Andrenin Arktika ekspedisiyası
Andrenin Arktik şar ekspedisiyası — 1897-ci ildə ekspedisiyada iştirak edən hər üç tədqiqatçının ölümünə səbəb olan ekspedisiya, Şimal qütbünə çatmaq cəhdi. İlk isveç hava şarı idarəçisi S. A. Andre, Svalbarddan birbaşa şimal qütbünün üzərindən keçərək Rusiya və ya Kanadaya hidrogen hava şarı ilə yola çıxmağı təklif etdi. Təklif Şimal qütbü uğrunda yarışda geridə qalmış İsveç xalqı tərəfindən vətənpərvər coşğunluqla qarşılandı.
Andre hava şarı ilə ekspedisiya planı ilə əlaqəli təhlükələrin bir çox erkən əlamətlərinə məhəl qoymadı. Təhlükəsiz səyahət üçün hava şarını müəyyən dərəcədə idarə edə bilmək zəruri idi. Andrenin icad etdiyi kəndir sükan texnikasının effektsiz olduğu ilə əlaqəli bir çox dəlil var idi. Ekspedisiyanın taleyi bu kəndirlərdən asılı idi. Ən pisi isə Örnen (Qartal) adlı bu qütb şarı heç sınanmadan Parisdəki istehsalçısından birbaşa Svalbarda gətirildi. Ölçmələr hava şarının gözləniləndən daha çox sızdığını göstərsə də, Andre bu həyəcanlı şərhləri görməməzlikdən gəlir. Ekspedsiyanın müasir tələbələrinin əksəriyyəti Andrenin nikbinliyini, texnologiyanın gücünə inamını və təbiət qanunlarına etinasızlıqla yanaşmasının özünün və iki yoldaşı Nils Strindberg və Knut Frenkelinin ölümünə səbəb olan əsas hadisələr kimi görürlər.
1897-ci ilin iyul ayında Andre, Strindberq və Frenkelin Svalbarddan ayrıldıqdan sonra hava şarı sürətlə hidrogen itirir və 2 gün sonra dəniz buzuna dəyərək qəzaya uğrayır. Hər üç tədqiqatçı heç bir zədə almır və səfərin çətin olacağını anlayır. Onlar bu səfər üçün lazımı qədər yaxşı hazırlaşmamış, geyimləri və təchizatlanmaları yetərsiz olmuşdur. Oktyabr ayında qrup Svalbarddakı tərk edilmiş Ağ adada (Şpitsbergen) əldən düşürlər və buradaca ölürlər. 33 il Andre ekspedisiyasının taleyi həll olunmamış, müəmmalı məsələlərdən biri olaraq qalmışdır. Daha sonra isə ekspedisiyanın son düşərgəsinin 1930-cu ildə təsadüfən tapılması İsveç mediasında sensasiya yaratdı.
Andrenin əsas motivləri qütb bölgələrinin kəşfinin kişilik və vətənpərvərliyi sübut etmək üçün zəmin olaraq görməsi idi. Ən erkən nümunələrdən biri Per Olof Sundmanın hekayələşdirilmiş və 1967-ci ildə ən çox satan roman olan Qartal Uçuşu kitabında Andreni onun sponsorları və media qarşısında zəif və gülünc kimi göstərməsidir. Müasir yazarların Andrenin iki gənc yoldaşının həyatını faktiki olaraq itirilməsində günahkar olması ilə əlaqədar çıxardığı hökm, onun İsveç millətçi şücaətinin qurbanı olaraq görülməsindən asılı olaraq 20-ci əsrin əvvəllərində dəyişdi.
Hadisənin təfərrüatları
Andrenin planı
19-cu əsrin ikinci yarısı "Arktikanın kəşfində qəhrəmanlıq dövrü" adlandırılırdı. Yaşamaq üçün çətin və təhlükəli olan Arktika və Antarktika bölgələri öz ekologiyaları və mədəniyyətləri ilə yox texnoloji bacarıq və cəsarətlə fəth ediləcək çətin torpaqlar kimi dövrün insanlarını cəzb edirdi. Salomon Avqust Andre də bu coşğunu paylaşdı və hidrogenli hava şarını küləyin köməyi ilə Svalbarddan Şimal Buzlu okeana, Berinq boğazına qədər hərəkət etdirməyi, Alyaska, Kanada və ya Rusiyaya getməyi və yolda Şimal qütbünün yaxınlığından, hətta tam üstündən geçməyi təklif etdi. Hava şarı ilə uçma ehtirası olan Andre Stokholmdakı patent idarəsində mühəndis idi.
1893-cü ildə öz hava şarı olan "Svea"nı aldı və Göteborqdan və ya Stokholmdan başlayaraq 1500 km (930 mil) məsafəni qət edərək doqquz səyahət etdi. Hakim qərb küləkləri zamanı Svea şarının onu nəzarətsiz şəkildə Baltik dənizindən çıxartmaq, təhlükəli şəkildə suyun səthi üzərində uçuş eləməyə məcbur etmək və Stokholm arxipelaqındakı qayalıq adacıqlara çırpmaq kimi tendensiyası var idi.
O, bir dəfə Baltik dənizindən Finlyandiyaya qədər səyahət etdi. Ən uzun səyahəti Göteborqun qərbindən, İsveçin eni boyunca və Baltik dənizinin üstündən keçərək Qotlanda qədər davam etmişdir. Bir mayak gördü və Eland sahillərinə vurulan dalğa səslərini eşitsə də, qurudan keçib gölləri gördüyünə inandı.
Bir neçə Svea uçuşu zamanı Andre inkişaf etdirdiyi və Şimal qütbü ekspedisiyası zamanı istifadə etmək istədiyi kəndir ilə sükanı idarəetmə texnikasını sınaqdan keçirdi. Balon səbətindən asılan və uzunluğunun bir hissəsi yerə dəyən kəndirlər, yüngül hava gəmilərinin küləklə eyni sürətlə hərəkət etməsinə, yelkənləri sükan arxasında idarə etməni daha rahat etmək üçün hazırlanmışdır. İplərin sürtünməsi şarın yelkənlərin təsir göstərəcəyi nöqtəyə qədər yavaşlatılması üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bundan başqa iplər hava şarının öz oxu ətrafında fırlanmasına xidmət göstərirdi. Andre bu texnika ilə hava şarını küləyin istiqamətindən on dərəcə uzaqlaşmağı bacardığını bildirdi və ya belə olmasa da böyük ehtimal belə olduğunu güman edirdi.
Bu fikir müasir hava şarı mühəndisləri tərəfindən rədd edilir; "İsveç Şar Assosiasiyası" Andrenin küləkdən yayına biləcəyi inancının səhv olduğunu, dəyişkən küləklər və gözlə görməyin çətin olduğu mühitdə təcrübəsiz və həvəsli olduğuna görə aldandığını iddia edir. Sürüşmə, düşmə və ya yerə dəyməməyə meylli olmaqla yanaşı, təsirsiz olduğuna görə heç bir müasir mütəxəssis tərəfindən bu sükan texnikası faydalı hesab edilmir.
Tanıdılması və vəsait toplanması
İsveç xalqının Arktika ambisiyaları 19-cu əsrin sonlarında hələ də gerçəkləşməmişdi, qonşu və siyasi tabe olan Norveç isə Frityof Nansen kimi pionerlər vasitəsilə Arktikanı kəşf edərək dünya liderinə çevrilmişdi. İsveçin siyasi və elmi elitası İsveçin Skandinaviya ölkələri arasında liderliyi ələ almasını görməyə can atdı və inandırıcı natiq olan Andrenin fikirləri xalq tərəfindən dəstəkləndi və ekspedisiya üçün asanlıqla maliyyə dəstəyi tapdı. 1895-ci ildə İsveç Kral Elmlər Akademiyasında baş tutan mühazirədə Andre coğrafiyaşünas və meteoroloq dinləyiciləri heyrətləndirdi;bir qütb kəşfiyyatı şarının dörd şərti yerinə yetirməli olduğunu izah etdi:
- Üç nəfəri və onların bütün elmi avadanlıqlarını, aerofotoşəkil üçün yüksək səviyyəli kameraları, dörd ay müddətində hazırlanan təminatları və ümumilikdə 3000 kiloqram (6600 funt) balastı daşımaq üçün kifayət qədər qaldırıcı gücü olmalıdır.
- 30 gün ərzində havada qalacaq qədər qazı olmalıdır.
- Hidrogen qazı Arktikanın başlanğıcında hazırlanmalı və balon doldurulmalıdır.
- Ən azı bir qədər idarə edilə bilən olmalıdır.
Andre bu tələblərin asanlıqla yerinə yetirilə biləcəyinə aid nikbin bir hesabat verdi. Fransada daha böyük və hava keçirməyən şarlar istehsal olunduğunu iddia etdi. Bəzi fransız şarları heç hava keçirmədən 1 ildən çox hidrogenlə dolu qalmışdı. Hidrogen isə hava şarını işə salma yerində mobil hidrogen istehsal bölmələrinin köməyi ilə asanlıqla doldurula bilərdi;sükan üçün Svea ilə apardığı eksperimentlərə istinad edərək, küləyin istiqamətindən 27 dərəcə qədər yayınmanın müntəzəm olaraq əldə edilə biləcəyini qeyd etdi.
Andre dinləyiciləri Arktikada yay havasının hava şarı ilə uçmaq üçün əlverişli olduğuna inandırdı. Qütb gündüzü müşahidələrə imkan verir, tələb olunan səyahət vaxtını iki dəfə azaldırdı. Nə də gecənin soyuqluğu şarın havada qalmasına mənfi təsir göstərməzdi. Kəndirli sükan texnikası xüsusilə "sürtünmə dərəcəsi az və bitki örtüyü olmayan" buzdan ibarət olan bölgələr üçün yaxşı uyğunlaşdırılmışdır. Andre ərazidəki minimal yağış balonun ağırlığını artıraraq yerə düşməsi üçün heç bir təhlükə yaratmadığını bildirdi. Bir az yağış və ya qar yağacağı halda isə Andre sıfırdan yuxarı temperaturda yağışların əriyəcəyini və sıfırdan aşağı temperaturda yağışların hava şarı istiqamətində əsməyəcəyini, çünki şar küləkdən daha yavaş gedəcəyini iddia etdi.
Dinləyicilər bu dəlillərlə razılaşdılar. Amma, onlar Arktikanın yay fırtınalarından, dumanlardan, yüksək rütubətdən və buzların əmələ gəlməsi təhlükəsindən xəbərdar deyildilər. Akademiya Andrenin hesabladığı 130,800 isveç kronluq xərci, bugünkü pulla 1 milyona yaxın ABŞ dollarını, ödəməyi qəbul etdi. Hava şarı üçün isə təxminən 36,000 kron xərcləndi. Akademiya bu xərcləri ödəməyi qəbul etdikdən sonra, Kral II Oskar və dinamit maqnatı Alfred Nobel şəxsən 30.000 krona verərək öz dəstəklərini göstərdilər.
Layihəyə həm də çox böyük beynəlxalq maraq var idi. Xüsusilə, Avropada və Amerikada qəzet oxuyan kütlə, müasir müəllif Jül Vernin kitabları kimi müasir və elmi görünən bu layihəyə maraq göstərirdi. Mətbuat tədqiqatçıların ölümündən tutmuş hava şarının Paris mütəxəssisləri və İsveç alimləri tərəfindən planlaşdırdığı kimi, Şimal qütbünə təhlükəsiz və rahat uçacağına qədər geniş proqnozlarla insanlarda maraq oyatdı. Bu barədə Providence jurnalı yazdı: "İndiki dövrdə hava gəmilərinin və ya nəqliyyat vasitələrinin strukturu keçmişə nəzərən çox inkişaf edib və parisli ekspertlər və Andreyə dəstək verən isveçli alimlər davamlı uçuş məsələsini diqqətli rəhbərliyi və onu təmin edən elementlərin özləri tərəfindən şarın hava qütbünə daxil olmasını təmin etməsi və şarın xüsusiyyətləri ilə həll edəcəklər."
Mütəxəssislərə və elmə inam polpulyar mətbuatda çox yayılmışdı, lakin beynəlxalq diqqət ilə ilk dəfə daha detallı tənqid də gəldi. Andre İsveçin ilk hava şarı mütəxəssisi olduğu üçün xalq arasında heç kim onun ağırlıq qüvvəsi haqqında olan biliyini və ya ipləri necə hərəkət elətdirməsi ilə bağlı tənqid edə biləcək məlumata sahib deyil idi; ancaq, həm Fransa, həm Almanyada uzun illərdir hava şarı sürən mütəxəssislər var idi və bu təcrübəli şəxslər Andrenin texnikasına olan şübhələrini dilə gətirdilər.
Ancaq, Svea-nın tərsliklərində olduğu kimi, bütün etirazlar Andrenin optimizmini azalda bilmədi.
Milli və beynəlxalq KİV-lərin maraqla izlədiyi Andre dünyada hava şarlarının paytaxtı hesab olunan Parisdə tanınmış aeronavt və hava şarı istehsalçısı Henri Laçambr ilə danışıqlara başladı və Henrinin emalatxanasından 20.5 metr (67 fut) diametrli laklanmış, üç qatlı ipək balonu sifariş etdi. Əvvəllər Le Pole Nord adlanan şarın adı Örnen (Qartal) olaraq dəyişdirildi. Çox asanlıqla alovlanan hidrogenə görə səbətin özündə nəsə bişirmək olmazdı. Andrenin bir dostu tərəfindən hazırlanmış, heyətdən səkkiz metr (26 fut) aşağıya yellənə bilən və səbətdən etibarlı məsafədə yandırıla bilən modifikasiya edilmiş primus sobası bu problemi həll etdi. Xüsusi hazırlanmış sobaya müəyyən bucaq altında yapışdırılmış güzgü ekspedisiyyaçıların sobanın yanıb-yanmadığını müvəffəqiyyətlə müəyyənləşdirməsinə imkan verdi.
Birinci ekspedisiya
1896-cı ildə şarı işə salmaq üçün Andreyə kömək etmək istəyən çox sayda könüllü var idi. 1882–1883-cü illərdə Spitsbergenin geofiziki ekspedisiyasına başçılıq etmiş təcrübəli Arktika meteoroloq tədqiqatçısı və əvvəllər onun müdiri olan Nils Qustaf Ekholmu, fizika və kimya sahəsində araşdırmalar aparan Nils Strindbergi seçdi. Ekspedisiyanın əsas elmi məqsədi aerofotoşəkillər vasitəsilə ərazininin xəritəsini çəkmək idi və Strindberg həm sədaqətli, həvəskar fotoqraf olması ilə yanaşı, həm də yüksək səviyyəli kameraların bacarıqlı konstruktoru idi.
Heyət elmi və texniki bacarıqlara sahib güclü komanda idi. Lakin hər hansı bir fiziki şücaətin lazım olduğu vəziyyətdə və ya ekstremal şəraitdə yaşamaq üçün təlimatlı deyildilər. Ekspedisiyaçılardan yalnız Strindberg cavan idi. Andre hava şarının səbətində oturaq bir səyahət edəcəyini düşünürdü. Komandanın həyatda qalma bacarıqları siyahısında çox aşağı idi və bu bacarıqlardan istifadə etməyi düşünmürdü.
Müasir yazıçıların hamısı Andrenin Şimal Qütb sxeminin qeyri-real olduğunu qəbul edirdilər. Andre getmək istədiyi istiqamətdə daha çox və ya daha az əsən küləklərə, kəndir mühərrik texnikası ilə istiqamətini düzəldə biləcəyinə, şarın 30 gün havada qala bilməsi üçün möhkəm bağlandığına və hava şarının kütləsini və ya havasını azalda biləcək hər hansısa bir meyarın olmayacağına arxalanırdı.
1896-cı il cəhdində şimaldan Danimarka adasındakı balon anbarına doğru əsən külək onun nikbinliyini alt-üst etdi və ekspedisiya təxirə salındı. İndi məlumdur ki, Danimarka adasında şimal küləkləri gözlənilir; buna baxmayaraq, 19-cu əsrin sonlarında Arktikada hava axını və yağıntılar haqqında məlumatlar yalnız mübahisəli akademik fərziyyələr şəklində mövcud idi. Hətta Arktika iqlim tədqiqatçısı olan Ekholm Andrenin küləyin hara aparacağı ehtimalı nəzəriyyəsinə heç bir etirazı yox idi. Sadəcə, müşahidə məlumatları mövcud deyildi.
Digər tərəfdən, Ekholm öz ölçmlərinə əsasən, şarın hidrogen saxlamaq qabiliyyətinə şübhə ilə yanaşırdı. O, hidrogen doldurma və şarın içinə hava vurulduğu zaman ərzində şarın havada süzülə bilmə qüvvəti yoxlanılarkən çox hava sızdırdığı üçün qütbə və ya Rusiya və ya Kanadaya çata bilməyəcəklərinə inandı. Ən pis sızma tikişlər boyunca təxminən səkkiz milyon kiçik tikişindən gəldi, halbuki 3 qat ipəkdən hazırlanmış balonun hava sızdıracağına inanılmırdı.
Şar hər gün 68 kiloqram (150 funt) qaldırma gücünü itirirdi. Ekholm şarın özünün də ağır yükünü nəzərə alaraq 30 yox, ən çox 17 gün havada qala biləcəklərini təxmin etdi. Evə getmək vaxtı gələndə Ekholm Andreni daha güclü, daha yaxşı möhürlənmiş bir şar alınmadığı təqdirdə, 1897-cu ilin yay üçün planlaşdırılan növbəti cəhddə iştirak etməyəcəyi barədə xəbərdar etdi. Andre Ekholmun tənqidləri ilə razılaşmadı və müqavimət göstərdi. Qayıq ilə Svalbarddan geri qayıdarkən Ekholm hidrogen zavodunun baş mühəndisindən onun ölçmələrində gördüyü bəzi anomaliyaların izahını öyrəndi. Andre vaxtaşırı gizli şəkildə balona əlavə hidrogen doldurulmasını əmr edirdi. Andrenin bu cür özünü məhv etməyə çalışan davranışları hələ də məlum deyil.
Bir neçə müasir yazıçı Sundmanın Qartal Uçuşu adlı (1967) yarı sənədli romanındakı Andrenin portretini izlədikdən sonra, Andenin öz müvəffəqiyyətli maliyyələşdirmə kampaniyasının əsirinə çevrildiyini fərz etdi. Sponsorlar və KİV-lər hər gecikməni izləyərək və hər uğursuzluq barədə məlumat verdilər və nəticələrə görə səs-küy qaldırdılar. Andre Strindberg və Ekholm Stokholm və Göteborqda izdiham tərəfindən qarşılandı və artıq bütün gözləntilər Danimarka adasında cənub küləklərini gözləməklə nəticəsiz qaldı.
Sundman Andrenin külək istiqamətində hökmranlıq edə bilmədiyini və eyni zamanda hava şarını sifariş edərkən səhv hesablamalar apardığına görə mətbuatla üzləşə bilmədiyini irəli sürür və səhvini düzəltmək istədiyi üçün yeni hava şarı tələb edir.
1896-cı ildə ilk cəhdin uğursuz olmasından sonra insanların 1897-ci ildəki ikinci cəhd üçün ekspedisiyaya qoşulmaq həvəsi azaldı. Ekholm ikinci cəhddə iştirak etməyəcəyini bildirdi. Andre namizədlərdən 27 yaşındakı mühəndis Knut Frenkeli Ekholmun yerinə seçdi. Frenkel İsveçin şimalından gələn bir mühəndis olmaqla yanaşı, uzun dağ səyahətlərini sevən idmançı idi. Ekholmun əvəzinə meteoroloji müşahidələrini aparmaq üçün xüsusi olaraq heyətə salındı. Ekholmun nəzəri və elmi biliklərinin az olmasına baxmayaraq, bu vəzifəni ustalıqla idarə edirdi. Onun meteoroloji jurnalı tədqiqatçılara üç ekspedisiyaçının son aylardakı hərəkətlərini nəzərə çarpacaq dərəcədə dəqiqliklə təxmin etməyə imkan verdi.
1897-ci il ekspedisiyası
İşə başlanması, uçuş və eniş
1897-ci ildə Danimarka adasına geri qayıdan ekspedisiyaçılar hava şarı anqarının tikildiyini gördülər. İlk ekspedisiyaya nisbətən küləklər daha əlverişli və daha mülayim idi. Andre öz sahəsində güclü mütəxəssis olan yaşlı və tənqidçi Ekholmu 27 yaşlı həvəskar Knut Frenkel ilə əvəz edərək liderliyini möhkəmləndirmişdi.
İyulun 11-də cənub-qərbdən əsən möhkəm külək anqarın taxta tavanının sökülməsinə səbəb oldu. Ekspedisiyaçılar dərhal hava şarının səbətinə daxil olurlar. Andre son anda Kral Oskara və ekspedisiyanın mətbuat hüquqlarının sahibi Aftonbladetə teleqram yazdı. Hava şarını saxlayan kəndirləri kəsdilər. Hava şarı yavaş-yavaş yüksəlməyə başladı. Balonun havalandırılması alman jurnalist və qütb tədqiqatçısı Teodor Lerner tərəfindən sənədləşdirilmişdir. Hava şarı suyun üzəri ilə hərəkət etdikdə kəndirlər suya sürtünərək hərəkət etdiyi üçün hava şarını suya tərəf çəkirdi və səbətin bir hissəsi suya batıb-çıxırdı. Sürtünmə kəndirlərin bükülməsinə və bu da vintlərin açılmasına səbəb oldu. Bu isə Andrenin ehtimal verməyib, təhlükəsizlik tədbiri görmədiyi hadisələrdən biri idi.
Ekspedisiyanın ilk dəqiqələrində şar 530 kiloqrama yaxın yük itirmişdi. Eyni zamanda ekspedisiyanın üzvləri hava şarının yuxarı qalxması üçün təxminən 210 kiloqramlıq qumu səbətdən aşağı atdılar. Qısa müddət ərzində balon 700 metr yüksəkliyə qalxdı. Bu isə Andrenin planları arasında yox idi. Vəziyyətə nəzarət etmək mümkün deyil idi və eyni zamanda hava şarının itirdiyi kütləni nəzərə alsaq, itirilən hidrogenin miqdarı heç də ürəkaçan deyil idi.
Hava şarının ətrafla əlaqə saxlaması üçün 12 buy qurlaşdırılmışdı və 36 xəbər daşıyıcı göyərçin var idi. Göyərçinlərin ilk cəhdləri uğurlu alınmadı və bu yolla heç bir məlumat əldə etmək olmadı.
Buylar polad silindrlərdən hazırlanmış və okean cərəyanlarından istifadə edərək hava şarından su və ya dəniz buzları üzərinə atıldıqdan sonra ekspedisiyaçılarla əlaqə saxlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdu. İllər sonra isə 2 buydan xəbər tapıldı (biri 14 may 1899-cu il, digəri isə 27 avqust 1900-cu ildə). Biri Andre tərəfindən 11 iyulda, uçuşa keçdikdən bir az sonra atılmışdır: "Səyahətimiz bu günə qədər davam edir. N 10 ° şərqdə, təxminən 250 m (820 fut) yüksəklikdə uçuruq. Hava valeh edicidir. Əhval-ruhiyyəmiz yüksəkdir. İkincisi isə bundan bir saat sonra atıldı və 600 metr hündürlükdə (2000 fut) olduqlarını bildirirdilər. Lakin, Andre öz gündəliyində səyahətin heç də yaxşı getmədiyini yazmışdı.
Aftonbladet qəzeti Norveçin şimalında yetişdirilən göyərçinlərin alındıqları yerə geri qayıdacaqlarına ümidli idi. Belə olduğu halda dərhal Stokholm ilə əlaqəyə keçmələrini xaiş etdilər. Andre artıq ən azı 4 göyərçin buraxmışdı. Onlardan sadəcə birindən xəbər tutula bildi, o da gəmiçi tərəfindən vurulmuşdu. Mesajın 13 iyul tarixində səyahətin istiqaməti və hava haqqında yazıldığı məlum oldu. Andre yenə gündəlikdə yazılanlara təzadlı olaraq hər şeyin yaxşı olduğunu bildirirdi. Andre bu mesajın göyərçinlər tərəfindən göndərilən üçüncü mesaj olduğunu qeyd etmişdi.
Lundtryom və başqaları digər üç mesajda da səyahətin gedişatı ilə bağlı səhv məlumatlar yazıldığını qeyd edirdi. Hava şarı balanslı uçmurdu. Lazım olandan çox daha yüksəkdən uçurdu və Ekholmun qorxduğundan daha sürətlə hidrogen itirirdi və hava şarının buz parçası ilə çarpışmaq təhlükəsi var idi. Yağışında başlaması ilə hava şarı getdikcə ağırlaşır və havada qalmaq üçün heyət yenidən bəzi avadanlıqları və qum torbalarını atmaq məcburiyyətində qalır. Hava şarı yerə təmas etmədən 10 saat 29 dəqiqə uçuş etdi. Bunun ardınca, 55 saat davam edən fərqli istiqamətlərdə yerə təmas edərək narahat davam edən səyahət və getdikcə buzlaşan hava şarı tam dayanana qədər yer ilə sürütlənərək getdi və səfərin ləğv edilməsi qərarı alındı.
Hava şarı 11 iyulda enişə keçdi və 65 saat sonra yerə enməyi bacardı. Andrenin gündəliyinə əsasən bu müddət ərzində heç bir ekspedisiyaçı yuxuya gedə bilmirdi. Enişi uğurlu şəkildə həyata keçirdikləri üçün ekspedisiyaçılara və kəndirlə bağlanılmış göyərçinlərə heç bir zərər gəlmədi. Strindbergin həssas optik alətləri də daxil olmaqla, avadanlıqların heç biri zərər görməmişdi. Ümumilikdə, qütb tədqiqatçıları Şimal qütbünə qədər olan məsafənin üçdə birini getmişdilər.
Buz üzərində ayaqla səyahət
Üç tədqiqatçının 14 iyul tarixində yerə enişindən sonra Strindbergin gətirdiyi yüksək səviyyəli kartoqrafik kamera bölgəni havadan xəritələşdirmək əvəzinə, gündəlik həyatlarındakı təhlükələri və sərtliyi qeyd etmək üçün bir vasitəyə çevrilmişdi. Strindberg ilk həftədə səyahətin qalan hissəsindən daha çox şəkil çəkdi. Strindberg yeddi kiloqram (15 lb) ağırlığındakı kamera vasitəsilə üç ay ərzində 200-ə yaxın fotoşəkil çəkdi. Ən məşhurlarından biri Andre və Frenkelin düşmüş "Qartal" hava şarını müşahidə etdiyi şəkil idi.
Eskimosların işıqları bələdçi olaraq istifadə edilmədiyi üçün səyahat daha da çətinləşdi. Ekspedisiyaçıların geyindikləri paltarlar da səyahət üçün uyğun deyil idi. Paltarları xəzdən yox, ipəkdən hazırlanmışdı və şalvar və üst geyimləri su keçirməz idi. Bu qorumaya baxmayaraq, çoxlu su hövzələri və ümumiyyətlə dumanlı, rütubətli Arktikanın yay havası səbəbindən paltarları həmişə yaş idi. Bir şey nəmləndikdə onu qurutmaq da bir problem idi və ən yaxşı yol onları geyinib öz bədən istiliyinizlə qurutmaq idi.
Andrenin əsas gündəliyində və Frænkelin meteoroloji jurnalında Andre və Frenkel yaşadıqları təcrübələri və coğrafi mövqelərini diqqətlə qeyd edirdi. Strindbergin stenoqrafik gündəliyi isə daha çox şəxsi məzmunda idi və ekspedsiyiaya olan ümumi reaksiyalarını və nişanlısı Anna Çarliyə olan mesajlarını əhatə edirdi. Nəhayət, əlyazma gündəliklərin hər üçü 1930-cu ildə Şpitsbergendə buzda tapıldı.
Ekspedisiyaya başlamazdan əvvəl iştirakçılar nə götürməli olduqları ilə bağlı mübahisə etdilər. Çox sayda təcili yardım çantası hava şarının səbətində bir sandığa qoyulmuşdu. Burada tüfənglər, çadır, qar ayaqqabısı, dəbilqə və balonun ipəyi ilə örtülə bilən bir qayıq çərçivəsi də var idi. Bu alətlər xüsusi diqqətlə seçilməmiş və yerli əhalinin bu fövqəladə şəraitdə nələr istifadə etdikləri barədə kifayət qədər araşdırma aparılmamışdır. Buna görə də, Andreni özündən əvvəl və özündən sonrakı tədqiqqatçılardan fərqləndirirdilər.
Sven Lundstryom uzun müddət üzərində mübahisə gedən, istifadəsi heç rahat olmayan və Andre tərəfindən dizayn edilmiş xizəklərin onlara çətinlik yaratdığını qeyd edirdi. İnuit torpaqlarını bu xizəklərlə gəzmək çox çətin idi. Andre buzlaqların əriməsi ilə yaranan göllər, üzən buz parçaları olan bu torpaqları "qorxulu torpaqlar" adlandırırdı.
"Qorxulu torpaqlar" yürüşünə başlamazdan əvvəl ekspedisiyaçılar düşdükləri yerdə 1 həftəyə yaxın vaxt keçirdilər və nələri götürmək lazım və hara getmək lazım olduğu ilə bağlı qərar verdilər. Uzaq düşdükləri şimal qütbü isə bir seçim deyil idi: seçim etməkləri olduqları şey, Nortbrukdakı Frans-İosif torpağında və Sjuoyane adalarında olan 2 yemək anbarı və sursat anbarı idi. Səhv tərtib olunmuş xəritələrindən hər iki məsafənin eyni uzaqlıqda olduğunu qeyd edərək, Nortbrukdakı yemək anqarına getmək qərarı aldılar. Strindberg bu 1 həftə ərzində 360 dərəcəlik panorama mənzərəsini tamamlayan 12 ədəd fotoşəkil çəkdi.
Anqarda hava şarından daha çox yemək var idi və bu yeməkləri gəzinti zamanı daşımaq uyğun deyil idi. Andre hava şarındakı qum torbalarının bir hissəsini anqardakı yeməklərlə əvəzləməyi düşündü. Bu, hava şarının yüngülləşməsinə ehtiyac yarananda yükləri daha rahat atmaq və qışda yemək tədarükü üçün vacib idi. Şarda ümumilikdə 767 kiloqram yemək və içki var idi. 200 litrə yaxın içilməli su, sponsorlar tərəfindən tərəfindən verilən, köpüklü şərab, liman şərabı, pivə və bunlar kimi bəzi içkilər var idi. Çox az saydakı qütb tədqiqatçılarının sinqa təhlükəsinə qarşı lazım olduğunu düşündüyü limon suyu da var idi. Yeməklərin böyük hissəsi pemmikan və digər ət məhsulları, pendir və qatılaşdırılmış süd kimi konserv məhsullar var idi.
Qəzaya uğradıqdan sonra yeməklərin bir hissəsi artıq atılmışdı. 22 iyul tarixində ekspedisiyaçılar yeməklərin bir hissəsini də qəza yerində qoyurlar. Hər xizəyə təxminən 200 kiloqramdan çox (400 lb) yük yükləyirlər. Bu yüklərin çox hissəsini silah-sursat, çadır və mətbəx avadanlıqları əhatə edirdi. Lakin, bu yükləri daşımaq real görsənmirdi. Xizəyin iplərinin qırılma təhlükəsinə görə bəzi yeməkləri və ehtiyac duymayacaqlarını düşündükləri bəzi avadanlıqları da ataraq, hər xizəyə 130 kiloqram (290 lb) yük əlavə edirlər. Yeməklərin bir çox hissəsini atdıqları üçün ov ilə qidalanmaq zəruri olur. Onlar yürüş ərzində morj, suiti və qütb ayısı kimi heyvanları ovlayaraq yeyirdilər.
22 iyulda Frans-İosif torpağı istiqamətində başlayan səfər zamanı ekspedisiyaçılar çətinliklərlə qarşılaşdılar. Çatmaq istədikləri təpənin təxminən düşündüklərindən 2 dəfə hündür olması və buz sürüşməsinin əks istiqamətdə olması onların bu məqsədlərinə çatmağını imkansız edi və geri dönməyə məcbur edir. Uzun müzakirələrdən sonra, 4 avqustda Sjuoyane adalarına çatmağı hədəf qoydular. 6–7 həftəlik yürüşdən sonra oradakı anbara çatmağı ümid edirdilər.
Bu istiqamətdəki torpaqlar səyahət üçün çox çətin idi və bəzən yerdə sürünməli və ya daha uzun yol qət etməli olurdular. Həmçinin, qrupun gəmilərini (Andre tərəfindən tərtib edilməmişdir), yəqin ki, işlək və təhlükəsiz bir nəqliyyat vasitəsi idi. Qayığı nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə edə biləcəkləri daha böyük düz lülələr və ya açıq su sahələri ilə daha asan keçidlər var idi.
Andre yazdı: "Cənnət! Burada buzla örtülmüş şirin su hövzələri və zərif, ancaq ətli qütb ayıları var". Nəzərə çarpacaq dərəcədə çox yol getdilər, ancaq qısa müddət ərzində güclü küləklər başladı və onları Sjuoyane adalarına tərəf getməyə məcbur elədi. Küləyin istiqaməti cənub-qərb və şimal-qərb istiqamətində dəyişirdi. Bir müddət sonra qərbə doğru irəliləmək istədilər, amma adalara çata bilməcəyəkləri məlum oldu.
Temperaturun düşməsinə və ilk qar tufanının başlamasına görə ekspedisiyanın iştirakçıları 12 sentyabr tarixində böyük bir buz parçası üzərində qışlamaq qərarı aldılar. Böyük bir buz parçasının üstündə düşərgə saldılar və suyun axma istiqamətində irəlilədilər. Cənuba doğru, 15 sentyabrda ilk dəfə görəcəkləri Şpitsbergenə tərəf səyahət elədilər. Soyuqlardan qorunmaq üçün Stirindberg tərəfindən dizayn edilmiş, divarları buzlu su ilə sərtləşdirilmiş qış evi tikdilər. Andre sürətlə cənuba getdiklərinin fərqinə vardı. Ekspedisiyaçılar su məhsulları tapıb yeməyi ümid edirdilər. 2 oktyabr tarixində qışladıqları buz parçası çatlamağa başladı və hardasa tamamilə məhv olmuşdu. Ekspedisiyaçılar bütün əşyalarını 3 gün ərzində adaya daşıdı. Andre bununla bağlı öz qeyd dəftərində yazırdı:" Əhvalımız çox yaxşıdır. Belə yoldaşlarla hər cür şəraiti idarə etmək mümkündür"
Ekspedisiyaçılar adaya yerləşdikdən sonra növbəti günlərlə bağlı bir neçə qeyd apardılar. Adaya yerləşdiklərindən sonrakı hadisələrlə bağlı qeydlərdən biri Andrenin sol döş cibində tapılan qeyd dəftərində oxumaq üçün yararsız olan 5 səhifəlik yazı idi və səhifələrin bir çoxu məhv olmuşdu. Qeydlərə əsasən adaya gəldiklərindən bir neçə gün sonra hər üç ekspedisiyaçının öldüyü bildirilir. Lakin ölümün necə gəldiyi ilə bağlı ekspedisiyaçıların qeydlərində bir şey yazılmamışdı.
Ölümləri ilə bağlı fərziyyələr
Ekspedisiyaçıların ölümlərindən sonrakı 33 il ərzində ekspedisiya və ölüm səbəbləri sirr ilə örtüldü və bu İsveçdə və bəzi yerlərdə mədəni irsin bir hissəsinə çevrildi. Mümkün ola biləcək səbəblər bir neçə il fəal olaraq axtarıldı, amma tez-tez beynəlxalq qazetlərdə çıxan xəbərlərlə mif və şayilərlə bərabər müəmma olaraq qaldı. 1896–1899-cu illər arasında "Andre Müəmması" adı altında nəşr olunan daha böyük bir ABŞ qəzetinin xəbəri, medianın ekspedisiyaya olan marağını əvvəlki vaxtlara nisbətən daha artırdı. Andre və dostları ilə bağlı fərziyyələr müxtəlif idi və bu fərziyyələrin çoxu Şpitsbergen və Danimarka adasından çox uzaqda tapılan, balona və ya iplərinə aid olduğu ehtimal olunan qalıqlara əsaslanırdı.
Lundstyorm bir çox beynəlxalq və yerli qəzet xəbərlərinin, hesabatların çoxunun şəhər əfsanələrinə əsaslanan məlumatlar paylaşdığına diqqət çəkdi. Bu xəbərlər və ya şəhər əfsanələrinin bəziləri qazetlər tərəfindən "ağılsız vəhşilər" kimi təsvir olunan Arktikanın yerli əhaləsinin ekspedisiyaçıları öldürdüyünü iddia edirdi. Lakin bu fərziyyələr 1930-cu ildə Bratvaag və Isbjørn adlı 2 gəminin heyətinin Ağ adasında ekspedisiyanın son dayanıcığını tapması ilə təkzib edildi.
Qalıqların tapılması
5 avqust 1930-cu ildə Svalbard arxipelağının buzlaqlarını və dənizlərini öyrənən Norveç Bratvaag ekspedisiyası zamanı Gunnar Hornun rəhbərliyindəki yelkənli gəmi heyəti Olesunddan gələrək Şpitsbergen yaxınlığında ov edərkən, Andre ekspedisiyasının qalıqlarını tapdı. Şpitsbergenə suiti və ya balina ovu üçün gəlmək demək olar ki, imkansız hesab olunurdu. Çünki hava adətən dumanlı olurdu və iri buz parçalarını görmək olmurdu. Amma 1930-cu ildə yay çox isti keçdi və buzlaqlar azaldı. Şpitsbergen morj ovu üçün ən ideal yer sayıldığı üçün Bratvaag heyəti bu fürsəti qaçırmır və "əlçatmaz ada" hesab olunan sahilə gedib çıxır. İçməli su axtaran ovçulardan, Olav Salen və Karl Tusvik Andrenin qayığına rast gəlirlər. Dağın ətəyində donmuş qayıq avadanlıqla dolu idi. Tapdıqları qayıq qarmağında "Andrenin Qütb Ekspedisiyası, 1896" yazılmışdı. Qarmaq Bratvaagın kapitanı Peder Eliassenə təqdim olunduqdan sonra o, ekspedisiya üzvləri ilə birlikdə ərazidə axtarış aparmaq üçün heyətə tapşırıq verdi. Digər tapıntılar arasında bir jurnal və geyimlərində tapılan monoqramlara əsasən Andre və Strindberg olduğu düşünülən iki iskelet aşkarladılar.
Bratvaag heyəti qarın zamanla daha çox əriməsi və daha çox əşya və ya iz tapmaq niyyəti ilə plaşdırılmış ov səyahətlərinə və müşahidələrinə davam etmək üçün adanı tərk etdilər. Bundan əlavə, Şpitsbergen adasına və ekspedisiyaçılara aid tapılan qalıqlarla bağlı məlumatlar mətbuata və Norveç səlahiyyətlilərinə bildirildi. Tromsödan gələn və jurnalistləri daşıyan şlyup ov gəmisinin ilk məqsədi Bratvaaq heyəti ilə görüşmək idi. İlk cəhdləri uğursuz olduqdan sonra Şpitsbergendə, sahildə fasilə vermək qərarına gəldilər. 5 sentyabr tarixində adaya çatdılar və buzun azalmağa davam etdiyini və daha çox şey tapa biləcəklərini düşündülər. Ərazinin fotolarını çəkdikdən sonra daha əvvəl tapılmayan Frenkelin də bədənini tapdılar. Bundan əlavə Strindbergin fotolenti, qeyd dəftəri və xəritə olan qutu tapıldı. Hər iki gəminin heyəti tapdıqlarını müvafiq olaraq 2 və 16 sentyabr tarixlərində Tromsöda İsveç və Norveç hökumətlərinin elmi komissiyasına təhvil verdilər. Ekspedisiyaçıların bədənləri 5 oktyabr tarixində Stokholma çatdı.
Ölüm səbəbləri
1930-cu ildə onların üçünün də bədəni tədqiqat üçün İsveçə qaytarılmadan kremasiya edilir. Onların niyə və nədən öldükləri sualı isə alimlər arasında marağa və mübahisələrə səbəb olmuşdu. Bir çox tibb işçiləri və həvəskar tarixçilər onların yazdıqları gündəlikləri dedektiv gözü ilə oxuyaraq, onların gündəlik nə yediklərini, şikayətlərini və öldükləri məkandakı detalları araşdırdılar.. Onlar bəzi məqamlarda razılığa gəldilər. Məsələn, kəşfiyyatçıların şarın anbarından az miqdarda konserv və quru məhsullar, yarı bişmiş halda qütb ayıları və nadirən morj yedikləri məlum idi.
Ekspedisiyaçılar tez-tez soyuqdan, ayaq ağrılarından və ishaldan əziyyət çəkirdilər və həmişə yorğun və yaş idilər. 10 sentyabr tarixindən sonra, əvvəllər hər gün gündəlik yazan Andre nadirən gündəlik yazmağa başladı. Onun xəttatlıq qabiliyyətinin də pisləşdiyi hiss olunurdu. Üç nəfər buz yolu ilə Ağ adasından hərəkət etdikdə, qiymətli avadanlıqlarını və yemək depolarını çadırın kənarında, hətta suyun kənarında, sanki əşyaları daşımaq üçün çox yorulmuş, laqeyd və ya xəstəymiş kimi tərk etdilər. Əvvəlcə ən gənc olan Strindberg ölmüşdü. Digərləri tərəfindən dəfn edildi. Lakin bu müşahidələrin şərhi mübahisəlidir.
Ən məşhur və ən çox etibar edilən fikir Örnst Trayd adlı tibb işçisi tərəfindən 1952-ci ildə yazılmış "De döda på Vitön" (Ağ adasındakı ölülər) adlı kitabında: onların az bişmiş qütb ayısı əti yediklərinə görə trişinoza məruz qalmalarıdır. Ərazidəki qütb ayısının cəsədində trixinella qurdunun sürfələrinə rast gəlinməsi ilə bu fikir daha da güclənmişdi. Lundstryom və Sundmanın hər ikisi bu izahı dəstəkləyir. (49) Tənqidçilərə görə Traydın əsas sübut kimi göstərdiyi ishalın simptom ola biləcəyini, amma, trişinozun spesifik simptomlarının qeyd edilmədiyini söyləyirdilər. Həmçinin, Fridcof Nansen və yoldaşı Hyalmar Yohansenin 15 ay ərzində eyni ərazidə qütb ayısı əti ilə qidalanaraq yaşamışdılar.
Fikirlərdən bir digəri isə qütb ayısının qaraciyərinin yeyilməsindən yaranan A vitamini zəhərlənməsi idi. Lakin, Andrenin gündəlikdə yazdıqlarında onun bu təhlükədən xəbərdar olduğu görsənir. Vilyalmur Stefansson kimi bir neçə tədqiqatçı tərəfindən dəstəklənən fikir isə dəm qazı zəhərlənməsi idi. Bu fikri əsas dəstəkləyən sübut isə onların qızdırıcı sobaları tapıldıqda onun içində hələ də benzin olması idi. Yeməklərinin saxlandığı qutulardan və ya konservləşdirilmiş qablardan qurğuşun zəhərlənməsinə məruz qalması ilə bərabər, onların intihar etdiyi (onlar özləri ilə çox sayda tiryək götürmüşdü) və qütb ayısı hücumuna məruz qalmaları kimi fərziyyələr var idi.
Kyellström tədqiqatçıların bölgənin təbiətini, onların günlük həyatını nəzərə almadıqlarını söyləyirdi. Onun fikrinə görə təəccüblü olan onların necə ölməyi yox, onların necə bu qədər uzun müddət sağ qala bildikləridir.
2010-cu ildə Stokholmdakı Karolinska İnstitutununda yazıçı və araşdırmaçı Bea Usma trixinella qurdlarının ekspedisiyanın üzvlərini öldürdüyü fikrini rədd etdi. O, onların geyimləri araşdırıldıqdan sonra ən azından Strindbergin qütb ayısı tərəfindən öldürüldüyü nəticəsinə gəldi.
Xatirəsi
1897-ci ildəki Andrenin cürətli və dəlisov cəsarəti isveç xalqının vətənpərvərlik və Arktika uğrunda gedən mübarizəyə liderlik etmək hisslərini qabartdı. Ekspedisiyaçılar yola düşdükdən bir müddət sonra, onlardan xəbər ala bilməyəndə bütün xalq yas tutdu.
Ekspedisiyaçılar tapıldıqda, onlar xalq tərəfindən 2 aylıq mübarizələrinə, elm və tərəqqi idealları uğrundakı mübarizələrinə görə qəhrəman kimi qəbul olundu. 5 oktyabr 1930-cu ildə onların qalıqlarını gəmidən Stokholma daşımağa minlərlə insan gəlmişdi. İsveç tarixçi Sverker Sörlin bunun İsveçdə yaşanan ən möhtəşəm milli matəm olduğunu qeyd edirdi. Bu matəm ilə müqayisə oluna biləcək yeganə matəm 1994-cü ildə Baltik dənizində Estonya adlı gəminin aşması ilə baş verən fəlakətə görə tutulmuş milli matəm idi.
Per Olof Sundmanın 1967-ci ildə yazılmış, ən çox satılan yarı sənədli romanlarından olan "Qartalın Uçuşu" adlı kitab ilk dəfə Andrenin qəhrəmanlıq motivlərini sorğulamışdır. Sundmana görə Andre İsveç mətbuatının və elmi tədqiqat müəssisələrinin qurbanı olduğunu iddia edirdi. Onun fikrincə Andrenin əsas motivi cəsarət yox, qorxu olmuşdur. Sundmanın şərhləri 1987-ci ildə Yan Truel tərəfindən çəkilmiş "Qartalın Uçuşu" adlı filmdə öz əksini tapmışdır. Film Oskar mükafatı namizədi olmuşdu.
İstinadlar
- . 11 iyul 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 2 mart 2020.
- See Kjellström, p. 45, Lundström, p. 131, Martinsson.
- Safe Return Doubtful: The Heroic Age of Polar Exploration
- Kim Kenny (21 yanvar 2018). "Heroic Age of Antarctic Exploration" (ing. ). joidesresolution.org. 2018-11-09 tarixində . İstifadə tarixi: 3 mart 2020.
- Mark Nuttall (2005). Encyclopedia of the Arctic. London: Routledge. səh. 89. ISBN 9781136786808.
- Lundström, pp. 12–16.
- "Andrées färder". Svenska Ballong Federationen. (isveç.)
- ↑ Claes Johnson; Johan Jannson (4 may 2009). "The Theory of the Disastrous Andrée Arctic Expedition". Claes Johnson on Mathematics and Science. İstifadə tarixi: 3 mart 2020.
- Lundström, pp. 19–44.
- See for instance the Albany Express, Albany, NY, 16 yanvar 1896.
- "POLAR BALLOONING". L.L. Dyche (ing. ). University of Kansas. 21 yanvar 1896. 30 avqust 2003 tarixində . İstifadə tarixi: 3 mart 2020.
- Lundström, səhifə 28–29, (xüsusilə Almaniyadakı Gross və Fransadakı Renard qardaşları haqqında yazılıb).
- Med Örnen mot polen, p. 58
- Alex Hollings (12 oktyabr 2018). "THE ANDRÉE EXPEDITION: A TRAGIC TALE OF ARCTIC EXPLORATION AND MANKIND'S INDOMITABLE SPIRIT". The Crate Club Group (ing. ). sofrep.com. 3 mart 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 3 mart 2020.
- Lundström, səhifə 36.
- Tabea Tietz (13 iyul 2015). "Salomon August Andrée's Ill-Fated Arctic Balloon Expedition of 1897". SciHi Blog (ing. ). scihi.org/. 23 aprel 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 3 mart 2020.
- Lundström, p. 32.
- Lundström, səhifə 59
- Kjellström, səhifə 45
- Lundström, səhifə 69–73
- A. G. D. Maran (2013). Golf at the North Pole: The Arctic and the Ancient Game. Fast-Print Publishing. səh. 164. ISBN 9781780357041.
- Lundström, səhifə 39
- Lundström, səhifə 73–114.
- Med Örnen mot polen, p. 84.
- Lundström, pp. 75–76.
- Med Örnen mot polen, p. 92.
- Med Örnen mot polen, p. 107.
- Lundström, p. 81.
- Med Örnen mot polen, p. 113.
- Lundström, s. 90.
- Med Eaglenin dirəyə qarşı ekspedisiya gündəlikləri və fotoşəkilləri və Sven Lundströmün "Vəziyyətimiz çox yaxşı deyil …" şərhindəki bəzi məlumatlara əsaslanır.
- Lundström, səhifə 98..
- Med Örnen mot polen, s. 391–461; Andrenin gündəliyinin son dörd səhifəsi bərpa edildikdə o qədər zərər gördü ki, yalnız bəzi fraqmentləri oxumaq mümkün oldu.
- Med Örnen mot polen, pp. 465–485.
- Björn Lantz (2019). Giles Land—a mystery for S.A. Andrée and other early Arctic explorers. Polar Research.
- Lundström, səhifə 93–96.
- Tyrone Martinsson (2004). (PDF). Birmingham: Polar Research.
- Alan MacEachern (2010). J.E. Bernier’s Claims to Fame (PDF). 33. CSTHA/AHSTC. səh. 60.
- Lundström, p. 111–113.
- Andrée's diary, 6 avqust, Med Örnen mot polen, səhifə 409.
- Lundström, p. 102.
- Med Örnen mot polen, p. 444.
- ↑ Bellows
- Med Örnen mot polen, p. 456.
- Med Örnen mot polen, pp. 458–461.
- "The Mystery of Andree/ "Andre Müəmması"". PRİSM (ing. ). ku-prism.org. 2020-10-04 tarixində . İstifadə tarixi: 25 fevrak 2021.
- Kat Kiernan (28 fevral 2019). "THE LOST PHOTOGRAPHS OF SALOMON ANDRÉE'S NORTH POLE HOT AIR BALLOON EXPEDITION". DON'T TAKE PICTURES (ing. ). 2020-12-20 tarixində . İstifadə tarixi: 25 fevral 2021.
- Holvoet, Jennifer, ed. (2002–2003). "Səfərin sonu-Bratvaag kəşfi". Polar Radar for Ice Sheet Measurements, University of Kansas Center for Research. İstifadə tarixi: 18 iyun 2019.
- "Further Discovery—The Isbjørn Expedition/Ağ ayı ekspedisiyası". Ku-prism.org. İstifadə tarixi: 19 mart 2010.
- Lundström,114–115-ci səhifələr
- Kjellström, 50–51-ci səhifələr və Personne.
- Stefansson, "Arktikanın həll olunmayan sirləri"
- Kjellström, səh. 54. Mark Personne, botulizmi səbəb kimi irəli sürən bir zəhər mütəxəssisi "Andrée-expeditionens män dog troligen av botulism 2009-03-26 at the Wayback Machine " in 2000, provides an overview of other theories (in Swedish).
- isv. "Ny teori om Andrée-expeditionen: Isbjörn dödade polarforskare", SVT, 28 sentyabr 2010
- isv. "Isbjörnar dödade Andrées expedition", Göteborgs-Posten, 28 sentyabr 2010.
- Sörlin səh. 100
Mənbələr
- (Swedish). Gränna, Sweden: Grenna Museum. 9 fevral 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2020.
- Andre, Salomon August; Frenkel, Knut; Strindberg, Nils (1930). Med Örnen mot polen: Andrées polarexpedition år 1897 (Swedish). Stokholm: Bonnier. LIBRIS 1313686. Rəqəmsal versiyası "Project Runeberg"də mövcuddur (12 mart 2020-ci ildə əldə edilmişdir). Edvard Adams-Rey tərəfindən İngilis dilindəki tərcümənin London nəşri 1897-ci ildə Şimal qütbünə hava şarı ekspedisiyası zamanı yazılmış və 1930-cu ildə Ağ Adada tapılan SA Andree, Nils Strindberg və Knut Frenkelin gündəlikləri və qeydləri, ekspedisiyanın və kəşfin tam qeydləri ilə birlikdə; 103 şəkil ilə. və 6 xəritə, plan və diaqram (1931);
- "Andrées färder". www.ballong.org (Swedish). Swedish Balloon Federation. İstifadə tarixi: 12 mart 2020.
- Bellows, Alan (2013). "Andrée and the aeronauts' voyage to the top of the world". Damninteresting.com. İstifadə tarixi: 12 mart 2020.
- (Swedish). Grenna Museum. 1 mart 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2020.
- Kjellström, Rolf (1999). Wråkberg, Urban (ed.). "Andrée-expeditionen och dess undergång – tolkning nu och då". The centennial of S.A. Andrée's North Pole expedition (Swedish). Stockholm : Center for History of Science, Royal Swedish Academy of Science (Centrum för vetenskapshistoria, Kungl. Vetenskapsakad.), cop. 1999. LIBRIS 3072403. (#parameter_ignored)
- Lundström, Sven (1997). "Vår position är ej synnerligen god-": Andréexpeditionen i svart och vitt (Swedish). Stockholm: Carlsson. ISBN 91-7203-264-2. LIBRIS 7622239. Lundström is the curator of the in Gränna, İsveçrə.
- Martinsson, Tyrone (2004). "Recovering the visual history of the Andrée expedition: A case study in photographic research". Research Issues in Art Design and Media (6). ISSN 1474-2365. İstifadə tarixi: 12 mart 2020. Bu səhifə 2003-cü ildə yazılmış, Martinsoson-un dissertasiya mövzusuna əsaslanır.
- "The Mystery of Andree", 12 mart 2020.
- Personne, Mark (2000). (PDF). Läkartidningen: organ för Sveriges läkarförbund (Swedish). Stokholm: Sveriges läkarförbund. 97 (12). LIBRIS 8257938. 26 mart 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 mart 2020. (#parameter_ignored)
- Stefánsson, Vilhjálmur (1939). Unsolved mysteries of the Arctic. London: G.G. Harrap & co. ltd. LIBRIS 1787910.
- Sörlin, Sverker (1999). Wråkberg, Urban (ed.). "The burial of an era: the home-coming of Andrée as a national event". The centennial of S.A. Andrée's North Pole expedition. Stokholm: Center for History of Science, Royal Swedish Academy of Science (Centrum för vetenskapshistoria, Kungl. Vetenskapsakad.), cop. 1999: 100–11. LIBRIS 3072412.
- Sundman, Per Olof (1967). Ingenjör Andrées luftfärd (Swedish). Stockholm: Norstedt. LIBRIS 8216860. Mari Sandbax tərəfindən 1970-ci ildə "Qartalın uçuşu" kimi tərcümə olunub. London: Secker and Warburg. 1982-ci ildə Jan Troellin çəkdiyi "Qartalın Uçuşu" filmi bu romana əsaslanır.
- Tryde, Ernst Adam (1952). De döda på Vitön: sanningen om Andrée (Swedish). Stockholm: Bonnier. LIBRIS 1449025.
Əlavə ədəbiyyat
- Pavlopoulos, George (2007). ""300 Kelvin degrees in the afternoon". ("300 βαθμοί Κέλβιν το απόγευμα")". New Reviews. 24 May 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 May 2008. A novel in Greek about the echo of that expedition today, in Western societies. (yunan). Alexandria-publ.gr. 4 March 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Sollinger, Guenther (2005), S.A. Andree: The Beginning of Polar Aviation 1895–1897. Moscow. Russian Academy of Sciences.
- Sollinger, Guenther (2005). S.A. Andree and Aeronautics: An annotated bibliography. Moscow. Russian Academy of Sciences.
- Sundman, Per Olof (1968). Ingen fruktan, intet hopp: ett collage kring S.A. Andrée, hans följeslagare och hans polarexpedition (isveç). Stockholm: Bonnier. LIBRIS 884831.
- Uusma, Bea (2014). The expedition: the forgotten story of a polar tragedy. Head of Zeus. LIBRIS 17213401.
- Wilkinson, Alec (2012). "The Ice Balloon. S. A. Andree and the Heroic Age of Arctic Exploration".
Xarici keçidlər
- Andrzej M. Kobos , high-quality photos from the expedition. (pol.)
- The Balloonist by MacDonald Harris, New York, Farrar, Straus, & Giroux, 1976, is a fictional account of a polar expedition that bears a striking resemblance to and was presumably inspired by, S. A. Andrée's expedition. ISBN 0-374-10874-9 ISBN 0-380-01739-3.
- "Why Go To The Arctic", January 1931, Popular Mechanics drawing of ill-fated Andree balloon flight top page 26
- "Ice Balloon: Doomed Arctic expedition to the North Pole", bbc.co.uk video
- Bellows, Andrew (24 June 2013). "Andrée and the Aeronauts' Voyage to the Top of the World". DamnInteresting.com. İstifadə tarixi: 9 September 2013.
- William Hillman Collection on S. A. Andrée's ill fated balloon expedition at Dartmouth College Library