Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Amniyot və yaxud Amniyotlar (lat. Amniota) — Onurğalı heyvanlar arasında amniotik membrana malik olan xüsusi bir qrup. Bu membran embrionu xarici təsirlərdən qoruyur, onun inkişafı üçün lazım olan mühiti yaradır, suya ehtiyac olmadan çoxalmanı təmin edir. Amniotlar təkamül prosesində əhəmiyyətli bir mərhələni təmsil edərək, su mühitindən tamamilə asılı olmayan ilk heyvan qrupunu təşkil edir. Bu qrup müasir sürünənlər, quşlar və məməliləri əhatə edir.
| Amniyot | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Amniota | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Yaranışı və təkamülü
Amniotların yaranması karbon dövrünə, təxminən 312 milyon il əvvələ təsadüf edir. Onların təkamül ataları erkən tetrapodlar və su mühitində yaşayan amfibiyalar hesab olunur. Amniotik yumurta quruluşunun təkamülü bu heyvanlara quruda daha geniş yayılmağa və müxtəlif mühitlərə uyğunlaşmağa imkan verib. Bu inkişaf, su mühitində asılı qalan amfibiyalardan fərqli olaraq, amniotların tam quru mühitində çoxalma və yaşama qabiliyyəti ilə nəticələnib. Amniotik membranın inkişafı təkamül baxımından inqilabi bir dəyişiklik idi. Bu quruluş təkcə embrionun qorunmasını deyil, həm də onun inkişafı üçün optimal şəraitin yaradılmasını təmin edib. Beləliklə, amniotlar təkcə su mühitindən quruya keçən ilk heyvanlar deyil, həm də quruda həyatın inkişafında mühüm rol oynayan qrup olub.
Amniotik membran və onun strukturları
- Amnion – embrionu əhatə edərək onu xarici mexaniki təsirlərdən qoruyur.
- Korio – qaz mübadiləsi üçün məsul olan xarici qoruyucu təbəqədir.
- Allantois – tullantı maddələrinin yığılmasını və qaz mübadiləsini təmin edir.
- Yumurta sarısı kisəsi – embrionun enerji ehtiyaclarını təmin edən qidalandırıcı maddələr ilə zəngindir.
Bu membranlar birlikdə embrionun tam müstəqil mühitdə inkişaf etməsinə imkan yaradır. Nəticədə, amniotların nəsli davam etdirmək üçün su mühitindən asılılığı aradan qalxır.
Amniotların sinifləndirilməsi
- Anapsidlər – gicgah sümüklərində heç bir boşluq olmayan heyvanlardır. Bu qrupun ən tanınmış nümayəndəsi müasir tısbağalardır.
- Sinapsidlər – tək bir gicgah boşluğuna malikdirlər və müasir məməlilərin əcdadlarıdır. Bu qrupun erkən nümayəndələri therapsidlər olmuşdur.
- Diapsidlər – iki gicgah boşluğu ilə xarakterizə olunur. Bu qrupa müasir sürünənlər və quşlar daxildir.
Bu fərqliliklər təkcə təkamül tarixini öyrənmək üçün deyil, həm də bu heyvanların müxtəlif mühitlərə necə uyğunlaşdığını başa düşmək üçün əhəmiyyətlidir.
Müasir amniotlar
- Sürünənlər – müasir ilanlar, kərtənkələlər, tısbağalar və timsahlar.
- Quşlar – təxminən 10.000 növü ilə ekoloji müxtəlifliyi əhatə edir. Onlar diapsidlərdən təkamül etmişdir və amniotik yumurta ilə çoxalırlar.
- Məməlilər – sinapsidlərdən təkamül etmişdir. İnsanlar da daxil olmaqla, bu qrup müasir ekosistemlərin ən kompleks və inkişaf etmiş heyvanlarını əhatə edir.
Ekoloji və elmi əhəmiyyəti
Amniotlar ekosistemlərin formalaşmasında və müxtəlifliyinin artırılmasında mühüm rol oynayıb. Onların qida zəncirindəki mövqeyi və müxtəlif mühitlərə uyğunlaşma qabiliyyəti ekosistemlərin sabitliyini təmin edir. Amniotik yumurtanın təkamülü, həm də həyatın quru mühitlərində geniş yayılmasını təmin edərək, biosferin zənginliyinə töhfə verib.
İstinadlar
- Paton, R. L.; Smithson, T. R.; Clack, J. A. "An amniote-like skeleton from the Early Carboniferous of Scotland". Nature (ingilis). 398 (6727). 8 April 1999: 508–513. Bibcode:1999Natur.398..508P. doi:10.1038/19071. ISSN 0028-0836.
- Irmis, R. B.; Parker, W. G. "Unusual tetrapod teeth from the Upper Triassic Chinle Formation, Arizona, USA". en:Canadian Journal of Earth Sciences. 42 (7). 2005: 1339–1345. Bibcode:2005CaJES..42.1339I. doi:10.1139/e05-031.
- Laurin, Michel; Reisz, Robert R. "Amniota". RegNum. İstifadə tarixi: 19 July 2024.
- Queiroz, Kevin de; Cantino, Philip D.; Gauthier, Jacques A. Phylonyms: A Companion to the PhyloCode (ingilis) (1). CRC Press. 30 April 2020. doi:10.1201/9780429446276. ISBN .
- and Parsons T S (1985) The Vertebrate Body. (6th ed.) Saunders, Philadelphia.
- Carroll, R. L. (1988), Vertebrate Paleontology and Evolution, WH Freeman & Co.
- Hildebrand, M.; G. E. Goslow Jr. Analysis of vertebrate structure. New York: Wiley. 2001. səh. 429. ISBN .
- Colbert, E.H. & Morales, M. (2001): Colbert's Evolution of the Vertebrates: A History of the Backboned Animals Through Time. 4th edition. John Wiley & Sons, Inc, New York — ISBN .
- Hope, S. (2002) The Mesozoic record of Neornithes (modern birds). In: Chiappe, L.M. and Witmer, L.M. (eds.): Mesozoic Birds: Above the Heads of Dinosaurs: 339–388. University of California Press, Berkeley. ISBN
- Laurin, M.; Reisz, R.R. "A reevaluation of early amniote phylogeny" (PDF). Zoological Journal of the Linnean Society. 113 (2). 1995: 165–223. doi:10.1111/j.1096-3642.1995.tb00932.x. 2019-06-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2 November 2017.
Ədəbiyyat
- en:Robert L. Carroll: Paleontoloji und Omurgalıların Evrimi. Thieme, Stuttgart (1993),
- en:Michael J. Benton: Omurgalılar Paleontolojisi. 2007, Friedrich Pfeil Verlag,
Xarici keçidlər
- Амниоты // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Amniyot ve yaxud Amniyotlar lat Amniota Onurgali heyvanlar arasinda amniotik membrana malik olan xususi bir qrup Bu membran embrionu xarici tesirlerden qoruyur onun inkisafi ucun lazim olan muhiti yaradir suya ehtiyac olmadan coxalmani temin edir Amniotlar tekamul prosesinde ehemiyyetli bir merheleni temsil ederek su muhitinden tamamile asili olmayan ilk heyvan qrupunu teskil edir Bu qrup muasir surunenler quslar ve memelileri ehate edir AmniyotElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz ObazoaRanqsiz OpisthokontaRanqsiz HolozoaRanqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad NephrozoaTipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad OlfactoresYarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad EugnathostomataKlad TeleostomiKlad EuteleostomiKlad XoanlarKlad RhipidistiaKlad Klad Klad ElpistostegaliaKlad Sinifustu DordayaqlilarKlad ReptiliomorphaKlad AmniotaBeynelxalq elmi adiAmniota Haeckel 1866Sekil axtarisiNCBI 32524EOL 3014446FW 53189Yaranisi ve tekamuluAmniotlarin yaranmasi karbon dovrune texminen 312 milyon il evvele tesaduf edir Onlarin tekamul atalari erken tetrapodlar ve su muhitinde yasayan amfibiyalar hesab olunur Amniotik yumurta qurulusunun tekamulu bu heyvanlara quruda daha genis yayilmaga ve muxtelif muhitlere uygunlasmaga imkan verib Bu inkisaf su muhitinde asili qalan amfibiyalardan ferqli olaraq amniotlarin tam quru muhitinde coxalma ve yasama qabiliyyeti ile neticelenib Amniotik membranin inkisafi tekamul baximindan inqilabi bir deyisiklik idi Bu qurulus tekce embrionun qorunmasini deyil hem de onun inkisafi ucun optimal seraitin yaradilmasini temin edib Belelikle amniotlar tekce su muhitinden quruya kecen ilk heyvanlar deyil hem de quruda heyatin inkisafinda muhum rol oynayan qrup olub Amniotik membran ve onun strukturlariAmnion embrionu ehate ederek onu xarici mexaniki tesirlerden qoruyur Korio qaz mubadilesi ucun mesul olan xarici qoruyucu tebeqedir Allantois tullanti maddelerinin yigilmasini ve qaz mubadilesini temin edir Yumurta sarisi kisesi embrionun enerji ehtiyaclarini temin eden qidalandirici maddeler ile zengindir Bu membranlar birlikde embrionun tam musteqil muhitde inkisaf etmesine imkan yaradir Neticede amniotlarin nesli davam etdirmek ucun su muhitinden asililigi aradan qalxir Amniotlarin siniflendirilmesiAnapsidler gicgah sumuklerinde hec bir bosluq olmayan heyvanlardir Bu qrupun en taninmis numayendesi muasir tisbagalardir Sinapsidler tek bir gicgah bosluguna malikdirler ve muasir memelilerin ecdadlaridir Bu qrupun erken numayendeleri therapsidler olmusdur Diapsidler iki gicgah boslugu ile xarakterize olunur Bu qrupa muasir surunenler ve quslar daxildir Bu ferqlilikler tekce tekamul tarixini oyrenmek ucun deyil hem de bu heyvanlarin muxtelif muhitlere nece uygunlasdigini basa dusmek ucun ehemiyyetlidir Muasir amniotlarSurunenler muasir ilanlar kertenkeleler tisbagalar ve timsahlar Quslar texminen 10 000 novu ile ekoloji muxtelifliyi ehate edir Onlar diapsidlerden tekamul etmisdir ve amniotik yumurta ile coxalirlar Memeliler sinapsidlerden tekamul etmisdir Insanlar da daxil olmaqla bu qrup muasir ekosistemlerin en kompleks ve inkisaf etmis heyvanlarini ehate edir Ekoloji ve elmi ehemiyyetiAmniotlar ekosistemlerin formalasmasinda ve muxtelifliyinin artirilmasinda muhum rol oynayib Onlarin qida zencirindeki movqeyi ve muxtelif muhitlere uygunlasma qabiliyyeti ekosistemlerin sabitliyini temin edir Amniotik yumurtanin tekamulu hem de heyatin quru muhitlerinde genis yayilmasini temin ederek biosferin zenginliyine tohfe verib IstinadlarPaton R L Smithson T R Clack J A An amniote like skeleton from the Early Carboniferous of Scotland Nature ingilis 398 6727 8 April 1999 508 513 Bibcode 1999Natur 398 508P doi 10 1038 19071 ISSN 0028 0836 Irmis R B Parker W G Unusual tetrapod teeth from the Upper Triassic Chinle Formation Arizona USA en Canadian Journal of Earth Sciences 42 7 2005 1339 1345 Bibcode 2005CaJES 42 1339I doi 10 1139 e05 031 Laurin Michel Reisz Robert R Amniota RegNum Istifade tarixi 19 July 2024 Queiroz Kevin de Cantino Philip D Gauthier Jacques A Phylonyms A Companion to the PhyloCode ingilis 1 CRC Press 30 April 2020 doi 10 1201 9780429446276 ISBN 978 0 429 44627 6 and Parsons T S 1985 The Vertebrate Body 6th ed Saunders Philadelphia Carroll R L 1988 Vertebrate Paleontology and Evolution WH Freeman amp Co Hildebrand M G E Goslow Jr Analysis of vertebrate structure New York Wiley 2001 seh 429 ISBN 978 0 471 29505 1 Colbert E H amp Morales M 2001 Colbert s Evolution of the Vertebrates A History of the Backboned Animals Through Time 4th edition John Wiley amp Sons Inc New York ISBN 978 0 471 38461 8 Hope S 2002 The Mesozoic record of Neornithes modern birds In Chiappe L M and Witmer L M eds Mesozoic Birds Above the Heads of Dinosaurs 339 388 University of California Press Berkeley ISBN 0 520 20094 2 Laurin M Reisz R R A reevaluation of early amniote phylogeny PDF Zoological Journal of the Linnean Society 113 2 1995 165 223 doi 10 1111 j 1096 3642 1995 tb00932 x 2019 06 08 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2 November 2017 Edebiyyaten Robert L Carroll Paleontoloji und Omurgalilarin Evrimi Thieme Stuttgart 1993 ISBN 3 13 774401 6 en Michael J Benton Omurgalilar Paleontolojisi 2007 Friedrich Pfeil Verlag ISBN 3 89937 072 4Xarici kecidlerVikianbarda Amniyot ile elaqeli mediafayllar var Amnioty Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop SPb 1890 1907