Vikipediya azad ensiklopediya informasiya texnologiyasında əsaslandırma sistemi deduksiya və induksiya kimi məntiqi üsul

Vikipediya azad ensiklopediya Informasiya texnologiyasinda esaslandirma sistemi deduksiya ve induksiya kimi mentiqi usullardan istifade etmekle movcud biliklerden netice cixaran proqram teminati sistemidir Suni intellektin ve biliye esaslanan sistemlerin tetbiqinde esaslandirma sistemleri muhum rol oynayir Ifade gundelik istifadede mueyyen edildiyi kimi butun komputer sistemleri bir nov mentiq ve ya qerari avtomatlasdirdiqlari ucun esaslandirma sistemleridir Bununla bele tipik informasiya texnologiyalarindan istifade zamani bu ifade adeten daha murekkeb dusunme novlerini yerine yetiren sistemler ucun nezerde tutulub Meselen satis vergisi ve ya musteri guzestlerinin hesablanmasi kimi kifayet qeder sade esaslandirma novlerini yerine yetiren sistemler ucun deyil tibbi diaqnoz ve ya riyazi teorem haqqinda mentiqi neticeler cixaran sistemler ucun Dusunme sistemleri iki rejimde movcuddur interaktiv ve toplu emal Interaktiv sistemler aydinlasdirici suallar vermek ucun istifadeci ile qarsiliqli elaqede olur ve ya basqa sekilde istifadeciye esaslandirma prosesine rehberlik etmeye imkan verir Toplu sistemler butun movcud melumatlari bir anda alir ve rey ve ya istifadeci telimati olmadan mumkun olan en yaxsi cavabi yaradir Dusunme sistemleri planlama biznes qaydalarinin islenmesi problemlerin helli murekkeb hadiselerin islenmesi mudaxilenin askarlanmasi proqnozlasdirici analitika robototexnika komputer gorme ve tebii dil emalini ehate eden genis tetbiqlere malikdir Tarix span Ilk mulahize sistemleri teorem subutlari birinci dereceli mentiqde aksiomlari ve ifadeleri temsil eden sistemler ve sonra yeni ifadeler cixarmaq ucun modus ponens kimi mentiq qaydalarindan istifade eden sistemler idi Muhakime sisteminin diger erken novu umumi problem helledici idi Bunlar Newell ve Simon terefinden hazirlanmis umumi problem helledici kimi sistemler idi Umumi problem hell edenler strukturlasdirilmis problemleri temsil ede ve hell ede bilen umumi meqsedli planlasdirma muherriki teqdim etmeye calisdilar Onlar problemleri daha kicik daha idare oluna bilen alt problemlere bolmek her bir alt problemi hell etmek ve qismen cavablari bir yekun cavabda birlesdirmekle isleyibler Umumi problem helledicinin basqa bir numunesi SOAR sistemler ailesi idi Tecrubede bu teorem subutlari ve umumi problem helledicileri praktik tetbiqler ucun nadir hallarda faydali idi ve istifade etmek ucun mentiq biliyi olan xususi istifadeciler teleb olunurdu Avtomatlasdirilmis esaslandirmanin ilk praktik tetbiqi ekspert sistemlerinde olmusdur Mutexessis sistemleri tibbi diaqnostika ve ya teyyare nasazliginin tehlili kimi umumi problemlerin hellinden daha deqiq mueyyen edilmis sahelere diqqet yetirmisdir Ekspert sistemleri de mentiqin daha mehdud heyata kecirilmesine diqqet yetirmisdir Mentiqi ifadelerin tam spektrini heyata kecirmeye calismaq evezine onlar adeten IF THEN qaydalarindan istifade etmekle heyata kecirilen modus ponenslere diqqet yetirirdiler Mueyyen bir saheye diqqet yetirmek ve mentiqin yalniz mehdud bir hissesine icaze vermek bu cur sistemlerin isini yaxsilasdirdi ki onlar evvelki avtomatlasdirilmis esaslandirma sistemleri kimi sadece kesfiyyat numayisi kimi deyil real dunyada istifade ucun praktik olsunlar Mutexessis sistemlerinde avtomatlasdirilmis esaslandirma ucun istifade edilen muherrik adeten netice muherrikleri adlanirdi Daha umumi mentiqi deduksiya ucun istifade olunanlara adeten teorem subutlari deyilir Ekspert sistemlerinin populyarliginin artmasi ile hokumet ve senayedeki muxtelif problemlere avtomatlasdirilmis esaslandirmanin bir cox yeni novleri tetbiq edilmisdir Bunlardan bezileri meselen veziyyete esaslanan mulahizeler ekspert sistemleri tedqiqatinin qollari idi Mehdudiyyetlerden memnunluq alqoritmleri kimi digerleri de qerar texnologiyasi ve xetti proqramlasdirma kimi sahelerden tesirlenmisdir Ustelik simvolik esaslandirmaya deyil elaqe modeline esaslanan tamamile ferqli bir yanasma da son derece mehsuldar oldugunu subut etdi Bu sonuncu avtomatlasdirilmis mulahize novu numune uygunlugu ve metn axtarisi ve uz uygunlugu kimi siqnal askarlama tapsiriqlari ucun xususile uygundur Mentiqden istifade span Asagida tesvir edilen xususi sahelerde tesvir olundugu kimi muhakime sistemi termini demek olar ki her cur murekkeb qerara destek sistemine tetbiq etmek ucun istifade edile biler Bununla bele mulahize sistemi termininin en cox istifade edilmesi mentiqin komputerde tesvirini nezerde tutur Muxtelif tetbiqler mentiq ve formalliq sistemleri baximindan ehemiyyetli ferqler numayis etdirir Ekser dusunme sistemleri teklif ve simvolik predikat mentiqin variasiyalarini heyata kecirir Bu varyasyonlar formal mentiqi sistemlerin meselen FOL riyazi olaraq deqiq tesvirleri ola biler ve ya genislenmisdir Bir cox esaslandirma sistemleri movcud biliklerden netice cixarmaq ucun deduktiv esaslandirmadan istifade edir Bu netice cixarma mexanizmleri modus ponensden istifade ederek netice cixarmaq ucun ireli ve ya geri dusunceni destekleyir Istifade etdikleri rekursiv esaslandirma usullari muvafiq olaraq ireli zencirleme ve geri zencirleme adlanir Muhakime sistemleri deduktiv neticeni genis sekilde desteklese de bezi sistemler qacirma induktiv defeasible ve diger mulahizelerden istifade edir Evristika hem de hell edile bilmeyen problemlerin meqbul hell yollarini mueyyen etmek ucun istifade edile biler Dusunme sistemleri qapali dunya ferziyyesinden CWA ve ya aciq dunya ferziyyesinden OWA istifade ede biler OWA tez tez ontoloji bilik temsili ve semantik sebeke ile elaqelendirilir Ferqli sistemler inkara muxtelif yanasmalar numayis etdirir Mentiqi ve ya bitin tamamlanmasina elave olaraq sistemler ugursuzluq kimi inkar ve inflyasiya inkari esas olmayan atomlarin inkari daxil olmaqla guclu ve zeif inkarin ekzistensial formalarini destekleye biler Muxtelif esaslandirma sistemleri monoton ve ya monoton olmayan esaslandirma tebeqelesme ve diger mentiqi usullari destekleye biler Qeyri mueyyenlik seraitinde esaslandirma span Bir cox esaslandirma sistemleri qeyri mueyyenlik seraitinde dusunmek ucun imkanlar temin edir Bu dunyanin qeyri mueyyen tesvirleri ile mesgul olmali olan esaslandirici agentler qurarken vacibdir Qeyri mueyyenlikle mesgul olmaq ucun bir nece umumi yanasma var Bunlara mueyyenlik amillerinin istifadesi Bayesian netice cixarmasi ve ya Dempster Safer nezeriyyesi kimi ehtimal metodlari cox deyerli qeyri selis mentiq ve muxtelif elaqelendirici yanasmalar daxildir Esaslandirna sistemlerinin novleri span Bu bolme esaslandirma sistemlerinin umumi novlerinin tam olmayan ve qeyri resmi tesnifatini teqdim edir Bu kateqoriyalar mutleq deyil Onlar boyuk olcude ust uste dusur ve bir sira texnika usul ve alqoritmleri bolusurler Mehdudiyyet helledicileri Mehdudiyyet helledicileri mehdudiyyet memnuniyyeti problemlerini CSP hell edir Mehdudiyyetli proqramlasdirmani destekleyirler Mehdudiyyet problemin her hansi etibarli hellinin temin etmeli oldugu bir mehdudiyyetdir Mehdudiyyetler deklarativ olaraq mueyyen edilir ve mueyyen domenlerde deyisenlere tetbiq edilir Mehdudiyyet helledicileri heller tapmaq ve optimal helleri mueyyen etmek ucun mehdudiyyet axtarisi geriye cekilme ve mehdudiyyetin yayilmasi usullarindan istifade edir Onlar xetti ve qeyri xetti proqramlasdirma formalarindan istifade ede bilerler Onlar tez tez yuksek kombinativ problem fezalarinda optimallasdirma aparmaq ucun istifade olunur Meselen onlar optimal planlasdirmani hesablamaq semereli inteqral sxemleri tertib etmek ve ya istehsal prosesinde mehsuldarligi artirmaq ucun istifade edile biler Teoremlerin subutlari Teorem subut edenler riyazi teoremlerin subutlarini mueyyen etmek ucun avtomatlasdirilmis esaslandirma usullarindan istifade edirler Onlar hemcinin movcud subutlari yoxlamaq ucun istifade edile biler Akademik istifade ile yanasi teorem subut cihazlarinin tipik tetbiqlerine inteqral sxemleri proqramlari muhendislik layihelerini ve s Mentiq proqramlari span Mentiq proqramlari LP primitivleri ve ifadeleri riyazi mentiqden goturulmus konstruksiyalarin birbasa tesvirini temin eden proqramlasdirma dillerinden istifade etmekle yazilmis proqramlardir Umumi teyinatli mentiqi proqramlasdirma dilinin numunesi Proloqdur LP ler problemin helli ucun mentiq proqramlasdirmasinin birbasa tetbiqidir Mentiqi proqramlasdirma formal mentiqe esaslanan yuksek deklarativ yanasmalarla xarakterize olunur ve bir cox fenlerde genis tetbiq olunur Qayda muherrikleri Qayda muherrikleri serti mentiqi diskret qaydalar kimi temsil edir Qayda destleri ayrica idare oluna ve diger funksiyalara tetbiq oluna biler Onlarin bir cox sahelerde genis tetbiqi var Bir cox qayda muherrikleri dusunme qabiliyyetini heyata kecirir Umumi yanasma ireli ve ya geriye dogru zenciri desteklemek ucun istehsal sistemlerinin heyata kecirilmesidir Her bir qayda istehsal predikativ cumlelerin birlesmesini yerine yetirilen hereketlerin siyahisi ile elaqelendirir Icra zamani qaydalar muherriki istehsallari faktlarla uygunlasdirir ve her bir uygunluq ucun elaqeli fealiyyet siyahisini calisdirir yerine yetirir Bu hereketler her hansi fakti silirse ve ya deyisdirirse ve ya yeni faktlar ireli sururse muherrik derhal uygunluqlar destini yeniden hesablayir Qaydalar muherrikleri biznes qaydalarini modellesdirmek ve tetbiq etmek avtomatlasdirilmis proseslerde qerar qebul etmeye rehberlik etmek ve biznes ve texniki siyasetlere uygunlugu temin etmek ucun genis istifade olunur Deduktiv tesnifatci Deduktiv klassifikatorlar qaydalara esaslanan sistemlerden bir qeder gec meydana cixdi ve cercive dilleri kimi taninan yeni bir nov suni intellekt biliyi teqdim etme aletinin terkib hissesi idi Cercive dili problem sahesini sinifler alt sinifler ve sinifler arasinda elaqeler toplusu kimi tesvir edir Obyekt yonumlu modele benzeyir Bununla bele obyekt yonumlu modellerden ferqli olaraq cercive dilleri birinci dereceli mentiqe esaslanan formal semantikaya malikdir Onlar bu semantikadan deduktiv tesnifatciya giris temin etmek ucun istifade edirler Klassifikator oz novbesinde verilmis modeli ontologiya kimi taninir tehlil ede ve modelde tesvir edilen muxtelif elaqelerin ardicil olub olmadigini mueyyen ede biler Ontologiya ardicil deyilse tesnifat uygunsuz beyannameleri vurgulayacaqdir Ontologiya razilasdirilarsa tesnifatci elave esaslandirma apara ve ontologiyadaki obyektlerin elaqeleri haqqinda elave neticeler cixara biler Meselen o obyektin eslinde alt sinif ve ya istifadeci terefinden tesvir edilenler kimi elave siniflerin numunesi oldugunu mueyyen ede biler Klassifikatorlar Semantik Vebde modelleri tesvir etmek ucun istifade olunan ontologiyalarin tehlilinde muhum texnologiyadir Masin oyrenme sistemleri Masin oyrenme sistemleri tecrubeye esaslanaraq zamanla davranislarini tekmillesdirir Bu musahide olunan hadiselerden ve ya oyrenme meqsedleri ucun teqdim edilen melumat numunelerinden esaslandirmani ehate ede biler Meselen masin oyrenme sistemleri musahide olunan faktlar ucun ferziyyeler yaratmaq ucun induktiv esaslandirmadan istifade ede biler Oyrenme sistemleri musahidelere uygun neticeler yaradan umumilesdirilmis qaydalar ve ya funksiyalar axtarir ve sonra gelecek davranisi istiqametlendirmek ucun bu umumilesdirmelerden istifade edir Esaslanan dusunme sistemleri presedentler Keys based mulahize CBR sistemleri melum heller artiq movcud olan diger problemlerle oxsarliqlari tehlil ederek problemlerin hellini temin edir Case esasli mulahize oxsarligin yuxari sethi seviyyelerinden istifade edir yeni obyekt atribut ve mena meyarlari Bu veziyyete esaslanan mulahizeni analoji mulahizeden ferqlendirir ki analoji mulahize yalniz oxsarligin derin meyarindan yeni munasibetlerden ve ya hetta munasibetlerden istifade edir ve oxsarliqlari daha sethi seviyyelerde axtarmaga ehtiyac yoxdur Bu ferq hadiseye esaslanan mulahizeni yalniz eyni sahenin hallari arasinda tetbiq edilir cunki oxsar obyektler xususiyyetler ve yaxud menalar eyni domende olmalidir derin elaqe oxsarliq meyari ise oxsar esaslandirmani domenler arasi tetbiq oluna bilen edir burada yalniz hallar arasindaki elaqeler oxsardir CBR sistemleri adeten musteri desteyi texniki destek ve zeng merkezi ssenarilerinde istifade olunur ve senaye istehsali kend teserrufati tibb huquq ve bir cox diger sahelerde tetbiqlere malikdir Prosedur dusunce sistemleri Prosedur esaslandirma sistemi PRS prosedur bilik bazasindan planlari secmek ucun esaslandirma usullarindan istifade edir Her bir plan mueyyen bir meqsede catmaq ucun hereket kursunu temsil edir PRS inam istek niyyet modelini heyata kecirir verilmis meqsedlere arzular uygun planlar niyyetler secmek ucun faktlar inanclar haqqinda esaslandirir Tipik PRS tetbiqlerine nezaret monitorinq ve nasazliqlarin askarlanmasi sistemleri daxildir Istinadlar span Wos Larry Owerbeek Ross Ewing Lusk Boyle Jim Automated Reasoning Introductions and Applications Prentice Hall 1984 seh 4 ISBN 978 0 13 054453 7 Hayes Roth Frederick Waterman Donald Lenat Douglas Building Expert Systems AddisonWesley 1983 ISBN 978 0 201 10686 2 Grosof Benjamin N Courteous Logic Programs Prioritized Conflict Handling For Rules Postscript IBM Research Report 30 dekabr 1997 RC 20836 92273 12 mart 2006 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 oktyabr 2024 Moses Yoram Vardi Moshe Y Fagin Ronald Halpern Joseph Y Reasoning About Knowledge MIT Press 2003 ISBN 978 0 262 56200 3 Schalkoff Robert Intelligent Systems Principles Paradigms and Pragmatics Principles Paradigms and Pragmatics Jones amp Bartlett Learning 2011 ISBN 978 0 7637 8017 3 MacGregor Robert Using a description classifier to enhance knowledge representation IEEE Expert 6 3 iyun 1991 41 46 doi 10 1109 64 87683 Berners Lee Tim Hendler James Lassila Ora The Semantic Web A new form of Web content that is meaningful to computers will unleash a revolution of new possibilities Scientific American 284 5 17 may 2001 34 43 doi 10 1038 scientificamerican0501 34 24 aprel 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Kateqoriyalar Deduktiv esaslandirma