fbpx
Wikipedia

Mirzə Fətəli Axundov

Mirzə Fətəli Axundov (tam adı: Mirzə Fətəli Məhəmmədtağı oğlu Axundov; azərb-ərəb. میرزا فتحعلی آخوندزاده‎) və ya Mirzə Fətəli Axundzadə (12 iyul 1812(1812-07-12), Nuxa10 mart 1878(1878-03-10), Tiflis, Qafqaz canişinliyi) — Azərbaycan yazıçısı, maarifçisi, şairi, materialist filosofu və ictimai xadimi; Azərbaycan dramaturgiyası və Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi tənqidinin banisi, "müsəlman Molyeri" titulunun sahibi. Axundov həmçinin romantik və müasir iran millətçiliyinin sələflərindən biri idi. Qafqaz Arxeologiya Komissiyasının sədri (1864–1878)

Mirzə Fətəli Axundzadə
Mirzə Fətəli Məhəmmədtağı oğlu Axundov
Təxəllüsü Səbuhi
Doğum tarixi
Doğum yeri Nuxa, Şəki xanlığı
(hazırkı Şəki, Azərbaycan)
Vəfat tarixi (65 yaşında)
Vəfat yeri Tiflis, Tiflis qəzası, Tiflis quberniyası, Qafqaz canişinliyi, Rusiya İmperiyası
Dəfn yeri Tiflis
Vətəndaşlığı Şəki xanlığı,
Rusiya İmperiyası
Milliyyəti azərbaycanlı
Uşaqları Nisə xanım, Rəşid Axundov
Atası Mirzə Məhəmmədtağı
Anası Nanə xanım
Təhsili Nuxa qəza məktəbi
Fəaliyyəti yazıçı, dramaturq, ədəbiyyat tənqidçisi, filosof, incəsənət xadimi
Fəaliyyət illəri XIX əsr
Əsərlərinin dili Azərbaycanca, farsca, ərəbcə
Janr lirik, dramatik
İlk əsəri Zəmanədən şikayət
Mükafatları
Mirzə Fətəli Axundov Vikimənbədə
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrı

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Mirzə Fətəli Axundzadə Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.

Həyatı

Mirzə Fətəli Axundov 1812-ci ildə Nuxa şəhərində anadan olmuşdur. Atası Mirzə Məhəmmədtağı və anası Nanə xanım 1814-cü ildə Təbriz yaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsinə köçmüşlər. O, 13 yaşınadək ailəsi ilə birlikdə Cənubi Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yaşamışdır. 1825-ci ildə anası ilə Şəkiyə qayıtmışdır. Fətəlinin ruhani olmasını istəyən anasının əmisi Axund Hacı Ələsgər 1832-ci ildə onu Gəncəyə aparır. Gənc Fətəli burada məntiq və fiqh elmlərini, habelə dahi Azərbaycan şair və filosofu Mirzə Şəfi Vazehdən xəttatlıq sənətini öyrənmişdir. Lakin Mirzə Şəfinin gənc Fətəliyə təsiri bununla bitmir. Bu görüş Mirzə Fətəlinin həyat və yaradıcılığına, ümumiyyətlə, onun bir mütəfəkkir kimi formalaşmasına ciddi təsir göstərir.

Dövrünün müasir elmləri ilə maraqlanan Fətəli 1833-cü ildə Şəkidə açılmış rus məktəbinə daxil olur və bir il burada təhsil alır. 1834-cü ildə o, Tiflisə getmiş, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri mütərcimi təyin olunmuş və ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmışdır. 1873-cü ildə ona polkovnik hərbi rütbəsi verilmişdir.

1851-ci ildə Rus Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinə üzv seçilən Axundov sonralar Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasında tədqiqat işlərinə cəlb olunur. O, "Əkinçi" qəzetinin nəşrinə böyük əhəmiyyət vermiş, onun səhifələrində "Vəkili Milləti-Naməlum" imzası ilə məqalələr dərc etdirmişdir.

Mirzə Fətəli Axundovun qızı Nisə xanım Xanbaba xanın həyat yoldaşı olmuşdur.

Mirzə Fətəli Axundov 1878-ci ildə Tiflisdə vəfat etmiş və köhnə müsəlman qəbirstanlığında (indiki Tbilisi botanika bağının ərazisində yerləşən Görkəmli Azərbaycanlılar panteonu) dəfn olunmuşdur.

Mirzə Fətəli Axundzadənın realist sənətkar, dramaturgiyamızın banisi, şair və nasir kimi ədəbiyyatımızın inkişafında müstəsna xifmətləri vardır. Görkəmli ədibin 40 illik yaradıcılığı, ictimai-siyasi, maarifçilik fəaliyyəti zəngin və çoxcəhətlidir.

Şəki şəhərində anadan olan Mirzə Fətəlinin atası xırda ticarətlə məşğul olan Mirzə Məhəmmədtağı, anası isə şəkili Nanə xanımdır. Cənubi Azərbaycanın Xamnə qəsəbəsindən olan Mirzə Məhəmmədtağı ticarətində çətinlik yarandığı üçün Nanə xanımı və iki yaşlı Fətəlini götürüb Xamnəyə qayıtmışdır. Burada ərinin birinci arvadı ilə daim münaqişədə olan Nanə xanım dörd il sonra ərindən ayrılıb Fətəli ilə Cənubi Azərbaycanın Qaracadağ mahalında yaşayan əmisi Axund Ələsgərin yanına gəlmiş, onun himayəsində yaşamışdır. Ədib öz tərcümeyi-haında yazır:" Mən bu tarixdən etibarən atamdan ayrılıb bir daha onu görmədim. .. Bir ildən sonra axund Hacı Ələsgər mənim təlim və tərbiyəmə başladı…Bu axund Ələsgər fazil bir şəxs olub. Bütün islam elmlərindən, istər fars, istərsə ərəbcə olsun, kamil məlumatı var idi. Məni övladlığa qəbul etdi. Mən xalq arasında Hacı Ələsgərin oğlu kimi tanınmış oldum."

Məkkə ziyarərinə gedən Hacı Ələsgər onu məntiq və şəriət qanunlarını öyrənmək üçün Gəncəyə aparmış, Molla Hüseyn adlı axunda tapşırmışdır. Burada Mirzə Şəfi Vazehdən də dərs alan Mirzə Fətəli müəlliminin təsiri ilə ruhani olmaq fikrindən daşınıb dövlət qulluğuna girməyi qərara alır. Səfərdən qayıdan əmisi onun niyyətini bildikdə Tiflisə gətirib Qafqazın baş hakimi Baron Rozenin dəftərxanasında tərcüməçi şagirdi vəzifəsinə təyin etdirmişdir. Burada o, rus dilini də mükəmməl öyrənmiş, işində bacarıq və səy göstərərk tərcüməçi vəzifəsinə keçirilmişdir. Ömrünün sonanadək – 44 il həmin vəzifədə uğurla çalışan Mirzə Fətəli Rusiyanın orden və medalları ilə bərabər, Türkiyə və İran dövlətlərinin ordenlərinə layiq görülmüşdır.

M.F.Axundzadə bir neçə il Tiflis qəza məktəbində dərs demiş, sonra öz xahişi ilə işdən azad olunaraq yerini müəllimi M.Ş. Vazehə vermişdir. O, bir müddət Tiflis ruhani seminariyasında da Azərbaycan dili müəllimi işləmişdir. Dövlət qulluğu ilə əlaqədar nümayəndə heyəti ilə İrana gedən Mirzə Fətəli Cənubi Azərbaycanın bəzi şəhərlərinə səfər zamanı xalqın güzəranı ilə yaxından tanış olmuş, gələcək əsərləri üçün material toplamışdır.

Həmin dövrdə Qafqazın inzibati və mədəni mərkəzi olan Tiflis mühiti M.F.Axundzadənin ədəbi taleyində böyük rol oynayıb. Burada A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh, Q. Zakir, A,Çavçavadze, A. Berje, A.A.Bestujev-Marlinski, A.Sereteli kimi görkəmli ədiblər, ictimai-siyasi xadimlərlə ünsiyyət, əməkdaşlıq onun dünyagörüşünün formalaşmasına, yaradıcılığına müsbət təsir göstərmişdir. O, bu mühitdə müntəzəm mütaliə ilə məşğul olmuş, klassik Şərq ədəbiyyatını, rus və Avropa ədəbiyyatını dərindən öyrənmişdir. Rus dram teatrında Avropa və rus dramaturqlarının əsərlərinin tamaşaları M.F.Axundzadədə dramaturgiyaya və teatra böyük maraq oyatmışdır. Dram sənətinin incəliklərini dərindən öyrənən ədib 1850–1855-ci illərdə altı komediya yazmaqla ədəbiyyatımızda dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. Həmin komediyalar müəllifin öz tərcüməsində rus dilində "Kafkaz" qəzetində çap olunub.

Dramaturq kimi şöhrətlənən M.F.Axundovun "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyası 1851-ci ildə Peterburqda ev teatrında , "Xırs quldurbasan" və "Vəzir-xani Lənkəran" komediyaları isə Tiflisdəki rus teatrında tamaşaya qoyulmuş, tamaşaçı rəğbəti qazanmışdır.

M.F.Axundov axund Hacı Ələsgərin qızı Nanə xanımla evlənmiş, bu izdivacdan olan övladlarının körpə yaşlarında ölümü ailədə dərin kədərə səbəb olmuşdur. Övladlarından yalnız oğlu Rəşid bəy və qızı Nisə xanım uzun müddət yaşaya bilmişdir. Axund Hacı Ələsgərin vəfatından sonra onun ailəsini himayəyə götürən Mirzə Fətəlinin dövlət qulluğundan aldığı maaşdan başqa gəlir mənbəyi olmadığı üçün maddi vəziyyəti ağırlaşmışdır.

M.F.Axundzadə Qafqaz canişininin yanındakı nüfuzundan istifadə edərək çar hakimləri tərəfindən sürgün edilmiş Q.Zakirin və övladlarının həbsdən, sürgündən azad olunmasına nail olmuşdur. O, həmçinin Qarabağın son hakimi Mehdiqulu xanın arvadının və qızı Natəvanın irslə bağlı hüquqlarını müdafiə etmişdir. Eləcə də Gəncə xanlığının hakimi Cavad xan Ziyadxan oğlunun çar qoşunları lə döyüşdə həlak olmasından sonra, onun mal-mülkünün bir hissəsinin varislərinə qaytarılmasına nail olmuşdur.

M.F.Axundzadənin ən böyük arzularından biri ərəb əlifbasını dəyişdirmək idi. Bu arzusunu həyata keçirə bilməyən ədib yazırdı ki: "Əfsus, min əfsus ki, nə İranda, nə Osmanlıda islam xalqlarının başçıları xalqın tərəqqisi xatirinə islam əlifbasını dəyişməyə təşəbbüs göstərmədilər ki, bu vasitə ilə ölkənin əhalisi qadınlı-kişili bir neçə ayın içərisində başdan-başa savadlı olsunlar və bu vasitə ilə Avropanın hazırkı bütün elmləri bir neçə ilin ərzində islam xalqlarının dilinə tərcümə edilsin və elmlərin yayılması ilə islam xalqları xoşbəxtlik yoluna çıxsınlar."

Bütün həyatını xalqının tərəqqisinə həsr edən M.F. Axundzadə ağır xəstəlikdən sonra 1878-ci ildə vəfat etmiş, öz vəsiyyətinə görə müəllimi M.Ş. Vazehin qəbri yanında dəfn olunmuşdu.

Ətraflı

Mirzə Fətəli Axundzadənın realist sənətkar, dramaturgiyamızın banisi, şair və nasir kimi ədəbiyyatımızın inkişafında müstəsna xidmətləri vardır. Görkəmli ədibin 40 illik yaradıcılığı, ictimai-siyasi, maarifçilik fəaliyyəti zəngin və çoxcəhətlidir.

Şəki şəhərində anadan olan Mirzə Fətəlinin atası xırda ticarətlə məşğul olan Mirzə Məhəmmədtağı, anası isə şəkili Nanə xanımdır. Cənubi Azərbaycanın Xamnə qəsəbəsindən olan Mirzə Məhəmmədtağı ticarətində çətinlik yarandığı üçün Nanə xanımı və iki yaşlı Fətəlini götürüb Xamnəyə qayıtmışdır. Burada ərinin birinci arvadı ilə daim münaqişədə olan Nanə xanım dörd il sonra ərindən ayrılıb Fətəli ilə Cənubi Azərbaycanın Qaracadağ mahalında yaşayan əmisi Axund Ələsgərin yanına gəlmiş, onun himayəsində yaşamışdır. Ədib öz tərcümeyi-halında yazır:" Mən bu tarixdən etibarən atamdan ayrılıb bir daha onu görmədim. .. Bir ildən sonra axund Hacı Ələsgər mənim təlim və tərbiyəmə başladı…Bu axund Ələsgər fazil bir şəxs olub. Bütün islam elmlərindən, istər fars, istərsə ərəbcə olsun, kamil məlumatı var idi. Məni övladlığa qəbul etdi. Mən xalq arasında Hacı Ələsgərin oğlu kimi tanınmış oldum."

Məkkə ziyarərinə gedən Hacı Ələsgər onu məntiq və şəriət qanunlarını öyrənmək üçün Gəncəyə aparmış, Molla Hüseyn adlı axunda tapşırmışdır. Burada Mirzə Şəfi Vazehdən də dərs alan Mirzə Fətəli müəlliminin təsiri ilə ruhani olmaq fikrindən daşınıb dövlət qulluğuna girməyi qərara alır. Səfərdən qayıdan əmisi onun niyyətini bildikdə Tiflisə gətirib Qafqazın baş hakimi Baron Rozenin dəftərxanasında tərcüməçi şagirdi vəzifəsinə təyin etdirmişdir. Burada o, rus dilini də mükəmməl öyrənmiş, işində bacarıq və səy göstərərk tərcüməçi vəzifəsinə keçirilmişdir. Ömrünün sonunadək – 44 il həmin vəzifədə uğurla çalışan Mirzə Fətəli Rusiyanın orden və medalları ilə bərabər, Türkiyə və İran dövlətlərinin ordenlərinə layiq görülmüşdır.

M.F.Axundzadə bir neçə il Tiflis qəza məktəbində dərs demiş, sonra öz xahişi ilə işdən azad olunaraq yerini müəllimi M.Ş. Vazehə vermişdir. O, bir müddət Tiflis ruhani seminariyasında da Azərbaycan dili müəllimi işləmişdir. Dövlət qulluğu ilə əlaqədar nümayəndə heyəti ilə İrana gedən Mirzə Fətəli Cənubi Azərbaycanın bəzi şəhərlərinə səfər zamanı xalqın güzəranı ilə yaxından tanış olmuş, gələcək əsərləri üçün material toplamışdır.

Həmin dövrdə Qafqazın inzibati və mədəni mərkəzi olan Tiflis mühiti M.F.Axundzadənin ədəbi taleyində böyük rol oynayıb. Burada A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh, Q. Zakir, A.Çavçavadze, A. Berje, A.A.Bestujev-Marlinski, A.Sereteli kimi görkəmli ədiblər, ictimai-siyasi xadimlərlə ünsiyyət, əməkdaşlıq onun dünyagörüşünün formalaşmasına, yaradıcılığına müsbət təsir göstərmişdir. O, bu mühitdə müntəzəm mütaliə ilə məşğul olmuş, klassik Şərq ədəbiyyatını, rus və Avropa ədəbiyyatını dərindən öyrənmişdir. Rus dram teatrında Avropa və rus dramaturqlarının əsərlərinin tamaşaları M.F.Axundzadədə dramaturgiyaya və teatra böyük maraq oyatmışdır. Dram sənətinin incəliklərini dərindən öyrənən ədib 1850–1855-ci illərdə altı komediya yazmaqla ədəbiyyatımızda dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. Həmin komediyalar müəllifin öz tərcüməsində rus dilində "Kafkaz" qəzetində çap olunub.

Dramaturq kimi şöhrətlənən M.F.Axundovun "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyası 1851-ci ildə Peterburqda ev teatrında , "Xırs quldurbasan" və "Vəzir-xani Lənkəran" komediyaları isə Tiflisdəki rus teatrında tamaşaya qoyulmuş, tamaşaçı rəğbəti qazanmışdır.

M.F.Axundov axund Hacı Ələsgərin qızı Nanə xanımla evlənmiş, bu izdivacdan olan övladlarının körpə yaşlarında ölümü ailədə dərin kədərə səbəb olmuşdur. Övladlarından yalnız oğlu Rəşid bəy və qızı Nisə xanım uzun müddət yaşaya bilmişdir. Axund Hacı Ələsgərin vəfatından sonra onun ailəsini himayəyə götürən Mirzə Fətəlinin dövlət qulluğundan aldığı maaşdan başqa gəlir mənbəyi olmadığı üçün maddi vəziyyəti ağırlaşmışdır.

M.F.Axundzadə Qafqaz canişininin yanındakı nüfuzundan istifadə edərək çar hakimləri tərəfindən sürgün edilmiş Q.Zakirin və övladlarının həbsdən, sürgündən azad olunmasına nail olmuşdur. O, həmçinin Qarabağın son hakimi Mehdiqulu xanın arvadının və qızı Natəvanın irslə bağlı hüquqlarını müdafiə etmişdir. Eləcə də Gəncə xanlığının hakimi Cavad xan Ziyadxan oğlunun çar qoşunları lə döyüşdə həlak olmasından sonra, onun mal-mülkünün bir hissəsinin varislərinə qaytarılmasına nail olmuşdur.

M.F.Axundzadənin ən böyük arzularından biri ərəb əlifbasını dəyişdirmək idi. Bu arzusunu həyata keçirə bilməyən ədib yazırdı ki: "Əfsus, min əfsus ki, nə İranda, nə Osmanlıda islam xalqlarının başçıları xalqın tərəqqisi xatirinə islam əlifbasını dəyişməyə təşəbbüs göstərmədilər ki, bu vasitə ilə ölkənin əhalisi qadınlı-kişili bir neçə ayın içərisində başdan-başa savadlı olsunlar və bu vasitə ilə Avropanın hazırkı bütün elmləri bir neçə ilin ərzində islam xalqlarının dilinə tərcümə edilsin və elmlərin yayılması ilə islam xalqları xoşbəxtlik yoluna çıxsınlar."

Bütün həyatını xalqının tərəqqisinə həsr edən M.F. Axundzadə ağır xəstəlikdən sonra 1878-ci ildə vəfat etmiş, öz vəsiyyətinə görə müəllimi M.Ş. Vazehin qəbri yanında dəfn olunmuşdur.

Bədii yaradıcılığı

Axundov bədii yaradıcılığına şeirlə başlamışdır ("Səbuhi" təxəllüsü ilə). O, Azərbaycan ədəbiyyatında azad düşüncə tərzinin ən böyük nümayəndəsidir. Mirzə Fətəli İslam dünyasının ictimai, sosial və siyasi sahələrində radikal islahatların lüzumluluğu fikrini müdafiə edirdi.

Azərbaycanda teatr sənətinin inkişafında rolu

 
Mirzə Fətəli Axundovun 150 illiyi münasibətilə buraxılmış SSRİ poçt markası (1958).

M.F.Axundzadə 1850–1855-ci illərdə özünün məşhur altı komediyasını yaratmaqla nəinki Azərbaycan ədəbiyyatında, bütövlükdə Balkanlardan Hindistana qədərki türk-müsəlman dünyasında dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. Böyük ustad bu komediyalar ilə Şərq aləmində dram yazmağın nümunəsini göstərmişdir. Bunu hər kəs qəbul edir ki, türk-müsəlman dünyasında dramaturgiya Mirzə Fətəli Axundzadə dramaturgiyasının ənənələri işığında inkişaf etmişdir.

Azərbaycan teatrı Axundzadənin ölməz komediyaları zəminində yaranmışdır. 1873-cü ildə Həsənbəy Zərdabi Nəcəf bəy Vəzirovla birlikdə Bakı məktəblərinin birində məşhur "Hacı Qara" əsərinin tamaşasını göstərməklə Azərbaycanda, həm də ümumən türk-müsəlman aləmində teatr hərəkatının əsasını qoymuşdur. Mirzə Fətəli Axundovun komediyalarında Azərbaycan qadınlarının timsalında ilk dəfə Şərq qadınlarının səhnə obrazları yaradılıb. XIX əsrdə teatr səhnəsində Azərbaycan qadınının səhnədə kişilərlə birlikdə gülüb danışmasını göstərmək hünər tələb edirdi. Zamanına görə bu böyük işi də Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərlərini səhnəyə çıxarmaqla Azərbaycan maarifçiləri həyata keçirməyi bacarmışlar.

M.F.Axundovun yaradıcılığı Avropa ədəbiyyatşünaslarının və teatrşünaslarının diqqətini çox tez cəlb etdi. 1852-ci ilin avqustunda Alman jurnalı Magazin für die Literatur des Auslandes (Xarici ədəbiyyat jurnalı) yazırdı: "Fikirləşmək olardı ki, Transqafqazın müsəlman əhalisi İslam ruhuna uyğun olaraq belə yeniliklərə (teatra) hələ uzun zaman yad qalacaqlar, lakin onların arasından qəflətən dramatik dahi meydana çıxdı, Tatar Molyeri, hansının ki, adı onun ölkəsinin sərhədlərindən kənarda da diqqətə layiqdir. O Mirzə Fətəli Axundovdur".

M.F.Axundzadə 1837-ci ildə — 25 yaşında ikən "Puşkinin ölümünə Şərq poeması"nı yazmış və dərhal da rus dilində "Moskovskiy nablyudatel" jurnalında çap etdirmişdir. O, Aleksandr Puşkinin faciəli ölümündə çarın əli olduğu üçün susmağa məcbur olmuş rus şairlərini xəcalətdən qurtarmış, Rusiya ədiblərinin vətəndaşlıq vəzifəsini yerinə yetirmişdir.

2012-ci ildə Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında Mirzə Fətəli Axundovun haqqında bioqrafik bədii film çəkilmişdir. "Sübhün səfiri" adlanan film mütəfəkkirin 200 illik yubileyi münasibətilə ekranlara çıxmışdır.

Din haqqında düşüncələri və fəlsəfi baxışları

 
Axundovun Tbilisi botanika bağında qəbirüstü abidəsi

Axundovun nəzəri-estetik fikirlərinin formalaşmasında aydındır ki, onun yaşadığı mühitin, tanış və ünsiyyətdə olduğu mütərəqqi ziyalıların, oxuduğu klassik və dünya ədəbiyyatı nümunələrinin çox böyük təsiri olmuşdur. Homer, Firdovsi, Nizami Gəncəvi, Sədi Şirazi, Uilyam Şekspir, Cami, Puşkin və s. kimi klassiklərin əsərlərini mükəmməl bilməsi onun sənət və sənətkar haqqında estetik zövqünün formalaşmasında çox böyük rol oynamışdır.

M.F.Axundovun fəlsəfə, ədəbiyyat, sənət haqqında fikir və mülahizələri əsasən onun ''Kəmalüddövlə məktubları'' adlı fəlsəfi traktatında, eləcə də "Föhristi-kitab"(1859), "Nəzm və nəsr haqqında"(1859), "Tənqid risaləsi"(1860), "İranın yüksək millət qəzetəsi haqqında kritika" (1866), "Mirzə Ağanın pyesləri haqqında kritika"(1871) və s. bu kimi məqalələrində böyük mütəfəkkirin sənətdə realizm, ənənə (tendensiya), bədiilik və onun meyarları, məzmun və forma vəhdəti, ideya və müasirlik, tənqid və onun əhəmiyyəti və s. bu kimi məsələlərlə bağlı fikir və mülahizələri öz əksini tapmışdır.

Ədəbiyyat tariximizdə dramaturgiyanın, realist bədii nəsrin, ədəbi tənqidin ilk nümunələrini yaradan Axundov həmin janrların nəzəri-estetik prinsiplərini də hazırlamışdır. Böyük mütəfəkkirin bütün ədəbi və nəzəri irsində ən başlıca meyar sənətin, ədəbiyyatın real həyatı nə dərəcədə əks etdirməsi, idraki və tərbiyəvi əhəmiyyəti, xalq həyatı ilə birbaşa əlaqəsi ilə bağlıdır. Elm və təhsil vasitəsi ilə mədəniləşmək, xalqa məxsus elmi və ədəbi irsi mühafizə etməyi bacarmaq, tərəqqiyə mane olan hər şeyə qarşı amansız mübarizə aparmaq Mirzə Fətəlini daim düşündürən, qayğılandıran məsələlər olmuşdur. Elə buna görə də o, əlifbanı dəyişməyi bu yolda atılan ən vacib amillərdən biri sayırdı.

Mirzə Fətəli Axundov Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq həm materializm həm də dini tənqid baxımıdan öz düşüncə və baxışlarını önəmli dərəcədə irəlilətmiş və inkişaf etdirmiş dahi şəxsdir. Onun düşüncələrində İslami Radikalizm, Şərqi despotizm (mütləq hakimiyyətlilik) və azad düşüncələrin sıxışdırılması, insanların haqqlarını tapdalayan ağır Şərq feodalizmi tənqid edilir. Axundov dinin elmlə birgə ola bilməyəcəyini, dinlə elmin qarşıdurmasını təsvir edir və Şərq ölkələrinin, Asiya xalqlarının həmin dövrə qədər olan cahilliyini, geriliyini onların dini görüşləri və lazımsız adət-ənənələri ilə bağdaşdırır:

  İslam dini meydana çıxan gündən hazırkı əsrə qədər, Şərqdə elmlərin durğunluğunun, dəhşətli despotizmin (təkhakimiyyətlilik) əmələ gəlməsinin səbəblərini və ümumiyyətlə, Asiya xalqlarının mədəniyyət və tərəqqi işlərinə qarşı laqeydlik və etinasızlığının səbəblərini heç kəs başa düşməmişdi. Bu cəhətdən təkcə Firdovsi müstəsnalıq təşkil edir və o öz dühası ilə, həqiqətən də kəşf edə bilmişdi ki, Şərq xalqlarının bu qədər böyük bədbəxtliyinin səbəbi ərəblər və onların insan həyatına uyğunlaşmayan mənfur dinidir.  

Axundovun materializmi müdafiə edən düşüncələrində də metafizikanın və təbiətüstü qüvvələrin varlığı inkar edilir :

  Dünyanın əsası maddidir, təbiətin müxtəlif predment və prosesləri vahid və hərşeyi əhatə edən əbədi və sonsuz maddi substansiyanın təzahürü, öz-özünün səbəbidir ; Mövcud olması üçün heç bir təbiətüstü, metafizik varlığa ehtiyacı yoxdur.  

Onun materialist düşüncəsinə və substantiv fəlsəfi doktrinasına görə isə təbiətdə hərşeyin əsas səbəbi maddədir. Dünya maddidir və kainat da maddədən yaranmışdır.

  Hər şeyin əsas səbəbi maddədir. Maddə orijinaldır və onun yaranması üçün başqa səbəbə ehtiyac olduğunu görmürəm. Mən məkan və zamanın obyektivliyini qəbul edirəm. Zaman və məkan obyektivdir, maddə isə onun aksesuarlarıdır. Təbiətdəki hər bir hərəkətin və dəyişikliyin Allahın iradəsinə uyğun olaraq həyata keçirildiyi doktrinasını rədd edirəm. Təbiət öz qanunlarına uyğun olaraq inkişaf edir. Bunda şans üçün bir yer yoxdur, bu da, hər yerdə ciddi rifaha səbəb olur.  
  Bilinc və ruh maddənin məhsuludur, maddə müstəqil olaraq yaşaya bilməz. Ruh, nə olursa olsun, bədənsiz, yəni bədən olmadan özünü ifadə edə bilməz, necə ki ağlı da beyinsiz təsəvvür etmək olmaz. Ruhun və sonrakı həyatın ölümsüzlüyünün dini doktrinasına isə qarşıyam.  

Ailəsi

  • Qaynı Mirzə Mustafa Axund Ələsgər oğlu Axundov — 1830-cu ildə doğulmuşdur. Polkovnik, Qafqaz canişinliyində tərcüməçi, kollej müşaviri olaraq çalışmışdır.1903-cü ildə vəfat etmişdir. Qəbri Mirzə Fətəli Axundovun məzarının baş tərəfindədir.
 
Rəşid bəy Axundzadə
  • Oğlu Rəşid bəy Mirzə Fətəli oğlu — 28 yanvar 1854-cü ildə Tiflis şəhərində anadan olmuşdur. 18 yaşındaykən "Şarl Mismerin Ali paşaya məktubu" fəlsəfi əsərini fransızcadan ruscaya çevirib. Tiflis klassik gimnaziyasını bitirib (1863–1872). 1874-də ali təhsil almaqçün Brüsselə gedir; atasının 1878-dəki vəfatı onu sarsıdır, xəstələnir, maddi durumu pisləşir. 1882-də kursu bitirmədən Tiflisə qayıdır, az sonra təhsilini bitirmək üçün Peterburqa gedir və yol mühəndisi olur. 1883–1884; Tiflisə dönərək Qafqaz Dairəsi Yollar İdarəsində işləməyə başlayır. 1905-də həm də quberniya katibiydi. Tiflis Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti təftiş komisyonunun üzvüydü, 1906–1908 ruhi sarsıntı içində olmuşdur. 1909-da özünü tapançayla öldürüb.
 
Xanbaba mirzə Qovanlı-Qacar
  • Kürəkəni Xanbaba mirzə Bəhmən mirzə оğlu Qovanlı-Qacar — 19 sentyabr 1848-ci ildə doğulmuşdur. Rus ordusunun zabiti olmuşdur. Rus-türk müharibəsində iştirak etmişdir, Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacarın oğlu, Mirzə Fətəli Axundovun kürəkəni olmuşdur. 1866-cı ildə M. F. Axundov böyük qızı Seyrəbəyimi Qacar şahzadələrindən Bəhmən Mirzənin oğlu Xanbaba xana ərə verir. Altı ildən sonra Seyrəbəyim vəfat edərək iki uşağı yetim qalmışdır. Bu hadisədən bərk sarsılan M. F. Axundov ölən qızından yetim qalan körpə nəvələrinin anasızlığını hiss etməmələri üçün kürəkənin gözəl əxlaqi keyfiyyətlərə malik bir gənc olmasını nəzərə alaraq ikinci qızı Nisə xanımı da Xanbaba xana ərə verir. Bəzi tədqiqatçılar yanlış olaraq bu uşaqların Nisə xanımdan olduğunu qeyd edirlər. M. Qacar isə Nisə xanımın doğma qızıdır. 9 noyabrr 1926-cı ildə vəfat etmişdir. Tiflisdə dərc olunan "Zarya Vostoka" qəzeti 1926-cı il nömrələrində iki gün (11, 12 noyabrda) dalbadal onun ölümü haqqında nekroloq vermişdir: "Uzun sürən ağır xəstəlikdən sonra Şahzadə Bəhmən Mirzənin oğlu mərhum Mirzə Fətəli Axundovun kürəkəni polkovnik Xanbabaxan Qacar vəfat etdi. Cənazə Krılov küçəsindəki üç nömrəli evdən götürüləcək. Dəfn mərasimi bir nömrəli müsəlman qəbristanlığında olacaq"..
  • Nəvəsi Axundov Fətəli Rəşid bəy oğlu — Rəşid bəyin oğlu Fətəli babasına çox bənzəyirdi. O, Peterburq Politexnik İnstitutunun mexanika fakültəsini bitirmişdi. "Arşın mal alan" komediyasının rus dilinə ilk tərcüməsi onu adı ilə bağlıdır. Çox hazırcavab idi, güclü yumor hissinə malik idi. Onun lətifələri "xalq rəhbəri" Stalinə də ünvanlanırdı. Rəşid bəy Axundovun yeganə oğlu Fətəli bəzi məlumatlara görə "Molla Nəsrəddin" jurnalının əməkdaşı İsmayıl Həqqi ilə bir vaxtda repressiyanın qurbanı olub və 28 iyun 1938-ci ildə Tiflisdə güllələnib.

Əsərləri

Poema:

Pyeslər:

Satirik povest:

Məqalələr:

Əsər müəllifi kimi

  1. Hacı Qara (film, 1929) (tammetrajlı bədii film)
  2. Dərviş Parisi partladır (film, 1976) (tammetrajlı bədii film)
  3. Aldanmış ulduzlar (opera, 1977)
  4. Hacı Qara (film, 2002) (tammetrajlı bədii film)
  5. Mürafiə vəkillərinin hekayəti (film, 2011) (film-tamaşa)

Haqqında çəkilən filmlər

  1. Böyük yazıçı-maarifçi (film, 1938)) (qısametrajlı sənədli film)
  2. Səbuhi (film, 1941) (tammetrajlı bədii film)
  3. 150 il. Mirzə Fətəli Axundov (film, 1962)) (qısametrajlı sənədli film)
  4. Mirzə Fətəli Axundov (film, 1972)) (qısametrajlı sənədli film)
  5. Mirzə Fətəli Axundov (film, 1982)) (qısametrajlı sənədli film)
  6. Sübhün səfiri (film, 2012) (tammetrajlı bədii film)

Mənbə

Ədəbiyyat

  • İbrahimov M. Niyəsiz, necəsiz, bir yazısan sən kitabında. Bakı: Yazıçı, 1985, 195 s.
  • Qasımov M. M.F.Axundov və XIX əsrin inqilabi-demokratik estetikası. Bakı: 1954, 150 s.
  • Qasımzadə F. M.F.Axundovun həyat və yaradıcılığı. Bakı: 1962, 150 s.
  • Sadıqov M. Axundov Mirzə Fətəli. Bakı: 1987, 200 s.
  • Kəngərli A. M.F.Axundov və Həsənbəy Zərdabi: Ümmətçilikdən millətçiliyə keçidin başlanması. "Yeni Azərbaycan", 2003, 11 may.
  • Qafarov N. M.F.Axundzadə komediyalarının dili və milli gülüş mədəniyyətinin ənənələri. "Mədəni-Maarif", 2002, №8–9, s.40–41.
  • Гусейнов Ч. Фатальный Фатали (роман). М.: Советский писатель, 1983, 463 стр.
  • Тагизаде С. М.Ф.Ахундов и Европа. Баку: 1991, 50 стр.
  • Şahbaz Şamıoğlu (Musayev). Mirzə Fətəli Axundzadənin gürcü müasirləri (monoqrafiya),B., Mütərcim, 2012, 116 s.
  • www.anl.az/down/meqale/525/2012/iyun/73.htm

İstinadlar

  1. Opera in Azerbaijan by Azer Rezayev , Winter 1997 (5.4) P. 70–71
  2. https://pantheon.world/profile/person/Mirza_Fatali_Akhundov
  3. Aqafangel Krımski Тюркские литературы // Энциклопедический словарь Гранат. — М., 1927. — Т. 41, Ч.X. — С. 365. (rus)
  4. Tadeusz Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition (New York: Columbia University Press), 1995, page 27–28 Orijinal mətn (ing.) [null [gizlət]] In his glorification of the pre-Islamic greatness of Iran, before it was destroyed at the hands of the "hungry, naked and savage Arabs, "Akhundzada was one of the forerunners of modern Iranian nationalism, and of its militant manifestations at that.
  5. [1]
  6. """Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları"nın və "Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin [[7 may]] [[2019-cu il]] tarixli, 211 nömrəli Qərarı" (azərb.). nk.gov.az. 2019-05-11. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
  7. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. I cild
  8. . 2013-03-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-23.
  9. Islam in Modern Drama and Theatre[ölü keçid]
  10. M.F.Axundova həsr olunan "Sübhün səfiri" filminin təqdimatı keçirilib
  11. https://samrastravel.wordpress.com/2016/01/12/tiflisde-axundov-vazeh-ve-xoyskinin-mezari/
  12. Rafiq Yusifoğlu, (proffessor, filologiya elmləri doktoru)525-ci qəzet.- 2012.- 5 iyun.- S.6.
  13. referat.ilkaddimlar.com/d_pdf_refe_felse_435.pdf, Mirzə Fətəli Axundovun fəlsəfi fikirləri, səh 1
  14. Философская и социологическая мысль народов СССР в XIX в. Краткий очерк истории философии. Под ред. М. Т. Иовчука, Т. И. Ойзермана, И. Я. Щипанова. М., изд-во «Мысль», 1971 г; OCR Biografia.Ru
  15. [2]
  16. . 2017-06-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-10.
  17. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. Aydın Kazımzadə. Bizim "Azərbaycanfilm". 1923–2003-cü illər. Bakı: Mütərcim, 2004.- səh. 64–66.

Digər

  • Mirzə Fətəli Axundov 2016-03-05 at the Wayback Machine
  • Mirzə Fətəli Axundzadə 2007-09-28 at the Wayback Machine
  • "Günə doğru". Dahi dramaturq M.F.Axundovun vəfatından 138 il keçir
  • "Hər övladımın ölümünü canımla-qanımla yaşayırdım" – Mirzə Fətəli Sərvər Şirinin heykəllərlə söhbət rubrikasından.
  • http://www.biografia.ru/about/filosofia46.html (rus dilində)
  • Эльдар Эльхан оглы Исмаилов. Персидские принцы из дома Каджаров в Российской империи. Старая Басманная, 2009 - S. 155.

Həmçinin bax

 
   

Vikianbarda Mirzə Fətəli Axundov ilə əlaqəli mediafayllar var.

 
   

Vikimənbədə Mirzə Fətəli Axundov ilə əlaqəli məlumatlar var.

 
   

Vikisitatda Mirzə Fətəli Axundov ilə əlaqəli məlumatlar var.

mirzə, fətəli, axundov, adı, mirzə, fətəli, məhəmmədtağı, oğlu, axundov, azərb, ərəb, میرزا, فتحعلی, آخوندزاده, mirzə, fətəli, axundzadə, iyul, 1812, 1812, nuxa, mart, 1878, 1878, tiflis, qafqaz, canişinliyi, azərbaycan, yazıçısı, maarifçisi, şairi, materialis. Mirze Feteli Axundov tam adi Mirze Feteli Mehemmedtagi oglu Axundov azerb ereb میرزا فتحعلی آخوندزاده ve ya Mirze Feteli Axundzade 12 iyul 1812 1812 07 12 2 Nuxa 10 mart 1878 1878 03 10 Tiflis Qafqaz canisinliyi Azerbaycan yazicisi maarifcisi sairi materialist filosofu ve ictimai xadimi Azerbaycan dramaturgiyasi ve Azerbaycan edebiyyatinda edebi tenqidinin banisi muselman Molyeri titulunun sahibi 3 Axundov hemcinin romantik ve muasir iran milletciliyinin seleflerinden biri idi 4 Qafqaz Arxeologiya Komissiyasinin sedri 1864 1878 5 Mirze Feteli AxundzadeMirze Feteli Mehemmedtagi oglu AxundovTexellusu SebuhiDogum tarixi 12 iyul 1812Dogum yeri Nuxa Seki xanligi hazirki Seki Azerbaycan Vefat tarixi 10 mart 1878 65 yasinda Vefat yeri Tiflis Tiflis qezasi Tiflis quberniyasi Qafqaz canisinliyi Rusiya ImperiyasiDefn yeri TiflisVetendasligi Seki xanligi Rusiya ImperiyasiMilliyyeti azerbaycanliUsaqlari Nise xanim Resid AxundovAtasi Mirze MehemmedtagiAnasi Nane xanimTehsili Nuxa qeza mektebiFealiyyeti yazici dramaturq edebiyyat tenqidcisi filosof incesenet xadimiFealiyyet illeri XIX esrEserlerinin dili Azerbaycanca farsca erebceJanr lirik dramatikIlk eseri Zemaneden sikayetMukafatlariMirze Feteli Axundov Vikimenbede Vikianbarda elaqeli mediafayllarMirze Feteli Axundov adina Azerbaycan Dovlet Opera ve Balet Teatri 1 Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabinetinin 7 may 2019 cu il tarixli 211 nomreli Qerari ile Mirze Feteli Axundzade Azerbaycan Respublikasinda eserleri dovlet varidati elan edilen muelliflerin siyahisina daxil edilmisdir 6 Mundericat 1 Heyati 2 Etrafli 3 Bedii yaradiciligi 4 Azerbaycanda teatr senetinin inkisafinda rolu 5 Din haqqinda dusunceleri ve felsefi baxislari 6 Ailesi 7 Eserleri 8 Menbe 8 1 Edebiyyat 8 2 Istinadlar 8 3 Diger 9 Hemcinin baxHeyati RedakteMirze Feteli Axundov 1812 ci ilde Nuxa seherinde anadan olmusdur Atasi Mirze Mehemmedtagi ve anasi Nane xanim 1814 cu ilde Tebriz yaxinligindaki Xamne qesebesine kocmusler O 13 yasinadek ailesi ile birlikde Cenubi Azerbaycanin muxtelif bolgelerinde yasamisdir 1825 ci ilde anasi ile Sekiye qayitmisdir Fetelinin ruhani olmasini isteyen anasinin emisi Axund Haci Elesger 1832 ci ilde onu Genceye aparir Genc Feteli burada mentiq ve fiqh elmlerini habele dahi Azerbaycan sair ve filosofu Mirze Sefi Vazehden xettatliq senetini oyrenmisdir Lakin Mirze Sefinin genc Feteliye tesiri bununla bitmir Bu gorus Mirze Fetelinin heyat ve yaradiciligina umumiyyetle onun bir mutefekkir kimi formalasmasina ciddi tesir gosterir Dovrunun muasir elmleri ile maraqlanan Feteli 1833 cu ilde Sekide acilmis rus mektebine daxil olur ve bir il burada tehsil alir 1834 cu ilde o Tiflise getmis Qafqaz canisininin bas defterxanasinda mulki isler sahesinde Serq dilleri mutercimi teyin olunmus ve omrunun sonuna qeder bu vezifede calismisdir 1873 cu ilde ona polkovnik herbi rutbesi verilmisdir 7 1851 ci ilde Rus Cografiya Cemiyyeti Qafqaz sobesine uzv secilen Axundov sonralar Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasinda tedqiqat islerine celb olunur O Ekinci qezetinin nesrine boyuk ehemiyyet vermis onun sehifelerinde Vekili Milleti Namelum imzasi ile meqaleler derc etdirmisdir Mirze Feteli Axundovun qizi Nise xanim Xanbaba xanin heyat yoldasi olmusdur Mirze Feteli Axundov 1878 ci ilde Tiflisde vefat etmis ve kohne muselman qebirstanliginda indiki Tbilisi botanika baginin erazisinde yerlesen Gorkemli Azerbaycanlilar panteonu defn olunmusdur Mirze Feteli Axundzadenin realist senetkar dramaturgiyamizin banisi sair ve nasir kimi edebiyyatimizin inkisafinda mustesna xifmetleri vardir Gorkemli edibin 40 illik yaradiciligi ictimai siyasi maarifcilik fealiyyeti zengin ve coxcehetlidir Seki seherinde anadan olan Mirze Fetelinin atasi xirda ticaretle mesgul olan Mirze Mehemmedtagi anasi ise sekili Nane xanimdir Cenubi Azerbaycanin Xamne qesebesinden olan Mirze Mehemmedtagi ticaretinde cetinlik yarandigi ucun Nane xanimi ve iki yasli Fetelini goturub Xamneye qayitmisdir Burada erinin birinci arvadi ile daim munaqisede olan Nane xanim dord il sonra erinden ayrilib Feteli ile Cenubi Azerbaycanin Qaracadag mahalinda yasayan emisi Axund Elesgerin yanina gelmis onun himayesinde yasamisdir Edib oz tercumeyi hainda yazir Men bu tarixden etibaren atamdan ayrilib bir daha onu gormedim Bir ilden sonra axund Haci Elesger menim telim ve terbiyeme basladi Bu axund Elesger fazil bir sexs olub Butun islam elmlerinden ister fars isterse erebce olsun kamil melumati var idi Meni ovladliga qebul etdi Men xalq arasinda Haci Elesgerin oglu kimi taninmis oldum Mekke ziyarerine geden Haci Elesger onu mentiq ve seriet qanunlarini oyrenmek ucun Genceye aparmis Molla Huseyn adli axunda tapsirmisdir Burada Mirze Sefi Vazehden de ders alan Mirze Feteli muelliminin tesiri ile ruhani olmaq fikrinden dasinib dovlet qulluguna girmeyi qerara alir Seferden qayidan emisi onun niyyetini bildikde Tiflise getirib Qafqazin bas hakimi Baron Rozenin defterxanasinda tercumeci sagirdi vezifesine teyin etdirmisdir Burada o rus dilini de mukemmel oyrenmis isinde bacariq ve sey gostererk tercumeci vezifesine kecirilmisdir Omrunun sonanadek 44 il hemin vezifede ugurla calisan Mirze Feteli Rusiyanin orden ve medallari ile beraber Turkiye ve Iran dovletlerinin ordenlerine layiq gorulmusdir M F Axundzade bir nece il Tiflis qeza mektebinde ders demis sonra oz xahisi ile isden azad olunaraq yerini muellimi M S Vazehe vermisdir O bir muddet Tiflis ruhani seminariyasinda da Azerbaycan dili muellimi islemisdir Dovlet qullugu ile elaqedar numayende heyeti ile Irana geden Mirze Feteli Cenubi Azerbaycanin bezi seherlerine sefer zamani xalqin guzerani ile yaxindan tanis olmus gelecek eserleri ucun material toplamisdir Hemin dovrde Qafqazin inzibati ve medeni merkezi olan Tiflis muhiti M F Axundzadenin edebi taleyinde boyuk rol oynayib Burada A Bakixanov I Qutqasinli M S Vazeh Q Zakir A Cavcavadze A Berje A A Bestujev Marlinski A Sereteli kimi gorkemli edibler ictimai siyasi xadimlerle unsiyyet emekdasliq onun dunyagorusunun formalasmasina yaradiciligina musbet tesir gostermisdir O bu muhitde muntezem mutalie ile mesgul olmus klassik Serq edebiyyatini rus ve Avropa edebiyyatini derinden oyrenmisdir Rus dram teatrinda Avropa ve rus dramaturqlarinin eserlerinin tamasalari M F Axundzadede dramaturgiyaya ve teatra boyuk maraq oyatmisdir Dram senetinin inceliklerini derinden oyrenen edib 1850 1855 ci illerde alti komediya yazmaqla edebiyyatimizda dramaturgiyanin esasini qoymusdur Hemin komediyalar muellifin oz tercumesinde rus dilinde Kafkaz qezetinde cap olunub Dramaturq kimi sohretlenen M F Axundovun Musyo Jordan ve dervis Mesteli sah komediyasi 1851 ci ilde Peterburqda ev teatrinda Xirs quldurbasan ve Vezir xani Lenkeran komediyalari ise Tiflisdeki rus teatrinda tamasaya qoyulmus tamasaci regbeti qazanmisdir M F Axundov axund Haci Elesgerin qizi Nane xanimla evlenmis bu izdivacdan olan ovladlarinin korpe yaslarinda olumu ailede derin kedere sebeb olmusdur Ovladlarindan yalniz oglu Resid bey ve qizi Nise xanim uzun muddet yasaya bilmisdir Axund Haci Elesgerin vefatindan sonra onun ailesini himayeye goturen Mirze Fetelinin dovlet qullugundan aldigi maasdan basqa gelir menbeyi olmadigi ucun maddi veziyyeti agirlasmisdir M F Axundzade Qafqaz canisininin yanindaki nufuzundan istifade ederek car hakimleri terefinden surgun edilmis Q Zakirin ve ovladlarinin hebsden surgunden azad olunmasina nail olmusdur O hemcinin Qarabagin son hakimi Mehdiqulu xanin arvadinin ve qizi Natevanin irsle bagli huquqlarini mudafie etmisdir Elece de Gence xanliginin hakimi Cavad xan Ziyadxan oglunun car qosunlari le doyusde helak olmasindan sonra onun mal mulkunun bir hissesinin varislerine qaytarilmasina nail olmusdur M F Axundzadenin en boyuk arzularindan biri ereb elifbasini deyisdirmek idi Bu arzusunu heyata kecire bilmeyen edib yazirdi ki Efsus min efsus ki ne Iranda ne Osmanlida islam xalqlarinin bascilari xalqin tereqqisi xatirine islam elifbasini deyismeye tesebbus gostermediler ki bu vasite ile olkenin ehalisi qadinli kisili bir nece ayin icerisinde basdan basa savadli olsunlar ve bu vasite ile Avropanin hazirki butun elmleri bir nece ilin erzinde islam xalqlarinin diline tercume edilsin ve elmlerin yayilmasi ile islam xalqlari xosbextlik yoluna cixsinlar Butun heyatini xalqinin tereqqisine hesr eden M F Axundzade agir xestelikden sonra 1878 ci ilde vefat etmis oz vesiyyetine gore muellimi M S Vazehin qebri yaninda defn olunmusdu Etrafli RedakteMirze Feteli Axundzadenin realist senetkar dramaturgiyamizin banisi sair ve nasir kimi edebiyyatimizin inkisafinda mustesna xidmetleri vardir Gorkemli edibin 40 illik yaradiciligi ictimai siyasi maarifcilik fealiyyeti zengin ve coxcehetlidir Seki seherinde anadan olan Mirze Fetelinin atasi xirda ticaretle mesgul olan Mirze Mehemmedtagi anasi ise sekili Nane xanimdir Cenubi Azerbaycanin Xamne qesebesinden olan Mirze Mehemmedtagi ticaretinde cetinlik yarandigi ucun Nane xanimi ve iki yasli Fetelini goturub Xamneye qayitmisdir Burada erinin birinci arvadi ile daim munaqisede olan Nane xanim dord il sonra erinden ayrilib Feteli ile Cenubi Azerbaycanin Qaracadag mahalinda yasayan emisi Axund Elesgerin yanina gelmis onun himayesinde yasamisdir Edib oz tercumeyi halinda yazir Men bu tarixden etibaren atamdan ayrilib bir daha onu gormedim Bir ilden sonra axund Haci Elesger menim telim ve terbiyeme basladi Bu axund Elesger fazil bir sexs olub Butun islam elmlerinden ister fars isterse erebce olsun kamil melumati var idi Meni ovladliga qebul etdi Men xalq arasinda Haci Elesgerin oglu kimi taninmis oldum Mekke ziyarerine geden Haci Elesger onu mentiq ve seriet qanunlarini oyrenmek ucun Genceye aparmis Molla Huseyn adli axunda tapsirmisdir Burada Mirze Sefi Vazehden de ders alan Mirze Feteli muelliminin tesiri ile ruhani olmaq fikrinden dasinib dovlet qulluguna girmeyi qerara alir Seferden qayidan emisi onun niyyetini bildikde Tiflise getirib Qafqazin bas hakimi Baron Rozenin defterxanasinda tercumeci sagirdi vezifesine teyin etdirmisdir Burada o rus dilini de mukemmel oyrenmis isinde bacariq ve sey gostererk tercumeci vezifesine kecirilmisdir Omrunun sonunadek 44 il hemin vezifede ugurla calisan Mirze Feteli Rusiyanin orden ve medallari ile beraber Turkiye ve Iran dovletlerinin ordenlerine layiq gorulmusdir M F Axundzade bir nece il Tiflis qeza mektebinde ders demis sonra oz xahisi ile isden azad olunaraq yerini muellimi M S Vazehe vermisdir O bir muddet Tiflis ruhani seminariyasinda da Azerbaycan dili muellimi islemisdir Dovlet qullugu ile elaqedar numayende heyeti ile Irana geden Mirze Feteli Cenubi Azerbaycanin bezi seherlerine sefer zamani xalqin guzerani ile yaxindan tanis olmus gelecek eserleri ucun material toplamisdir Hemin dovrde Qafqazin inzibati ve medeni merkezi olan Tiflis muhiti M F Axundzadenin edebi taleyinde boyuk rol oynayib Burada A Bakixanov I Qutqasinli M S Vazeh Q Zakir A Cavcavadze A Berje A A Bestujev Marlinski A Sereteli kimi gorkemli edibler ictimai siyasi xadimlerle unsiyyet emekdasliq onun dunyagorusunun formalasmasina yaradiciligina musbet tesir gostermisdir O bu muhitde muntezem mutalie ile mesgul olmus klassik Serq edebiyyatini rus ve Avropa edebiyyatini derinden oyrenmisdir Rus dram teatrinda Avropa ve rus dramaturqlarinin eserlerinin tamasalari M F Axundzadede dramaturgiyaya ve teatra boyuk maraq oyatmisdir Dram senetinin inceliklerini derinden oyrenen edib 1850 1855 ci illerde alti komediya yazmaqla edebiyyatimizda dramaturgiyanin esasini qoymusdur Hemin komediyalar muellifin oz tercumesinde rus dilinde Kafkaz qezetinde cap olunub Dramaturq kimi sohretlenen M F Axundovun Musyo Jordan ve dervis Mesteli sah komediyasi 1851 ci ilde Peterburqda ev teatrinda Xirs quldurbasan ve Vezir xani Lenkeran komediyalari ise Tiflisdeki rus teatrinda tamasaya qoyulmus tamasaci regbeti qazanmisdir M F Axundov axund Haci Elesgerin qizi Nane xanimla evlenmis bu izdivacdan olan ovladlarinin korpe yaslarinda olumu ailede derin kedere sebeb olmusdur Ovladlarindan yalniz oglu Resid bey ve qizi Nise xanim uzun muddet yasaya bilmisdir Axund Haci Elesgerin vefatindan sonra onun ailesini himayeye goturen Mirze Fetelinin dovlet qullugundan aldigi maasdan basqa gelir menbeyi olmadigi ucun maddi veziyyeti agirlasmisdir M F Axundzade Qafqaz canisininin yanindaki nufuzundan istifade ederek car hakimleri terefinden surgun edilmis Q Zakirin ve ovladlarinin hebsden surgunden azad olunmasina nail olmusdur O hemcinin Qarabagin son hakimi Mehdiqulu xanin arvadinin ve qizi Natevanin irsle bagli huquqlarini mudafie etmisdir Elece de Gence xanliginin hakimi Cavad xan Ziyadxan oglunun car qosunlari le doyusde helak olmasindan sonra onun mal mulkunun bir hissesinin varislerine qaytarilmasina nail olmusdur M F Axundzadenin en boyuk arzularindan biri ereb elifbasini deyisdirmek idi Bu arzusunu heyata kecire bilmeyen edib yazirdi ki Efsus min efsus ki ne Iranda ne Osmanlida islam xalqlarinin bascilari xalqin tereqqisi xatirine islam elifbasini deyismeye tesebbus gostermediler ki bu vasite ile olkenin ehalisi qadinli kisili bir nece ayin icerisinde basdan basa savadli olsunlar ve bu vasite ile Avropanin hazirki butun elmleri bir nece ilin erzinde islam xalqlarinin diline tercume edilsin ve elmlerin yayilmasi ile islam xalqlari xosbextlik yoluna cixsinlar Butun heyatini xalqinin tereqqisine hesr eden M F Axundzade agir xestelikden sonra 1878 ci ilde vefat etmis oz vesiyyetine gore muellimi M S Vazehin qebri yaninda defn olunmusdur Bedii yaradiciligi RedakteAxundov bedii yaradiciligina seirle baslamisdir Sebuhi texellusu ile O Azerbaycan edebiyyatinda azad dusunce terzinin en boyuk numayendesidir Mirze Feteli Islam dunyasinin ictimai sosial ve siyasi sahelerinde radikal islahatlarin luzumlulugu fikrini mudafie edirdi Azerbaycanda teatr senetinin inkisafinda rolu Redakte Mirze Feteli Axundovun 150 illiyi munasibetile buraxilmis SSRI poct markasi 1958 M F Axundzade 1850 1855 ci illerde ozunun meshur alti komediyasini yaratmaqla neinki Azerbaycan edebiyyatinda butovlukde Balkanlardan Hindistana qederki turk muselman dunyasinda dramaturgiyanin esasini qoymusdur Boyuk ustad bu komediyalar ile Serq aleminde dram yazmagin numunesini gostermisdir Bunu her kes qebul edir ki turk muselman dunyasinda dramaturgiya Mirze Feteli Axundzade dramaturgiyasinin eneneleri isiginda inkisaf etmisdir 8 Azerbaycan teatri Axundzadenin olmez komediyalari zemininde yaranmisdir 1873 cu ilde Hesenbey Zerdabi Necef bey Vezirovla birlikde Baki mekteblerinin birinde meshur Haci Qara eserinin tamasasini gostermekle Azerbaycanda hem de umumen turk muselman aleminde teatr herekatinin esasini qoymusdur Mirze Feteli Axundovun komediyalarinda Azerbaycan qadinlarinin timsalinda ilk defe Serq qadinlarinin sehne obrazlari yaradilib XIX esrde teatr sehnesinde Azerbaycan qadininin sehnede kisilerle birlikde gulub danismasini gostermek huner teleb edirdi Zamanina gore bu boyuk isi de Mirze Feteli Axundzadenin eserlerini sehneye cixarmaqla Azerbaycan maarifcileri heyata kecirmeyi bacarmislar M F Axundovun yaradiciligi Avropa edebiyyatsunaslarinin ve teatrsunaslarinin diqqetini cox tez celb etdi 1852 ci ilin avqustunda Alman jurnali Magazin fur die Literatur des Auslandes Xarici edebiyyat jurnali yazirdi Fikirlesmek olardi ki Transqafqazin muselman ehalisi Islam ruhuna uygun olaraq bele yeniliklere teatra hele uzun zaman yad qalacaqlar lakin onlarin arasindan qefleten dramatik dahi meydana cixdi Tatar Molyeri hansinin ki adi onun olkesinin serhedlerinden kenarda da diqqete layiqdir O Mirze Feteli Axundovdur 9 M F Axundzade 1837 ci ilde 25 yasinda iken Puskinin olumune Serq poemasi ni yazmis ve derhal da rus dilinde Moskovskiy nablyudatel jurnalinda cap etdirmisdir O Aleksandr Puskinin facieli olumunde carin eli oldugu ucun susmaga mecbur olmus rus sairlerini xecaletden qurtarmis Rusiya ediblerinin vetendasliq vezifesini yerine yetirmisdir 2012 ci ilde Cefer Cabbarli adina Azerbaycanfilm kinostudiyasinda Mirze Feteli Axundovun haqqinda bioqrafik bedii film cekilmisdir Subhun sefiri adlanan film mutefekkirin 200 illik yubileyi munasibetile ekranlara cixmisdir 10 Din haqqinda dusunceleri ve felsefi baxislari Redakte Axundovun Tbilisi botanika baginda qebirustu abidesi 11 Axundovun nezeri estetik fikirlerinin formalasmasinda aydindir ki onun yasadigi muhitin tanis ve unsiyyetde oldugu mutereqqi ziyalilarin oxudugu klassik ve dunya edebiyyati numunelerinin cox boyuk tesiri olmusdur Homer Firdovsi Nizami Gencevi Sedi Sirazi Uilyam Sekspir Cami Puskin ve s kimi klassiklerin eserlerini mukemmel bilmesi onun senet ve senetkar haqqinda estetik zovqunun formalasmasinda cox boyuk rol oynamisdir M F Axundovun felsefe edebiyyat senet haqqinda fikir ve mulahizeleri esasen onun Kemaluddovle mektublari adli felsefi traktatinda elece de Fohristi kitab 1859 Nezm ve nesr haqqinda 1859 Tenqid risalesi 1860 Iranin yuksek millet qezetesi haqqinda kritika 1866 Mirze Aganin pyesleri haqqinda kritika 1871 ve s bu kimi meqalelerinde boyuk mutefekkirin senetde realizm enene tendensiya bediilik ve onun meyarlari mezmun ve forma vehdeti ideya ve muasirlik tenqid ve onun ehemiyyeti ve s bu kimi meselelerle bagli fikir ve mulahizeleri oz eksini tapmisdir Edebiyyat tariximizde dramaturgiyanin realist bedii nesrin edebi tenqidin ilk numunelerini yaradan Axundov hemin janrlarin nezeri estetik prinsiplerini de hazirlamisdir Boyuk mutefekkirin butun edebi ve nezeri irsinde en baslica meyar senetin edebiyyatin real heyati ne derecede eks etdirmesi idraki ve terbiyevi ehemiyyeti xalq heyati ile birbasa elaqesi ile baglidir Elm ve tehsil vasitesi ile medenilesmek xalqa mexsus elmi ve edebi irsi muhafize etmeyi bacarmaq tereqqiye mane olan her seye qarsi amansiz mubarize aparmaq Mirze Fetelini daim dusunduren qaygilandiran meseleler olmusdur Ele buna gore de o elifbani deyismeyi bu yolda atilan en vacib amillerden biri sayirdi 12 Mirze Feteli Axundov Azerbaycan tarixinde ilk defe olaraq hem materializm hem de dini tenqid baximidan oz dusunce ve baxislarini onemli derecede ireliletmis ve inkisaf etdirmis dahi sexsdir Onun dusuncelerinde Islami Radikalizm Serqi despotizm mutleq hakimiyyetlilik ve azad dusuncelerin sixisdirilmasi insanlarin haqqlarini tapdalayan agir Serq feodalizmi tenqid edilir 13 Axundov dinin elmle birge ola bilmeyeceyini dinle elmin qarsidurmasini tesvir edir ve Serq olkelerinin Asiya xalqlarinin hemin dovre qeder olan cahilliyini geriliyini onlarin dini gorusleri ve lazimsiz adet eneneleri ile bagdasdirir 13 Islam dini meydana cixan gunden hazirki esre qeder Serqde elmlerin durgunlugunun dehsetli despotizmin tekhakimiyyetlilik emele gelmesinin sebeblerini ve umumiyyetle Asiya xalqlarinin medeniyyet ve tereqqi islerine qarsi laqeydlik ve etinasizliginin sebeblerini hec kes basa dusmemisdi Bu cehetden tekce Firdovsi mustesnaliq teskil edir ve o oz duhasi ile heqiqeten de kesf ede bilmisdi ki Serq xalqlarinin bu qeder boyuk bedbextliyinin sebebi erebler ve onlarin insan heyatina uygunlasmayan menfur dinidir 13 14 Axundovun materializmi mudafie eden dusuncelerinde de metafizikanin ve tebietustu quvvelerin varligi inkar edilir Dunyanin esasi maddidir tebietin muxtelif predment ve prosesleri vahid ve herseyi ehate eden ebedi ve sonsuz maddi substansiyanin tezahuru oz ozunun sebebidir Movcud olmasi ucun hec bir tebietustu metafizik varliga ehtiyaci yoxdur 13 Onun materialist dusuncesine ve substantiv felsefi doktrinasina gore ise tebietde herseyin esas sebebi maddedir Dunya maddidir ve kainat da maddeden yaranmisdir Her seyin esas sebebi maddedir Madde orijinaldir ve onun yaranmasi ucun basqa sebebe ehtiyac oldugunu gormurem Men mekan ve zamanin obyektivliyini qebul edirem Zaman ve mekan obyektivdir madde ise onun aksesuarlaridir Tebietdeki her bir hereketin ve deyisikliyin Allahin iradesine uygun olaraq heyata kecirildiyi doktrinasini redd edirem Tebiet oz qanunlarina uygun olaraq inkisaf edir Bunda sans ucun bir yer yoxdur bu da her yerde ciddi rifaha sebeb olur 14 Bilinc ve ruh maddenin mehsuludur madde musteqil olaraq yasaya bilmez Ruh ne olursa olsun bedensiz yeni beden olmadan ozunu ifade ede bilmez nece ki agli da beyinsiz tesevvur etmek olmaz Ruhun ve sonraki heyatin olumsuzluyunun dini doktrinasina ise qarsiyam 14 Ailesi RedakteQayni Mirze Mustafa Axund Elesger oglu Axundov 1830 cu ilde dogulmusdur Polkovnik Qafqaz canisinliyinde tercumeci kollej musaviri olaraq calismisdir 1903 cu ilde vefat etmisdir Qebri Mirze Feteli Axundovun mezarinin bas terefindedir Resid bey Axundzade Oglu Resid bey Mirze Feteli oglu 28 yanvar 1854 cu ilde Tiflis seherinde anadan olmusdur 18 yasindayken Sarl Mismerin Ali pasaya mektubu felsefi eserini fransizcadan ruscaya cevirib Tiflis klassik gimnaziyasini bitirib 1863 1872 1874 de ali tehsil almaqcun Brussele gedir atasinin 1878 deki vefati onu sarsidir xestelenir maddi durumu pislesir 1882 de kursu bitirmeden Tiflise qayidir az sonra tehsilini bitirmek ucun Peterburqa gedir ve yol muhendisi olur 1883 1884 Tiflise donerek Qafqaz Dairesi Yollar Idaresinde islemeye baslayir 1905 de hem de quberniya katibiydi Tiflis Muselman Xeyriyye Cemiyyeti teftis komisyonunun uzvuydu 1906 1908 ruhi sarsinti icinde olmusdur 1909 da ozunu tapancayla oldurub Xanbaba mirze Qovanli Qacar Kurekeni Xanbaba mirze Behmen mirze oglu Qovanli Qacar 19 sentyabr 1848 ci ilde dogulmusdur Rus ordusunun zabiti olmusdur Rus turk muharibesinde istirak etmisdir Behmen mirze Qovanli Qacarin oglu Mirze Feteli Axundovun kurekeni olmusdur 1866 ci ilde M F Axundov boyuk qizi Seyrebeyimi Qacar sahzadelerinden Behmen Mirzenin oglu Xanbaba xana ere verir Alti ilden sonra Seyrebeyim vefat ederek iki usagi yetim qalmisdir Bu hadiseden berk sarsilan M F Axundov olen qizindan yetim qalan korpe nevelerinin anasizligini hiss etmemeleri ucun kurekenin gozel exlaqi keyfiyyetlere malik bir genc olmasini nezere alaraq ikinci qizi Nise xanimi da Xanbaba xana ere verir Bezi tedqiqatcilar yanlis olaraq bu usaqlarin Nise xanimdan oldugunu qeyd edirler M Qacar ise Nise xanimin dogma qizidir 9 noyabrr 1926 ci ilde vefat etmisdir Tiflisde derc olunan Zarya Vostoka qezeti 1926 ci il nomrelerinde iki gun 11 12 noyabrda dalbadal onun olumu haqqinda nekroloq vermisdir Uzun suren agir xestelikden sonra Sahzade Behmen Mirzenin oglu merhum Mirze Feteli Axundovun kurekeni polkovnik Xanbabaxan Qacar vefat etdi Cenaze Krilov kucesindeki uc nomreli evden goturulecek Defn merasimi bir nomreli muselman qebristanliginda olacaq Nevesi Axundov Feteli Resid bey oglu Resid beyin oglu Feteli babasina cox benzeyirdi O Peterburq Politexnik Institutunun mexanika fakultesini bitirmisdi Arsin mal alan komediyasinin rus diline ilk tercumesi onu adi ile baglidir Cox hazircavab idi guclu yumor hissine malik idi Onun letifeleri xalq rehberi Staline de unvanlanirdi 15 Resid bey Axundovun yegane oglu Feteli bezi melumatlara gore Molla Nesreddin jurnalinin emekdasi Ismayil Heqqi ile bir vaxtda repressiyanin qurbani olub ve 28 iyun 1938 ci ilde Tiflisde gullelenib 16 Eserleri RedaktePoema Serq poemasi 1837 Pyesler Hekayeti Molla Ibrahim Xelil Kimyager 1850 Hekayeti Musyo Jordan Hekimi Nebatat ve Dervis Mesteli Sah Cadukuni Meshur 1850 Serguzesti veziri xani Lenkeran 1850 Hekayeti Xirsi Quldurbasan 1851 Serguzesti Merdi Xesis Haci Qara 1852 Murafie vekillerinin hekayeti 1855 Satirik povest Aldanmis Kevakib Hekayeti Yusif sah 1857 Meqaleler Fehristi kitab 1859 Nezm ve nesr haqqinda 1862 Tenqid risalesi 1862 Kemaluddovle mektublari 1865 Eser muellifi kimi Haci Qara film 1929 tammetrajli bedii film Dervis Parisi partladir film 1976 tammetrajli bedii film Aldanmis ulduzlar opera 1977 Haci Qara film 2002 tammetrajli bedii film Murafie vekillerinin hekayeti film 2011 film tamasa Haqqinda cekilen filmler Boyuk yazici maarifci film 1938 qisametrajli senedli film Sebuhi film 1941 tammetrajli bedii film 17 150 il Mirze Feteli Axundov film 1962 qisametrajli senedli film Mirze Feteli Axundov film 1972 qisametrajli senedli film Mirze Feteli Axundov film 1982 qisametrajli senedli film Subhun sefiri film 2012 tammetrajli bedii film Menbe RedakteEdebiyyat Redakte Ibrahimov M Niyesiz necesiz bir yazisan sen kitabinda Baki Yazici 1985 195 s Qasimov M M F Axundov ve XIX esrin inqilabi demokratik estetikasi Baki 1954 150 s Qasimzade F M F Axundovun heyat ve yaradiciligi Baki 1962 150 s Sadiqov M Axundov Mirze Feteli Baki 1987 200 s Kengerli A M F Axundov ve Hesenbey Zerdabi Ummetcilikden milletciliye kecidin baslanmasi Yeni Azerbaycan 2003 11 may Qafarov N M F Axundzade komediyalarinin dili ve milli gulus medeniyyetinin eneneleri Medeni Maarif 2002 8 9 s 40 41 Gusejnov Ch Fatalnyj Fatali roman M Sovetskij pisatel 1983 463 str Tagizade S M F Ahundov i Evropa Baku 1991 50 str Sahbaz Samioglu Musayev Mirze Feteli Axundzadenin gurcu muasirleri monoqrafiya B Mutercim 2012 116 s www anl az down meqale 525 2012 iyun 73 htmIstinadlar Redakte Opera in Azerbaijan by Azer Rezayev Winter 1997 5 4 P 70 71 1 2 https pantheon world profile person Mirza Fatali Akhundov Aqafangel Krimski Tyurkskie literatury Enciklopedicheskij slovar Granat M 1927 T 41 Ch X S 365 rus Tadeusz Swietochowski Russia and Azerbaijan A Borderland in Transition New York Columbia University Press 1995 page 27 28 Orijinal metn ing null gizlet In his glorification of the pre Islamic greatness of Iran before it was destroyed at the hands of the hungry naked and savage Arabs Akhundzada was one of the forerunners of modern Iranian nationalism and of its militant manifestations at that 1 Eserlerin dovlet varidati elan edilmesi Qaydalari nin ve Eserleri dovlet varidati elan edilen muelliflerin ve dovlet varidati elan edilen filmlerin Siyahisi nin tesdiq edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabineti nin 7 may 2019 cu il tarixli 211 nomreli Qerari azerb nk gov az 2019 05 11 Istifade tarixi 2019 05 13 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi I cild Xos gorduk Mirze Feteli 2013 03 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 05 23 Islam in Modern Drama and Theatre olu kecid M F Axundova hesr olunan Subhun sefiri filminin teqdimati kecirilib https samrastravel wordpress com 2016 01 12 tiflisde axundov vazeh ve xoyskinin mezari Rafiq Yusifoglu proffessor filologiya elmleri doktoru 525 ci qezet 2012 5 iyun S 6 1 2 3 4 referat ilkaddimlar com d pdf refe felse 435 pdf Mirze Feteli Axundovun felsefi fikirleri seh 1 1 2 3 Filosofskaya i sociologicheskaya mysl narodov SSSR v XIX v Kratkij ocherk istorii filosofii Pod red M T Iovchuka T I Ojzermana I Ya Shipanova M izd vo Mysl 1971 g OCR Biografia Ru 2 Arxivlenmis suret 2017 06 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 10 Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi C Cabbarli adina Azerbaycanfilm kinostudiyasi Aydin Kazimzade Bizim Azerbaycanfilm 1923 2003 cu iller Baki Mutercim 2004 seh 64 66 Diger Redakte Mirze Feteli Axundov Arxivlesdirilib 2016 03 05 at the Wayback Machine Mirze Feteli Axundzade Arxivlesdirilib 2007 09 28 at the Wayback Machine Gune dogru Dahi dramaturq M F Axundovun vefatindan 138 il kecir Her ovladimin olumunu canimla qanimla yasayirdim Mirze Feteli Server Sirinin heykellerle sohbet rubrikasindan http www biografia ru about filosofia46 html rus dilinde Eldar Elhan ogly Ismailov Persidskie princy iz doma Kadzharov v Rossijskoj imperii Staraya Basmannaya 2009 S 155 Hemcinin bax Redakte Vikianbarda Mirze Feteli Axundov ile elaqeli mediafayllar var Vikimenbede Mirze Feteli Axundov ile elaqeli melumatlar var Vikisitatda Mirze Feteli Axundov ile elaqeli melumatlar var Tiflis exbari qezet Celil MemmedquluzadeMenbe https az wikipedia org w index php title Mirze Feteli Axundov amp oldid 6027677, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.