fbpx
Wikipedia

AMEA İqtisadiyyat İnstitutu

Avqust 21, 2021

İqtisadiyyat İnstitutu — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil olan elmi təşkilatdır . İnstitutun direktoru iqtisad elmləri doktoru, professor Nazim İmanovdur.

AMEA İqtisadiyyat İnstitutu
Növü Elmi-Tədqiqat İnstitutu
Fəaliyyəti İqtisadiyyat
Yaranma tarixi 14 aprel 1958-ci il
economics.com.az

Tarixi

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası sistemində özünəməxsus yer tutan və Azərbaycanda iqtisad elminin inkişafına böyük töhfələr vermiş İqtisadiyyat İnstitutu çox şərəfli bir tarixi inkişaf yolu keçib. İqtisadiyyat İnstitutu əvvəllər SSRİ EA-nın Azərbaycan filialı nəzdində 1935-ci ildə təşkil edilmiş İqtisadiyyat və Coğrafiya sektorunun, 1945-ci ildən isə Azərbaycan EA-nın nəzdində fəaliyyət göstərmiş İqtisadiyyat sektorunun bazası əsasında 14 aprel 1958-ci il tarixində Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə yaradılmışdır. 2019-cu ildən etibarən aprelin 14-ü AMEA İqtisadiyyat İnstitutunda "İnstitut Günü" kimi qeyd olunur.

İnstitut fəaliyyətə başladığı ilk dövrdə (1958-1960-cı illərdə) onun quruluşu 5 şöbədən - «Siyasi iqtisad və iqtisadi fikir», «Sənaye iqtisadiyyatı», «Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı», «Sosialist istehsalının yerləşdirilməsi» və «Xalq təsərrüfatı tarixi»ndən ibarət olub. Sonrakı dövlərdə (1961-1965, 1966-1970, 1971-1985, 1986-1990-cı illər) İnstitutda aparılan elmi-tədqiqat işləri bütünlüklə götürüldükdə keçmiş İttifaq və Respublikanın hökumət və dövlət orqanları tərəfindən müəyyən edilmiş həmin dövrlərin mühüm iqtisadi problemlərinin və dövlət tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə yönəldilmişdir.

XX əsrin 70-80-cı illərində İqtisadiyyat İnstitutunda yerinə yetirilmiş elmi-tədqiqat işlərinin səviyyəsini səciyyələndirən ən əsas cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, bu dövrdə İnstitut əməkdaşlarının 23 elmi nəticəsi keçmiş SSRİ EA-nın Rəyasət Heyəti tərəfindən Sovet elminin ən mühüm nailiyyətləri kimi qiymətləndirilərək SSRİ EA Rəyasət Heyətinin Hesabatına daxil edilmişdir.

1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanın müstəqillik qazanması ilə yanaşı, bazar iqtisadiyyatına keçid ölkəmizin iqtisadiyyatının və iqtisad elminin inkişafı sahəsində də yeni mərhələnin başlanğıcı olmuş, habelə İqtisadiyyat İnstitutunun qarşısında yeni dövrün tələblərinə uyğun vəzifələr qoymuşdur. Müstəqillik illərində AMEA İqtisadiyyat İnstitutu Azərbaycanın müstəqil milli iqtisadiyyatının formalaşdırılması və inkişafı istiqamətində uğurlu və sanballı elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirmiş, peşəkar milli kadrların, iqtisadçı alimlərin yetişdirilməsində mühüm xidmətlər göstərmişdir. İnstitut bir sıra dövlət tapşırıqlarını uğurla icra etmiş, ciddi elmi nailiyyətlər qazanmışdır. Son illərdə İnstitutda iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin sosial-iqtisadi inkişafa təsirinin kəmiyyətcə ölçülməsi metodologiyası müəyyən edilmiş, bu metodologiya əsasında tənzimlənmənin nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verən İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) – İS (S)İ indeksi hesablanmışdır. Bu metodologiya və indeks dünya ölkələrində həyata keçirilən iqtisadi islahatların nəticələrini təhlil etməyə, qiymətləndirməyə, müqayisə aparmağa və proqnazlaşdırmağa imkan verir.

İqtisadiyyat İnstitutunda Bəhmən Axundov, Əlisöhbət Sumbatzadə, Əhməd Mahmudov, Asəf Nadirov, Ağasəlim Ələsgərov kimi tanınmış iqtisadçı alimlər çalışmışdır.

İqtisadiyyat İnstitutu yarandığı 1958-ci ildən 1964-cü ilədək onun direktoru vəzifəsində iqtisad elmləri namizədi H.T.Hüseynov, 1964-1989-cu illərdə akademik Ə.Ə.Mahmudov, 1991-1998-ci illərdə AMEA-nın müxbir üzvü A.K.Ələsgərov, 1999-cu ilin yanvar ayından 2008-ci ilin iyun ayına kimi AMEA-nın müxbir üzvü, i.e.d. professor Ş.M.Muradov, 2008-ci ilin iyun ayından 2014-cü ilin may ayına kimi i.e.d., professor İ.H.Alıyev çalışmışdır. 2014-cü ilin may ayından İnstituta i.e.d., professor Nazim İmanov (Müzəffərli) rəhbərlik edir.

Fəaliyyət istiqamətləri

İqtisadiyyat İnstitutu yarandığı dövrdən etibarən onun fəaliyyət istiqaməti bütünlüklə keçmiş İttifaqın və respublikanın mərkəzi partiya komitəsi tərəfindən müəyyən edilərək mühüm sosial-iqtisadi problemlərin və dövlət tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə yönəldilmiş, burada yerinə yetirilən elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri dövlət və hökumət orqanları tərəfindən ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf planlarının hazırlanmasında istifadə edilmişdi. İnstitutun aparıcı alimləri elmi-tədqiqat işləri ilə yanaşı, aktuallığını və elmi əhəmiyyətini bu gün də itirməyən nəticələr əldə etmişdilər.

Azərbaycanın müstəqillik qazanması və sosialist təsərrüfatı sistemindən bazar iqtisadiyyatı sisteminə keçməsi iqtisad elminin inkişafında da yeni mərhələnin başlanğıcı oldu. Həmin illərdə sosialist təsərrüfatının dağılması və yeni iqtisadi sistemə keçidlə əlaqədar olaraq yaranmış dərin sosial-iqtisadi böhran İqtisadiyyat İnstitutunun qarşısında yeni dövrün tələblərinə uyğun vəzifələr qoydu. Bu tarixi mərhələdə Azərbaycan iqtisad elmi, onun flaqmanı olan AMEA İqtisadiyyat İnstitutu öz fəaliyyətini iki fundamental problemin həlli istiqamətində qurdu:

Birincisi - bir iqtisadi sistemdən digərinə, daha doğrusu inzibati amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin bərqərar olduğu bir sistemə keçid prosesi və bu keçid prosesi ilə bağlı yaranan çətinlik və problemlərin həlli;

İkincisi - milli iqtisadiyyatın qurulması, formalaşması və inkişafı ilə bağlı həm nəzəri, həm də praktiki problemlərin tədqiq olunması və müvafiq təkliflərin verilməsi. Məhz bunlar nəzərə alınaraq, İnstitutun istər strukturunda, istərsə də aparılan tədqiqatların istiqamətlərində ciddi dəyişikliklər aparılmış, kadr potensialının tərkibi bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun gücləndirilmişdir.

Müstəqillik illərində İnstitutda “Azərbaycanın müstəqil milli iqtisadiyyatının formalaşdırılması və inkişafı, onun iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi” istiqamətində əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, əhalisakinliyi, demoqrafiya, məşğulluq, əhali miqrasiyası və sosial siyasətin konseptual əsasları, xarici və MDB ölkələri ilə yeni iqtisadi əlaqələrin qurulması, regionlarda məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi və təbii sərvətlərdən istifadə edilməsi, sənaye və investisiya siyasəti, aqrar münasibətlərin bazar iqtisadiyyatına uyğunlaşdırılması, həmçinin Azərbaycanda maliyyə və vergi siyasətinin, milli sahibkarlığın formalaşdırılması və inkişafı ilə bağlı bir çox sanballı elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirilmiş, peşəkar milli kadrların, iqtisadçı alimlərin yetişdirilməsində mühüm xidmətlər göstərilmişdir. Hazırda milli iqtisadiyyatın əsas inkişaf istiqamətlərini və iqtisadi təhlükəsizliyini təmin edən Azərbaycan dövləti dünya iqtisadi düzənində özünəməxsus mövqeyini müəyyənləşdirmişdir. AMEA İqtisadiyyat İnstitutu da iqtisad elminin aparıcı elm mərkəzi kimi, bu prosesə bacardığı qədər öz töhfəsini vermiş və bu gün də əsas elmi fəaliyətini Azərbaycanın müstəqil milli iqtisadiyyatının formalaşmasının sosial-iqtisadi problemlərinin tədqiqi və müasir iqtisadiyyatın mühüm aspektlərinin həlli istiqamətində qurmuşdur. İnstitut öz tədqiqatlarında dövlət proqramlarının, strategiya və konsepsiyaların qarşıya qoyduğu məqsəd və vəzifələri əsas tutur.

Hazırda postneft iqtisadiyyatı quruculuğu və bununla bağlı tənzimləmə dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin ana xəttini təşkil edir. Bu baxımdan İqtisadiyyat İnstitutunun fəaliyyət istiqamətləri və elmi-tədqiqat prioritetləri arasında yeni (postneft) iqtisadiyyatın normativ-hüquqi bazasının formalaşdırılması, prosesin gedişində sosial-iqtisadi münasibətlərin yeni iqtisadiyyata uyğunlaşdırılması, qeyri-neft sahələrinin inkişafı ilə bağlı islahatların səmərəliliyinin artırılması və s. istiqamətlərdə araşdırmaların aparılması, həmçinin Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün önəmli olan beynəlxalq təcrübənin üzə çıxarılması, postneft iqtisadiyyatı quruculuğunun sürətləndirilməsi üçün zəruri islahatların həyata keçirilməsi ilə bağlı təklif və tövsiyələrin hazırlanması əhəmiyyətli yer tutur. Yaxın gələcəkdə İnstitutu iqtisadi tədqiqatların ekspert mərkəzinə çevirərək gəncləşmə siyasətini davam etdirmək və bu elmi təşkilatı dünya arenasına çıxarmaq nəzərdə tutulmuşdur.

Əldə edilən mühüm nəticələr

Sovet dövründə əldə olunan nəticələr

İnstitut yarandığı ilk dövrlərdə bir sıra mühüm nəticələr əldə etmişdir. Bu nəticələr arasında akademik Ə.S.Sumbatzadənin «XIX əsrdə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı» (Bakı, 1958, rus dilində) elmi əsəri; müxbir üzv B.Y.Axundovun «İnqilaba qədərki Bakı Neft Sənayesində inhisarçı kapital» (Moskva, 1959); R.N.İmanzadənin «Azərbaycanın dəniz neft yataqlarının işlənməsinin iqtisadiyyatının əsas məsələləri» (Bakı, 1958, rus dilində) adlı əsərlər Mərkəzi İttifaq tərəfindən mühüm nəticələr olaraq qəbul edilmişdir.

Keşən əsrin 70-80-ci illərində İnstitut əməkdaşlarının 23 elmi nəticəsi keçmiş SSRİ EA-nın Rəyasət Heyəti tərəfindən Sovet elminin ən mühüm nailiyyətləri kimi qiymətləndirilərək, SSRİ EA Rəyasət Heyətinin Hesabatına daxil edilmişdir.

Sovet dövründə əldə edilən mühüm nəticələr sırasına: “Azərbaycan SSR-də uzunmüddətli perspektivdə xalq təsərrüfatı sahələrinin inkişaf etdirilməsi və məhsuldar qüvvələrin Respublika ərazisində yerləşdirilməsi proqramı”nın işlənməsini, “Azərbaycan regionları üzrə əmək ehtiyatları balansı”nın tərtib edilməsini və s. bu kimi o dövrdə respublika iqtisadiyyatının inkişafında nəzərə alınan çox əhəmiyyətli tədqiqatlar yerinə yetirilmişdir. 1986-1990-cı illərdə SSRİ EA və Elm və Texnika Üzrə SSRİ Dövlət Komitəsinin, habelə Azərbaycan SSR EA və Dövlət Plan Komitəsinin tapşırığına əsasən “Demoqrafiya və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi” və “Əhali, əmək ehtiyatları və əməyin mühafizəsi” üzrə elmi-texniki tərəqqi və onun sosial-iqtisadi nəticələrinin Kompleks Proqramı işlənib hazırlanmış və Azərbaycan SSR EA və Dövlət Plan Komitəsinə, habelə SSRİ EA və Elm və Texnika Üzrə SSRİ Dövlət Komitəsinə təqdim edilmişdir.

Eyni zamanda Azərbaycan KP MK-nın, Respublikanın Dövlət Plan və Əmək Komitələri, Mərkəzi Statistika İdarəsi və Peşə-Texniki Komitəsinin tapşırığı ilə “1990-cı ilədək olan dövrdə Azərbaycan SSR-də demoqrafik inkişaf və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsinin” Məqsədli Kompleks Proqramı işlənib hazırlanmış dövlət təşkilatlarına təqdim edilmişdir.

Bu tədqiqatlar arasında “1986-2005-ci illərdə (beşilliklər üzrə) SSRİ-nin elmi-texniki tərəqqisinin kompleks proqramı” (Moskva, 1983); “1991-2010-cu illərdə (beşilliklər üzrə) SSRİ-də elmi-texniki tərəqqinin kompleks proqramı” (Moskva, 1989); “2000-ci, 2005-ci və 2010-cu ilədək olan dövrdə elmi-texniki tərəqqi və onun sosial-iqtisadi nəticələri” və digərlərinin adlarını çəkmək olar.

Müstəqillik illərində əldə olunan nəticələr

Müstəqillik illərində ümummilli lider Heydər Əliyevin 28 dekabr 1998-ci il və 23 iyun 2003-cü il tarixli sərəncamlarına müvafiq olaraq “Azərbaycan Respublikasının demoqrafik inkişaf konsepsiyası” (1999-cu il) və “Azərbaycan Respublikasında demoqrafiya və əhalisakinliyinin inkişafı sahəsində Dövlət Proqramı” (2004-cü il) işlənib hazırlanmış və ölkə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilmişdir. Bu dövrdə habelə Azərbaycanın yeni rayonlaşma şəbəkəsi də hazırlanmış və dövlət tərəfindən qəbul edilmişdir.

İnstitutda iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı ilə bağlı bir çox elmi-tədqiqat işləri aparılmışdır. 2014-cü ildə AMEA İqtisadiyyat İnstitutunda müəllifi i.e.d., prof. Nazim Müzəffərli (İmanov) olan və dünya iqtisad elmində ilk dəfə olaraq dövlətlərin iqtisadiyyata müdaxilə səviyyəsini ölçməyə, ölkədə aparılan iqtisadi islahatları dəyərləndirməyə imkan verən metodologiya hazırlanmışdır. Bu metodologiyanın innovasiya xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, dünyanın müxtəlif ölkələrində iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin səviyyəsini ölçməyə imkan verən tədqiqat işi yerinə yetirilmiş və ilk dəfə olaraq İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksi – İS(S)İ hesablanmışdır. Bu indeksdə hazırda geniş tətbiq olunan “şaquli” sıralamalardan (rənkinqlərdən) fərqli olaraq, ölkələr “üfiqi” şkala üzərində sıralanmışdır. Bu tədqiqatın nəticəsi dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə səviyyəsini, iqtisadi sistemləri, dövlətin həyata keçirdiyi tənzimləmə siyasətinin effektivliyini müəyyən etməyə imkan verir. İS(S)İ müxtəlif ölkələrdə həyata keçirilən iqtisadi islahatların nəticələrini qiymətləndirməyə və islahatların gələcək effektlərini proqnozlaşdırmağa imkan verir . 2015-ci ildən başlayaraq İS(S) İndeksi üzrə tədqiqatlar aparılır və hesabatlar dərc olunur. Hazırda tədqiqata cəlb olunan ölkələrin sayı 100-ə çatdırılmışdır.

İnstitutda “2018-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəqəmsal ödənişlərin genişləndirilməsi üzrə Dövlət Proqramı”nın layihəsi hazırlanmışdır. Bu sənəd layihəsi 26 sentyabr 2018-ci il tarixində ölkə Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Bu proqram Azərbaycanda yenidir. Proqramda nağdsız ödənişlər e-hökumət, e-ticarət və e-bankçılığın inkişafı yolu ilə biznes mühitinin yaxşılaşmasına və iqtisadiyyatın əsas hədəfi olan səmərəliliyin artmasına istiqamətlənmişdir. Proqramın strateji məqsədi iqtisadiyyatda nağdsız ödənişlərlə aparılan transaksiyaların əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsi, bununla da nağd ödənişlərin miqyasının minimuma endirilməsi, nəticədə bank sektorunun maliyyə resursları bazasının gücləndirilməsi, nağd pul tədavülü ilə bağlı yaranan transaksiya xərclərinin azaldılmasıdır.

İqtisadiyyat İnstitutu Respublika Prezidenti İlham Əliyevin bir sıra fərman və sərəncamlarının, eləcə də Nazirlər Kabinetinin, AMEA Rəyasət Heyətinin qərar və sərəncamlarının icrasında iştirak edir. Belə ki, 2003-cü ildən başlayaraq İnstitut onlarla dövlət proqramının həyata keçirilməsində mühüm rol oynamışdır. Hazırda İnstitut aşağıdakı proqramların icrasında iştirak edir:

Eyni zamanda İnstitutun əməkdaşları “Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi”nin Tədbirlər Planında nəzərdə tutulmuş tapşırıqların icrası məqsədilə əlaqəli nazirliklərdə yaradılan işçi qruplarında, habelə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında biznes mühitinin əlverişliliyinin artırılması və beynəlxalq reytinqlərdə ölkəmizin mövqeyinin daha da yaxşılaşdırılması ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında” 13 iyul 2016-cı il tarixli Sərəncamının 2.3-cü bəndinin icrası istiqamətində yaradılan işçi qrupunda, Azərbaycan Milli Qeyri-Hökumət Təşkilatları Forumunun, ARDSK-nın, AMEA-nın və AHİK-in 28 iyul 2017-ci il tarixli F-III nömrəli əmrə əsasən “Yaşayış minimumu haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun 3.2 maddəsinin və "Azərbaycan Respublikasında minimum istehlak səbətinin tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında” yaradılan işçi qrupunda, həmçinin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 6 oktyabr 2016-cı il Fərmanı ilə təsdiqlənmiş “Dayanıqlı İnkişaf üzrə Milli Əlaqələndirmə Şurası” tərəfindən yaradılan işçi qrupunda təmsil olunurlar.

Yuxarıda adları çəkilən proqram və konsepsiyaların həyata keçirilməsi məqsədilə İnstitutda iqtisadiyyatın bir çox sahələrini əhatə edən tədqiqatlar aparılır, məqalələr dərc etdirilir, ölkədə və xaricdə təşkil olunan konfranslarda iştirak edilir.

Əlaqələri

İnstitutun əməkdaşları fəaliyyət göstərdikləri illər ərzində keçmiş İttifaqın Elmlər Akademiyalarının və SSRİ Dövlət Plan Komitəsinin İqtisadiyyat İnstitutlarının, müttəfiq respublikaların Elmlər Akademiyalarının və Dövlət Plan Komitələrinin nəzdində olan bir sıra elmi-tədqiqat iqtisadiyyat institutlarının alimləri ilə sıx əlaqədə işləmiş, onlarla birlikdə bir sıra elmi-tədqiqat işləri yerinə yetirib, alınan nəticələri istifadə olunmaq üçün ümumittifaq hökumət və dövlət orqanlarına təqdim etmiş, çoxlu fundamental tədqiqat əsərləri yazıb İttifaq respublikalarının nüfuzlu nəşriyyatlarında çap etdirmişlər.

Vəzifəsi respublikada iqtisadiyyat elminin inkişaf istiqamətlərini və strategiyasını müəyyənləşdirmək, onun əlaqələndirilməsini təmin etmək və fundamental tədqiqatlar aparmaqla ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisinə xidmət göstərməkdən ibarət olan AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun xarici əlaqələri geniş və əhatəlidir. İnstitut MDB ölkələri, o cümlədən Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Belarus, Moldova, Gürcüstan, Qazaxıstan və digər Orta Asiya respublikaları, o cümlədən bir sıra yaxın və uzaq xarici ölkələrin beyin mərkəzləri ilə, həmçinin beynəlxalq təşkilatlarla elmi əməkdaşlıq edir.

2017-ci ildə İnstitut beynəlxalq əlaqələrini əvvəlki illərlə müqayisədə xeyli genişləndirmişdir. Beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsi məqsədilə İnstitutda "Beynəlxalq əlaqələr" şöbəsi yaradılmışdır. Belarus Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutu ilə birgə tədqiqatların aparılması istiqamətində müqavilə bağlanmışdır. 2017-ci ildə Çin Sosial Elmlər Akademiyasının (ÇSEA) İqtisadiyyat İnstitutu ilə daha sıx əməkdaşlıq qurulmuşdur. 2018-ci ilin iyun ayında ÇSEA İqtisadiyyat İnstitutunun direktoru professor Pei Changhonqun rəhbərliyi ilə nümayəndə heyəti “İqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin ölçülməsi metodologiyası” elmi-tədqiqat işləri ilə tanış olmaq üçün İnstitutun qonağı olmuşdur. İnstitutun əməkdaşları Çinin maliyyə dəstəyi ilə təşkil olunan seminarda iştirak etmişlər. Hazırda İnstitut Türkiyə, Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Finlandiya, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan, Belarus, Çin və s. ölkələrlə sıx əməkdaşlıq edir.

İnstitut Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanları - İqtisadi İslahatlar və Kommunikasiya Mərkəzi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Energetika Nazirliyi, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu, Sahibkarlar (İşəgötürənlər) Təşkilatları Milli Konfederasiyası və digər dövlət qurumları ilə, eləcə də ölkə universitetləri ilə yaxından əməkdaşlıq edir. İnstitutun İqtisadi İslahatlar və Kommunikasiya Mərkəzi ilə daha sıx əməkdaşlığı vardır. 2017-ci ildə İnstitutda Mərkəzi Bank və “Master Card Advisors”un sifarişi ilə haqqı ödənilməklə “2018-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəqəmsal ödənişlərin genişləndirilməsi üzrə Dövlət Proqramı” layihəsi hazırlanmışdır.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Аzərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
  • AMEA-nın İqtisadiyyat İnstitutu

İstinadlar

  1. http://www.economics.com.az
  2. N.Müzəffərli. İqtisadiyyatın sosialyönlüyü sağçı və solçu sistemlərdə

Avqust 21, 2021
amea, iqtisadiyyat, institutu, iqtisadiyyat, institutu, azərbaycan, milli, elmlər, akademiyasının, strukturuna, daxil, olan, elmi, təşkilatdır, institutun, direktoru, iqtisad, elmləri, doktoru, professor, nazim, imanovdur, növü, elmi, tədqiqat, institutufəaliy. Iqtisadiyyat Institutu Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin strukturuna daxil olan elmi teskilatdir 1 Institutun direktoru iqtisad elmleri doktoru professor Nazim Imanovdur AMEA Iqtisadiyyat InstitutuNovu Elmi Tedqiqat InstitutuFealiyyeti IqtisadiyyatYaranma tarixi 14 aprel 1958 ci ileconomics com az Mundericat 1 Tarixi 2 Fealiyyet istiqametleri 3 Elde edilen muhum neticeler 3 1 Sovet dovrunde elde olunan neticeler 3 2 Musteqillik illerinde elde olunan neticeler 4 Elaqeleri 5 Hemcinin bax 6 Xarici kecidler 7 IstinadlarTarixi RedakteAzerbaycan Milli Elmler Akademiyasi sisteminde ozunemexsus yer tutan ve Azerbaycanda iqtisad elminin inkisafina boyuk tohfeler vermis Iqtisadiyyat Institutu cox serefli bir tarixi inkisaf yolu kecib Iqtisadiyyat Institutu evveller SSRI EA nin Azerbaycan filiali nezdinde 1935 ci ilde teskil edilmis Iqtisadiyyat ve Cografiya sektorunun 1945 ci ilden ise Azerbaycan EA nin nezdinde fealiyyet gostermis Iqtisadiyyat sektorunun bazasi esasinda 14 aprel 1958 ci il tarixinde Azerbaycan SSR Nazirler Sovetinin qerari ile yaradilmisdir 2019 cu ilden etibaren aprelin 14 u AMEA Iqtisadiyyat Institutunda Institut Gunu kimi qeyd olunur Institut fealiyyete basladigi ilk dovrde 1958 1960 ci illerde onun qurulusu 5 sobeden Siyasi iqtisad ve iqtisadi fikir Senaye iqtisadiyyati Kend teserrufatinin iqtisadiyyati Sosialist istehsalinin yerlesdirilmesi ve Xalq teserrufati tarixi nden ibaret olub Sonraki dovlerde 1961 1965 1966 1970 1971 1985 1986 1990 ci iller Institutda aparilan elmi tedqiqat isleri butunlukle goturuldukde kecmis Ittifaq ve Respublikanin hokumet ve dovlet orqanlari terefinden mueyyen edilmis hemin dovrlerin muhum iqtisadi problemlerinin ve dovlet tapsiriqlarinin yerine yetirilmesine yoneldilmisdir XX esrin 70 80 ci illerinde Iqtisadiyyat Institutunda yerine yetirilmis elmi tedqiqat islerinin seviyyesini seciyyelendiren en esas cehetlerden biri de ondan ibaretdir ki bu dovrde Institut emekdaslarinin 23 elmi neticesi kecmis SSRI EA nin Reyaset Heyeti terefinden Sovet elminin en muhum nailiyyetleri kimi qiymetlendirilerek SSRI EA Reyaset Heyetinin Hesabatina daxil edilmisdir 1991 ci il oktyabrin 18 de Azerbaycanin musteqillik qazanmasi ile yanasi bazar iqtisadiyyatina kecid olkemizin iqtisadiyyatinin ve iqtisad elminin inkisafi sahesinde de yeni merhelenin baslangici olmus habele Iqtisadiyyat Institutunun qarsisinda yeni dovrun teleblerine uygun vezifeler qoymusdur Musteqillik illerinde AMEA Iqtisadiyyat Institutu Azerbaycanin musteqil milli iqtisadiyyatinin formalasdirilmasi ve inkisafi istiqametinde ugurlu ve sanballi elmi tedqiqat isleri yerine yetirmis pesekar milli kadrlarin iqtisadci alimlerin yetisdirilmesinde muhum xidmetler gostermisdir Institut bir sira dovlet tapsiriqlarini ugurla icra etmis ciddi elmi nailiyyetler qazanmisdir Son illerde Institutda iqtisadiyyatin dovlet terefinden tenzimlenmesinin sosial iqtisadi inkisafa tesirinin kemiyyetce olculmesi metodologiyasi mueyyen edilmis bu metodologiya esasinda tenzimlenmenin neticelerini qiymetlendirmeye imkan veren Iqtisadiyyatin sollugu sagligi IS S I indeksi hesablanmisdir Bu metodologiya ve indeks dunya olkelerinde heyata kecirilen iqtisadi islahatlarin neticelerini tehlil etmeye qiymetlendirmeye muqayise aparmaga ve proqnazlasdirmaga imkan verir Iqtisadiyyat Institutunda Behmen Axundov Elisohbet Sumbatzade Ehmed Mahmudov Asef Nadirov Agaselim Elesgerov kimi taninmis iqtisadci alimler calismisdir Iqtisadiyyat Institutu yarandigi 1958 ci ilden 1964 cu iledek onun direktoru vezifesinde iqtisad elmleri namizedi H T Huseynov 1964 1989 cu illerde akademik E E Mahmudov 1991 1998 ci illerde AMEA nin muxbir uzvu A K Elesgerov 1999 cu ilin yanvar ayindan 2008 ci ilin iyun ayina kimi AMEA nin muxbir uzvu i e d professor S M Muradov 2008 ci ilin iyun ayindan 2014 cu ilin may ayina kimi i e d professor I H Aliyev calismisdir 2014 cu ilin may ayindan Instituta i e d professor Nazim Imanov Muzefferli rehberlik edir Fealiyyet istiqametleri RedakteIqtisadiyyat Institutu yarandigi dovrden etibaren onun fealiyyet istiqameti butunlukle kecmis Ittifaqin ve respublikanin merkezi partiya komitesi terefinden mueyyen edilerek muhum sosial iqtisadi problemlerin ve dovlet tapsiriqlarinin yerine yetirilmesine yoneldilmis burada yerine yetirilen elmi tedqiqat islerinin neticeleri dovlet ve hokumet orqanlari terefinden olkenin sosial iqtisadi inkisaf planlarinin hazirlanmasinda istifade edilmisdi Institutun aparici alimleri elmi tedqiqat isleri ile yanasi aktualligini ve elmi ehemiyyetini bu gun de itirmeyen neticeler elde etmisdiler Azerbaycanin musteqillik qazanmasi ve sosialist teserrufati sisteminden bazar iqtisadiyyati sistemine kecmesi iqtisad elminin inkisafinda da yeni merhelenin baslangici oldu Hemin illerde sosialist teserrufatinin dagilmasi ve yeni iqtisadi sisteme kecidle elaqedar olaraq yaranmis derin sosial iqtisadi bohran Iqtisadiyyat Institutunun qarsisinda yeni dovrun teleblerine uygun vezifeler qoydu Bu tarixi merhelede Azerbaycan iqtisad elmi onun flaqmani olan AMEA Iqtisadiyyat Institutu oz fealiyyetini iki fundamental problemin helli istiqametinde qurdu Birincisi bir iqtisadi sistemden digerine daha dogrusu inzibati amirlik sisteminden bazar iqtisadiyyati munasibetlerinin berqerar oldugu bir sisteme kecid prosesi ve bu kecid prosesi ile bagli yaranan cetinlik ve problemlerin helli Ikincisi milli iqtisadiyyatin qurulmasi formalasmasi ve inkisafi ile bagli hem nezeri hem de praktiki problemlerin tedqiq olunmasi ve muvafiq tekliflerin verilmesi Mehz bunlar nezere alinaraq Institutun ister strukturunda isterse de aparilan tedqiqatlarin istiqametlerinde ciddi deyisiklikler aparilmis kadr potensialinin terkibi bazar iqtisadiyyatinin teleblerine uygun guclendirilmisdir Musteqillik illerinde Institutda Azerbaycanin musteqil milli iqtisadiyyatinin formalasdirilmasi ve inkisafi onun iqtisadi tehlukesizliyinin temin edilmesi istiqametinde ehalinin heyat seviyyesinin yukseldilmesi ehalisakinliyi demoqrafiya mesgulluq ehali miqrasiyasi ve sosial siyasetin konseptual esaslari xarici ve MDB olkeleri ile yeni iqtisadi elaqelerin qurulmasi regionlarda mehsuldar quvvelerin semereli yerlesdirilmesi ve tebii servetlerden istifade edilmesi senaye ve investisiya siyaseti aqrar munasibetlerin bazar iqtisadiyyatina uygunlasdirilmasi hemcinin Azerbaycanda maliyye ve vergi siyasetinin milli sahibkarligin formalasdirilmasi ve inkisafi ile bagli bir cox sanballi elmi tedqiqat isleri yerine yetirilmis pesekar milli kadrlarin iqtisadci alimlerin yetisdirilmesinde muhum xidmetler gosterilmisdir Hazirda milli iqtisadiyyatin esas inkisaf istiqametlerini ve iqtisadi tehlukesizliyini temin eden Azerbaycan dovleti dunya iqtisadi duzeninde ozunemexsus movqeyini mueyyenlesdirmisdir AMEA Iqtisadiyyat Institutu da iqtisad elminin aparici elm merkezi kimi bu prosese bacardigi qeder oz tohfesini vermis ve bu gun de esas elmi fealiyetini Azerbaycanin musteqil milli iqtisadiyyatinin formalasmasinin sosial iqtisadi problemlerinin tedqiqi ve muasir iqtisadiyyatin muhum aspektlerinin helli istiqametinde qurmusdur Institut oz tedqiqatlarinda dovlet proqramlarinin strategiya ve konsepsiyalarin qarsiya qoydugu meqsed ve vezifeleri esas tutur Hazirda postneft iqtisadiyyati quruculugu ve bununla bagli tenzimleme dovletin sosial iqtisadi siyasetinin ana xettini teskil edir Bu baximdan Iqtisadiyyat Institutunun fealiyyet istiqametleri ve elmi tedqiqat prioritetleri arasinda yeni postneft iqtisadiyyatin normativ huquqi bazasinin formalasdirilmasi prosesin gedisinde sosial iqtisadi munasibetlerin yeni iqtisadiyyata uygunlasdirilmasi qeyri neft sahelerinin inkisafi ile bagli islahatlarin semereliliyinin artirilmasi ve s istiqametlerde arasdirmalarin aparilmasi hemcinin Azerbaycan iqtisadiyyati ucun onemli olan beynelxalq tecrubenin uze cixarilmasi postneft iqtisadiyyati quruculugunun suretlendirilmesi ucun zeruri islahatlarin heyata kecirilmesi ile bagli teklif ve tovsiyelerin hazirlanmasi ehemiyyetli yer tutur Yaxin gelecekde Institutu iqtisadi tedqiqatlarin ekspert merkezine cevirerek genclesme siyasetini davam etdirmek ve bu elmi teskilati dunya arenasina cixarmaq nezerde tutulmusdur Elde edilen muhum neticeler RedakteSovet dovrunde elde olunan neticeler Redakte Institut yarandigi ilk dovrlerde bir sira muhum neticeler elde etmisdir Bu neticeler arasinda akademik E S Sumbatzadenin XIX esrde Azerbaycanin kend teserrufati Baki 1958 rus dilinde elmi eseri muxbir uzv B Y Axundovun Inqilaba qederki Baki Neft Senayesinde inhisarci kapital Moskva 1959 R N Imanzadenin Azerbaycanin deniz neft yataqlarinin islenmesinin iqtisadiyyatinin esas meseleleri Baki 1958 rus dilinde adli eserler Merkezi Ittifaq terefinden muhum neticeler olaraq qebul edilmisdir Kesen esrin 70 80 ci illerinde Institut emekdaslarinin 23 elmi neticesi kecmis SSRI EA nin Reyaset Heyeti terefinden Sovet elminin en muhum nailiyyetleri kimi qiymetlendirilerek SSRI EA Reyaset Heyetinin Hesabatina daxil edilmisdir Sovet dovrunde elde edilen muhum neticeler sirasina Azerbaycan SSR de uzunmuddetli perspektivde xalq teserrufati sahelerinin inkisaf etdirilmesi ve mehsuldar quvvelerin Respublika erazisinde yerlesdirilmesi proqrami nin islenmesini Azerbaycan regionlari uzre emek ehtiyatlari balansi nin tertib edilmesini ve s bu kimi o dovrde respublika iqtisadiyyatinin inkisafinda nezere alinan cox ehemiyyetli tedqiqatlar yerine yetirilmisdir 1986 1990 ci illerde SSRI EA ve Elm ve Texnika Uzre SSRI Dovlet Komitesinin habele Azerbaycan SSR EA ve Dovlet Plan Komitesinin tapsirigina esasen Demoqrafiya ve emek ehtiyatlarindan semereli istifade edilmesi ve Ehali emek ehtiyatlari ve emeyin muhafizesi uzre elmi texniki tereqqi ve onun sosial iqtisadi neticelerinin Kompleks Proqrami islenib hazirlanmis ve Azerbaycan SSR EA ve Dovlet Plan Komitesine habele SSRI EA ve Elm ve Texnika Uzre SSRI Dovlet Komitesine teqdim edilmisdir Eyni zamanda Azerbaycan KP MK nin Respublikanin Dovlet Plan ve Emek Komiteleri Merkezi Statistika Idaresi ve Pese Texniki Komitesinin tapsirigi ile 1990 ci iledek olan dovrde Azerbaycan SSR de demoqrafik inkisaf ve emek ehtiyatlarindan semereli istifade edilmesinin Meqsedli Kompleks Proqrami islenib hazirlanmis dovlet teskilatlarina teqdim edilmisdir Bu tedqiqatlar arasinda 1986 2005 ci illerde besillikler uzre SSRI nin elmi texniki tereqqisinin kompleks proqrami Moskva 1983 1991 2010 cu illerde besillikler uzre SSRI de elmi texniki tereqqinin kompleks proqrami Moskva 1989 2000 ci 2005 ci ve 2010 cu iledek olan dovrde elmi texniki tereqqi ve onun sosial iqtisadi neticeleri ve digerlerinin adlarini cekmek olar Musteqillik illerinde elde olunan neticeler Redakte Musteqillik illerinde umummilli lider Heyder Eliyevin 28 dekabr 1998 ci il ve 23 iyun 2003 cu il tarixli serencamlarina muvafiq olaraq Azerbaycan Respublikasinin demoqrafik inkisaf konsepsiyasi 1999 cu il ve Azerbaycan Respublikasinda demoqrafiya ve ehalisakinliyinin inkisafi sahesinde Dovlet Proqrami 2004 cu il islenib hazirlanmis ve olke rehberi terefinden tesdiq edilmisdir Bu dovrde habele Azerbaycanin yeni rayonlasma sebekesi de hazirlanmis ve dovlet terefinden qebul edilmisdir Institutda iqtisadiyyatin muxtelif sahelerinin inkisafi ile bagli bir cox elmi tedqiqat isleri aparilmisdir 2014 cu ilde AMEA Iqtisadiyyat Institutunda muellifi i e d prof Nazim Muzefferli Imanov olan ve dunya iqtisad elminde ilk defe olaraq dovletlerin iqtisadiyyata mudaxile seviyyesini olcmeye olkede aparilan iqtisadi islahatlari deyerlendirmeye imkan veren metodologiya hazirlanmisdir Bu metodologiyanin innovasiya xususiyyeti ondan ibaretdir ki dunyanin muxtelif olkelerinde iqtisadiyyatin dovlet terefinden tenzimlenmesinin seviyyesini olcmeye imkan veren tedqiqat isi yerine yetirilmis ve ilk defe olaraq Iqtisadiyyatin sollugu sagligi indeksi IS S I hesablanmisdir Bu indeksde hazirda genis tetbiq olunan saquli siralamalardan renkinqlerden ferqli olaraq olkeler ufiqi skala uzerinde siralanmisdir Bu tedqiqatin neticesi dovletin iqtisadiyyata mudaxile seviyyesini iqtisadi sistemleri dovletin heyata kecirdiyi tenzimleme siyasetinin effektivliyini mueyyen etmeye imkan verir IS S I muxtelif olkelerde heyata kecirilen iqtisadi islahatlarin neticelerini qiymetlendirmeye ve islahatlarin gelecek effektlerini proqnozlasdirmaga imkan verir 2 2015 ci ilden baslayaraq IS S Indeksi uzre tedqiqatlar aparilir ve hesabatlar derc olunur Hazirda tedqiqata celb olunan olkelerin sayi 100 e catdirilmisdir Institutda 2018 2020 ci illerde Azerbaycan Respublikasinda reqemsal odenislerin genislendirilmesi uzre Dovlet Proqrami nin layihesi hazirlanmisdir Bu sened layihesi 26 sentyabr 2018 ci il tarixinde olke Prezidenti Ilham Eliyev terefinden tesdiq olunmusdur Bu proqram Azerbaycanda yenidir Proqramda nagdsiz odenisler e hokumet e ticaret ve e bankciligin inkisafi yolu ile biznes muhitinin yaxsilasmasina ve iqtisadiyyatin esas hedefi olan semereliliyin artmasina istiqametlenmisdir Proqramin strateji meqsedi iqtisadiyyatda nagdsiz odenislerle aparilan transaksiyalarin ehemiyyetli derecede genislenmesi bununla da nagd odenislerin miqyasinin minimuma endirilmesi neticede bank sektorunun maliyye resurslari bazasinin guclendirilmesi nagd pul tedavulu ile bagli yaranan transaksiya xerclerinin azaldilmasidir Iqtisadiyyat Institutu Respublika Prezidenti Ilham Eliyevin bir sira ferman ve serencamlarinin elece de Nazirler Kabinetinin AMEA Reyaset Heyetinin qerar ve serencamlarinin icrasinda istirak edir Bele ki 2003 cu ilden baslayaraq Institut onlarla dovlet proqraminin heyata kecirilmesinde muhum rol oynamisdir Hazirda Institut asagidaki proqramlarin icrasinda istirak edir Milli Iqtisadiyyat ve Iqtisadiyyatin esas sektorlari uzre Strateji Yol Xeriteleri Azerbaycan 2020 geleceye baxis Inkisaf Konsepsiyasi Azerbaycan Respublikasinda ehalisakinliyi ve demoqrafik inkisaf sahesinde Dovlet Proqrami 2014 2025 ci iller Azerbaycan Respublikasi regionlarinin 2014 2018 ci illerde sosial iqtisadi inkisafi Dovlet Proqrami Azerbaycan Respublikasinda senayenin inkisafina dair 2015 2020 ci iller ucun Dovlet Proqrami Eyni zamanda Institutun emekdaslari Azerbaycan Respublikasinin milli iqtisadiyyat perspektivi uzre Strateji Yol Xeritesi nin Tedbirler Planinda nezerde tutulmus tapsiriqlarin icrasi meqsedile elaqeli nazirliklerde yaradilan isci qruplarinda habele Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Azerbaycan Respublikasinda biznes muhitinin elverisliliyinin artirilmasi ve beynelxalq reytinqlerde olkemizin movqeyinin daha da yaxsilasdirilmasi ile bagli elave tedbirler haqqinda 13 iyul 2016 ci il tarixli Serencaminin 2 3 cu bendinin icrasi istiqametinde yaradilan isci qrupunda Azerbaycan Milli Qeyri Hokumet Teskilatlari Forumunun ARDSK nin AMEA nin ve AHIK in 28 iyul 2017 ci il tarixli F III nomreli emre esasen Yasayis minimumu haqqinda Azerbaycan Respublikasi qanununun 3 2 maddesinin ve Azerbaycan Respublikasinda minimum istehlak sebetinin terkibinin tesdiq edilmesi haqqinda yaradilan isci qrupunda hemcinin Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin 6 oktyabr 2016 ci il Fermani ile tesdiqlenmis Dayaniqli Inkisaf uzre Milli Elaqelendirme Surasi terefinden yaradilan isci qrupunda temsil olunurlar Yuxarida adlari cekilen proqram ve konsepsiyalarin heyata kecirilmesi meqsedile Institutda iqtisadiyyatin bir cox sahelerini ehate eden tedqiqatlar aparilir meqaleler derc etdirilir olkede ve xaricde teskil olunan konfranslarda istirak edilir Elaqeleri RedakteInstitutun emekdaslari fealiyyet gosterdikleri iller erzinde kecmis Ittifaqin Elmler Akademiyalarinin ve SSRI Dovlet Plan Komitesinin Iqtisadiyyat Institutlarinin muttefiq respublikalarin Elmler Akademiyalarinin ve Dovlet Plan Komitelerinin nezdinde olan bir sira elmi tedqiqat iqtisadiyyat institutlarinin alimleri ile six elaqede islemis onlarla birlikde bir sira elmi tedqiqat isleri yerine yetirib alinan neticeleri istifade olunmaq ucun umumittifaq hokumet ve dovlet orqanlarina teqdim etmis coxlu fundamental tedqiqat eserleri yazib Ittifaq respublikalarinin nufuzlu nesriyyatlarinda cap etdirmisler Vezifesi respublikada iqtisadiyyat elminin inkisaf istiqametlerini ve strategiyasini mueyyenlesdirmek onun elaqelendirilmesini temin etmek ve fundamental tedqiqatlar aparmaqla olkenin sosial iqtisadi tereqqisine xidmet gostermekden ibaret olan AMEA Iqtisadiyyat Institutunun xarici elaqeleri genis ve ehatelidir Institut MDB olkeleri o cumleden Rusiya Federasiyasi Ukrayna Belarus Moldova Gurcustan Qazaxistan ve diger Orta Asiya respublikalari o cumleden bir sira yaxin ve uzaq xarici olkelerin beyin merkezleri ile hemcinin beynelxalq teskilatlarla elmi emekdasliq edir 2017 ci ilde Institut beynelxalq elaqelerini evvelki illerle muqayisede xeyli genislendirmisdir Beynelxalq emekdasligin guclendirilmesi meqsedile Institutda Beynelxalq elaqeler sobesi yaradilmisdir Belarus Elmler Akademiyasi Iqtisadiyyat Institutu ile birge tedqiqatlarin aparilmasi istiqametinde muqavile baglanmisdir 2017 ci ilde Cin Sosial Elmler Akademiyasinin CSEA Iqtisadiyyat Institutu ile daha six emekdasliq qurulmusdur 2018 ci ilin iyun ayinda CSEA Iqtisadiyyat Institutunun direktoru professor Pei Changhonqun rehberliyi ile numayende heyeti Iqtisadiyyata dovlet mudaxilesinin olculmesi metodologiyasi elmi tedqiqat isleri ile tanis olmaq ucun Institutun qonagi olmusdur Institutun emekdaslari Cinin maliyye desteyi ile teskil olunan seminarda istirak etmisler Hazirda Institut Turkiye Rusiya Ukrayna Gurcustan Finlandiya Qazaxistan Ozbekistan Qirgizistan Belarus Cin ve s olkelerle six emekdasliq edir Institut Azerbaycan Respublikasinin dovlet orqanlari Iqtisadi Islahatlar ve Kommunikasiya Merkezi Emek ve Ehalinin Sosial Mudafiesi Nazirliyi Energetika Nazirliyi Sahibkarliga Komek Milli Fondu Sahibkarlar Isegoturenler Teskilatlari Milli Konfederasiyasi ve diger dovlet qurumlari ile elece de olke universitetleri ile yaxindan emekdasliq edir Institutun Iqtisadi Islahatlar ve Kommunikasiya Merkezi ile daha six emekdasligi vardir 2017 ci ilde Institutda Merkezi Bank ve Master Card Advisors un sifarisi ile haqqi odenilmekle 2018 2020 ci illerde Azerbaycan Respublikasinda reqemsal odenislerin genislendirilmesi uzre Dovlet Proqrami layihesi hazirlanmisdir Hemcinin bax RedakteAzerbaycan Milli Elmler AkademiyasiXarici kecidler RedakteAzerbaycan Milli Elmler Akademiyasi AMEA nin Iqtisadiyyat InstitutuIstinadlar Redakte http www economics com az N Muzefferli Iqtisadiyyatin sosialyonluyu sagci ve solcu sistemlerdeMenbe https az wikipedia org w index php title AMEA Iqtisadiyyat Institutu amp oldid 6039951, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.