fbpx
Wikipedia

Oğuznamə

Avqust 03, 2021

Oğuznamə — oğuzların ictimai-siyasi, tarixi-mifoloji, dini-fəlsəfi görüşlərini, epik-bədii təfəkkürünü əks etdirən nümunələr.

Oğuzlar haqqında qiymətli mənbələr

Oğuzların ictimai-siyasi, tarixi-mifoloji, dini-fəlsəfi görüşlərini, epik-bədii təfəkkürünü əks etdirən nümunələrə elmi ədəbiyyatda "Oğuznamə" deyilir. Oğuznamə geniş anlayış olub, özündə oğuzların kosmoetnoqonik və təqvim miflərini, dastanlarını, rəvayətlərini, atalar sözlərini, şəcərə dəbini, məsəllərini, şeir parçalarını birləşdirir. Bir sözlə, oğuzlar haqqında hər hansı bədii, tarixi, təsviri məlumat oğuznamə adlandırılmışdı. Oğuznamələr həm köçəri, həm də yarımoturaq əhali arasında passionar ruhu qaldırmaqda böyük rol oynayıb. Kökü mifik oğuz şəcərəsi ilə bağlı olan nümunələr ilk vaxtlarda oğuzların yazılmamış qanunları olubdur. Bunu tarixi-xronoloji oğuznamə yazanlar da (Rəşidəddin, Əbül Qazi və b.) dönə-dönə qeyd etmişlər. Bu mənada Oğuznamələr uzun müddət xalqın qəhrəmanlıq tarixi kimi canlı şəkildə yaşayıb, oğuz birliyinin dağılması, köçəriliyin oturaqlıqla əvəzlənməsi ilə unudulmuşdur. Bu gün Oğuz motivlərinin ayrı-ayrı folklor janrlarında, ədəbi əsərlərdə canlanması tarixi yaddaşa qayıdışın başlanğıcıdır. Bizə qədər Oğuz kağanı və onun övladlarından bəhs edən iki yazılı dastan ("Oğuz kağan" və "Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-Oğuzan"), atalar sözləri ("Hazihir-risaləti min kəlimatı oğuznamə əl məşhur biatalar sözü" və "Əmsali-Məhəmmədiyyə"), Oğuz şeirləri, Oğuznamənin Uzunkörpü variantı, Dana Ata və Əndəlibin əsərləri, həmçinin iyirmidən çox Oğuz salnaməsi gəlib çatmışdır.

Oğuznamə adı altında toplanan nümunələr müxtəlif janrlarda (dastan, atalar sözü, rəvayət), formada (epik, tarixi, ədəbi) və dillərdə (çin, ərəb, fars, türk) mövcuddur. Xüsusən, tarixi xronoloji salnamələr (illiklər) ilk dəfə Çin dilində yazılmışdır.

Məşhur Çin tarixçisi Sıma Tsyanın salnaməsi buna misal ola bilər. Tarixi Oğuznamənin şərq variantı olan Çin salnamələri hunların dövləti, idari-inzibati strukturu haqqında verdikləri bilgilərlə qərb variantını tamamlayırlar. Sonradan ərəb, fars dillərində yazılmış çoxsaylı tarixi əsərlərin əvvəlində Oğuz tarixi vermək ənənə halını aldı. Türkcə yazılan oğuznamələr bir qədər gec, XV əsrdə meydana çıxmışdır. Latın dilində də oğuznamələrin yazıldığı qeyd olunmuşdur.

Tarixi Oğuznamələrin həm şərq, həm də qərb variantları daha çox şəcərə dəbini saxladığından, onları bir qayda olaraq tarixi-mifoloji geneologiya da adlandırmaq olar. Hökmdarlar üçün yazılan bu tip Oğuznamələrdə dastan ünsürləri qabarıq saxlanılsa da, funksiyası baxımından onlar ədəbi-epik növlərdən fərqlənir.

Oğuznamələr oğuzların və qalan türk tayfalarının tarixi-coğrafi məkanları, dövlətləri, idarəetmə aparatları, hərbi-demokratik el sistemləri haqqında tutarlı bədii tarixi qaynaqdır. Bu cəhətinə görə ondan tarixçilər, filoloqlar, filosoflar da qaynaq kimi yararlana bilərlər.

İlk variantlar

Şifahi ənənədə yaşayan oğuznamə dastanları ilə yanaşı, yazılı epik abidələrin V əsrdən qabaq mövcudluğu əd-Dəvadarinin "Dürər-üt-ticcan" adlı qısa tarixi xronikasından məlumdur. Ancaq bu Oğuznamə bizə qədər gəlib çatmamışdır. Əd-Dəvadarinin məlumatından aydın olur ki, bu oğuznamə Oğuz kağandan başlamış Səlcuqlara qədər olan bir dövrün dastanlaşmış tarixi idi. Kitabi Dədə Qorqudun boyları da onun tərkib hissəsi imiş. Oğuz dastanının bizə qədər gəlib çatan ən qədim variantı təqribən XIII yüzilliyin sonları, XIV yüzilliyin başlarında Turfanda əsas nüsxədən uyğur əlifbası ilə üzü köçürülmüş "Oğuz kağan" dastanıdır. Məzmunundan göründüyü kimi, bu oğuznamə yalnız oğuzların eponimi haqqında mifoloji-tarixi hekayətin dastan variantıdır.XVI yüzillikdə üzü köçürüldüyü güman edilən ikinci böyük Oğuznamə "Kitabi Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-Oğuzan" dır. Kitabi Dədə Qorqud dastanlarında "Oğuz kağan" dastanının həm məzmunca, həm də tarixi-xronoloji aspektdən davamıdır. Oğuz dünya modeli, dövlət strukturu, məsləhət şurası, hərbi-demokratik sistem dəyişmədən hər iki dastanda eyni şəkildə təqdim edilir. Ancaq "Oğuz kağan" dastanında ilk türk dövlətinin qurulması, oğuzların Monqolustandan Misirə qədər olan torpaqlarda hökmranlığı qeyd olunursa, Kitabi Dədə Qorqud dastanlarında Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında olan Oğuz elindən söhbət açılır. Digər tərəfdən birinci oğuznamədəki mərkəzləşmiş el idarəetmə sistemli dövlət Kitabi Dədə Qorqud dastanlarında bir qədər zəifləmiş, bəylərbəyliklərə bölünmüşdür.

Dış Oğuzla İç Oğuzun bir-birinə qarşı çıxması isə dövlətin artıq siyasi çəkişmələr dövrü yaşadığını göstərir. "Oğuz kağan"da təsvir olunan hadisələr qısa olan Uzunkörpü variantında da təkrarlanır. Hər iki dastan İslamdan əvvəlki dünyagörüşün məhsuludur. Kitabi Dədə Qorqud dastanları və salnamələr isə İslami ünsürlərlə zəngindir.

Oğuz atalar sözlərində, hikmətlərində oğuzların dünya, zaman, insan, tayfalar haqqında fəlsəfi görüşləri, təqvim mifləri öz əksini tapmışdır. Ditsin nəşr etdiyi 400 atalar sözündə Oğuz, Dədə Qorqud adına çoxlu hikmətli kəlamlar, atalar sözləri verilmişdir. Oğuznamə şeirlərində Dədə Qorqud, Oğuz kağan, Bayındır, Qazan və başqa Oğuz qəhrəmanları öyülür, hələ dastanlaşmamış qəhrəmanlıq səhnələri təqdim edilir. Bu şeirlər Oğuz bədii düşüncəsindən xəbər verir. Həm də bu Oğuz şeirlərindən türk poeziyasının inkişaf yolunu izləmək olur. Şeirlər də atalar sözləri və hikmətlər kimi tarixi mifoloji, bədii informasiya baxımından qiymətlidir.

Mənbə

  • "Oğuznamə". (Tərtib edən: Samət Əlizadə), Bakı, Yazıçı nəşriyyatı, 1987.
  • Cəfərov N. Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi. Bakı,1985
  • Əsgərova A.M. "Oğuznamə"nin dili. Bakı, "Təhsil" NPM, 2011.
  • Əfzələddin Əsgər. "Oğuznamə" yaradıcılığı. Bakı, 2014
  • Rəşidəddin Fəzlullah. Oğuznamə, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat Poliqrafıya Birliyi, 1992,
  • Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış (İslamdan əvvəl və islam dövrü). Başlanğıcından XVI əsrə qədər, Bakı, Azərnəşr, 1993,
  • Faruk Sumer, Oğuzlar, Bakı, 1993.
  • Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. II cild. Bakı,2004.
  • Древнетюркский словарь, М., 1969
  • Мусульманский мир 950–1150. Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы. Москва 1981.

Həmçinin bax

Avqust 03, 2021
oğuznamə, oğuzların, ictimai, siyasi, tarixi, mifoloji, dini, fəlsəfi, görüşlərini, epik, bədii, təfəkkürünü, əks, etdirən, nümunələr, mündəricat, oğuzlar, haqqında, qiymətli, mənbələr, variantlar, mənbə, həmçinin, baxoğuzlar, haqqında, qiymətli, mənbələr, red. Oguzname oguzlarin ictimai siyasi tarixi mifoloji dini felsefi goruslerini epik bedii tefekkurunu eks etdiren numuneler Mundericat 1 Oguzlar haqqinda qiymetli menbeler 2 Ilk variantlar 3 Menbe 4 Hemcinin baxOguzlar haqqinda qiymetli menbeler RedakteOguzlarin ictimai siyasi tarixi mifoloji dini felsefi goruslerini epik bedii tefekkurunu eks etdiren numunelere elmi edebiyyatda Oguzname deyilir Oguzname genis anlayis olub ozunde oguzlarin kosmoetnoqonik ve teqvim miflerini dastanlarini revayetlerini atalar sozlerini secere debini mesellerini seir parcalarini birlesdirir Bir sozle oguzlar haqqinda her hansi bedii tarixi tesviri melumat oguzname adlandirilmisdi Oguznameler hem koceri hem de yarimoturaq ehali arasinda passionar ruhu qaldirmaqda boyuk rol oynayib Koku mifik oguz seceresi ile bagli olan numuneler ilk vaxtlarda oguzlarin yazilmamis qanunlari olubdur Bunu tarixi xronoloji oguzname yazanlar da Resideddin Ebul Qazi ve b done done qeyd etmisler Bu menada Oguznameler uzun muddet xalqin qehremanliq tarixi kimi canli sekilde yasayib oguz birliyinin dagilmasi koceriliyin oturaqliqla evezlenmesi ile unudulmusdur Bu gun Oguz motivlerinin ayri ayri folklor janrlarinda edebi eserlerde canlanmasi tarixi yaddasa qayidisin baslangicidir Bize qeder Oguz kagani ve onun ovladlarindan behs eden iki yazili dastan Oguz kagan ve Kitabi Dedem Qorqud ela lisani taifeyi Oguzan atalar sozleri Hazihir risaleti min kelimati oguzname el meshur biatalar sozu ve Emsali Mehemmediyye Oguz seirleri Oguznamenin Uzunkorpu varianti Dana Ata ve Endelibin eserleri hemcinin iyirmiden cox Oguz salnamesi gelib catmisdir Oguzname adi altinda toplanan numuneler muxtelif janrlarda dastan atalar sozu revayet formada epik tarixi edebi ve dillerde cin ereb fars turk movcuddur Xususen tarixi xronoloji salnameler illikler ilk defe Cin dilinde yazilmisdir Meshur Cin tarixcisi Sima Tsyanin salnamesi buna misal ola biler Tarixi Oguznamenin serq varianti olan Cin salnameleri hunlarin dovleti idari inzibati strukturu haqqinda verdikleri bilgilerle qerb variantini tamamlayirlar Sonradan ereb fars dillerinde yazilmis coxsayli tarixi eserlerin evvelinde Oguz tarixi vermek enene halini aldi Turkce yazilan oguznameler bir qeder gec XV esrde meydana cixmisdir Latin dilinde de oguznamelerin yazildigi qeyd olunmusdur Tarixi Oguznamelerin hem serq hem de qerb variantlari daha cox secere debini saxladigindan onlari bir qayda olaraq tarixi mifoloji geneologiya da adlandirmaq olar Hokmdarlar ucun yazilan bu tip Oguznamelerde dastan unsurleri qabariq saxlanilsa da funksiyasi baximindan onlar edebi epik novlerden ferqlenir Oguznameler oguzlarin ve qalan turk tayfalarinin tarixi cografi mekanlari dovletleri idareetme aparatlari herbi demokratik el sistemleri haqqinda tutarli bedii tarixi qaynaqdir Bu cehetine gore ondan tarixciler filoloqlar filosoflar da qaynaq kimi yararlana bilerler Ilk variantlar RedakteSifahi enenede yasayan oguzname dastanlari ile yanasi yazili epik abidelerin V esrden qabaq movcudlugu ed Devadarinin Durer ut ticcan adli qisa tarixi xronikasindan melumdur Ancaq bu Oguzname bize qeder gelib catmamisdir Ed Devadarinin melumatindan aydin olur ki bu oguzname Oguz kagandan baslamis Selcuqlara qeder olan bir dovrun dastanlasmis tarixi idi Kitabi Dede Qorqudun boylari da onun terkib hissesi imis Oguz dastaninin bize qeder gelib catan en qedim varianti teqriben XIII yuzilliyin sonlari XIV yuzilliyin baslarinda Turfanda esas nusxeden uygur elifbasi ile uzu kocurulmus Oguz kagan dastanidir Mezmunundan gorunduyu kimi bu oguzname yalniz oguzlarin eponimi haqqinda mifoloji tarixi hekayetin dastan variantidir XVI yuzillikde uzu kocurulduyu guman edilen ikinci boyuk Oguzname Kitabi Dedem Qorqud ela lisani taifeyi Oguzan dir Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda Oguz kagan dastaninin hem mezmunca hem de tarixi xronoloji aspektden davamidir Oguz dunya modeli dovlet strukturu meslehet surasi herbi demokratik sistem deyismeden her iki dastanda eyni sekilde teqdim edilir Ancaq Oguz kagan dastaninda ilk turk dovletinin qurulmasi oguzlarin Monqolustandan Misire qeder olan torpaqlarda hokmranligi qeyd olunursa Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda Qara denizle Xezer denizi arasinda olan Oguz elinden sohbet acilir Diger terefden birinci oguznamedeki merkezlesmis el idareetme sistemli dovlet Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda bir qeder zeiflemis beylerbeyliklere bolunmusdur Dis Oguzla Ic Oguzun bir birine qarsi cixmasi ise dovletin artiq siyasi cekismeler dovru yasadigini gosterir Oguz kagan da tesvir olunan hadiseler qisa olan Uzunkorpu variantinda da tekrarlanir Her iki dastan Islamdan evvelki dunyagorusun mehsuludur Kitabi Dede Qorqud dastanlari ve salnameler ise Islami unsurlerle zengindir Oguz atalar sozlerinde hikmetlerinde oguzlarin dunya zaman insan tayfalar haqqinda felsefi gorusleri teqvim mifleri oz eksini tapmisdir Ditsin nesr etdiyi 400 atalar sozunde Oguz Dede Qorqud adina coxlu hikmetli kelamlar atalar sozleri verilmisdir Oguzname seirlerinde Dede Qorqud Oguz kagan Bayindir Qazan ve basqa Oguz qehremanlari oyulur hele dastanlasmamis qehremanliq sehneleri teqdim edilir Bu seirler Oguz bedii dusuncesinden xeber verir Hem de bu Oguz seirlerinden turk poeziyasinin inkisaf yolunu izlemek olur Seirler de atalar sozleri ve hikmetler kimi tarixi mifoloji bedii informasiya baximindan qiymetlidir Menbe Redakte Oguzname Tertib eden Samet Elizade Baki Yazici nesriyyati 1987 Ceferov N Azerbaycan turkcesinin millilesmesi tarixi Baki 1985 Esgerova A M Oguzname nin dili Baki Tehsil NPM 2011 Efzeleddin Esger Oguzname yaradiciligi Baki 2014 Resideddin Fezlullah Oguzname Baki Azerbaycan Dovlet Nesriyyat Poliqrafiya Birliyi 1992 Cavad Heyet Turklerin tarix ve medeniyyetine bir baxis Islamdan evvel ve islam dovru Baslangicindan XVI esre qeder Baki Azernesr 1993 Faruk Sumer Oguzlar Baki 1993 Kitabi Dede Qorqud ensiklopediyasi II cild Baki 2004 Drevnetyurkskij slovar M 1969 Musulmanskij mir 950 1150 Izdatelstvo Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1981 Hemcinin bax RedakteOguzname 7Menbe https az wikipedia org w index php title Oguzname amp oldid 6028721, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.