fbpx
Wikipedia

Qəza məktəbləri

September 01, 2021

Qəza məktəbləri — 1829-cu il nizamnaməsinə əsasən XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda ilk dünyəvi təhsil verən məktəblər.

Tarixi

Zaqafqaziyanın baş hakimi general A.P.Yermolov XMN-nə yazırdı ki, hal-hazırda Cənubi Qafqaz daxilindəki Azərbaycan xalqları ilə, həmçinin xarici qonşu hökumətlərlə saysız-hesabsız əlaqələr Azərbaycan dilini bilən bacarıqlı adamlar, təcrüməçilər olmadan mümkün deyil. Məhz bunun nəticəsi idi ki, hələ XIX əsrin əvvəllərində Tiflis Nücəba Məktəbində Azərbaycan dili də tədris edilməyə başlandı.

Admiral Mordvinovun 1816-cı il iyunun 19-da mərkəzi hökumətə müraciəti bu cəhətdən xarakterikdir. O yazırdı:

  Belə xalqları silah gücü ilə həmişəlik ram etmək mümkün deyil. Təhsilli xalqa nisbətən, savadsız, dəliqanlı xalqı idarə etmək üçün ona ehtiyac hiss etdiyi şeyləri vermək gərəkdir. Bu xalqlarda yeni arzular, yeni ehtiyaclar, yeni adətlər yaratmaq, onları bizim təsəvvürümüzə, zövqümüzə, ehtiyacımıza yaxınlaşdırmaq vacibdir. İlk növbədə isə bizim məktəbləri Cənubi Qafqaz şəhərlərinə aparıb çıxarmaq lazımdır. O vaxt nəinki onlarla dostlaşacağıq, həm də daimi düşmənçiliyi artırmağa səbəb olan bizim süngü və mərmilərimizin heç bir vaxt çatmadığı sərvətli dağlarını təpələrinə qədər fəth edəcəyik. Admiralın fikrincə, bu yerlərin maarifinə 100 min manat pul xərcləməklə, sərhədləri qorumaqda, böyük ordunu saxlamağa sərf olunan milyonlarla manata qənaət edilər.  

Cənubi Qafqazı gəzən general-adyutant Sipyagin yazırd:

  İstər yerli zadəganların, istərsə də digər silklərə mənsub olanların heç bir təhsil imkanı olmadığından öz uşaqlarını oxutdurub, onlara vəzifələr barədə sadə təsəvvür təlqin edə bilmirlər. Ona görə də burada yaşayan əhaliyə həyat üçün zəruri olanları öyrətməyin yollarını axtarmağı özümə borc bilirəm. O deyirdi ki, təlim- tərbiyə ilə yerli əhalinin xasiyyətini yumşaltmaq, onların gedəcəyi yolları göstərməklə çoxlu fayda əldə etmək olar. Bu dövrdə həmçinin yerli əhali arasında təhsilə, rus dilini öyrənməyə tədricən meyl və həvəs oyanırdı.  

Tiflis hərbi qubernatoru, general-adyutant Sipyagin 1827-ci ildə Cənubi Qafqazın bir sıra şəhərlərində, o cümlədən, Nuxada (indiki Şəkidə), Qazax distansiyasında, Şamaxı, Şuşa, Bakı və Qubada qəza məktəbləri açmaq fikrini irəli sürdü. Sonralar həmçinin Naxçıvan və Ordubadda da belə məktəblər açmaq zərurəti meydana çıxdı. Bu məktəblərdə yerli dillərin tədrisi, həmçinin kənd təsərrüfatı kursu və bağçılıq peşəsi öyrədilməsi də lazım bilinirdi. Məktəblərin hər birinə 2 müəllim təyin edilməsi, bunlardan baş müəllimə ildə gümüş pulla 300 manat, kiçik müəllimə isə 250 manat maaş təyin edilməsi məsləhət görülürdü.

Rusiya xalq maarif naziri Sişkov 1825-ci ilin aprelində general Yermolova göndərdiyi xüsusi məktubunda onu əmin edirdi ki, maarif və məktəb vasitəsilə yerli əhalidə Rusiyaya rəğbət oyatmaq üçün ondan asılı olan hər şeyi edəcəkdir. O, həmçinin Yermolovun məktəb üçün pul vəsaiti tələbini ödəməyi öhdəsinə götürürdü.

Bununla da, 1830-cu illərdə xalq maarifi sahəsində irəliyə doğru daha bir addım atıldı. Belə ki, 13 yanvar 1828-ci ildə Tiflis Nücəba Məktəbi gimnaziyaya çevrildi. Hərbi qulluqçular hazırlamaq məqsədi ilə 150 nəfərin təhsil alacağı kadet korpusu təsis etmək qərara alındı (gimnaziyanı bitirənlər bura daxil ola bilərdilər). Sonralar burada rus və gürcülərlə bərabər, tək-tək azərbacanlılar da oxuyurdular.

XIX əsrin 30-cu illərinə qədər xüsusi imtiyazlı məktəblərdən başqa Azərbycanda dövlət tərəfindən açılmış heç bir kütləvi xalq məktəbi yox idi. Yalnız Şuşada Bazel missionerləri tərəfindən 1827-ci ildə açılmış bir məktəb mövcud idi ki, burada əsasən alman dili tədris edilirdi. L.Modzalevski yazırdı ki, Şuşada Bazel missionerləri rus hökuməti nümayəndələrindən əvvəl özlərinin məktəblərini açmışdılar ki, burada hətta bir çox müsəlman uşaqları böyük həvəslə alman dilini öyrənirdilər.

Nəhayət, 1829-cu ildə general Paskeviçin təşəbbüsü ilə Zaqafqaziya məktəblərinin ilk layihəsi hazırlandı. Qraf Paskeviç Rusiyanın maliyyə naziri knyaz Livenə göndərdiyi məktubunda yazırdı:

  "Mənim idarəçiliyim altında olan Zaqafqaziya ölkəsində xalq maarifinə kömək etmək həvəsində olduğumdan buradakı tədris müəssisələlərinə qəyyumluq etməyi məmnuniyyətlə öhdəmə götürürəm və hökumətin nəzərdə tutduğu məqsədlərə çatmağa çalışacağam".  

Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində olmuş Sipyagin, yerli əhalinin dünyəvi məktəblərə meyl göstərməsindən bəhs edərək yazırdı:

  "Onlar oxumağa həvəs göstərirlər və mən Şuşada olarkən, Məhəmməd dininə mənsub çoxlu uşağın hökumətin icazəsilə orada sakin olan Bazel missionerlərinin rəhbərliyi altında alman dilində məşğul olmasına valeh oldum"  

Hökumətin məktəb açmaq niyyətini bilən yerli əhali məktəbə maddi vəsaitlə kömək etməyə hazır olduğunu bildirirdi. Hələ 1828-ci ildə şamaxılılar açılacaq məktəb üçün bina tikməyə 60 çervon və gümüş pulla 1125 manat vəsait toplamış, Cənubi Qafqazın baş hakiminə ərizə göndərərək məktəbin açılmasını sürətləndirməyi xahiş etmişdilər.

Beləliklə də, 30-cu illərin ərəfəsində Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda Avropa Rusiyasındakı məhəllə məktəbləri tipində qəza məktəbləri adı ilə tədris müəssisələri açmağın ilkin layihəsi meydana gəldi. Qafqaz Komitəsi tərəfindən tərtib edilən nizamnamə layihəsini nəzərdən keçirən Sipyagin ölkənin ehtiyaclarını nəzərə alaraq məhəllə məktəbləri deyil, birbaşa qəza məktəbi təsis etməyi lazım bildi. Bütün bunlar onunla nəticələndi ki, mərkəzi hökumət 1829-cu il avqustun 2-də Cənubi Qafqaz məktəblərinin ilk nizamnaməsini təsdiq etdi. Demək olar ki, Azərbaycanda xalq maarifı sisteminin tarixi bu nizamnamə ilə başlayır. Belə ki, bu vaxta qədər Azərbaycanda nə maarif nizamnaməsi, nə xalq maarifinin ümumi sistemi, nə müəyyən büdcəsi və nə də müvafıq orqanı vardı.

Cənubi Qafqaz məktəbləri barədə 1829-cu il nizamnaməsi mahiyyət etibarilə Rusiya gimnaziyalarının 1828-ci il 8 dekabr tarixli nizamnaməsinə uyğun idi. Cənubi Qafqaz məktəblərinin 1829-cu il nizamnaməsi ilə Azərbaycanda qəza məktəbləri adı altında ilk dövlət məktəblərinin – təhsilin əsasən rus dilində verildiyi dünyəvi təhsil müəssisələrinin əsası qoyuldu. Nizamnaməyə görə, bu məktəblərin Gəncə, Şuşa, Nuxa (Şəki), Şamaxı, Quba, Bakı, Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində, Qazax distansiyasında açılması təsdiq edildi. Qəza məktəblərinə hər cür azad ailəyə mənsub olanların uşaqları daxil ola bilərdilər. Bu məktəblərin məqsədi yerlərdə ibtidai savadı və rus dilini yaymaq idi. İki sinifdən ibarət olan qəza məktəblərinin tədris planına şəriət, qiraət, hüsnxət, hesab, rus dili və yerli dil — Azərbaycan dili daxil idi. Qəza məktəblərinin hər birinin illik xərci əskinas ilə 380 manat olub xəzinədən ödənilirdi. İkisinifli qəza məktəblərinın hər birinə iki müəllim nəzərdə tutulmuşdu. Bunlardan biri Zaqafqaziya məktəbləri direktorunun təyinatı ilə, həm də məktəbin nəzarətçisi (müdiri) vəzifəsini yerinə yetirirdi. Digəri şəriət və Azərbaycan dili müəllimi idi.

Qəza məktəbləri

Bakı

17 yanvar 1832-cü ildə yaradılmış, daha sonra Bakı Qəza Məktəbi şəhər məktəbinə çevrildi.

Gəncə

1833-cü il fevralın 18-də Gəncə şəhərində ilk dövlət məktəbinin əsası qoyuldu. Məktəbin tədris planına şəriət, qiraət, hüsnxətt, hesabdan ilk dörd əməliyyat, rus və Azərbaycan dilləri daxil idi. Məktəbə daxil olanlardan heç bir təxmini bilik və ya savad tələb edilmirdi. Məktəb öz hüququna görə Rusiyadakı müvafiq təhsil müəssisələrinə bərabər idi, Gəncə Qəza Məktəbi ilk dəfə 38 şagird ilə işə başlamışdı. Şagirdlərin milli tərkibi beynəlmiləl idi. Burada azərbaycanlılarla yanaşı, ruslar və digər millətlərin uşaqları da təhsil alırdılar.

Yerli əhali məktəbə rəğbət bəsləyir, maddi vəsaitlə ona kömək edirdi. 1836-cı ildə məktəbə yardım üçün gümüş pulla 991 manat, əskinas ilə 165 manat 91 qəpik vəsait toplanmışdır. 1839-cu ildə isə məktəb ianədən və qənaətdən toplanmış gümüş pulla 1.398 manat 35 qəpik, əskinas ilə 226 manat 30 qəpik fonda malik idi. Bu vəsaitin miqdarına görə Gəncə Qəza Məktəbi digər məktəblərdən irəlidə idi.

Gəncə Qəza Məktəbinin digər məktəblərdən bir fərqi və üstünlüyü də onun dövlət binasında yerləşməsi idi. 1836-cı ildə Gəncə Qəza Məktəbi üçün dövlət xəzinəsi hesabına xüsusi bina tikilməsi qərara alınmış və bu məqsədlə 7.434 manat 35 qəpik pul ayrılmışdır. Şəhərin mərkəzindəki açıqlıqda məktəb binası üçün müvafiq yer seçilmiş və 1840-cı il avqustun 20-də bina istifadəyə verilmişdir. Gəncə Qəza Məktəbi Azərbaycanda dövlət tərəfindən tikilib istifadəyə verilən ilk maarif müəssisəsi idi. Qəza rəisi məktəbin fəxri nəzarətçisi təsdiq edilmişdir. Məktəbin nəzdində kiçik kitabxana da var idi.

Azərbaycan dili və şəriət müəllimi yerli ruhanilərdən olan Molla Abdulla molla Əliməmməd oğlu idi. O, 13 il həmin məktəbdə çalışmışdı. XIX əsrin ortalarında isə Gəncə Qəza Məktəbinin Azərbaycan dili və şəriət müəllimi vəzifəsində titulyar müşavir Mirzə Ələkbər Nəzərov işləmişdir. Gəncə Qəza Məktəbinin müəllimləri içərisində M.Ş.Vazeh xüsusilə fərqlənirdi.

1835-ci ildə Zaqafqaziya məktəblərinin yeni nizamnaməsinin təsdiqindən sonra Gəncə qəza məktəbi üç sinifli olmuş, burada Azərbaycan, rus dilləri, şəriət, hesab, hüsnxətt, tarix, ədəbiyyat, coğrafiya və həndəsə fənləri tədris edilmişdir. XIX əsrin ortalarında məktəbin tədris planı müəyyən dərəcədə dəyişildi, plana bəzi yeni fənlər əlavə edildi. Məktəblərdə əməli əhəmiyyəti olan bəzi peşə, o cümlədən, hesabdarlıq, məhkəmə qaydaları, dəftərxana işləri öyrədilirdi. Məktəbin ştatı və vəsaiti də artmışdı. Gəncə Qəza Məktəbində oxuyanların sayı get-gedə artırdı. 1843-cü ildə şagirdlərin ümumi sayı 95 nəfərə, 1844-cü ildə isə 109 nəfərə çatmışdı. 1869-cu ildə bütün Zaqafqaziyada mövcud olan 13 qəza məktəbini bitirənlərin ümumi sayı 44 nəfər idi ki, bunun da 18 nəfəri Gəncə Qəza Məktəbinin payına düşürdü.

Gəncə Qəza Məktəbi 38 il fəaliyyət göstərdi. Gəncə quberniyasının təşkili və Gəncənin quberniya mərkəzi onması ilə əlaqədar Gəncə Qəza Məktəbi 1871-ci ildə gimnaziyanın təşkilinə də əsas verdi. 31 may 1872-ci il tarixli xüsusi nizamnamə ilə qəza məktəbləri şəhər məktəbi adlanan yeni tip məktəbə çevrildi. Nizamnaməyə görə, şəhər məktəbləri bir, iki, üç və dörd sinifdən ibarət ola bilərdi. Dərəcəsindən asılı olaraq, ayrı-ayrı siniflərdə təhsil müddəti müxtəlif idi. Şəhər məktəblərinin tədris planına şəriət, oxu, yazı, rus dili, hesab, təcrübi həndəsə, coğrafiya, tarix, təbiət tarixindən məlumat, fizika, rəsm, fransız dili, musiqi tədris edilir, kənd təsərrüfatı və sənət şöbələri təşkil olunurdu.

XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində təkcə Gəncə quberniyasında dünyəvi təhsil verən 159 məktəb fəaliyyət göstərirdi ki, burada 12878 şagird, o cümlədən, 2225 qız təhsil alırdı. 356 ənənəvi milli məktəbdə isə 3813 şagird təhsil alırdı.

Naxçıvan

Naxçıvan qəza məktəbi 25 mart 1837-ci ildə açılmışdır. Naxçıvan qəza məktəbi 1879-cu ilin 1 iyulundan Naxçıvan şəhər məktəbinə çevrilmişdir. Məktəbinin adı sonralar dəyişdirilmiş "Rüşdiyyə" məktəbi adlandırılmışdı. Məktəbin direktoru Xəlil ağa Hacılarov, müəllimləri Hüseyn Cavid və onun qardaşları Şeyx Məhəmməd Rasizadə və Əlirza Rasizadə, Əbdüləzim Rüstəmov, Həsən Səfərli, Ə.Qəmküsar və başqaları idilər ki, onlar da mənə "Rüşdiyyə"də dərs demişlər.

Müdiri A. Sergeyev olmuşdur. Məzunları sırasında Mirzə Əlməmməd Xəlilov (1862–1896), Mirzə Ələkbər Süleymanov (1862–1921), Ələsgər Şeyxhəsənov kimi şəxslər olmuşdur.

Nuxa

Şəki şəhərində yerləşən 5 nömrəli tam orta məktəb 1831-ci il dekabrın 30-da Şəkidə (Nuxada) rus-tatar qəza məktəbi kimi açılmış və həmin ildən fəaliyyətə başlamışdır. Yerli əhali məktəb üçün müvafiq bina ayırmış və hətta bina kirayəsi üçün vəsait toplamışdı. Nuxa (Şəki) qəza məktəbi iki sinifdən ibarət idi və burada ilk vaxtlar üç müəllim işləyirdi. Onlardan biri məktəbin müdiri, ikincisi fənn müəllimi idi, digəri isə Azərbaycan dili və şəriəti tədris edirdi. Azərbaycan dili və şəriətdən başqa digər fənləri əsasən Rusiya universitetləri və ali pedaqoji institutlarının məzunları tədris edirdilər.

1835-ci ildə Zaqafqaziya məktəblərinin yeni nizamnaməsi təsdiq edildi. Bu nizamnamə ikisinifli mövcud qəza məktəblərini üçsinifli məktəbə çevirməyi nəzərdə tuturdu. Tədris edilən fənlərin dairəsi genişləndirilirdi, Zaqafqaziyada ən çox işlədilən Azərbycan dilinin tədrisinə xüsusi diqqət verilirdi. Müəllim heyətinin tərkibi artıq beş nəfər təsdiq edilmişdi. Onlardan üçü elmi fənn müəllimləri hesab olunurdu ki, həmin müəllimlərdən biri iki yuxarı sinifdə rus dili, coğrafiya və tarix, digəri isə hesab, hüsnxət, rəsm və rəsmxət fənlərini tədris etməli, üçüncüsü isə birinci sinifdə oxu və yazı, hesabdan ilk dörd əməli öyrətməli, iki müəllim isə şəriət və dilləri tədris etməli idi. Şəki qəza məktəbində ilk məktəb kitabxanası da yaradılmışdır. Kitabxanada (1845-ci ilin məlumatına görə) 360 adda kitab və tədris vəsaiti var idi. Bu o dövr üçün çox böyük rəqəm sayılırdı.

1867-ci ildə Qafqaz və Zaqafqaziya məktəblərinin yeni nizamnaməsi qəbul edildi. Bu nizamnamə ilə qəza məktəbləri yenidən təşkil edildi. Üç əsas sinifdən əlavə hazırlıq sinifləri açıldı. İlk dəfə olaraq təhsil haqqı tətbiq olundu. Tədris planına yeni fənlər, latın və Avropa dilləri daxil edildi. Bununla da Şəki qəza məktəbinin tədris planına fransız dili əlavə olunur və digər fənlərlə yanaşı müvəffəqiyyətlə tədris edilirdi.

1833-cü ildə Nuxa (Şəki) qəza məktəbində oxuyan şagirdlərin sayı 29 (21-i tacir uşaqları), 1844-cü ildə 70 (I sinifdə 40 şagird, II sinifdə 20, III sinifdə 10 şagird), 1890-cı ildə 136, 1895-ci ildə 167 şagird təhsil alırdı. 1890-cı ilədək məktəbin cəmi 12 buraxılışı olmuşdur ki, bu müddət ərzində məktəbi 125 nəfər bitirmişdir. 1890-cı ildə 16, 1895-ci ildə isə 23 nəfər şagird məktəbdə təhsilini başa vurmuşdur.

1925–1928-ci illərdə Şəki şəhər məktəbi 5 sinifli məktəbə çevrildi. 1933-cü ildən burada şagirdlər 7 illik, 1939-cu ildən isə 8 illik təhsil almağa başladılar. 1945-ci ildən məktəb 10 illik məktəbə çevrildi. O vaxt oğlanlarla qızların təhsili ayrı- ayrılıqda həyata keçirildiyindən məktəb qız məktəbi kimi fəaliyyətini davam etdirir. Məktəbin məzunu Minayə Səmədova direktor təyin edilir. 1946–1947-ci dərs ilində qızlar məktəbi kimi fəaliyyət göstərən tədris ocağının birinci buraxılışı oldu. 17 nəfər gənc qız attestat alaraq ali məktəblərdə təhsillərini davam etdirdilər.

1953-cü ildən məktəbdə qızlarla birgə oğlanlar da oxumağa başladılar. Məktəbin onillik ümumtəhsil ocağı kimi fəaliyyət göstərdiyi illərdə şagirdlərin sayı 500–600 arasında dəyişirdi. Təhsil ocağı 8 illik məktəbə çevrildi. 1981-ci ildə məktəbin 150 illiyi respublika səviyyəsində qeyd edilmişdir. Bu münasibətlə Şəki şəhər 5 nömrəli ümumtəhsil məktəbi Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri fərmanı ilə təltif edilmişdir. 1983–84-cü dərs ilində təhsil müəssisəsi yenidən onillik məktəbə çevrilmişdir.

2011–2012-ci dərs ilində məktəbdə əsaslı təmir və tikinti işləri aparılmış, həyətində 320 şagird yerlik müasir tələblərə cavab verən idman zalı, fizika, kimya, informatika və xarici dil fənləri üçün kabinetləri olan yeni üçmərtəbəli tədris korpusu tikilmişdir.

Məzunları sırasında Mirzə Fətəli Axundzadə, Rəşid bəy Əfəndiyev, Heydər Əfəndiyev, Cəlil Hüseynov, Sabit Rəhman, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Əliövsət Sadıqov, Şirməmməd Hüseynov, Salman Mümtaz kimi şəxslər olmuşdur.

Şamaxı

12 may 1837-cü ildə yaranmışdır. Şamaxı Qəza Məktəbi 1874-cü ildə şəhər məktəbinə çevrildi. Məzunları sırasında Qasım bəy Hacıbababəyov da olmuşdur.

Şuşa

Məktəb Zaqafqaziya məktəblərinin 1829-cu il 2 avqust tarixli Nizanaməsinə əsasən, 1830-cu il dekabrın 30-da fəaliyyətə başlamışdı. Şuşa qəza məktəbi dövlət idarələri üçün qulluqçular, ilk növbədə isə Azərbaycan və rus dillərinə tərcüməçilər hazırlamaq məqsədilə açılmışdı. Burda təhsil alanların böyük əksəriyyəti bəy və tacir balaları idi. Məktəb Şuşada olan Bazel alman missionerlərinin Yevageli cəmiyyəti tərəfindən pulsuz olaraq bir il müddətinə verilmiş binada yerləşirdi. İki sinif otağından əlavə, burda iki müəllimin yaşaması üçün də yaxşı şərait yaradılmışdı. Məktəbin illik xərci əskinas ilə 3800 manat idi və xəzinədən ödənilirdi. Yeni bina tikmək üçün yerli əhali gümüş pulla 5235 manat 16 qəpik pul toplamışdı.

Şuşa qəza məktəbinin birinci sinfinə birinci il 19 şagird qəbul olunmuşdu. Lakin ildən-ilə şagirdlərin sayı artaraq 1833-cü ildə 27, 1834-cü ildə 44 nəfərə çatmış və ikinci sinif də açılmışdı. Rusiyadan Zaqafqaziya Məktəblər Direktorluğunun sərəncamına göndərilmiş titulyar müşavir Nikolay Mixaylovski məktəbin ilk müəllimi və ştat üzrə nəzarətçisi təyin edilmişdi. Tədris planına şəriət, qiraət, hüsnxətt, hesab, rus dili və Azərbaycan dili daxil idi. Bu fənlərlə yanaşı, kənd təsərrüfatı kursu keçilir və bağçılıq öyrədilməsi də nəzərdə tutulurdu. Açılış münasibətilə məktəbə ilk oxu üçün bəzi kitablar ianə edilmiş, bundan əlavə, Zaqafqaziya Məktəblər Direktoru Tiflis gimnaziyasından pulsuz olaraq bir sıra dərslik və tədris vəsaiti göndərmişdi. Məzunları Azərbaycan maarifinin, məktəb və mədəniyyətinin inkişafında mühüm və böyük rol oynamış Şuşa qəza məktəbi 1874-cü ilə qədər öz fəaliyyətini davam etdirmiş, yerini Şuşa şəhər məktəbinə vermişdir. Şuşa qəza məktəbində kitabxana yaradılmışdı. 1845-ci ilin məlumatına görə, məktəbin kitabxanasında 301 adda ədəbiyyat və digər tədris vəsaiti var idi. Direktoru Nikolay Mixaylovski (1930-) olmuşdur. Həsənəli xan Qaradaği bu məktəbin məzunudur.

Mənbə

  • Misir Mərdanov. Azərbaycanın təhsil tarixi. "Təhsil" nəşriyyatı, 2011-ci il. Bakı, I cild, 295 s.

İstinadlar

  1. AKAK, VI cild, səh.135
  2. AKAK, VII cild, səh.62; Xod uçebnoqo dela na Kavkaze s 1802 po, 1880 q., Tiflis, 1880 q. str.17
  3. Gürc.Resp.MDA, f.4, s.3,iş №880, v.1
  4. Polnoe sobranie Zakonov Rossiiskiy imperiy, sobranie vtoroe. t.IV, SPB, 1830, № 3060; Sb.Postan.po Min.Nar.Pros, t.II, otd.1, SPB, 1864, str. 248–257
  5. Misir Mərdanov. Azərbaycanın təhsil tarixi. "Təhsil" nəşriyyatı, 2011-ci il. Bakı, I cild, 295 s
  6. ↑ [1][ölü keçid]
  7. [2]
  8. [3]
  9. [4]

Həmçinin bax

September 01, 2021
qəza, məktəbləri, 1829, nizamnaməsinə, əsasən, əsrin, illərində, azərbaycanda, dünyəvi, təhsil, verən, məktəblər, mündəricat, tarixi, bakı, gəncə, naxçıvan, nuxa, şamaxı, şuşa, mənbə, istinadlar, həmçinin, baxtarixi, redaktəzaqafqaziyanın, baş, hakimi, general. Qeza mektebleri 1829 cu il nizamnamesine esasen XIX esrin 30 cu illerinde Azerbaycanda ilk dunyevi tehsil veren mektebler Mundericat 1 Tarixi 2 Qeza mektebleri 2 1 Baki 2 2 Gence 2 3 Naxcivan 2 4 Nuxa 2 5 Samaxi 2 6 Susa 3 Menbe 3 1 Istinadlar 4 Hemcinin baxTarixi RedakteZaqafqaziyanin bas hakimi general A P Yermolov XMN ne yazirdi ki hal hazirda Cenubi Qafqaz daxilindeki Azerbaycan xalqlari ile hemcinin xarici qonsu hokumetlerle saysiz hesabsiz elaqeler Azerbaycan dilini bilen bacariqli adamlar tecrumeciler olmadan mumkun deyil 1 Mehz bunun neticesi idi ki hele XIX esrin evvellerinde Tiflis Nuceba Mektebinde Azerbaycan dili de tedris edilmeye baslandi Admiral Mordvinovun 1816 ci il iyunun 19 da merkezi hokumete muracieti bu cehetden xarakterikdir O yazirdi Bele xalqlari silah gucu ile hemiselik ram etmek mumkun deyil Tehsilli xalqa nisbeten savadsiz deliqanli xalqi idare etmek ucun ona ehtiyac hiss etdiyi seyleri vermek gerekdir Bu xalqlarda yeni arzular yeni ehtiyaclar yeni adetler yaratmaq onlari bizim tesevvurumuze zovqumuze ehtiyacimiza yaxinlasdirmaq vacibdir Ilk novbede ise bizim mektebleri Cenubi Qafqaz seherlerine aparib cixarmaq lazimdir O vaxt neinki onlarla dostlasacagiq hem de daimi dusmenciliyi artirmaga sebeb olan bizim sungu ve mermilerimizin hec bir vaxt catmadigi servetli daglarini tepelerine qeder feth edeceyik Admiralin fikrince bu yerlerin maarifine 100 min manat pul xerclemekle serhedleri qorumaqda boyuk ordunu saxlamaga serf olunan milyonlarla manata qenaet ediler Cenubi Qafqazi gezen general adyutant Sipyagin yazird Ister yerli zadeganlarin isterse de diger silklere mensub olanlarin hec bir tehsil imkani olmadigindan oz usaqlarini oxutdurub onlara vezifeler barede sade tesevvur telqin ede bilmirler Ona gore de burada yasayan ehaliye heyat ucun zeruri olanlari oyretmeyin yollarini axtarmagi ozume borc bilirem O deyirdi ki telim terbiye ile yerli ehalinin xasiyyetini yumsaltmaq onlarin gedeceyi yollari gostermekle coxlu fayda elde etmek olar Bu dovrde hemcinin yerli ehali arasinda tehsile rus dilini oyrenmeye tedricen meyl ve heves oyanirdi Tiflis herbi qubernatoru general adyutant Sipyagin 1827 ci ilde Cenubi Qafqazin bir sira seherlerinde o cumleden Nuxada indiki Sekide Qazax distansiyasinda Samaxi Susa Baki ve Qubada qeza mektebleri acmaq fikrini ireli surdu Sonralar hemcinin Naxcivan ve Ordubadda da bele mektebler acmaq zerureti meydana cixdi Bu mekteblerde yerli dillerin tedrisi hemcinin kend teserrufati kursu ve bagciliq pesesi oyredilmesi de lazim bilinirdi Mekteblerin her birine 2 muellim teyin edilmesi bunlardan bas muellime ilde gumus pulla 300 manat kicik muellime ise 250 manat maas teyin edilmesi meslehet gorulurdu Rusiya xalq maarif naziri Siskov 1825 ci ilin aprelinde general Yermolova gonderdiyi xususi mektubunda onu emin edirdi ki maarif ve mekteb vasitesile yerli ehalide Rusiyaya regbet oyatmaq ucun ondan asili olan her seyi edecekdir O hemcinin Yermolovun mekteb ucun pul vesaiti telebini odemeyi ohdesine gotururdu Bununla da 1830 cu illerde xalq maarifi sahesinde ireliye dogru daha bir addim atildi Bele ki 13 yanvar 1828 ci ilde Tiflis Nuceba Mektebi gimnaziyaya cevrildi Herbi qulluqcular hazirlamaq meqsedi ile 150 neferin tehsil alacagi kadet korpusu tesis etmek qerara alindi gimnaziyani bitirenler bura daxil ola bilerdiler Sonralar burada rus ve gurculerle beraber tek tek azerbacanlilar da oxuyurdular XIX esrin 30 cu illerine qeder xususi imtiyazli mekteblerden basqa Azerbycanda dovlet terefinden acilmis hec bir kutlevi xalq mektebi yox idi Yalniz Susada Bazel missionerleri terefinden 1827 ci ilde acilmis bir mekteb movcud idi ki burada esasen alman dili tedris edilirdi L Modzalevski yazirdi ki Susada Bazel missionerleri rus hokumeti numayendelerinden evvel ozlerinin mekteblerini acmisdilar ki burada hetta bir cox muselman usaqlari boyuk hevesle alman dilini oyrenirdiler Nehayet 1829 cu ilde general Paskevicin tesebbusu ile Zaqafqaziya mekteblerinin ilk layihesi hazirlandi Qraf Paskevic Rusiyanin maliyye naziri knyaz Livene gonderdiyi mektubunda yazirdi Menim idareciliyim altinda olan Zaqafqaziya olkesinde xalq maarifine komek etmek hevesinde oldugumdan buradaki tedris muessiselelerine qeyyumluq etmeyi memnuniyyetle ohdeme gotururem ve hokumetin nezerde tutdugu meqsedlere catmaga calisacagam Azerbaycanin bir sira seherlerinde olmus Sipyagin yerli ehalinin dunyevi mekteblere meyl gostermesinden behs ederek yazirdi 2 Onlar oxumaga heves gosterirler ve men Susada olarken Mehemmed dinine mensub coxlu usagin hokumetin icazesile orada sakin olan Bazel missionerlerinin rehberliyi altinda alman dilinde mesgul olmasina valeh oldum Hokumetin mekteb acmaq niyyetini bilen yerli ehali mektebe maddi vesaitle komek etmeye hazir oldugunu bildirirdi Hele 1828 ci ilde samaxililar acilacaq mekteb ucun bina tikmeye 60 cervon ve gumus pulla 1125 manat vesait toplamis Cenubi Qafqazin bas hakimine erize gondererek mektebin acilmasini suretlendirmeyi xahis etmisdiler 3 Belelikle de 30 cu illerin erefesinde Cenubi Qafqazda o cumleden Azerbaycanda Avropa Rusiyasindaki mehelle mektebleri tipinde qeza mektebleri adi ile tedris muessiseleri acmagin ilkin layihesi meydana geldi Qafqaz Komitesi terefinden tertib edilen nizamname layihesini nezerden keciren Sipyagin olkenin ehtiyaclarini nezere alaraq mehelle mektebleri deyil birbasa qeza mektebi tesis etmeyi lazim bildi Butun bunlar onunla neticelendi ki merkezi hokumet 1829 cu il avqustun 2 de Cenubi Qafqaz mekteblerinin ilk nizamnamesini tesdiq etdi 4 Demek olar ki Azerbaycanda xalq maarifi sisteminin tarixi bu nizamname ile baslayir Bele ki bu vaxta qeder Azerbaycanda ne maarif nizamnamesi ne xalq maarifinin umumi sistemi ne mueyyen budcesi ve ne de muvafiq orqani vardi Cenubi Qafqaz mektebleri barede 1829 cu il nizamnamesi mahiyyet etibarile Rusiya gimnaziyalarinin 1828 ci il 8 dekabr tarixli nizamnamesine uygun idi Cenubi Qafqaz mekteblerinin 1829 cu il nizamnamesi ile Azerbaycanda qeza mektebleri adi altinda ilk dovlet mekteblerinin tehsilin esasen rus dilinde verildiyi dunyevi tehsil muessiselerinin esasi qoyuldu Nizamnameye gore bu mekteblerin Gence Susa Nuxa Seki Samaxi Quba Baki Naxcivan ve Ordubad seherlerinde Qazax distansiyasinda acilmasi tesdiq edildi Qeza mekteblerine her cur azad aileye mensub olanlarin usaqlari daxil ola bilerdiler Bu mekteblerin meqsedi yerlerde ibtidai savadi ve rus dilini yaymaq idi Iki sinifden ibaret olan qeza mekteblerinin tedris planina seriet qiraet husnxet hesab rus dili ve yerli dil Azerbaycan dili daxil idi Qeza mekteblerinin her birinin illik xerci eskinas ile 380 manat olub xezineden odenilirdi Ikisinifli qeza mekteblerinin her birine iki muellim nezerde tutulmusdu Bunlardan biri Zaqafqaziya mektebleri direktorunun teyinati ile hem de mektebin nezaretcisi mudiri vezifesini yerine yetirirdi Digeri seriet ve Azerbaycan dili muellimi idi Qeza mektebleri RedakteBaki Redakte 17 yanvar 1832 cu ilde yaradilmis daha sonra Baki Qeza Mektebi seher mektebine cevrildi 5 6 Gence Redakte 1833 cu il fevralin 18 de Gence seherinde ilk dovlet mektebinin esasi qoyuldu Mektebin tedris planina seriet qiraet husnxett hesabdan ilk dord emeliyyat rus ve Azerbaycan dilleri daxil idi Mektebe daxil olanlardan hec bir texmini bilik ve ya savad teleb edilmirdi Mekteb oz huququna gore Rusiyadaki muvafiq tehsil muessiselerine beraber idi Gence Qeza Mektebi ilk defe 38 sagird ile ise baslamisdi Sagirdlerin milli terkibi beynelmilel idi Burada azerbaycanlilarla yanasi ruslar ve diger milletlerin usaqlari da tehsil alirdilar Yerli ehali mektebe regbet besleyir maddi vesaitle ona komek edirdi 1836 ci ilde mektebe yardim ucun gumus pulla 991 manat eskinas ile 165 manat 91 qepik vesait toplanmisdir 1839 cu ilde ise mekteb ianeden ve qenaetden toplanmis gumus pulla 1 398 manat 35 qepik eskinas ile 226 manat 30 qepik fonda malik idi Bu vesaitin miqdarina gore Gence Qeza Mektebi diger mekteblerden irelide idi Gence Qeza Mektebinin diger mekteblerden bir ferqi ve ustunluyu de onun dovlet binasinda yerlesmesi idi 1836 ci ilde Gence Qeza Mektebi ucun dovlet xezinesi hesabina xususi bina tikilmesi qerara alinmis ve bu meqsedle 7 434 manat 35 qepik pul ayrilmisdir Seherin merkezindeki aciqliqda mekteb binasi ucun muvafiq yer secilmis ve 1840 ci il avqustun 20 de bina istifadeye verilmisdir Gence Qeza Mektebi Azerbaycanda dovlet terefinden tikilib istifadeye verilen ilk maarif muessisesi idi Qeza reisi mektebin fexri nezaretcisi tesdiq edilmisdir Mektebin nezdinde kicik kitabxana da var idi Azerbaycan dili ve seriet muellimi yerli ruhanilerden olan Molla Abdulla molla Elimemmed oglu idi O 13 il hemin mektebde calismisdi XIX esrin ortalarinda ise Gence Qeza Mektebinin Azerbaycan dili ve seriet muellimi vezifesinde titulyar musavir Mirze Elekber Nezerov islemisdir Gence Qeza Mektebinin muellimleri icerisinde M S Vazeh xususile ferqlenirdi 1835 ci ilde Zaqafqaziya mekteblerinin yeni nizamnamesinin tesdiqinden sonra Gence qeza mektebi uc sinifli olmus burada Azerbaycan rus dilleri seriet hesab husnxett tarix edebiyyat cografiya ve hendese fenleri tedris edilmisdir XIX esrin ortalarinda mektebin tedris plani mueyyen derecede deyisildi plana bezi yeni fenler elave edildi Mekteblerde emeli ehemiyyeti olan bezi pese o cumleden hesabdarliq mehkeme qaydalari defterxana isleri oyredilirdi Mektebin stati ve vesaiti de artmisdi Gence Qeza Mektebinde oxuyanlarin sayi get gede artirdi 1843 cu ilde sagirdlerin umumi sayi 95 nefere 1844 cu ilde ise 109 nefere catmisdi 1869 cu ilde butun Zaqafqaziyada movcud olan 13 qeza mektebini bitirenlerin umumi sayi 44 nefer idi ki bunun da 18 neferi Gence Qeza Mektebinin payina dusurdu Gence Qeza Mektebi 38 il fealiyyet gosterdi Gence quberniyasinin teskili ve Gencenin quberniya merkezi onmasi ile elaqedar Gence Qeza Mektebi 1871 ci ilde gimnaziyanin teskiline de esas verdi 31 may 1872 ci il tarixli xususi nizamname ile qeza mektebleri seher mektebi adlanan yeni tip mektebe cevrildi Nizamnameye gore seher mektebleri bir iki uc ve dord sinifden ibaret ola bilerdi Derecesinden asili olaraq ayri ayri siniflerde tehsil muddeti muxtelif idi Seher mekteblerinin tedris planina seriet oxu yazi rus dili hesab tecrubi hendese cografiya tarix tebiet tarixinden melumat fizika resm fransiz dili musiqi tedris edilir kend teserrufati ve senet sobeleri teskil olunurdu XIX esrin sonlari ve XX esrin evvellerinde tekce Gence quberniyasinda dunyevi tehsil veren 159 mekteb fealiyyet gosterirdi ki burada 12878 sagird o cumleden 2225 qiz tehsil alirdi 356 enenevi milli mektebde ise 3813 sagird tehsil alirdi Naxcivan Redakte Naxcivan qeza mektebi 25 mart 1837 ci ilde acilmisdir Naxcivan qeza mektebi 1879 cu ilin 1 iyulundan Naxcivan seher mektebine cevrilmisdir Mektebinin adi sonralar deyisdirilmis Rusdiyye mektebi adlandirilmisdi Mektebin direktoru Xelil aga Hacilarov muellimleri Huseyn Cavid ve onun qardaslari Seyx Mehemmed Rasizade ve Elirza Rasizade Ebdulezim Rustemov Hesen Seferli E Qemkusar ve basqalari idiler ki onlar da mene Rusdiyye de ders demisler 7 Mudiri A Sergeyev olmusdur Mezunlari sirasinda Mirze Elmemmed Xelilov 1862 1896 Mirze Elekber Suleymanov 1862 1921 Elesger Seyxhesenov kimi sexsler olmusdur Nuxa Redakte Seki seherinde yerlesen 5 nomreli tam orta mekteb 1831 ci il dekabrin 30 da Sekide Nuxada rus tatar qeza mektebi kimi acilmis ve hemin ilden fealiyyete baslamisdir Yerli ehali mekteb ucun muvafiq bina ayirmis ve hetta bina kirayesi ucun vesait toplamisdi Nuxa Seki qeza mektebi iki sinifden ibaret idi ve burada ilk vaxtlar uc muellim isleyirdi Onlardan biri mektebin mudiri ikincisi fenn muellimi idi digeri ise Azerbaycan dili ve serieti tedris edirdi Azerbaycan dili ve serietden basqa diger fenleri esasen Rusiya universitetleri ve ali pedaqoji institutlarinin mezunlari tedris edirdiler 1835 ci ilde Zaqafqaziya mekteblerinin yeni nizamnamesi tesdiq edildi Bu nizamname ikisinifli movcud qeza mekteblerini ucsinifli mektebe cevirmeyi nezerde tuturdu Tedris edilen fenlerin dairesi genislendirilirdi Zaqafqaziyada en cox isledilen Azerbycan dilinin tedrisine xususi diqqet verilirdi Muellim heyetinin terkibi artiq bes nefer tesdiq edilmisdi Onlardan ucu elmi fenn muellimleri hesab olunurdu ki hemin muellimlerden biri iki yuxari sinifde rus dili cografiya ve tarix digeri ise hesab husnxet resm ve resmxet fenlerini tedris etmeli ucuncusu ise birinci sinifde oxu ve yazi hesabdan ilk dord emeli oyretmeli iki muellim ise seriet ve dilleri tedris etmeli idi Seki qeza mektebinde ilk mekteb kitabxanasi da yaradilmisdir Kitabxanada 1845 ci ilin melumatina gore 360 adda kitab ve tedris vesaiti var idi Bu o dovr ucun cox boyuk reqem sayilirdi 1867 ci ilde Qafqaz ve Zaqafqaziya mekteblerinin yeni nizamnamesi qebul edildi Bu nizamname ile qeza mektebleri yeniden teskil edildi Uc esas sinifden elave hazirliq sinifleri acildi Ilk defe olaraq tehsil haqqi tetbiq olundu Tedris planina yeni fenler latin ve Avropa dilleri daxil edildi Bununla da Seki qeza mektebinin tedris planina fransiz dili elave olunur ve diger fenlerle yanasi muveffeqiyyetle tedris edilirdi 1833 cu ilde Nuxa Seki qeza mektebinde oxuyan sagirdlerin sayi 29 21 i tacir usaqlari 1844 cu ilde 70 I sinifde 40 sagird II sinifde 20 III sinifde 10 sagird 1890 ci ilde 136 1895 ci ilde 167 sagird tehsil alirdi 1890 ci iledek mektebin cemi 12 buraxilisi olmusdur ki bu muddet erzinde mektebi 125 nefer bitirmisdir 1890 ci ilde 16 1895 ci ilde ise 23 nefer sagird mektebde tehsilini basa vurmusdur 1925 1928 ci illerde Seki seher mektebi 5 sinifli mektebe cevrildi 1933 cu ilden burada sagirdler 7 illik 1939 cu ilden ise 8 illik tehsil almaga basladilar 1945 ci ilden mekteb 10 illik mektebe cevrildi O vaxt oglanlarla qizlarin tehsili ayri ayriliqda heyata kecirildiyinden mekteb qiz mektebi kimi fealiyyetini davam etdirir Mektebin mezunu Minaye Semedova direktor teyin edilir 1946 1947 ci ders ilinde qizlar mektebi kimi fealiyyet gosteren tedris ocaginin birinci buraxilisi oldu 17 nefer genc qiz attestat alaraq ali mekteblerde tehsillerini davam etdirdiler 1953 cu ilden mektebde qizlarla birge oglanlar da oxumaga basladilar Mektebin onillik umumtehsil ocagi kimi fealiyyet gosterdiyi illerde sagirdlerin sayi 500 600 arasinda deyisirdi Tehsil ocagi 8 illik mektebe cevrildi 1981 ci ilde mektebin 150 illiyi respublika seviyyesinde qeyd edilmisdir Bu munasibetle Seki seher 5 nomreli umumtehsil mektebi Azerbaycan SSR Ali Soveti Reyaset Heyetinin Fexri fermani ile teltif edilmisdir 1983 84 cu ders ilinde tehsil muessisesi yeniden onillik mektebe cevrilmisdir 2011 2012 ci ders ilinde mektebde esasli temir ve tikinti isleri aparilmis heyetinde 320 sagird yerlik muasir teleblere cavab veren idman zali fizika kimya informatika ve xarici dil fenleri ucun kabinetleri olan yeni ucmertebeli tedris korpusu tikilmisdir 8 Mezunlari sirasinda Mirze Feteli Axundzade Resid bey Efendiyev Heyder Efendiyev Celil Huseynov Sabit Rehman Ebdulezel Demircizade Eliovset Sadiqov Sirmemmed Huseynov Salman Mumtaz kimi sexsler olmusdur Samaxi Redakte 12 may 1837 cu ilde yaranmisdir Samaxi Qeza Mektebi 1874 cu ilde seher mektebine cevrildi 6 Mezunlari sirasinda Qasim bey Hacibababeyov da olmusdur Susa Redakte Mekteb Zaqafqaziya mekteblerinin 1829 cu il 2 avqust tarixli Nizanamesine esasen 1830 cu il dekabrin 30 da fealiyyete baslamisdi Susa qeza mektebi dovlet idareleri ucun qulluqcular ilk novbede ise Azerbaycan ve rus dillerine tercumeciler hazirlamaq meqsedile acilmisdi Burda tehsil alanlarin boyuk ekseriyyeti bey ve tacir balalari idi Mekteb Susada olan Bazel alman missionerlerinin Yevageli cemiyyeti terefinden pulsuz olaraq bir il muddetine verilmis binada yerlesirdi Iki sinif otagindan elave burda iki muellimin yasamasi ucun de yaxsi serait yaradilmisdi Mektebin illik xerci eskinas ile 3800 manat idi ve xezineden odenilirdi Yeni bina tikmek ucun yerli ehali gumus pulla 5235 manat 16 qepik pul toplamisdi Susa qeza mektebinin birinci sinfine birinci il 19 sagird qebul olunmusdu Lakin ilden ile sagirdlerin sayi artaraq 1833 cu ilde 27 1834 cu ilde 44 nefere catmis ve ikinci sinif de acilmisdi Rusiyadan Zaqafqaziya Mektebler Direktorlugunun serencamina gonderilmis titulyar musavir Nikolay Mixaylovski mektebin ilk muellimi ve stat uzre nezaretcisi teyin edilmisdi Tedris planina seriet qiraet husnxett hesab rus dili ve Azerbaycan dili daxil idi Bu fenlerle yanasi kend teserrufati kursu kecilir ve bagciliq oyredilmesi de nezerde tutulurdu Acilis munasibetile mektebe ilk oxu ucun bezi kitablar iane edilmis bundan elave Zaqafqaziya Mektebler Direktoru Tiflis gimnaziyasindan pulsuz olaraq bir sira derslik ve tedris vesaiti gondermisdi Mezunlari Azerbaycan maarifinin mekteb ve medeniyyetinin inkisafinda muhum ve boyuk rol oynamis Susa qeza mektebi 1874 cu ile qeder oz fealiyyetini davam etdirmis yerini Susa seher mektebine vermisdir Susa qeza mektebinde kitabxana yaradilmisdi 1845 ci ilin melumatina gore mektebin kitabxanasinda 301 adda edebiyyat ve diger tedris vesaiti var idi 9 Direktoru Nikolay Mixaylovski 1930 olmusdur Heseneli xan Qaradagi bu mektebin mezunudur Menbe RedakteMisir Merdanov Azerbaycanin tehsil tarixi Tehsil nesriyyati 2011 ci il Baki I cild 295 s Istinadlar Redakte AKAK VI cild seh 135 AKAK VII cild seh 62 Xod ucebnoqo dela na Kavkaze s 1802 po 1880 q Tiflis 1880 q str 17 Gurc Resp MDA f 4 s 3 is 880 v 1 Polnoe sobranie Zakonov Rossiiskiy imperiy sobranie vtoroe t IV SPB 1830 3060 Sb Postan po Min Nar Pros t II otd 1 SPB 1864 str 248 257 Misir Merdanov Azerbaycanin tehsil tarixi Tehsil nesriyyati 2011 ci il Baki I cild 295 s 1 2 1 olu kecid 2 3 4 Hemcinin bax RedakteRus tatar mektebleriMenbe https az wikipedia org w index php title Qeza mektebleri amp oldid 5988606, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.