fbpx
Wikipedia

Arid-denudasion relyef

Oktyabr 22, 2021

Arid-denudasion relyef –Arid-denudasion relyef formaları suffozion-çökmə qıflarından, gil karstlarından və nəlbəkivari qapalı çökəkliklərdən ibarət olub, quru semiarid və əlverişli struktur-litoloji quruluşa malik ərazilərdə geniş inkişaf etmişdir.

Arid-denudasion relyef formaları

Arid-denudasion, relyef formaları suffozion-çökmə qıflarından, gil karstlarından və nəlbəkivari qapalı çökəkliklərdən ibarət olub, quru semiarid iqlimə və əlverişli struktur-litoloji qurluşa malik ərazilərdə geniş inkişaf etmişdir

Suffozion-çökmə qıfları tərkibində asan həll olunan mineralların iştirak etdiyi lyoss gillərindən təşkil olunmuş Kür-Araz, Naxcıvan, Səbadüzü, Nəvahi, Ceyrançöl çökəkliklərinin yanlarında və Qusar-Dəvəçi və Lənkəran-Muğanının dağətyi hissəsində yayılmışdır. Bu cür formalara suvarılmanın düzgün aparılmadığı bəzi sahələrdə də təsadüf edilir (məs. Gəncə-Qazax düzənliyinin Kürboyu zonasında olduğu kimi (Əlizadə, 2007, Tarixazər, 1997).

Gil karstları və onun formaları Cənub – Şərqi Qafqazın dağətəyində, Abşeron yarımadasının qərb hissəsində, Qobustanda, Ceyrançöl və Acınohur alçaq dağlığında, Həkəri çayının aşağı hissəsində, Naxçıvan çökəkliyində, Lənkəran Muğanının dağətəyi hissəsində və Kür çökəkliyinin daxili qalxmalarında inkişaf etmişdir. Gil karstlarının əmələgəlmə şəraitinin, onların morfoloji xüsusiyyətlərinin təhlili göstərir ki, bu prosesdə suların eroziya (mexaniki) fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Suların yeraltı eroziyası morfoloji cəhətdən klassik karstı xatırladan, ancaq əmələgəlmə mexanizminə görə ondan kəskin fərqlənən formalar yaradır. Süxurların litoloji tərkibi və çatlılıq xüsusiyyətləri gil karstlarının morfologiyasına əsaslı təsir göstərir. Bunları əsas götürərək D.A. Lilienberq (1955) və N.Ş.Şirinov (1975) gil karstlarının - ana süxurlarda, delüvial və terras çöküntülərində və palçıq vulkanı brekçiyalarında inkişaf edən tiplərini ayırmışlar.

Birinci tip gil karstları üçün yeraltı dəhlizlər vasitəsi ilə bir-biri ilə əlaqədar olan quyular, şaxtalar, çökmə qıflar xarakterik olub, Dəvəlidağ, Dəlikdaş, Dostubazı və b. ərazilərdə və Böyük Hərəmi silsiləsinin cənub-şərq hissəsində psevdokarst sahələri şəklində müşahidə edilir. Dərinliyi 5–6 m, diametri 20–25 m-ə çatan və sonralar quyulara və şaxtalara keçən qıflar daha çox yayılmışdır.

Gil karstlarının delüvial tiplərində yeraltı dəhlizlər o qədər də səciyyəvi olmayıb, çox az yayılmışdır. Yeraltı formalar delüvinin qalınlığından asılı olub, 15–20 m-ə qədər dərində yerləşir. Bəzən yeraltı eroziya süxurların çatlılıq və aşınma dərəcəsindən asılı olaraq onun üst zonasını da əhatə edir. Belə hallarda gil karstlarının qarışıq tipləri yaranır.

Karstların terras tipləri terrasların qaşı boyunca yerləşib, məsaməli və müxtəlif növ örtük gillərinin yayıldığı sahələrdə inkişaf etmişdir. Bunların əmələ gəlməsində yeraltı eroziya bazisinin səviyyəsi əsas rol oynayır. Bu tip gil karstları bəzən dəniz terraslarında, gətirmə konusları və prolüvial - delüvial şleyflərin üzərində erozion kəsilişlər boyunca əmələ gələ bilir. Bunlar üçün qıfların, boşluqların və yeraltı keçidlərin çatlar boyunca xətt üzrə yerləşməsi səciyyəvidir.

Gil karstlarının palçıq vulkanı tipi morfoloji cəhətdən delüvlal tipə daha yaxındır. Onlar üzərində bitki örtüyü olmayan və çatları çox olan ən cavan palçıq vulkanı brekçiyalarında inkişaf edir. Qədim brekçiyalarda gil karstları çox az yayılıb ölçülərinin böyük olması ilə səciyyələnir.

Respublika ərazisində inkişaf etmiş bedlend relyef formalarına dair ilk məlumatları C.İ. Boqdanoviçin (1906), İ.S.Şukinin (1926) işlərində rast gəlinsə də onun daha geniş şərhi D.A.Liliyenberqin (1962), M.A.Müseyibovun (1963), B.Ə.Budaqovun (1967), N.Ş.Şirinovun (1973), M.A.Abbasovun, 1989 və X.K.Tanrıverdiyevin (1968, 1991) əsərlərində verilmişdir. Bedlend əsasən alçaq dağlıqda qismən də orta dağlıqda 1300 m-ə qədər yüksəklikdə inkihaf etmişdir. O, əsasən təbaşir və üçüncü dövrün qumlu - gilli və mergelli çöküntülərində, eyni zamanda üst Pliosen–Dördüncü dövrün gilli çaqıl daşlarında, piroklastik süxurlarında və palçıq vulkanı brekçiyalarında yayılmışdır.

Semiarid iqlim şəraitində uzun sürən quraq mövsümlərdə yumşaq çöküntülərin toplanması və leysan yağışlarla müşayiət olunan qısa və rütubətli mövsümun növbələşməsi, eləcə də bitki örtüyünün olmaması və ya seyrək olması, qumlu gilli və çatlı süxurların inkişaf etdiyi cənub səmtli dik yamaclar bedlendin əmələ gəlməsində mühüm rol oynayır.

Palçıq vulkanları konusunda bedlendi əmələ gətirən yarğanlar zirvədən ətəklərə doğru radial şəkildə uzanaraq maqmatik vulkanlardakı barrankoslara bənzəyir.

Delüvial və digər yumşaq süxurlarda bedlendlər dağətəyində və dik yamaclarboyunca yayılaraq ana süxurdakılara nisbətən daha sürətlə inkişaf edir.

Bedlendin inkişafı yeni və müasir tektonik hərəkətlərin intensivliyindən çox asılıdır. Tektonik hərəkətlərin zəiflədiyi dövrlərdə yarğanlarda dərinə eroziya zəifləyir, yamaclar və yarğanın dibi sıx bitki ilə örtülür və hamarlanma prosesləri gedir. Yamaclarda səthi yuyulma inkişaf edir və yuyulma materialları yarğanın dibində toplanır. Burada bəzi sahələrdə gil karstının inkişafı üçün şərait yaranır və səthi axın yeraltı axına keçir. Tektonik hərəkətlərin güclənməsi yarğanlarda dərinə eroziyanın intensivləşməsinə və yarğanların dibində ikinci yarğanın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Yarğanın dərinləşməsi nəticəsində onun yamacları intensiv yuyulur, meyillik artır və torpaq-bitki örtüyü deqradasiyaya uğrayır.

Axarsız çökəkliklər ən çox Abşeron yarımadasında və Qobustanın ona qonşu sahələrində yayılmışdır. Bəzi tədqiqatçılar (Valaroviç, 1909; Mirçink, 1921 və b.) bu çökəkliklərin ancaq deflyasiya prosesi nəticəsində əmələ gəldiyini söyləmişlər. Axarsız çökəkliklərin yayıldığı ərazilərdə apardığı tədqiqatlara əsaslanaraq N.Ş. Şirinov (1958,1965) onların əmələ gəlməsində deflyasiyanın rolunun həddən artıq şişirildiyini göstərmişdir. O, qeyd etmişdir ki, axarsız çökəkliklərin heç də hamısı hakim küləklərin istiqamətində uzanmayıb, geoloji strukturların uzanma istiqamətinə uyğun gəlir. Onların formalaşması bütün Dördüncü dövr ərzində getsədə, çox hissəsi iqlim şəraitinə və küləklərin rejiminə görə müasir dövrdən kəskin fərqlənən həmin dövrün ikinci yarısında əmələ gəlmişdir. Bu çökəkliklərdə Xəzərin Dördüncü dövrdə daha cavan transqressiyalarının abraziya izlərinə – üzərində nazik boz çöküntü örtüyü olan terras səviyyələrinə, abraziya pillərinə təsadüf edilir. Çökəkliklədə onların formalaşmasında müəyyən rol oynamış eroziya və suffoziya proseslərinin izlərinə də təsadüf edilir.

Yuxarıda deyilənlərə əsaslanaraq N.Ş.Şirinov qeyd edir ki, axarsız çökəkliklər qarışıq mənşəli olub, bir neçə amilin (tektonika, abraziya, eroziya və suffoziya) təsiri altında əmələ gəlmişdir. Deflyasiya prosesləri isə onların formalaşmasında müəyyən dərəcədə rol oynamışdır.

Bəzi çökəkliklərin mənşəinə və inkişafına göl-şorlaşma-deflyasiya prosesləri də təsir göstərmişdir. Onların dibində toplanmış narın çöküntülər isti vaxtlarda külək vasitəsilə sovrularaq çökəkliklərin dərinləşməsinə səbəb olur. Ümumiyyətlə belə çökəkliklər kiçik və dayaz olur. Abşeron yarımadasında inkişaf etmiş Əyriçalaşor, Corat, Kürdəxanı, Pirşağı və Şurəzar çökəkliklər qrupu bu tip çökəkliklərdir.

Karst və psevdokarst

Azərbaycan Respublikasının ərazisində karst və onun yaratdığı müxtəlif relyef formaları nisbətən az yayılmışdır ХХ əsrin 70-ciillərinə qədər ədəbiyyat məlumatlarına görə ümumi uzunluğu 800m olan 40-a qədər mağara məlum olmuşdur. 1969-1973-cü illərdə aparılmış tədqiqatlar nəticəsində ümumi uzunluğu 3905 m-ə çatan 200-dən çox karst boşluqları və yerüstü karst formaları öyrənilmişdir (Əyyubov, Əliyev, 1978). Bunlardan 120 karst mənşəli olub, ümumi uzunluğu 2370 m-ə çatır. Qalanı isə vulkanik süxurlarda və gillərdə əmələ gəlmişdir.

Respublikanın ərazisində asan həll olan süxurlar və onların çatlılıq dərəcəsi, yüksək rütubətli dağlıq relyef, karst sularının sirkulyasiyası və karst boşluqlarının açılmasına şərait yaradan ərazinin çay şəbəkəsi ilə dərin (200–2000 m) parçalanması, yeraltı suların toplanmasında bilavasitə iştirak edən torpaq-bitki örtüyünün və s. olması karst əmələgətirən əsas amillərdir.

Respublikanın ərazisində karst iki formada təzahür edir – yerüstü və yeraktı. Yerüstü formalar karrlar, nəlbəkivari çökəkliklər, şaxtalar, quyular, qıflar, uçqunlar və s. ibarət olub, nisbətən zəif inkişaf etmişdir. Onlar əsasən səthi və yamacları çılpaq olan alçaq dağlıq qurşaqda yayılmışdır.

Karstın yeraltı formaları mağaralardan ibarət olub, demək olar ki, bütün şaquli təbii landşaft qurşaqlarında inkişaf etmişdir. Onlat, əsasən, Böyük və Kiçik Qafqazın orta və alçaqdağlıq zonalarında inkişaf etmişdir. Karstların əmələ gəlməsi üçün əlverişli süxurlar əhəng daşlarından, onların dolomitləşmiş növlərindən, yura və təbaşir yaşlı mergellərdən ibarət olub, respublikanın ərazisində 6000 km2

 sahəni əhatə edir

Bunun 3700 km2

Böyük Qafqazın, 2000 km2Kiçik Qafqazın, 300 km2 isə Naxçıvan Muxtar Respublikasının payına düşür. Bunlardan cəmi 1000 km2 – i karstlaşma proseslərinə məruz qalmışdır ki, bunun da 20%-i Böyük Qafqazın, 70%-i Kiçik Qafqazın payına düşür (Əyubov, Əliyev, 1978).

Kiçik Qafqaza nisbətən Böyük Qafqazda karstın zəif inkişaf etməsi əsasən karstalaşan süxurların litoloji tərkibi ilə izah edilir. Beləki, əgər Kiçik Qafqazda karstlaşan süxurlar litoloji cəhətdən eyni tərkibli olması ilə səciyyələnirsə, Böyük Qafqazda onların tərkibində çoxlu miqdarda terrigen materiallar iştirak edir və tez-tez sementləşmiş çaqıldaşı, qumdaşı və gillərlə növbələşir. Bundan başqa Kiçik Qafqazda relyefin yayla xarakteri və süxurların çatlılıq dərəcəsi karstın yaxşı inkişaf etməsi üçün şərait yaradır.

Respublika daxilində məlum olan karstlardan ən böyükləri Füzuli rayonunda Azıx (200m), Şuşa rayonunda Xan mağarası (114m) və Qoxol (72m), Qazax rayonunda Avey (72m), Şamaxı rayonunda Xınıslı (65m), Qusar rayonunda Sudur (50m), Naxçıvan Muxtar Respublikasında Kilit (48m) və Xizəngi (40m), Quba rayonunda Xaşı (40m) mağaralardır.

Respublikanın ərazisində karstın iki-dağlıq və düzənlik sinifləri ayrılır. Karstın düzənlik sinfinə basdırılmış karstlar aid edilir ki, onların da əsasən Kür-Araz düzənliyinin sağ sahil hissəsində, Qanıx-Əyriçay dərəsində və Şərqi Arpa çayın aşağı axınında yayılması güman olunur.

Karstların dağlıq sinfinə örtüklü əhəng daşlarının karstlı, əhəng daşlı-dolomit karstı, çimlə örtülmüş əhəng daşlarının karstı (geniş yayılmış), çimlə örtülmüş əhəng daşları və brekçiyaların karstı, çimlə örtülmüş travertin karstı, çimlə tam örtülməmiş əhəng daşlarının karstı və çılpaq süxurların karstı aid edilir.

Formalaşması əsasən Abşeron əsri və sonrakı vaxtlara aid edilən karst mağaralarının yaşının təyin edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Karst mağaralarının yaşı əsasən onun giriş hissəsinin (çıxışının) çay terraslarının səviyyəsi ilə korrelyasiyasına, eləcə də mağaralar əmələ gələndən sonra erozion kəsilmənin dərinliyinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, bu da Kiçik Qafqazdakı mağaraları Eopleystosenə, Erkən Pleystosenə, Orta Pleystosenə və Holosenə aid etməyə imkan verir (Şirinov, 1993).

Respublikada mövcud karst mağaralarından istifadə etmək imkanları kifayət qədər genişdir. Xüsusilə kənd təsərrüfatı inkişaf etdirilən ərazilərdə, su anbarlarının tikintisində, su ilə təchiz olunmada, hidrotexniki qurğuların, yolların və s. tikintisində, eləcə də bir sıra elmi problemlərin həllində, relyefin inkişaf tarixinin bərpa edilməsində, Paleolit dövrü insanlarının qədim düşərgələrinin axtarışında və s. karst mağaralarının öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Alçaq temperaturlu karst sularından, bəzi yerlərdə onun bulaqlarından su ilə təminatda, suvarmada, irriqasiya və meliorasiyada istifadə edilə bilər.

Mineral və termal suların çıxdığı mağaralar (Xaşi, Qalaaltı və b.) istirahət yerləri təşkil etmək, müalicə-turizm şəbəkələrinin inkişaf etdirmək üçün qiymətli yerlərdir.

Arxeoloq alim M.Hüseynov tərəfindən Azıx mağarasından tapılmış ibtidai insanın çənə sümüyü, qismən məhv olmuş məməlilərin sümük qalıqları, çoxlu miqdarda daş alətlər, insanların mağarada yaşadığı vaxtı müəyyən etməyə, o dövrün palocoğrafi şəraitini bərpa etməyə və ayrı-ayrı mağaraların yaşını təyin etməyə imkan verir. Şuşa və Daşsalahlı mağaralarında tapılmış çoxlu miqdarda daş alətlər bu mağaraların qədimliyini sübut edir. Qalaaltı, Dağtumas, Oxçuçay, Xıram, Şamaxı, Sudur və Naxçıvan mağaralar qrupu arxeoloji cəhətdən böyük maraq doğurur. Eyni zamanda bu mağaralar özünün möcüzəli yeraltı dünyası ilə turistlər üçün ən maraqlı obyektlərdir. Təəssüflər olsun ki, hələ də bu mağaralar lazımı səviyyədə təbliğ olunmur və turistlər bu marağlı obyektlərdən zövq almaqdan məhrumdurlar. Hazırda mağaraların bir qismi erməni qəsbkarları tərəfindən zəbt olunmuş ərazilərdə yerləşir və bəzi məlumatlara görə mağaraları saxtalaşdırma yolu ilə “erməniləşdirməyə” cəhd edirlər.

Mağaraların inkişafı bəzən neqativ halların baş verməsinə səbəb olur. Məsələn: Ordubad rayonu ərazisində karstlaşan yamacın uçub tökülməsi dəmiryol nəqliyyatının hərəkətində çətinliklər yaratmışdır. Bəzi yerlərdə torpaq eroziyasının güclənməsinə, kənd təsərrüfatı üçün yararlı sahələrin azalmasına səbəb olmaqla kənd təsərrüfat istehsalına mənfi təsir göstərir.

Bəzi ərazilərdə inkişaf etmiş karstların yer səthində əmələ gətirdiyi uşqun qıfları malqara, bəzi yerlərdə isə kənd təsərrüfat texnikasından istifadə etmək üçün təhlükə yaradır.

Dağtumas kəndi yanında yamacda intensiv inkişaf etmiş karst, suffoziya və sürüşmə prosesləri yamacın çökməsinə və nəticədə kəndin yerinin dəyişdirilməsinə və güclü maliyyə xərclərinə səbəb olmuşdur.

Respublikanın ərazisində karst mənşəli mağaralardan başqa vulkanik süxurlarda klastokarst və gillərdə psevdokarst inkişaf etmiş mağaralar da yayılmışdır. Vulkanik süxurlarda mağaralar əsasən Kiçik Qafqazda, Naxçıvanda və Talışda inkişaf edib, genetik cəhətdən karst mağaralarından əsaslı surətdə fərqlənir. Bu mağaralar çox da böyük olmayıb (10–15 m-ə qədər), tərkibində allüvial-prolüvial, qum-çaqıldaş layları və linzaları olan vulkanik süxurlara suların mexaniki təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Respublikada 100-ə qədər bu tip mağara öyrənilmişdir. Burada çöküntülərin su vasitəsilə vulkanik süxurların içərisindən çıxaralması nəticəsində psevdokarst relyef formaları – uçqun qıfları, yeraltı dəhlizlər, təbii körpülər, kor yarğanlar və s. əmələ gəlir.

Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi silsilələrinin yamaclarında, Ceyrançöldə, Acınohur alçaq dağlığında, Qobustanda, Kür çökəkliyinin daxili qalxmalarında inkişaf etmiş gil karstları yarğan eroziyasının intensiv inkişafına, çox halda isə yamaclarda bedlendin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

İstinadlar

  1. Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.114 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).
  2. 1.Azərbaycan respublikasının coğrafiyası. I cild “Azərbaycanın fiziki coğrafiyası”.Baki, 2015, s.117 (E.K.Əlizadə, S.Ə.Tarixazər, X.K.Tanrıverdiyev, H.A.Xəlilov, A.S.Səfərov, V.A.Guluzadə, T.R.Qurbanov, Z.Ə.Həmidova).

Oktyabr 22, 2021
arid, denudasion, relyef, formaları, suffozion, çökmə, qıflarından, karstlarından, nəlbəkivari, qapalı, çökəkliklərdən, ibarət, olub, quru, semiarid, əlverişli, struktur, litoloji, quruluşa, malik, ərazilərdə, geniş, inkişaf, etmişdir, mündəricat, formaları, k. Arid denudasion relyef Arid denudasion relyef formalari suffozion cokme qiflarindan gil karstlarindan ve nelbekivari qapali cokekliklerden ibaret olub quru semiarid ve elverisli struktur litoloji qurulusa malik erazilerde genis inkisaf etmisdir Mundericat 1 Arid denudasion relyef formalari 2 Karst ve psevdokarst 3 Hemcinin bax 4 Xarici kecidler 5 IstinadlarArid denudasion relyef formalari RedakteArid denudasion relyef formalari suffozion cokme qiflarindan gil karstlarindan ve nelbekivari qapali cokekliklerden ibaret olub quru semiarid iqlime ve elverisli struktur litoloji qurlusa malik erazilerde genis inkisaf etmisdirSuffozion cokme qiflari terkibinde asan hell olunan minerallarin istirak etdiyi lyoss gillerinden teskil olunmus Kur Araz Naxcivan Sebaduzu Nevahi Ceyrancol cokekliklerinin yanlarinda ve Qusar Deveci ve Lenkeran Muganinin dagetyi hissesinde yayilmisdir Bu cur formalara suvarilmanin duzgun aparilmadigi bezi sahelerde de tesaduf edilir mes Gence Qazax duzenliyinin Kurboyu zonasinda oldugu kimi Elizade 2007 Tarixazer 1997 Gil karstlari ve onun formalari Cenub Serqi Qafqazin dageteyinde Abseron yarimadasinin qerb hissesinde Qobustanda Ceyrancol ve Acinohur alcaq dagliginda Hekeri cayinin asagi hissesinde Naxcivan cokekliyinde Lenkeran Muganinin dageteyi hissesinde ve Kur cokekliyinin daxili qalxmalarinda inkisaf etmisdir Gil karstlarinin emelegelme seraitinin onlarin morfoloji xususiyyetlerinin tehlili gosterir ki bu prosesde sularin eroziya mexaniki fealiyyeti muhum rol oynayir Sularin yeralti eroziyasi morfoloji cehetden klassik karsti xatirladan ancaq emelegelme mexanizmine gore ondan keskin ferqlenen formalar yaradir Suxurlarin litoloji terkibi ve catliliq xususiyyetleri gil karstlarinin morfologiyasina esasli tesir gosterir Bunlari esas goturerek D A Lilienberq 1955 ve N S Sirinov 1975 gil karstlarinin ana suxurlarda deluvial ve terras cokuntulerinde ve palciq vulkani brekciyalarinda inkisaf eden tiplerini ayirmislar Birinci tip gil karstlari ucun yeralti dehlizler vasitesi ile bir biri ile elaqedar olan quyular saxtalar cokme qiflar xarakterik olub Develidag Delikdas Dostubazi ve b erazilerde ve Boyuk Heremi silsilesinin cenub serq hissesinde psevdokarst saheleri seklinde musahide edilir Derinliyi 5 6 m diametri 20 25 m e catan ve sonralar quyulara ve saxtalara kecen qiflar daha cox yayilmisdir Gil karstlarinin deluvial tiplerinde yeralti dehlizler o qeder de seciyyevi olmayib cox az yayilmisdir Yeralti formalar deluvinin qalinligindan asili olub 15 20 m e qeder derinde yerlesir Bezen yeralti eroziya suxurlarin catliliq ve asinma derecesinden asili olaraq onun ust zonasini da ehate edir Bele hallarda gil karstlarinin qarisiq tipleri yaranir Karstlarin terras tipleri terraslarin qasi boyunca yerlesib mesameli ve muxtelif nov ortuk gillerinin yayildigi sahelerde inkisaf etmisdir Bunlarin emele gelmesinde yeralti eroziya bazisinin seviyyesi esas rol oynayir Bu tip gil karstlari bezen deniz terraslarinda getirme konuslari ve proluvial deluvial sleyflerin uzerinde erozion kesilisler boyunca emele gele bilir Bunlar ucun qiflarin bosluqlarin ve yeralti kecidlerin catlar boyunca xett uzre yerlesmesi seciyyevidir Gil karstlarinin palciq vulkani tipi morfoloji cehetden deluvlal tipe daha yaxindir Onlar uzerinde bitki ortuyu olmayan ve catlari cox olan en cavan palciq vulkani brekciyalarinda inkisaf edir Qedim brekciyalarda gil karstlari cox az yayilib olculerinin boyuk olmasi ile seciyyelenir Respublika erazisinde inkisaf etmis bedlend relyef formalarina dair ilk melumatlari C I Boqdanovicin 1906 I S Sukinin 1926 islerinde rast gelinse de onun daha genis serhi D A Liliyenberqin 1962 M A Museyibovun 1963 B E Budaqovun 1967 N S Sirinovun 1973 M A Abbasovun 1989 ve X K Tanriverdiyevin 1968 1991 eserlerinde verilmisdir Bedlend esasen alcaq dagliqda qismen de orta dagliqda 1300 m e qeder yukseklikde inkihaf etmisdir O esasen tebasir ve ucuncu dovrun qumlu gilli ve mergelli cokuntulerinde eyni zamanda ust Pliosen Dorduncu dovrun gilli caqil daslarinda piroklastik suxurlarinda ve palciq vulkani brekciyalarinda yayilmisdir Semiarid iqlim seraitinde uzun suren quraq movsumlerde yumsaq cokuntulerin toplanmasi ve leysan yagislarla musayiet olunan qisa ve rutubetli movsumun novbelesmesi elece de bitki ortuyunun olmamasi ve ya seyrek olmasi qumlu gilli ve catli suxurlarin inkisaf etdiyi cenub semtli dik yamaclar bedlendin emele gelmesinde muhum rol oynayir Palciq vulkanlari konusunda bedlendi emele getiren yarganlar zirveden eteklere dogru radial sekilde uzanaraq maqmatik vulkanlardaki barrankoslara benzeyir Deluvial ve diger yumsaq suxurlarda bedlendler dageteyinde ve dik yamaclarboyunca yayilaraq ana suxurdakilara nisbeten daha suretle inkisaf edir Bedlendin inkisafi yeni ve muasir tektonik hereketlerin intensivliyinden cox asilidir Tektonik hereketlerin zeiflediyi dovrlerde yarganlarda derine eroziya zeifleyir yamaclar ve yarganin dibi six bitki ile ortulur ve hamarlanma prosesleri gedir Yamaclarda sethi yuyulma inkisaf edir ve yuyulma materiallari yarganin dibinde toplanir Burada bezi sahelerde gil karstinin inkisafi ucun serait yaranir ve sethi axin yeralti axina kecir Tektonik hereketlerin guclenmesi yarganlarda derine eroziyanin intensivlesmesine ve yarganlarin dibinde ikinci yarganin emele gelmesine sebeb olur Yarganin derinlesmesi neticesinde onun yamaclari intensiv yuyulur meyillik artir ve torpaq bitki ortuyu deqradasiyaya ugrayir Axarsiz cokeklikler en cox Abseron yarimadasinda ve Qobustanin ona qonsu sahelerinde yayilmisdir Bezi tedqiqatcilar Valarovic 1909 Mircink 1921 ve b bu cokekliklerin ancaq deflyasiya prosesi neticesinde emele geldiyini soylemisler Axarsiz cokekliklerin yayildigi erazilerde apardigi tedqiqatlara esaslanaraq N S Sirinov 1958 1965 onlarin emele gelmesinde deflyasiyanin rolunun hedden artiq sisirildiyini gostermisdir O qeyd etmisdir ki axarsiz cokekliklerin hec de hamisi hakim kuleklerin istiqametinde uzanmayib geoloji strukturlarin uzanma istiqametine uygun gelir Onlarin formalasmasi butun Dorduncu dovr erzinde getsede cox hissesi iqlim seraitine ve kuleklerin rejimine gore muasir dovrden keskin ferqlenen hemin dovrun ikinci yarisinda emele gelmisdir Bu cokekliklerde Xezerin Dorduncu dovrde daha cavan transqressiyalarinin abraziya izlerine uzerinde nazik boz cokuntu ortuyu olan terras seviyyelerine abraziya pillerine tesaduf edilir Cokekliklede onlarin formalasmasinda mueyyen rol oynamis eroziya ve suffoziya proseslerinin izlerine de tesaduf edilir Yuxarida deyilenlere esaslanaraq N S Sirinov qeyd edir ki axarsiz cokeklikler qarisiq menseli olub bir nece amilin tektonika abraziya eroziya ve suffoziya tesiri altinda emele gelmisdir Deflyasiya prosesleri ise onlarin formalasmasinda mueyyen derecede rol oynamisdir Bezi cokekliklerin menseine ve inkisafina gol sorlasma deflyasiya prosesleri de tesir gostermisdir Onlarin dibinde toplanmis narin cokuntuler isti vaxtlarda kulek vasitesile sovrularaq cokekliklerin derinlesmesine sebeb olur Umumiyyetle bele cokeklikler kicik ve dayaz olur Abseron yarimadasinda inkisaf etmis Eyricalasor Corat Kurdexani Pirsagi ve Surezar cokeklikler qrupu bu tip cokekliklerdir 1 Karst ve psevdokarst RedakteAzerbaycan Respublikasinin erazisinde karst ve onun yaratdigi muxtelif relyef formalari nisbeten az yayilmisdir HH esrin 70 ciillerine qeder edebiyyat melumatlarina gore umumi uzunlugu 800m olan 40 a qeder magara melum olmusdur 1969 1973 cu illerde aparilmis tedqiqatlar neticesinde umumi uzunlugu 3905 m e catan 200 den cox karst bosluqlari ve yerustu karst formalari oyrenilmisdir Eyyubov Eliyev 1978 Bunlardan 120 karst menseli olub umumi uzunlugu 2370 m e catir Qalani ise vulkanik suxurlarda ve gillerde emele gelmisdir Respublikanin erazisinde asan hell olan suxurlar ve onlarin catliliq derecesi yuksek rutubetli dagliq relyef karst sularinin sirkulyasiyasi ve karst bosluqlarinin acilmasina serait yaradan erazinin cay sebekesi ile derin 200 2000 m parcalanmasi yeralti sularin toplanmasinda bilavasite istirak eden torpaq bitki ortuyunun ve s olmasi karst emelegetiren esas amillerdir Respublikanin erazisinde karst iki formada tezahur edir yerustu ve yerakti Yerustu formalar karrlar nelbekivari cokeklikler saxtalar quyular qiflar ucqunlar ve s ibaret olub nisbeten zeif inkisaf etmisdir Onlar esasen sethi ve yamaclari cilpaq olan alcaq dagliq qursaqda yayilmisdir Karstin yeralti formalari magaralardan ibaret olub demek olar ki butun saquli tebii landsaft qursaqlarinda inkisaf etmisdir Onlat esasen Boyuk ve Kicik Qafqazin orta ve alcaqdagliq zonalarinda inkisaf etmisdir Karstlarin emele gelmesi ucun elverisli suxurlar eheng daslarindan onlarin dolomitlesmis novlerinden yura ve tebasir yasli mergellerden ibaret olub respublikanin erazisinde 6000 km2 saheni ehate edir Bunun 3700 km2 Boyuk Qafqazin 2000 km2Kicik Qafqazin 300 km2 ise Naxcivan Muxtar Respublikasinin payina dusur Bunlardan cemi 1000 km2 i karstlasma proseslerine meruz qalmisdir ki bunun da 20 i Boyuk Qafqazin 70 i Kicik Qafqazin payina dusur Eyubov Eliyev 1978 Kicik Qafqaza nisbeten Boyuk Qafqazda karstin zeif inkisaf etmesi esasen karstalasan suxurlarin litoloji terkibi ile izah edilir Beleki eger Kicik Qafqazda karstlasan suxurlar litoloji cehetden eyni terkibli olmasi ile seciyyelenirse Boyuk Qafqazda onlarin terkibinde coxlu miqdarda terrigen materiallar istirak edir ve tez tez sementlesmis caqildasi qumdasi ve gillerle novbelesir Bundan basqa Kicik Qafqazda relyefin yayla xarakteri ve suxurlarin catliliq derecesi karstin yaxsi inkisaf etmesi ucun serait yaradir Respublika daxilinde melum olan karstlardan en boyukleri Fuzuli rayonunda Azix 200m Susa rayonunda Xan magarasi 114m ve Qoxol 72m Qazax rayonunda Avey 72m Samaxi rayonunda Xinisli 65m Qusar rayonunda Sudur 50m Naxcivan Muxtar Respublikasinda Kilit 48m ve Xizengi 40m Quba rayonunda Xasi 40m magaralardir Respublikanin erazisinde karstin iki dagliq ve duzenlik sinifleri ayrilir Karstin duzenlik sinfine basdirilmis karstlar aid edilir ki onlarin da esasen Kur Araz duzenliyinin sag sahil hissesinde Qanix Eyricay deresinde ve Serqi Arpa cayin asagi axininda yayilmasi guman olunur Karstlarin dagliq sinfine ortuklu eheng daslarinin karstli eheng dasli dolomit karsti cimle ortulmus eheng daslarinin karsti genis yayilmis cimle ortulmus eheng daslari ve brekciyalarin karsti cimle ortulmus travertin karsti cimle tam ortulmemis eheng daslarinin karsti ve cilpaq suxurlarin karsti aid edilir Formalasmasi esasen Abseron esri ve sonraki vaxtlara aid edilen karst magaralarinin yasinin teyin edilmesinin boyuk ehemiyyeti vardir Karst magaralarinin yasi esasen onun giris hissesinin cixisinin cay terraslarinin seviyyesi ile korrelyasiyasina elece de magaralar emele gelenden sonra erozion kesilmenin derinliyine esasen mueyyen edilmisdir ki bu da Kicik Qafqazdaki magaralari Eopleystosene Erken Pleystosene Orta Pleystosene ve Holosene aid etmeye imkan verir Sirinov 1993 Respublikada movcud karst magaralarindan istifade etmek imkanlari kifayet qeder genisdir Xususile kend teserrufati inkisaf etdirilen erazilerde su anbarlarinin tikintisinde su ile techiz olunmada hidrotexniki qurgularin yollarin ve s tikintisinde elece de bir sira elmi problemlerin hellinde relyefin inkisaf tarixinin berpa edilmesinde Paleolit dovru insanlarinin qedim dusergelerinin axtarisinda ve s karst magaralarinin oyrenilmesinin boyuk ehemiyyeti vardir Alcaq temperaturlu karst sularindan bezi yerlerde onun bulaqlarindan su ile teminatda suvarmada irriqasiya ve meliorasiyada istifade edile biler Mineral ve termal sularin cixdigi magaralar Xasi Qalaalti ve b istirahet yerleri teskil etmek mualice turizm sebekelerinin inkisaf etdirmek ucun qiymetli yerlerdir Arxeoloq alim M Huseynov terefinden Azix magarasindan tapilmis ibtidai insanin cene sumuyu qismen mehv olmus memelilerin sumuk qaliqlari coxlu miqdarda das aletler insanlarin magarada yasadigi vaxti mueyyen etmeye o dovrun palocografi seraitini berpa etmeye ve ayri ayri magaralarin yasini teyin etmeye imkan verir Susa ve Dassalahli magaralarinda tapilmis coxlu miqdarda das aletler bu magaralarin qedimliyini subut edir Qalaalti Dagtumas Oxcucay Xiram Samaxi Sudur ve Naxcivan magaralar qrupu arxeoloji cehetden boyuk maraq dogurur Eyni zamanda bu magaralar ozunun mocuzeli yeralti dunyasi ile turistler ucun en maraqli obyektlerdir Teessufler olsun ki hele de bu magaralar lazimi seviyyede teblig olunmur ve turistler bu maragli obyektlerden zovq almaqdan mehrumdurlar Hazirda magaralarin bir qismi ermeni qesbkarlari terefinden zebt olunmus erazilerde yerlesir ve bezi melumatlara gore magaralari saxtalasdirma yolu ile ermenilesdirmeye cehd edirler Magaralarin inkisafi bezen neqativ hallarin bas vermesine sebeb olur Meselen Ordubad rayonu erazisinde karstlasan yamacin ucub tokulmesi demiryol neqliyyatinin hereketinde cetinlikler yaratmisdir Bezi yerlerde torpaq eroziyasinin guclenmesine kend teserrufati ucun yararli sahelerin azalmasina sebeb olmaqla kend teserrufat istehsalina menfi tesir gosterir Bezi erazilerde inkisaf etmis karstlarin yer sethinde emele getirdiyi usqun qiflari malqara bezi yerlerde ise kend teserrufat texnikasindan istifade etmek ucun tehluke yaradir Dagtumas kendi yaninda yamacda intensiv inkisaf etmis karst suffoziya ve surusme prosesleri yamacin cokmesine ve neticede kendin yerinin deyisdirilmesine ve guclu maliyye xerclerine sebeb olmusdur Respublikanin erazisinde karst menseli magaralardan basqa vulkanik suxurlarda klastokarst ve gillerde psevdokarst inkisaf etmis magaralar da yayilmisdir Vulkanik suxurlarda magaralar esasen Kicik Qafqazda Naxcivanda ve Talisda inkisaf edib genetik cehetden karst magaralarindan esasli suretde ferqlenir Bu magaralar cox da boyuk olmayib 10 15 m e qeder terkibinde alluvial proluvial qum caqildas laylari ve linzalari olan vulkanik suxurlara sularin mexaniki tesiri neticesinde emele gelir Respublikada 100 e qeder bu tip magara oyrenilmisdir Burada cokuntulerin su vasitesile vulkanik suxurlarin icerisinden cixaralmasi neticesinde psevdokarst relyef formalari ucqun qiflari yeralti dehlizler tebii korpuler kor yarganlar ve s emele gelir Boyuk ve Kicik Qafqazin dageteyi silsilelerinin yamaclarinda Ceyrancolde Acinohur alcaq dagliginda Qobustanda Kur cokekliyinin daxili qalxmalarinda inkisaf etmis gil karstlari yargan eroziyasinin intensiv inkisafina cox halda ise yamaclarda bedlendin emele gelmesine sebeb olur 2 Hemcinin bax RedakteRelyef Eol relyef formalari Qravitasion relyef formasiXarici kecidler Redaktehttps www azleks az online dictionary s 7 amp page 9Istinadlar Redakte Azerbaycan respublikasinin cografiyasi I cild Azerbaycanin fiziki cografiyasi Baki 2015 s 114 E K Elizade S E Tarixazer X K Tanriverdiyev H A Xelilov A S Seferov V A Guluzade T R Qurbanov Z E Hemidova 1 Azerbaycan respublikasinin cografiyasi I cild Azerbaycanin fiziki cografiyasi Baki 2015 s 117 E K Elizade S E Tarixazer X K Tanriverdiyev H A Xelilov A S Seferov V A Guluzade T R Qurbanov Z E Hemidova Menbe https az wikipedia org w index php title Arid denudasion relyef amp oldid 5190689, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.