdi boyuk saha Misir sahina menim qardasima Tursatta boyuk sah Mitanni sahi senin qardasin Menim qardasim sefiri Maneni menim yanima gonderdi Dedi Qoy qardasim oz qizini mene arvad olmaq ucun gondersin ve o Misirin xanimi olsun Men qardasimin ureyini kederlendirmedim ve dedim Men raziyam qardasim istediyi kimi men onu Maneye gosterdim Mane onu goren kimi cox xoshal oldu Misir sefirleri bir nece defe hediyyelerle Mitanni sarayina geldiler Nehayet Tursatta memnun oldu ve qizini cox boyuk cehizle Misire gonderdi Cehiz esasen qizil bezek esyalarindan burunc parca paltar etriyyat yagi doyus arabalari atlar qullar lazurit ve muxtelif nov qiymetli daslardan ibaret idi Nigah III Aminxotepin hakimiyyetinin 35 ve ya 36 ci ili oldu Misir taxt tacina IV Aminxotep sahib olandan sonra Tursatta hediyye olaraq ona qiymetli esyalar gonderdi ve xatirlatdi ki o Mutaniye hele III Aminxotepin onun ucun hazirladigi iki qizil heykelciyi gondermelidir III Aminxotep Mitanniye az miqdarda hediyye gonderdi ve hetta qizil heykelciklerin yerine agacdan duzeldilmis ve uzerine qizil cekilmis heykelcikler gonderdi Tell Amarna yazismalanndan melum olur ki III Aminxotepeere getmis Mitanni sahzadesi Tadu Xeba sonra onun oglu III Aminxotepin arvadi oldu III Aminxotepin ve IV Aminxotepin sarayinin tesviri gosterir ki butun heremxana qadinlari bas heremin xidmetcileri idiler Guman ki firon ayri ayri vaxtlarda melikenin xidmetcileri o cumleden ecnebi sahzade xanimlarla birge yasamaq huququndan istifade edirdi Bu sahzade xanimlar sarayda atalarinin Misire lazim olan siyasi istiqametlerde fealiyyetini temin etmek ucun girov kimi saxlanilirdilar ve faktik olaraq fironunun arvadlari deyildiler Yeni firon selefinin butun saray heyetinin hemcinin aralarinda Tadu Xeba olan merkenin esil necabetli xidmetcilerinin varisi oldu Tursatta onu yene de yeni fironun arvadi hesab edirdi amma Misir menbelerinden melumdur ki I Aminxotepin bir bas arvadi Nefertiti ve bir resmi kenizi Kiya olmusdur Bu Misirle Mitaninin elaqelerinin ne qeder birterefli oldugunu gosterir hercend ki Tusrattanin mektublarina esasen bele bir neticeye gelmek olar ki bu dovletler beraberhuquqlu olmuslar Misir Assuriya elaqeleri Redakte Misirin diplomatik elaqeler saxladigi On Asiya dovletlerinden biri de Assuriya idi E e XV esrde ve XIV esrin birinci yarisinda Assuriya Mitanni ve Babilden asili veziyyetde idi Yuxarida qeyd edildiyi kimi e e 360 ci ilde Xet hokumdari Suppiluliumas Mitanniye agir zerbe endirmisdir Ele bu dovrden baslayaraq Assuriya tedricen guclenir ve On Asiya siyasetinde muhum rol oynamaga baslayir Assuriya sahi I Assuruballit e e 1365 1333 cu iller Misirle diplomatik elaqeler yaradir Amarna arxivinde onun Misir fironu IV Amenxotepe gonderdiyi bir nece mektub qalmisdir Mektublarin birinde o yazirdi Seni gormek ucun yanina gonderdiyim elcimi mehriban qarsila Qoy o seni gorsun ve geri qayitsin Qoy o senin ve senin olkenin arzusunu oyrensin I Assuruballit IV Amenxotepe gonderdiyi basqa bir mektubunda onun elcisinin Misirde lengidilmesi ehtimali ile bagli olaraq yazirdi Qoy menim elcilerim senin olkende lengidilmesinler Ne ucun elciler yad torpaqda qalmalidirlar Eger onlar yad torpaqda qalarsa vesah bundan fayda gorurse onda qoy qalsinlar ve orada olsunler Eger sah bundan fayda goturmurse onda ne ucun bizim gonderdiyimiz elciler yad torpaqda olmelidirler Ister Mitanni sahi isterse de Babil sahi assuriyalilari oz tebeeleri hesab edirdiler ve Misir fironunun Assuriya elcilerini qebul etmesine etirazlarini bildirmisdiler Lakin Xet dovleti ile ziddiyyetlerin tedricen keskinlesdiyi bir dovrde Misirin On Assuriyada yeni muttefiqe ehtiyaci var idi Buna gore de Misir fironu gosterilen etirazlara baxmayaraq Assuriya ile musteqil elaqeler yaratmisdi Tezlikle Assuriya dovleti Xet sahligi ile birlikde On Assuriyada Misirin en guclu reqiblerinden biri olan Mitanni dovletinin varligina son qoydu ve onun torpaqlarmi oz aralarinda bolduler Belelikle Serqi Araliq denizi rayonlari ugrunda mubarizede Misir Het dovleti ile uzbeuz qaldi Misir Xet Het elaqeleri Redakte Yeni Sahliq dovrunde Xet dovleti xeyli yukselmis ve qudretli bir dovlete cevrilmisdir Kicik Asiyada oz movqelerini mohkemletdikden sonra Xet sahligi cenuba dogru irelileyir ve Simali Suriyada boyuk neticeler elde edirdi Hetlerin mueyyen zaman zeiflemesinden istifade eden Mitanni Feratdan qerbde esasen de Simali Suriyada muveffeqiyyet qazanmisdir Xet sahi I Suppiluliumas Mitanninin qudretine son qoydu Xet qosunlari yuxari Feratdan kecerek kicik hurri sahliqlarmi meglub edir ve Mitanninin paytaxti Basskanini darmadagin edirdi Daha etrafli MITANI meqalesinde Suppiluliumasm Simali Suriyaya muveffeqiyyetli yurusleri neticesinde Mitanni Feratdan qerbdeki torpaqlarini itirdi Bu dovrden Simali Suriyada Hetlerin uzunmuddetli agaligi baslayir Supiiluliumasin dovrunde Xet dovleti ile Misir arasinda munasibetler yaxsi idi Buna esasen Supiiluliumasin firon Exnatona taxt taca cixmasi munasibetile yazdigi tebrik mektubunu gostermek olar Lakin xetlerin Suriyada apardigi siyaset onlarin Misir ile toqqusmasina getirib cixardi Xet dovleti oz hakimiyyetini cenuba dogru genislendirmekde davam etdirdi Genc firon Tutanxamon ise Misirin dusmenleri ile yalniz ecnebi telebelerin sikayeti dozulmez olduqda muharibe aparirdi Genc Firon meiset esyalarinin uzerinde suriyali ve efiopiyali esirlerin onlar uzerinde qelebenin tesvirlerini cekdirmeyi sevirdi Lakin onun qelebelerinin ne derecede oldugunu demek cetindir Tutanxamonun kecmis enenelerinin berpa edilmesine hesr edilmis tenteneli yazisinda deyilir Ordu Suriya Felestine Misirin serhedlerini genislendirmek ucun gonderilirdise de hec bir muveffeqiyyet elde edilmirdi Eslinde sohbet serhedlerin genislendirilmesinden ve ya evvelki serhedlerin qorunmasindan yox Het dovleti terefinden hele tutulmamis Suriya Felestin torpaqlarinin qorunmasindan gedirdi Tutanxamon texminen on sekkiz yasinda iken vefat etdi Tutanxamonun dul qalmis arvadi Anxesenpaamunun bu zaman 17 16 yasi vardi Oz tebeelerinden hec biri ile evlenmek istemeyen Anxesenpaamun Het sahi Suppiluliumasi oglunun ona er olmaq ucun vermesi haqqinda muraciet edir Anxesenpaamunun Suppiluliumasa iki mektubu Het tarixi xronikasinda onun oglu II Mursilis terefinden soylenen Suppiluliumasm emelleri nde gosterilir Suppiluliumasm emelleri bogazgoyde gil lovheler uzerindeki mixi yazili metinlerde tapilmisdir Burada Anxesenpaamunun mektublari haqqinda yazilir Menim atam asagida Karkemis olkesinde olan zaman Lupakkas ve Tarhuntasalmasi ireliye Amka olkesine gonderdi Onlar Amka olkesine hucum etmek ucun getmisdiler ve onlar esirleri okuzleri ve qoyunlari menim yanima getirmisdiler Misirliler Amkaya hucumu esidende cox qorxdular Ele bu vaxt onlarin agasi Nibhururias Tutanxamon vefat etdi ve buna gore de Misirin melikesi Dahamunaus Anxesenpaamun menim atama qasidle mektub gonderdi Mektubda o yazirdi Menim erim vefat edib oglum ise yoxdur Deyiller ki senin coxlu ogullarin var Eger sen onlardan birini mene versen o menim erim olar Men hec vaxt oz nokerimi secib ozume er etmeyecem Men bele biabirciliqdan qorxuram Menim atam bunu esidende boyuk eyanlari mesverete cagirdi ve ona bele dedi Butun heyatim boyu menim basima hec vaxt bele hadise gelmemisdir Bundan sonra menim atam saray islerini idare eden Hattusasitisi bele bir emirle Misire gonderdi Get bu xeberin heqiqi olub olmadigi haqqinda mene xeber getir Yazda Hattusatisis Misir qasidi sefir Hani ile birlikde Misirden qayitdi Misir melikesi atamin sorgusuna cavab olaraq bele yazirdi Ne ucun sen deyirsen ki bu isde onlar meni aldadirlar Eger menim oglum olsaydi men ozumun ve oz olkemin dusduyu biabirciliq haqqinda yad olkeye yazardimi Sen Mene inanmadin ve hetta bunu bele dedin Menim erim vefat etmisdir oglum ise yoxdur Men hec vaxt oz xidmetcime ere getmerem Men basqa hec bir olkeye yazmamisam Men yalniz sene yazmisam Deyilenlere gore senin coxlu oglanlarin var onlardan birini mene ver O menim ucun er Misirde ise sah olacaq Belelikle menim atam aciq urekli oldugu ucun o qadina guzeste getdi ve oglunun isi haqqinda dusunmeye basladi Hata sonra Suppihiliumas Misir sefiri Haniye dedi Men size qarsi dost munasibeti besleyirdim Lakin gozlenilmeden siz mene pislik etdiniz Siz misirliler menim hurri sahimdan azad etdiyim Kinza Kade adamlarina hucum etdiniz Men bunu esitdikde qezeblendim ve oz sexsi destelerimi ve kend arabalarimi ireli gonderdim Onlar sizin erazinize Amkaya hucum etdiler Men sizin olke Amkaya hucum etdiyim vaxt gorunur siz qorxuya dusurdunuz ve menim oglum haqqinda xahisle mene muraciet etdiniz O belelikle girov olacaqdi ve siz onu sah etmeyeceksiniz Cavabinda o menim atama dedi Ey menim atam bu bizim olke ucun biabirciliqdir Eger sahin oglu olsaydi meger bir ozge olkeye gelib ozumuz ucun aga xahis ederdiniz Nezere al ki biz hec bir basqa olkeye getmemisik Biz yalniz senin olkene gelmisik Indi ise bizim agamiz oz oglunu bize ver Daha sonra menim atam kecmisde Tufan allahi Tesubun Hatti ovladlarini Misire aparib cixarmasi ve onlari misirli etmesi Misir ve Hatti olkesi arasinda muqavile baglanmasi ve sonralar onlarin hemise bir biri ile dost olmasi haqqinda muqavilenin metni olan lovheni getirmeyi xahis etdi Hemin metni berkden onun qarsisinda oxuduqdan sonra menim atam bele dedi En qedim vaxtlardan hatti olkesi ve Misir dost olmuslar ve indi de bu bizim menafeye uygundur Metnin sonundaki sozlerden melum olur ki Suppiluliumas oglunu Misire gondermeye raziliq verir Lakin Suppiluliumasin oglu Sanlansas Misir sarayinda bir qrup eyan terefinden qesd yolu ile oldurulur Bununla da Anxesenpaamunun Xet sahzadesini ozune er ve firon etme cehdi bosa cixir Melum oldugu kimi Xet dovletinin Suriyaya isgalciliq yurusleri firon Exnatonun dovrune tesaduf edir Exnatonun islahatlara basi qarismasi ve xarici siyasetdeki sehvleri Misirin Suriya Felestin torpaqlarinin Xet dovleti terefinden tutulmasina getirib cixartmisdi ve Misirle Xet arasinda toqqusma bas vermisdi Sahzade Sanpansas olduruldukden sonra Suriyada herbi emeliyyatlar yeniden baslandi Suppiluliumasin oglu Arpuvandasin basciligi ile Xet desteleri yeniden Amka olkesine soxuldular Bir muddet sonra Xet ordusunda Misir esirlerinden yayilmis taun epidemiyasi bas vergi ve Xet ordusu hucumu dayandirmaga mecbur oldu Tezlikle Suppiluliumas ozu de taun xesteliyinden oldu Bu hadiselerden uc il sonra Misir taxt tacina Xoremxeb sahib oldu Xoremxebin sahligi dovrunde Misirin beynelxalq movqeleri xeyli mohkemlendi Onun muharibeleri haqqinda melumat o qeder de cox deyil O Efiopiya ve Suriyaya yurusler etmisdir Suriyaya girerken firon Xet sahligi ile toqqusmaya bilmezdi Fironun meglub etdiyi seherlerin ve olkelerin siyahisinda Felestin ve Suriya seherleri Simali Finikiyada Uqarit ve nehayet Xet sahligi ve Cenubi Anadoluda Artsava olkesinin adi vardir Lakin firon simalda oz ugurlarmi mohkemlede bilmedi Suriyada Misir hokmranligini berpa etmek XIX sulalenin uzerine dusdu Bu sulalenin ilk fironu Xoremxebin varisi I Ramses sonra ise I Seti oldu I Seti sahliginin evvellerinde Suriya Felestine yuruse baslayir I Setinin yurusunun bilavasite meqsedi Felestinin sakitlesdirilmesi idi Misirin simal torpaqlari olan Felestinde hercmerclik hokm sururdu ve bunun baslica sebebkari koceri tayfalar idiler Onlar firona qarsi qiyama sebeb olur bir biri ile muharibe aparir ve olkede nizamsizliq yaradirdilar Felestin meselesinde Setinin siyaseti III ve IV Amenxoteplerden ferqli olaraq uzaqgorenlikle heyata kecirilirdi Arxada sakitlesdirilmemis Felestin ola ola Xet sahligi ile mubarize aparmaq qorxulu idi ve buna gore de firon Felestini susdurdu Buna baxmayaraq Felestinin sakitlesdirilmesi hele XVIII sulalenin dunyevi dovletinin berpa edilmesi demek deyildir Novbede Suriyada agaliq eden Xet sahligi ve ondan asili veziyyetde olan Amuru dururdu I Setinin Xet dovleti ile muharibesi hem de ondan asili veziyyetde olan Suriya sahliqlari ile muharibe idi Fironun qelebe yazilarinda onun Xet torpagindan qiyamci olkeleri mehv edib suriyalilari qiraraq qayitmasindan danisirlar Firon Xet sahliginin hakimiyyetinde olan ve Suriya seherlerinden en baslicasi Amurrun darmadagin edenden sonra Kades seherini tutdu Het dovleti ve onun muttefiqleri ile muharibe Misir ucun ugurlu oldu Fiv seheri sahin Amon silahina hediyye kimi getirdiyi Anadolu ve Suriya esirleri ve muxtelif nov qiymetli esyalarla doludur Fironun meglub etdiyi xalqlar ve tutdugu seherler arasinda Felestin ve Cenubi Finikiya seherleri orta Suriyada Kades Kata Ullaza Nahrima Tunib var idi Xet mixi yazili menbelerinden melum olur ki Suriyadaki Amuru sahligi Misirin terkibine daxil edilmisdir yeqin ki mueyyen vaxt Misir dovletinin terkibine Oroit cayi uzerindeki Kades seheri de daxil edilmisdi Onun oglu ve varisi II Ramses butun qelebelerine baxmayaraq ozunden evvelki sahliginin serhedlerinin simal hissesini saxlaya bilmedi Misirle Xet sahliginin muharibesi II Ramsesin hakimiyyetinin 5 ci ili e e 1300 cu il baslandi Bu ilin herbi emeliyyatlarmi firon ozunun ikinci qalibiyyetli yurusu hesab edirdi Misir yazilarinin birinde deyilir ki simal xalqlari elahezretin serhedlerine hucum etmek ucun gelmisdiler Her halda onu Xet dovletinin fitneleri mecbur etseler de hucum eden teref firon ozu olmusdur Butun hadiseler Kades yaxinliginda bas vermisdi Yadimiza salaq ki I Setilin vaxtinda Kades Misir dovletinin terkibine daxil edilmisdir Ramsesin hakimiyyetinin 5 ci ili onun Misire dusmen ittifaqin terkibinde olmasi bu erefede onun Misirden qoparildigini gosterir Xet sahi Muvattalis Misir ordusu ile aciq doyusden cekinirdi Onun ordusu o dovre gore cox sayli 28 min doyuscu ve 6 minden cox at olsa da nizamsiz idi ve esasen muzdlulardan ibaret idi Ordunun esasini Xet dovletinin doyusculeri teskil edirdiler Lakin onlardan basqa orduda oz qala butun Anadolu ve Suriya sahlarinin numayendeleri var idi Artsava Luka Kussuvadna Aravana Fepetboyu Suriya Kapkemis Amino Uqarit Nuxasik Kades koceri tayfalar ve s Bu muttefiqlerin her biri oz hokmdarlarinin basciligi ile hereket edirdi ve bu orduya rehberlik etmek Muvattalist ucun cox cetin idi Bele nizamsiz ordu ile mutesekkil Misir ordusuna qalib gelmek cox cetin idi Sonraki 16 illik mubarize gosterdi ki Xet ordusu aciq doyusden cekinir daha cox Suriya qalalarinda otururdu Hetta Kades yaxinligindaki doyusun de gedisi gosterirdi ki Xet sahligi herbi gucden cox hiyle ile qalib gelmeye umid besleyirdi Menbelerden melum olur ki Ramses Kades seherini tuta bilmir Reqibler bir birine guc gele bilmediler ve gozlenildiyi kimi Xet sahi Muvatalis firona sulh teklif etdi Bu haqda Kades yaxinligindaki doyus haqqinda yazilmis povestde melumat vardir Burada Xet numayendelerinin mektubla Ramsesin yanina gelmesi misirlilerin herbi musaviresi ve fironun dusmenin xahisine xeyirxahliqla merhemet gostermesi haqqinda yazilir Ramsesin sahliginin 8 ci ili Misir ordusu yeniden Suriya Felestine yurus edir Misir ordusunun zerbeleri altinda Felestin qalalari ve tayfalari meglub olurdular Ramsesin qelebe abidelerinde cenubda Askelon Olu denizden serqde Moav Finikiyada Akka Livanin cenub serhedi yaxinliginda yaxinliginda Ienam ve onlarla namelum torpaqlar gosterilir Muharibe Xet dovletinin erazisinde kecdi ve firon Amuru olkesindeki Dapur qalasina yaxinlasdi Firon qalanin alinmasinda sexsen istirak etdi ve Xet qosunu meglub edildi Mixi yazili menbelerdeki melumata gore neticede yene de Simali Suriya ve hetta Amuru sahligi Xet sahliginin elinde qaldi II Ramsesin hakimiyyetinin 21 ci ili sulh baglanmasinin mumkunluyunu misirliler dusmen quvvelerinin tamamile gucden dusmesi ile izah edirdiler Misirin guzeste getmesi haqqinda ise bele bir ferziyye ireli surmek olar Yeni Sahliq fironlari Suriya Felestin tebeelerinden xerac alirdilar Xeracin agirligi hemise qiyamci efvalruhiyyeye sebeb olurdu Suriya Felestin torpaqlarina uzaqdan uzaga sahiblik etmek orada guclu reqib olmadigi halda mumkun idi Misirin bele bir reqibi guclenmis Het dovleti oldu II Ramses dovrunde Misirin Xet sahligi ile munasibetleri III Tutmos dovrunun Misirin Mitanni ile munasibetlerini xatirladirdi Ferq bunda idi ki Xet sahligi Mitanniden xeyli guclu idi Mitanni sahini oz olkesinde meglub etmek olardi ve Suriyadan el cekmeye mecbur etmek olardi Xet dovletini meglub etmeye ise Misirin gucu catmadi ve 16 illik uzucu mubarizeden sonra Ramses basa dusdu ki Felestin ve Suriyanin bir hissesine yalniz simaldaki isgallardan imtina etdikden sonra yiyelenmek olar Menbelerin melumatina gore Misirle Xet carligi arasinda sulh muqavilesi II Ramzesin carliginin 17 ci ilinde e e 1280 ci ilde imzalanmisdir Muxtelif edebiyyatlarda ferqli tarixe de rast gelmek mumkundur Sulh muqavilesi II Ramses ile Muvatallisin varisi III Hattusilis terefinden baglandi Bu muqavile sulh qardasliq xarici tecavuzun ve daxili siyasi konfiliktlerin def edilmesindeemekdasliq haqqinda melum olan en qedim muqavilelerden biridir II Ramsesin sahliginin 21 ci ilin qisin evvelinde Xattusilisin sefiri misirli tercumecinin musayieti ile fironun paytaxti Per Ramses seherine geldi ve Misir sahina oz hokmdari adindan uzerinde muqavilenin mixi yazili metni olan gumus lovheciyi teqdim etdi Bu lovhecikden muqavile Misir dilene tercume edildi ve sonradan Misir heroqrifleri ile das uzerine hekk edildi Muqavilenin qisa metni beledir Qoy gelecekde ebediyyete qeder tanri Misirin boyuk hokmdari ve Xet olkesinin boyuk hokmdari arasinda bu muqavileye uygun olaraq dusmencilik yaranmasina imkan vermesin Qoy Het olkesinin boyuk hokmdarinin ovladlari Misirin boyuk hokmdari Ramses Meriamunun ovladlari ile qardas olsunlar ve sulh seraitinde yasasinlar Qoy Misirin boyuk hokmdari Ramses her hansi bir yeri tutmaq meqsedi ile hec vaxt Xet olkesine hucum etmesin Muqavilenin metninde daha sonra deyilirdi Eger her hansi bir dusmen Misirin boyuk hokmdari Ramsesin torpaqlarina hucum ederse ve o Xet olkesinin boyuk hokmdarina Menimle dusmene qarsi qalibiyyetli qosununla birge cixis et deye muraciet ederse Xet olkesinin boyuk hokmdari gelecek ve onun dusmenlerini darmadagin edecek Ve eger Xet olkesinin boyuk hokmdari sexsen ozu gelmek istemese o lengimeden oz piyada ve ceng arabalarindan ibaret qosunu gonderecek ve onlar onun dusmenlerini darmadagin edecek Eger Misirin boyuk hokmdari Ramses Meriamun oz xidmetcilerine qezeblenerse ve ya onlar Ramsese qarsi her hansi bir cixis ederlerse ve o onlari darmadagin enmek isteyerse Xet olkesinin hokmdari onunla birlikde olacaq ve Ramsesin qezeblenmesine sebeb olanlarin hamisini mehv edecek Eger her hansi bir dusmen Xetin boyuk hokmdarinin torpaqlarina hucum ederse ve o Misir olkesinin boyuk hokmdarina muraciet ederse Misir olkesinin boyuk hokmdari gelecek ve onun dusmenlerini darmadagin edecek Eger boyuk Xet hokmdarinin qulluqculari ona qarsi qalxarlarsa onda Ramses Meriamun da muqavileye uygun olaraq onunla birlikde olacaq Veeger Xet olkesinin hokmdari Men oldukden sonra qoy Ramses Meriamun boyuk Xet hokmdarinin varisine komeye gelsin deyerse onda o gelsin Eger hansi bir eyan Misir torpagindan Xet olkesinin hokmdarinin yanina qacarsa ve yaxud Ramses Meriamuna tabe olan Asiyadaki her hansi bir seher ondan ayrilarsa ve o Xet hokmdarina muraciet ederse qoy boyuk Xet hokmdari onlari qebul etmesin veemr etsin ki onlari agalari Ramses Meriamuna qaytarsinlar Ve eger her hansi bir eyan Xet olkesinden qacaraq boyuk Misir hokmdari Ramsesin yanina gelerse yaxud her hansi bir seherli her hansi bir kendli Ramsesin yanina gelerse qoy Ramses onlari qebul etmesin veemr etsin ki onlari Xet hokmdarina qaytarsinlar Eger Misir torpaqlarindan I 2 ve ya 3 adam qacarlarsa ve Xet hokmdarin yanma gelerlerse qoy Xet hokmdari onlari tutsun ve boyuk Misir hokmdarina qaytarmagi emr etsin Ramses Meriamuna qaytarilacaq adama geldikde ise qoy ona qarsi bu cinayetle bagli hec bir is qaldirilmasin Qoy onun evini arvad ve usaqlarini mehv etmesinler qoy onun ozunu oldurmesinler Qoy onun gozlerine qulaqlarina ayaqlarina xeter yetirmesinler Qoy ona qarsi her hansi cinayete gore de is qaldirmasinlar Eyni qaydada Xet olkesinden adamlar ferdi yoxdur I 2 ve ya 3 nefer olsun qacib boyuk Misir hokmdarinin yanina gelerlerse qoy boyuk Misir hokmdari Ramses onlari tutsun ve boyuk Xet hokmdarina qaytarmagi emr etsin ve qoy boyuk Xet hokmdari da onlarin cinayetleri ile bagli hec bir is qaldirmasin evlerini arvad ve usaqlarini mehv etmesin ozunu oldurmesin qulaqlarina agzina ayaqlarina hec bir xeter getirmesin ona qarsi basqa bir cinayet isi qaldirmasin Muqavileni nezerden kecirdikde goruruk ki hec bir bendde Misirle Xet sahliginin serhedinden danisilmir Amma butun melumatlara gore aydin olur ki II Ramses Misirin Asiya torpaqlarini genislendire bilmedi Suriya ve Finikiyanin cox hissesi xetlerin yalniz Cenubi Finikiya Cenubi Suriya ve Felestin Misirin nufuz dairesinde qaldi Iqtisadiyyat RedakteBir cox dillerde islenen Eqipet sozu Misir dovletinin qedim paytaxti Xikupta seherinin Xet Ka Ptax Ka Ptaxin evi yun Memfis adindan goturulmusdur Yunan diline bu soz Ayqyuptos kimi daxil olmus oradan ise diger Avropa dillerine kecmisdir Misirliler ozleri olkelerini Ta Kemet Qara torpaq adlandirirdilar Herodota gore Misir Nilin tohfesidir Cunki Nilsiz Misiri tesevvur etmek qeyri mumkundur Nil vadisini ehate eden daglar da muxtelif das novleri ile zengin idi Misirin ozunde metal yox idi Metal qonsu vilayetlerden getirilirdi Sinay yarimadasindan mis Nile Qirmizi deniz arasindaki sehradan qizil Qirmizi denizin sahillerinden sink ve qurgusun elde edilirdi Gumus ve demir ise Kicik Asiyadan getirilirdi Esrler boyu yayin baslangicinda yagan yagislarin hesabina Nile tokulen sular artdigindan dasqinlar baslayir Dasqindan sonra vadide torpaq hem cox rutubetli olur hem de qalin lay halinda qara ve cox mehsuldar lille oturulurdu Tesadufi deyildir ki butun bunlara gore Qedim Misiri Qara torpaq adlandirirdilar Qedim misirliler qumluq ve bataqliqlarla hemise mubarize aparmislar Misirlilerin baslica mesguliyyeti ekincilik olmusdur Bunlardan elave ariciliq maldarliq ve diger senet saheleri de inkisaf etmisdir Umumiyyetle insanlarin emeyi Nil vadisinin simasini koklu suretde deyisdirmisdir Misir yasayis ucun demek olar yararli olmayan bir yerden artiq b e evvel IV minillikde ehalisi six olan bir olkeye cevrilmisdir Ele hemin dovrden baslayaraq Misirde quldarliq onun ardinca da quldarliq dovleti yaranmisdir Misir fironlarin padsahlarin hakimiyyeti altina dusdu Padsahlardan biri Misirin simalini butun deltani digeri ise olkenin cenubunu Nil cayinin vadisini ozune tabe etmisdi Misirde hendese astronomiya tebabet inkisaf etmisdir Onlar teqvim yaratmisdilar Bir dasqindan o biri dasqina qeder olan vaxt il hesab olunurdu ki onu da on iki aya bolurduler Onlarin hesablamasina gore il 365 gunden ibaret idi Gunduzu ve geceni onlar 12 saata bolurduler Misirde gunes ve su saati ixtira edilmisdir Umumiyyetle elmi bilikler kend teserrufatinin senetkarligin tikinti isinin gemiciliyin ticaretin yukselmesine boyuk komek etmisdir Yazi biliklerin bedii eserlerin qorunub saxlanmasina onlarin nesillerden nesillere bir xalqdan basqa xalqlara kecmesine imkan vermisdir Din Redakte Esas meqale Qedim Misir diniHemcinin bax RedakteQedim Misir tanrilari Qedim Misir tanrilarinin siyahisi Qedim Misir mifologiyasi Qedim Misir teqvimi Qedim Misir memarligi Qedim Misir medeniyyeti Qedim Misir edebiyyati Qedim Misir dini Qardiner siyahisiIstinadlar Redakte Tarix II 124 125Edebiyyat RedakteRus dilinde I S Kacnelson Vojny i rabovladenie v Egipte VDI 1951 Voennaya istoriya drevnego Egipta Tom II Moskva Izdatelstvo akademii nauk SSSR 1959 Glebkin V V Mir v zerkale kultury Ch 1 Istoriya drevnego mira M Dobrosvet 2000 Istoriya drevnego mira Pod redakciej I M Dyakonova V D Neronovoj I S Svencickoj M Glavnaya redakciya vostochnoj literatury izdatelstva Nauka Istoriya drevnego mira T 1 Rannyaya drevnost S 97 Egipet Drevnij Sovetskaya voennaya enciklopediya pod red N V Ogarkova M Voenizdat 1979 T 3 678 s v 8 mi t 105 000 ekz Brested Dzh Istoriya Egipta s drevnejshih vremen do persidskogo zavoevaniya M 1915 Drevnie civilizacii M 1989 Glava III 37 Kotrell L Vo vremena faraonov M 1982 Maspero G Egipet M 1915 Nureev R M Glava 1 Drevnij Egipet Vsemirnaya istoriya ekonomicheskoj mysli V 6 tomah Gl red V N Cherkovec M Mysl 1987 T I Ot zarozhdeniya ekonomicheskoj mysli do pervyh teoreticheskih sistem politicheskoj zhizni S 35 50 606 s 20 000 ekz ISBN 5 244 00038 1 Perepelkin Yu Ya Istoriya Drevnego Egipta SPb Letnij sad 2000 ISBN 5 89740 011 3 Rej Dzh D Egipet v period s 525 do 404 g do n e Kembridzhskaya istoriya drevnego mira T IV Persiya Greciya i Zapadnoe Sredizemnomore ok 525 479 gg do n e M 2011 S 309 346 ISBN 978 5 86218 496 9 Solkin V V Egipet vselennaya faraonov M 2001 Tomsinov V A Gosudarstvo i pravo Drevnego Egipta M Zercalo M 2011 512 s Turaev B A Istoriya drevnego Vostoka T II L 1935 Shou Ya Drevnij Egipet M 2006 ISBN 5 17 031742 5 Bogoslovskij E S Statuetka dvorcovogo sluzhitelya vremeni Tutanhamona Stat Louvre I 852 VDI 1990 2 Gerodot Istoriya v devyati knigah Perevod i kommentarii G A Stratanovskogo M 2002 ISBN 5 17 005085 2 Gusterin P V Egipetskij muzej Istoriya sozdaniya Mir muzeya 2011 6 Korostovcev M A Puteshestvie Un Amuna v Bibl M 1960 Korostovcev M A Egipetskij ieraticheskij papirus 167 Gosudarstvennogo Muzeya Izobrazitelnyh Iskusstv im A S Pushkina v Moskve Drevnij Egipet Sb statej M 1960 Lirika drevnego Egipta M 1965 Maksimov E N Papirus 1115 iz sobraniya gosudarstvennogo Ermitazha Perevod i nekotorye zamechaniya Drevnij Egipet i drevnyaya Afrika M 1967 Povest Peteise III Drevneegipetskaya proza Per M A Korostovceva M 1978 Rubinshtejn R I Pouchenie gerakleopolskogo carya svoemu synu Ermitazhnyj papirus 1116 A VDI 1948 4 Saveleva T N Nadpisi iz grobnicy Mechena Perevod i kommentarij Drevnij Egipet i drevnyaya Afrika M 1967 Skazki i povesti drevnego Egipta Per i komm I G Livshica SPb 2004 ISBN 5 02 026987 5 Skazki drevnego Egipta Sost Belovoj G A Sherkovoj T A M 1998 Struve V V Rechenie Ipuvera Lejdenskij papirus 344 Socialnyj perevorot v Egipte v konce Srednego carstva M L 1935 Hrestomatiya po istorii drevnego mira Pod red V V Struve M 1951 Tom I Drevnij Egipet Enciklopediya Sost i nauch red V V Solkin M ART RODNIK 2008 3 000 ekz ISBN 978 5 9794 0100 3 Ingilis dilinde Encyclopedia of Archaeology Editor in chief Deborah M Pearsall Elsevier Inc 2008 2233 p ISBN 978 0 12 373962 9 Encyclopedia of Archaeology of Ancient Egypt Edited by Kathryn A Bard Routledge 1999 1227 p ISBN 978 0 415 18589 9 Aldred Cyril Akhenaten King of Egypt London England Thames and Hudson 1988 ISBN 0 500 05048 1 Allen James P Middle Egyptian An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs Cambridge UK Cambridge University Press 2000 ISBN 0 521 77483 7 Badawy Alexander A History of Egyptian Architecture Vol III Berkeley California University of California Press 1968 ISBN 0 520 00057 9 Billard Jules B Ancient Egypt Discovering its Splendors Washington D C National Geographic Society 1978 Cerny J Egypt from the Death of Ramesses III to the End of the Twenty First Dynasty in The Middle East and the Aegean Region c 1380 1000 BC Cambridge UK Cambridge University Press 1975 ISBN 0 521 08691 4 Clarke Somers Ancient Egyptian Construction and Architecture New York New York Dover Publications Unabridged Dover reprint of Ancient Egyptian Masonry The Building Craft originally published by Oxford University Press Humphrey Milford London 1930 1990 ISBN 0 486 26485 8 Clayton Peter A Chronicle of the Pharaohs London England Thames and Hudson 1994 ISBN 0 500 05074 0 Cline Eric H O Connor David Kevin Amenhotep III Perspectives on His Reign Ann Arbor Michigan University of Michigan Press 2001 P 273 ISBN 0 472 08833 5 Dodson Aidan Egyptian Rock Cut Tombs Buckinghamshire UK Shire Publications Ltd 1991 ISBN 0 7478 0128 2 Dodson Aidan The Complete Royal Families of Ancient Egypt London England Thames amp Hudson 2004 ISBN 0 500 05128 3 El Daly Okasha Egyptology The Missing Millennium London England UCL Press 2005 ISBN 1 84472 062 4 Filer Joyce Disease Austin Texas University of Texas Press 1996 ISBN 0 292 72498 5 Gardiner Sir Alan Egyptian Grammar Being an Introduction to the Study of Hieroglyphs Oxford England Griffith Institute 1957 ISBN 0 900416 35 1 Hayes W C October 1964 Most Ancient Egypt Chapter III The Neolithic and Chalcolithic Communities of Northern Egypt JNES 23 217 272 Imhausen Annette The Mathematics of Egypt Mesopotamia China India and Islam A Sourcebook Princeton Princeton University Press 2007 ISBN 0 691 11485 4 James T G H The British Museum Concise Introduction to Ancient Egypt Ann Arbor Michigan University of Michigan Press 2005 ISBN 0 472 03137 6 Kemp Barry Ancient Egypt Anatomy of a Civilization London England Routledge 1991 ISBN 0 415 06346 9 Lichtheim Miriam Ancient Egyptian Literature vol 1 London England University of California Press 1975 ISBN 0 520 02899 6 Lichtheim Miriam Ancient Egyptian Literature A Book of Readings Vol III The Late Period Berkeley California University of California Press 1980 Loprieno Antonio Ancient Egyptian A linguistic introduction Cambridge UK Cambridge University Press 1995a ISBN 0 521 44849 2 Loprieno Antonio Civilizations of the Ancient Near East Charles Scribner 1995b Vol 4 P 2137 2150 ISBN 1 56563 607 4 Loprieno Antonio The Cambridge Encyclopedia of the World s Ancient Languages Cambridge University Press 2004 P 160 192 ISBN 0 521 56256 2 Lucas Alfred Ancient Egyptian Materials and Industries 4th Ed London England Edward Arnold Publishers 1962 ISBN 1 85417 046 5 Mallory Greenough Leanne M 2002 The Geographical Spatial and Temporal Distribution of Predynastic and First Dynasty Basalt Vessels The Journal of Egyptian Archaeology Egypt Exploration Society 88 67 93 DOI 10 2307 3822337 Manuelian Peter Der Egypt The World of the Pharaohs Bonner Strasse Cologne Germany Konemann Verlagsgesellschaft mbH 1998 ISBN 3 89508 913 3 McDowell A G Village life in ancient Egypt laundry lists and love songs Oxford England Oxford University Press 1999 ISBN 0 19 814998 0 Meskell Lynn Object Worlds in Ancient Egypt Material Biographies Past and Present Materializing Culture Oxford England Berg Publishers 2004 ISBN 1 85973 867 2 Midant Reynes Beatrix The Prehistory of Egypt From the First Egyptians to the First Pharaohs Oxford England Blackwell Publishers 2000 ISBN 0 631 21787 8 Nicholson Paul T Ancient Egyptian Materials and Technology Cambridge UK Cambridge University Press 2000 ISBN 0 521 45257 0 Oakes Lorna Ancient Egypt An Illustrated Reference to the Myths Religions Pyramids and Temples of the Land of the Pharaohs New York New York Barnes amp Noble 2003 ISBN 0 7607 4943 4 Robins Gay The Art of Ancient Egypt Cambridge Massachusetts Harvard University Press 2000 ISBN 0 674 00376 4 Kim Ryholt The Political Situation in Egypt During the Second Intermediate Period Copenhagen Denmark Museum Tusculanum 1997 ISBN 87 7289 421 0 Scheel Bernd Egyptian Metalworking and Tools Haverfordwest Great Britain Shire Publications Ltd 1989 ISBN 0 7478 0001 4 Shaw Ian The Oxford History of Ancient Egypt Oxford England Oxford University Press 2003 ISBN 0 19 280458 8 Siliotti Alberto The Discovery of Ancient Egypt Edison New Jersey Book Sales Inc 1998 ISBN 0 7858 1360 8 Strouhal Eugen Life in Ancient Egypt Norman Oklahoma University of Oklahoma Press 1989 ISBN 0 8061 2475 X Tyldesley Joyce A Ramesses Egypt s greatest pharaoh Harmondsworth England Penguin 2001 P 76 77 ISBN 0 14 028097 9 Vittman G 1991 Zum koptischen Sprachgut im Agyptisch Arabisch Wiener Zeitschrift fur die Kunde des Morgenlandes Institut fur Orientalistik Vienna University 81 197 227 Walbank Frank William The Cambridge ancient history Cambridge UK Cambridge University Press 1984 ISBN 0 521 23445 X Wasserman James Faulkner Raymond Oliver Goelet Ogden Von Dassow Eva The Egyptian Book of the dead the Book of going forth by day being the Papyrus of Ani San Francisco California Chronicle Books 1994 ISBN 0 8118 0767 3 Wilkinson R H The Complete Temples of Ancient Egypt London England Thames and Hudson 2000 ISBN 0 500 05100 3 Menbeler RedakteAydin Elizade Qedim Misirin qisa tarixi icmali Arxivlesdirilib 2015 03 31 at the Wayback Machine Dovlet ve Din ictimai fikir toplusu 2009 N 6 S 160 169 1 Tarix feslinin menbeyi Xarici kecidler RedakteAncient Egypt The British Museum BBC History EgyptiansMenbe https az wikipedia org w index php title Qedim Misir amp oldid 6026546, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.