fbpx
Wikipedia

Ərəb dili

Ərəb dili (ərəb. اللغة العربية‎‎, ərəb. عربي‎‎) — Sami dillərinin Cənub qrupunun Şimal bölməsinə daxildir. Qohum dillərdən qədim tarixi, geniş yayılması, fonetik-qramatik və leksik xüsusiyyətlərini bu günədək qoruyub saxlaması ilə fərqlənir. BMT-nin 6 rəsmi və işlək dilindən biridir. Zəngin samit sisteminə malikdir (velar, farinqal, larinqal samitlər). Sadə sait sistemi mövcuddur. Söz sırası bir qayda olaraq belədir: XMT (xəbər-mübtəda-tamamlıq).

Ərəb dili
Orijinal adı اللُّغَة العَرَبِيّة
Ölkələr
Danışanların ümumi sayı
  • 315.421.300 nəf. (2019)
Təsnifatı
Afro-Asiya[d]
Sami dilləri
Ərəb dili
Yazı Ərəb əlifbası
Dil kodları
QOST 7.75–97 ара 050
ISO 639-1 ar
ISO 639-2 ara
ISO 639-3 ara
Ethnologue ara
Linguasphere 12-AAC
ABS ASCL 4202
IETF ar
Glottolog arab1395
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Müasir ərəb ədəbi dili əhalisi birlikdə iki yüz milyona çatan ərəb ölkələrində dövlət dili kimi qəbul edilmişdir. Ədəbi dil ilə yanaşı, əhalinin danışdığı məhəlli (ölkələr üzrə) dialekt və şivələr də mövcuddur. Bunlar bir-birlərindən və habelə ədəbi dildən ciddi şəkildə fərqləndiyi üçün müxtəlif ölkə ərəblərinin bir-birini anlamaması, müvafiq hazırlığı olmayan ərəblərin isə çox zaman ədəbi dili başa düşməməsi adi hal hesab edilir.

Tarixi

Ərəb dili tarixən üç inkişaf mərhələsi keçmişdir: qədim (V əsrədək), klassik (V–XVIII) və müasir (XIX əsrdən indiyədək) ərəb dili kimi təmsil edilmişdir. Qədim ərəblər haqqında ilk yazılı məlumata hələ eramızdan əvvəl Assuriya şahı Sarqonun (715-ci il) kitabəsində təsadüf edilmişdir. Qədim ərəb dili əsasən Suriya ərazisində tapılmış Lihyan, Əs-Səfa, Ən-Nəmarə, Zəbəd, Hərran və s. kitabələrdə əks olunmuşdur.

Əvvəllər müxtəlif məhəlli dialektlərdən ibarət olmuş qədim dilin sonrakı inkişaf mərhələsində ədəbi dil kimi formalaşmasında Qureyş (Məkkə) dialekti mühüm rol oynamışdır. Həmin dil İslamdan bilavasitə qabaq, İslam alimlərinin cahiliyyə adlandırdıqları dövrdə yaranmış şifahi poeziya nümunələrində və habelə çox qiymətli abidə hesab olunan Quranda artıq sabitləşmiş qramatik quruluşa və zəngin söz ehtiyatına malik ilk klassik ərəb dili kimi təsbit edilir. Sonrakı inkişaf prosesində ərəb dili bir-birindən getdikcə daha çox fərqlənən ədəbi dilə və dialektlərə ayrılır. Ədəbi dil yaranmaqda olan ərəb imperiyasında yazı dili kimi hələ də işlədilməkdə olan arami və yunan dillərini sıxışdıraraq, ümumimperiya yazı dilinə çevrilir və beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir. Təqribən XIX əsrdən başlayaraq bu günədək klassik dil əsasında inkişaf etməkdə olan müasir ərəb dili öz sələfindən arxaizmlərin atılması hesabına lüğət tərkibinin xeyli məhdudlaşması, yeni məfhumları əks etdirən söz və ifadələrin yaranması, qramatik quruluşun daha da sabitləşməsi ilə fərqlənir.

Qrammatika

Ərəb dili filektiv dillərə mənsubdur. Hər bir ilk qramatik forma əksər halda üç, bəzən də dörd samitdən ibarət olan kökə istinad edir. Kökdən daxili fileksiya yolu ilə müxtəlif formalı sözlər əmələ gətirilir. (Məsələn: hkm kökündən-hakim, həkim, hökm, ehkam, hikmət, məhkum, təhkim, möhkəm, mühakimə, məhkəmə, hökumət və s.)

İsim, sifət, say kimi ad qruplu sözlərin yalnız adlıq, yiyəlik və təsirlik halları, əsasən üçhallı və ikihallı olmaq üzrə iki növ hallanması, iki qramatik cinsi (müzəkkər və müənnəs) və üç qramatik sayı (tək, təsniyə və cəm) vardır.

 
Ərəb əlifbası ilə yazılmış mətn.

Ərəb dilində müxtəlif söz birləşmələri vardır. Bunların içərisində ərəb qrammatiklərinin izafət adlandırdıqları uzlaşmayan təyini söz birləşməsi ifadə etdiyi məna çalarlıqlarının çoxluğu və ərəb dilində geniş işlədilməsi ilə başqa söz birləşmələrindən xeyli fərqlənir. Burada xəbəri ad qruplu söz və söz birləşmələri ilə ifadə edilən ismi cümlələr də çox işlənir. Xəbəri mübtədadan əvvəl gələn cüttərkibli feli cümlələrdə xəbər daim təkdə olur.

Dilin zənginliyi və Qurani Kərimin ərəb dili üzərində təsiri

Ərəb dili söz ehtiyatının genişliyi cəhətdən dünyanın zəngin dillərindən hesab edilir. Burada sinonim sözlər çox geniş təmsil olunduğundan eyni məfhum çox vaxt ən azı bir neçə söz, bəzən isə onlarla, hətta yüzlərlə sözlə ifadə edilə bilir. Bununla belə, ərəb dilində bəzən bir-birindən ciddi şəkildə fərqlənən mənaları olan polisemantik (çoxmənalı) sözlərdə az deyildir. Hətta tərkibində zidd mənalar olan sözlərdə çox təsadüf edilir. Sözlərin böyük əksəriyyəti əsl ərəb mənşəli olduğu halda alınma sözlər cüzi bir miqdar təşkil edir.Bəşəriyyətin inkişafı ilə paralel olaraq inkişaf edən səmavi dinlərin ən sonuncusu və mükəmməli olan İslam Dininin əsas qaynağı Qurani Kərimdir. O təmsilçilərinin qəlblərini fəth, həyat tərzlərini təyin edərək, nitqlərinə təsir etmiş ve onların həyat qaynağı olmuşdur. Belə ki, müsəlmanlar onu həyatlarının hər bir sahəsində öndər bilərək, qoyduğu və göstərdiyi qaydalara görə yaşamağa çalışmışdır. Təmsilçilərinin qəlblərini təsəvvür olunmayacaq dərəcədə fəth edən bu kitab, ərəb dili ilə nazil olmuş , onu səmavi bir dinin dili səviyyəsinə gətirmişdir. Buna görə də ədəbiyyat tarixçiləri ilk növbədə, başlanğıc mərhələdə “furqan”, “küfr”, “iman”, “işraq”, “islam”, “nifaq”, “səvm”, “salət”, “zəkat”, “ruku”, “sücud” kimi kəlmələr üzərində sistemləşmişlər. Bütün bunlarla yanaşı ərəb dili müəyyən bir toplumun dili olmaqdan çıxaraq, bütün müsəlmanların ortaq ibadət dili halına gəlmişdir.İndi isə Qurani Kərimin ərəb dili üzərindəki təsirlərindən bəhs edəsi olsaq, onların bir neçəsini maddələr halında qısa şəkildə belə ifadə edilir:

a.Dildə meydana gətirdiyi toplama

Qurani Kərimin bu dil üzərindəki ən əsas təsirlərdən şübhəsiz yoxdur ki, dildə təmin etidiyi birlikdir. O, bütün ərəbləri Qüreyş ləhcəsi üzərində toplayaraq Qüreyş ləhcəsini ərəb dilinin lideri halına gətirdi. Halbuki Qurani Kərim nazil olmağa başlamazdan əvvəl ərəb dili Qureyş ləhcəsi ətrafında birləşmə yolunda inkişaf edir və zirvəyə yüksəlirdi. Ancaq hələ də bütün ləhcələr toplanmamışdı. Ərəblər sözdə birliyi təmin etmək üçün dil üzərə münaqişələrin hərarətli keçdiyi mənbə və hədəfinə çatmamışdı ki, Qurani Kərim enməyə başladı. Qurani Kərimin enməsi ilə birlikdə Qureyş ləhcəsinin liderliyi tamamlanmışdır. Bununla da cahiliyyə dövründən başlayan sözdə birləşmə cəhdləri hədəfinə çataraq dildə toplama təmin edilmiş oldu.

b.Yeni sözlər qazandırması

Qurani Kərim ərəb dilinə bir çox yeni sözlər qazandırmış və bundan əvvəl bilinməyən bir çox mənaların ərəb dili içərisində keçməsini təmin etmişdir. Məs: الْكُفْرُ kəlməsi lüğətdə “bir şeyi örtmək, bağlamaq, gizlətmək” mənalarına gəlir. Ancaq Qurani Kərim bu kəlməyə, lüğəvi mənası ilə əlaqədar olan şəkildə, fərqli məna yükləyərək onu Cənabı Haqqın varlıq və birliyini qəbul etməmək onun saysız nemətlərini tanımama və onları gizlətmə mənalarında istifadə olunmuşdur. Amma Qurani Kərimdən əvvəl kəlmə bu mənada işlənməmişdir. Eyni şeyi “ الصَّلَاةُ, السُّجُودُ , النِّفَاق, التَّيَمُّمُ, الزَّكَاةُ, الصَّوْمُ ” və daha bir çox söz haqqında demək mümkündür. Qurani Kərim ərəb dilində istifadə olunub var olan bir çox kəlməyə lüğəvi mənasının istilahi məna qazandırmış, istilahi ifadələrin ortaya çıxmasında ilk əsl amil olmuşdu.

c.Ərəb dilinin yayılmasındakı təsiri

Ərəb dili, Quran nazil olmazdan əvvəl ərəb yarımadasında yaşayan müəyyən bir millətin dili idi. Ərəb yarımadasının çərçivəsində sıxılıb qalmışdı. Qurani Kərimin ərəb dili üzərə nazil olması onu səmavi bir dinin dilinə çevirmiş və ona ibadətin bir parçası vəsfini qazandırmışdı. Beləliklə hər bir müsəlman namaz, zikr, təkbir və təşəhhüd kimi ibadətlərində ərəb dilini istifadə edirdi. Fəthlər və xilafətin böyüməsi nəticəsində insanların qrup-qrup İslam Dininə yönəlməsi ilə yanaşı ərəb dili ərəb yarımadasının xaricinə çıxmağa başlayaraq müsəlmanların çata biləcəkləri qədər yayıldı. Nəticədə ərəb dili, İslamın yayılması ilə paralel olaraq yayılmağına davam edirdi. İslam Aləmində istifadə olunan dillər arasında ilk dərəcəyə yüksələrək birinci dil halına gəlmişdi.

d.Ərəb dilini pozulmaqdan qoruması

İnsanlar kimi dillər də dunyaya gələr, müəyyən bir müddət yaşadıqdan sonra ölərlər. Ancaq bundan sonra ərəb dilini istisna etmək lazımdır. Çünki o, Qurani Kərim sayəsində dünya dilinə çevrilmiş, hər cür təhlükədən qorunmuşdur. İslamın təşviqi ilə müsəlmanlar Quranı əzbərləməyə, onu hər zaman oxumağa başladılar. O müsəlmanların həyat mənbəyi idi. Müsəlmanlar onun bir hərfinin belə dəyişməsinə imkan vermədilər. Ərəb dilini qoruyan qala olan Quranın bu şəkildə əzbərlənərək qorunması, əslində ərəb dilinin qorunmasıdır. İslam aləmənin geridə qalması ilə İslam mədəniyyəti də geri qalmağa ərəb dilinin, digər dillər kimi, yox olması və yaxud başqa dillərin təsiri altına düşməsindən ehtiyat olunurdu. Ancaq ərəb dili Qurani Kərim sayəsində özünü hər cür təhlükələrə qarşı qoyaraq bütün nigarançılıqları ortadan qaldırdı. Əgər Quran olmasaydı, ərəb dilinin də digər dillər kimi yoxa çıxması, ya da ən azından təhrif olması gözlənilirdi.

e.Yeni elmlərin ortaya çıxmasına səbəb olması.

Quran ərəb dilinin ədəbiyyat sahəsində zirvəyə çatdığı bir dövrdə nazil olmağa başladı. Çox keçmədi ki, məşhur ərəb ədibləri, Quranın bəlağat və fəsahatı qarşısında acizliklərini etiraf edərək onun bəlağat və fəsahatından faydalanma yollarını axtarmağa başladılar. Beləliklə Qurani Kərimin enməsi ilə yanaşı yeni elmlərin doğması üçün qapılar aralanmış oldu.

Quranın icazını təyin edib, dərk etmə məqsədi ilə beyan, bədi və məani, səhv oxuma və təğyirdən qoruma məqsədi ilə sarf və nahv, qarib (mənası eşidilməyən alınma sözlər) sözlərini izah edərək mənasını başa düşmə məqsədi güdən lüğət və ədəbiyyat, insanların gündəlik həyatlarında tabe olmaları lazım olan qanun-qaydaları ondan istinbat edərək təyin etmək məqsədi ilə Hədis, Fiqh Üsulu və Fiqh kimi elmlər ortaya çıxmışdı. Qurani Kərim, kəlmələrin aid olduqları mənalarda yeni mənalar ifadə etmə qabiliyyəti verərək, onlara yeni məna üfüqləri açmışdı. Bundan başqa ərəb dilini müxtəlif dövrlərdə bəzi dövlətlərin rəsmi dili halıns gətirmiş və müsəlmanların ona qarşı ehtiram göstərmələrinə səbəb olmuşdur.

 Əhməd Həsən əz-Zəyyad, Tarixul Ədəbil Arabi, s.90 Yusif 12/2, Şura 42/7, Zuxruf 43/3 Şevqi Dayf, Tarixul Ədəbil Arabi, II/32 Əhməd Həsən Zəyyad, Tarixul Ədəbil Arabi,s.204 Hüseyn Küçükqalay,Quran Dili Ərəbcə, s.162, Əhməd Həsən Zeyyad, a.k.ə., s.90 Şevqi Dayf, a.k.ə.,s.31 Şahməddin Özdəmir, Qurani Kərimdə ədatlarla işlənən fellər, s.16-20, İstanbul 1999, 

Əlifba

Ərəb dilində 28 samitin və müxtəlif saitlərin olmasına baxmayaraq, ərəb əlifbasında yalnız 28 hərf vardır. Qısa saitlər və habelə həmzə samiti əlifbada təmsil edilməmişdir. Əlifbada müxtəlif vəzifələr daşıyan hərflər də vardır.

Qısa saitləri göstərən hərflər olmadığına görə yazıda sözlərin yalnız samitlərdən və uzun saitlərdən ibarət "skeleti" əks etdirilir. Yazını düzgün oxumaq üçün müvafiq qrammatik və leksik qaydaları qabaqcadan, həm də praktik şəkildə bilmək lazımdır.

Ərəb hərfləri əsasən sağdan sola yazılır və oxunur. Bu istiqamətə uyğun olaraq kitab, məcmuə və qazetdə sağdan sola tərtib olunur və səhifələnir. Bununla belə, ərəb hərfləri üfqi, şaquli, maili, dairəvi və s. handəsi şəkillərdə də olduğu üçün bəzən sağdan sola deyil, yuxarıdan aşağıya və ya soldan sağa da yazılır.

Latın və rus hərflərindən fərqli olaraq ərəb hərfləri təkcə əlyazmasında deyil, çapda da bir-birilə bitişdirici xətlər vasitəsilə birləşdirilir. Belə birləşmə nəticəsində hərflərin ilkin yazılışı (qrafikası) çox vaxt ciddi dəyişikliklərə uğradığı üçün hər hərf həqiqətdə müxtəlif şəkillərdə təzahür edir ki, bunlar əlifba cədvəlində, birləşməyən, soldan birləşən, sağdan və soldan birləşən və sağdan birləşən adları altında qruplaşdırılır.

Ərəb hərflərinin altısının (ﻭ,ﺰ,ﺮ,ﺪ,ﺫ,ﺍ) iki, qalanlarının isə dörd şəkli vardır. İkişəkilli hərflər soldan birləşmədikləri üçün II və III şəkilləri yoxdur.

Ərəb əlifbasında baş hərflər yoxdur. Ümumi adlardan fərqləndirmək üçün xüsusi isimləri bəzən dırnaq və ya mötərizə içərisində yazırlar.

Hərf birləşməsində hərflərin qrafikası dəyişdiyi üçün ərəb əlifbasında sözün hissələri bir sətirdən digərinə keçirilə bilməz: sətrin sonuna sığmayan söz bütünlüklə sonrakı sətrə keçirilir, sətrin sonunda qalan boşluq irəlidəki gəlmənin bəzi hərflərinin üfqi hissəsini və ya bitişdirici xətlərini uzatmaq yolu ilə doldurulur.

Miqdar sayları

0-sıfr

1-10

Vaḥid, İṭnən, Ṭələtə, ʿArba'a , Xamsə, Sittə, Səb'a, Ṭəməniyə, Tis'a, ʿAşara

20 — Işrûn 30 — Ṭəlâtun 40 -ʿArbaun 50 — Xámsun 60 — Sittun 70 — Sa'bun 80 — Ṭəmanun 90 — Tis'un

100 — miə 200 — miəteyn 500 — Xámsa miə

1000 — Əlf 2000 — Əlfeyn (yaxud Əlfən) 5000 — Xámsa elf 10,000 -ʿAshara elf

1,000,000 — Vaḥid milyun, əl-milyun, milyun

Ərəb dilində saylar aid olduqları isimlərlə müxtəlif növ söz birləşmələri əmələ gətirir. Bu nöqteyi-nəzərdən miqdar sayları dörd qrupa bölünür: Birinci qrup (1-2): Bu qrup saylar təyin etdikləri isimdən sonra gəlir. Məsələn: Bir kitab-كتاب واحد İkinci qrup (3-10): Üç sayından etibarən miqdar sayları növlərindən asılı olmayaraq adətən sayılan isimlərdən əvvəl gəlir. İkinci növdə təkliklər sayılan isimlə əks qrammatik cinsdə olur. Həm də isim cəmdə qeyri-müəyyənlikdə olur. Məsələn: Altı gün-,ستة أيام on gün-عشر ساعات Üçüncü qrup (11-99): Bu mürəkkəb saylar tək və qeyri-müəyyənlikdə olan ismi təsirlik hal vasitəsilə idarə edir. Burada bir və ikini çıxmaq şərtilə təkliklər sayılan isimlə əks cinsdə olur. Bu qrup saylar 11-19 və 21-99 olmaq üzrə iki növə ayrılır. İkinci növdə (11-19) təkliklər sayılan isimlə əks qrammatik cinsdə olmaq şərtilə əvvəl, sonra isə onluq gəlir. Hər iki tərəfi daim [ə] saiti ilə bitir. Məsələn: on beş oğlan-خمسة عشر فتيان. İkinci növ mürəkkəb saylarda (21-99) təkliklər yenə də onluqlardan əvvəl gəlir, lakin aralarında و bağlayıcısı olur. Dördüncü qrup(100 və artıq): Bu qrup saylar isimlə uzlaşır ancaq isim təkdə olur.

Ərəb dili və İslam

 
Ərəb dilinin bayrağı

Ərəb dili eyni zamanda Quran dilidir. Ərəb dili İslam dini ilə sıx bağlıdır, buna baxmayaraq Xristian və Yəhudi ərəblər bu dildə danışır. Dünya müsalmanlarının əksəriyyətinın ana dili ərəb dili deyil, ancaq onlar Quranı oxuya bilirlər. Əksər hallarda Ərəb olmayan müsəlmanlar Quranın tərcüməsindən istifadə edirlər. Bəzi müsəlmanlar isə ərəb dilini Allah tərəfindən seçilmiş müqəddəs dil hesab edirlər. Bəzi İslam alimlərinə görə ərəb dili cənnətin dilidir.

Dialektlər

 
Ərəb dünyasında dialekt fərqləri

Müasir ərəb dili faktiki müstəqil dil hesab edilə bilən 5 dialektdən ibarətdir. Danışıq ərəb dili Ərəb dünyasında istifadə ədəbi baxımdan köklü fərqlənən müxtəlif növ ərəb dillərinin birgə terminidir. Dialektlərin arasında fərq ən çox ərəb yarımadasından kənardadır. Ərəb istilasından sonra ləhcələrin sayı xüsusilə artmışdır. Ən böyük dialekt fərqi qeyri misirli Şimali Afrika dialektləri arasındadır. Dialektlərə təsir etmiş əsas faktorlardan biri də, əvvəllər həmin ərazilərdə başqa dillərdə danışılmasıdır. Bəzi ərazilərdə hətta söz sırasıda fərqlənir. Ərəb dilindəki əsas dialektlər aşağıdakılardır:

Misir dialekti

Masri dialekti kimi də tanınır. Misir dialekti Hami-Sami dillər ailəsinin Sami qoluna aiddir. Onun kökü paytaxt Qahirə ətrafında Nil deltasından gəlir. Dilə ən çox təsiri Kopt dili etmişdir. Daha sonralar türk, fransız və ingilis dillərinin də təsiri olmuşdur. Bütün Ərəb dünyası bu dialekti başa düşür. Misirdə 52 milyon insan bu dialektlə danışır. 24 milyon insanın isə ikinci dilidir. Livanlı müğənnilər öz mahnılarını bu dialektlə ifa edirlər. Misir dialektinin heç bir rəsmi statusu yoxdur. Klassik ərəb dili (Qurana əsaslanan ərəb dili) Misirdə rəsmi dildir.

Məğrəbi dialekti

Mərakeş, Əlcəzair, Saxara, Tunis və Liviyada 75 milyon insan bu dialektlə danışır. Yaxın Şərq ərəbləri çətinliklə bu dialekti başa düşürlər. Bu dialektə danışanlar öz dillərini ərəbcə dialekt mənasını verən Əddəricə adlandırırlar. Fransız müstəmləkəsi dövründə məktəblərdə başqa dil kimi tədris edilirdi. Fransız, ispan və italyan dillərinin bu dialektə təsirləri olmuşdur.

Mesopotamiya dialekti

Bu dialekt özü də iki yerə ayrılır. İraq dialekti və Şimali Mesopotamiya dialekti.

İraq dialekti

İraq ərazisində danışılan bu dialektə özü üç yerə ayrılır (Bağdad, Mosul və Bəsrə dialektləri). Vaxtilə burada ərəbcə danışan yəhudilərin də öz dialekti olub. İraqda eyni zamanda qeyri ərəblər — kürdlər, farslar, türkmənlər, assurlar yaşayır. Bunların da dialektin formalaşmasında əhəmiyyətli rolu olmuşdur. İraqda, şərqi Suriyada və qərbi İranda 29 milyona yaxın insan bu dialektdə danışır.

Şimali Mesopotamiya dialekti

Şimali Mesopotamiya dialekti: Bu dialekt əsasən Bağdadın şimalında, uzaq şərqi Suriyada və şərqi Türkiyənin bəzi vilayətlərində danışılır. Orta əsrlərin İraq dialektindən törəmişdir və yəhudi dialektinin bəzi xüsusiyyətlərinə malikdir. 7 milyona yaxın insan bu dialektdə danışır.

Şami dialekti

Şərq dialekti də adlanır. Şərqi Aralıq dənizinin 100 kilometrlik sahili bu 35 milyon insan bu dialektdə danışır. Şami dialekti 6 müxtəlif dialektlərə ayrılır.

Körfəz dialekti

İraq, Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi, Oman, Yəmən, Qətər və Bəhreyndə 4 milyon insan bu dialektdə danışır.

İstinadlar

  1. — 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2016.
  2. https://www.ethnologue.com/language/ara
  3. Əhməd Həsən əz-Zəyyad, Tarixul Ədəbil Arabi, s.90
  4. Yusif 12/2, Şura 42/7, Zuxruf 43/3
  5. Şevqi Dayf, Tarixul Ədəbil Arabi, II/32
  6. Əhməd Həsən Zəyyad, Tarixul Ədəbil Arabi,s.204
  7. Hüseyn Küçükqalay,Quran Dili Ərəbcə, s.162
  8. Əhməd Həsən Zeyyad, a.k.ə., s.90
  9. Şahməddin Özdəmir, Qurani Kərimdə ədatlarla işlənən fellər, s.16-20, İstanbul 1999

ərəb, dili, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, ərəb, اللغة, العربية, ərəb, عربي, sami, dillərinin, cənub, qrupunun, şimal, bölməsinə, daxildir, qohum, dillərdən, qədim, tarix. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Ereb dili ereb اللغة العربية ereb عربي Sami dillerinin Cenub qrupunun Simal bolmesine daxildir Qohum dillerden qedim tarixi genis yayilmasi fonetik qramatik ve leksik xususiyyetlerini bu gunedek qoruyub saxlamasi ile ferqlenir BMT nin 6 resmi ve islek dilinden biridir Zengin samit sistemine malikdir velar farinqal larinqal samitler Sade sait sistemi movcuddur Soz sirasi bir qayda olaraq beledir XMT xeber mubteda tamamliq Ereb diliOrijinal adi الل غ ة الع ر ب ي ةOlkeler Misir Elcezair Sudan Iraq Merakes Seudiyye Erebistani Yemen Suriya Tunis Somali Cad Birlesmis Ereb Emirlikleri Iordaniya Eritreya Liviya Livan Felestin Dovleti Oman Mavritaniya Kuveyt Qeter Behreyn Cibuti Komor adalari Israil Cenubi Sudan Mali Niger Efqanistan IranDanisanlarin umumi sayi 315 421 300 nef 2019 1 2 TesnifatiAfro Asiya d Sami dilleriEreb dili dd dd Yazi Ereb elifbasiDil kodlariQOST 7 75 97 ara 050ISO 639 1 arISO 639 2 araISO 639 3 araEthnologue araLinguasphere 12 AACABS ASCL 4202IETF arGlottolog arab1395 Vikianbarda elaqeli mediafayllarMuasir ereb edebi dili ehalisi birlikde iki yuz milyona catan ereb olkelerinde dovlet dili kimi qebul edilmisdir Edebi dil ile yanasi ehalinin danisdigi mehelli olkeler uzre dialekt ve siveler de movcuddur Bunlar bir birlerinden ve habele edebi dilden ciddi sekilde ferqlendiyi ucun muxtelif olke ereblerinin bir birini anlamamasi muvafiq hazirligi olmayan ereblerin ise cox zaman edebi dili basa dusmemesi adi hal hesab edilir Mundericat 1 Tarixi 2 Qrammatika 3 Dilin zenginliyi ve Qurani Kerimin ereb dili uzerinde tesiri 4 Elifba 5 Miqdar saylari 6 Ereb dili ve Islam 7 Dialektler 7 1 Misir dialekti 7 2 Megrebi dialekti 7 3 Mesopotamiya dialekti 7 3 1 Iraq dialekti 7 3 2 Simali Mesopotamiya dialekti 7 4 Sami dialekti 7 5 Korfez dialekti 8 IstinadlarTarixi RedakteEreb dili tarixen uc inkisaf merhelesi kecmisdir qedim V esredek klassik V XVIII ve muasir XIX esrden indiyedek ereb dili kimi temsil edilmisdir Qedim erebler haqqinda ilk yazili melumata hele eramizdan evvel Assuriya sahi Sarqonun 715 ci il kitabesinde tesaduf edilmisdir Qedim ereb dili esasen Suriya erazisinde tapilmis Lihyan Es Sefa En Nemare Zebed Herran ve s kitabelerde eks olunmusdur Evveller muxtelif mehelli dialektlerden ibaret olmus qedim dilin sonraki inkisaf merhelesinde edebi dil kimi formalasmasinda Qureys Mekke dialekti muhum rol oynamisdir Hemin dil Islamdan bilavasite qabaq Islam alimlerinin cahiliyye adlandirdiqlari dovrde yaranmis sifahi poeziya numunelerinde ve habele cox qiymetli abide hesab olunan Quranda artiq sabitlesmis qramatik qurulusa ve zengin soz ehtiyatina malik ilk klassik ereb dili kimi tesbit edilir Sonraki inkisaf prosesinde ereb dili bir birinden getdikce daha cox ferqlenen edebi dile ve dialektlere ayrilir Edebi dil yaranmaqda olan ereb imperiyasinda yazi dili kimi hele de isledilmekde olan arami ve yunan dillerini sixisdiraraq umumimperiya yazi diline cevrilir ve beynelxalq ehemiyyet kesb edir Teqriben XIX esrden baslayaraq bu gunedek klassik dil esasinda inkisaf etmekde olan muasir ereb dili oz selefinden arxaizmlerin atilmasi hesabina luget terkibinin xeyli mehdudlasmasi yeni mefhumlari eks etdiren soz ve ifadelerin yaranmasi qramatik qurulusun daha da sabitlesmesi ile ferqlenir Qrammatika RedakteEreb dili filektiv dillere mensubdur Her bir ilk qramatik forma ekser halda uc bezen de dord samitden ibaret olan koke istinad edir Kokden daxili fileksiya yolu ile muxtelif formali sozler emele getirilir Meselen hkm kokunden hakim hekim hokm ehkam hikmet mehkum tehkim mohkem muhakime mehkeme hokumet ve s Isim sifet say kimi ad qruplu sozlerin yalniz adliq yiyelik ve tesirlik hallari esasen uchalli ve ikihalli olmaq uzre iki nov hallanmasi iki qramatik cinsi muzekker ve muennes ve uc qramatik sayi tek tesniye ve cem vardir Ereb elifbasi ile yazilmis metn Ereb dilinde muxtelif soz birlesmeleri vardir Bunlarin icerisinde ereb qrammatiklerinin izafet adlandirdiqlari uzlasmayan teyini soz birlesmesi ifade etdiyi mena calarliqlarinin coxlugu ve ereb dilinde genis isledilmesi ile basqa soz birlesmelerinden xeyli ferqlenir Burada xeberi ad qruplu soz ve soz birlesmeleri ile ifade edilen ismi cumleler de cox islenir Xeberi mubtedadan evvel gelen cutterkibli feli cumlelerde xeber daim tekde olur Dilin zenginliyi ve Qurani Kerimin ereb dili uzerinde tesiri RedakteEreb dili soz ehtiyatinin genisliyi cehetden dunyanin zengin dillerinden hesab edilir Burada sinonim sozler cox genis temsil olundugundan eyni mefhum cox vaxt en azi bir nece soz bezen ise onlarla hetta yuzlerle sozle ifade edile bilir Bununla bele ereb dilinde bezen bir birinden ciddi sekilde ferqlenen menalari olan polisemantik coxmenali sozlerde az deyildir Hetta terkibinde zidd menalar olan sozlerde cox tesaduf edilir 3 Sozlerin boyuk ekseriyyeti esl ereb menseli oldugu halda alinma sozler cuzi bir miqdar teskil edir Beseriyyetin inkisafi ile paralel olaraq inkisaf eden semavi dinlerin en sonuncusu ve mukemmeli olan Islam Dininin esas qaynagi Qurani Kerimdir O temsilcilerinin qelblerini feth heyat terzlerini teyin ederek nitqlerine tesir etmis ve onlarin heyat qaynagi olmusdur 4 Bele ki muselmanlar onu heyatlarinin her bir sahesinde onder bilerek qoydugu ve gosterdiyi qaydalara gore yasamaga calismisdir Temsilcilerinin qelblerini tesevvur olunmayacaq derecede feth eden bu kitab ereb dili ile nazil olmus onu semavi bir dinin dili seviyyesine getirmisdir 5 Buna gore de edebiyyat tarixcileri ilk novbede baslangic merhelede furqan kufr iman israq islam nifaq sevm salet zekat ruku sucud kimi kelmeler uzerinde sistemlesmisler Butun bunlarla yanasi ereb dili mueyyen bir toplumun dili olmaqdan cixaraq butun muselmanlarin ortaq ibadet dili halina gelmisdir Indi ise Qurani Kerimin ereb dili uzerindeki tesirlerinden behs edesi olsaq onlarin bir necesini maddeler halinda qisa sekilde bele ifade edilir a Dilde meydana getirdiyi toplamaQurani Kerimin bu dil uzerindeki en esas tesirlerden subhesiz yoxdur ki dilde temin etidiyi birlikdir O butun erebleri Qureys lehcesi uzerinde toplayaraq Qureys lehcesini ereb dilinin lideri halina getirdi Halbuki Qurani Kerim nazil olmaga baslamazdan evvel ereb dili Qureys lehcesi etrafinda birlesme yolunda inkisaf edir ve zirveye yukselirdi Ancaq hele de butun lehceler toplanmamisdi 6 Erebler sozde birliyi temin etmek ucun dil uzere munaqiselerin heraretli kecdiyi menbe ve hedefine catmamisdi ki Qurani Kerim enmeye basladi Qurani Kerimin enmesi ile birlikde Qureys lehcesinin liderliyi tamamlanmisdir Bununla da cahiliyye dovrunden baslayan sozde birlesme cehdleri hedefine cataraq dilde toplama temin edilmis oldu b Yeni sozler qazandirmasiQurani Kerim ereb diline bir cox yeni sozler qazandirmis ve bundan evvel bilinmeyen bir cox menalarin ereb dili icerisinde kecmesini temin etmisdir 7 Mes ال ك ف ر kelmesi lugetde bir seyi ortmek baglamaq gizletmek menalarina gelir Ancaq Qurani Kerim bu kelmeye lugevi menasi ile elaqedar olan sekilde ferqli mena yukleyerek onu Cenabi Haqqin varliq ve birliyini qebul etmemek onun saysiz nemetlerini tanimama ve onlari gizletme menalarinda istifade olunmusdur Amma Qurani Kerimden evvel kelme bu menada islenmemisdir Eyni seyi الص ل اة الس ج ود الن ف اق الت ي م م الز ك اة الص و م ve daha bir cox soz haqqinda demek mumkundur Qurani Kerim ereb dilinde istifade olunub var olan bir cox kelmeye lugevi menasinin istilahi mena qazandirmis istilahi ifadelerin ortaya cixmasinda ilk esl amil olmusdu c Ereb dilinin yayilmasindaki tesiriEreb dili Quran nazil olmazdan evvel ereb yarimadasinda yasayan mueyyen bir milletin dili idi Ereb yarimadasinin cercivesinde sixilib qalmisdi Qurani Kerimin ereb dili uzere nazil olmasi onu semavi bir dinin diline cevirmis ve ona ibadetin bir parcasi vesfini qazandirmisdi Belelikle her bir muselman namaz zikr tekbir ve tesehhud kimi ibadetlerinde ereb dilini istifade edirdi Fethler ve xilafetin boyumesi neticesinde insanlarin qrup qrup Islam Dinine yonelmesi ile yanasi ereb dili ereb yarimadasinin xaricine cixmaga baslayaraq muselmanlarin cata bilecekleri qeder yayildi Neticede ereb dili Islamin yayilmasi ile paralel olaraq yayilmagina davam edirdi Islam Aleminde istifade olunan diller arasinda ilk dereceye yukselerek birinci dil halina gelmisdi d Ereb dilini pozulmaqdan qorumasiInsanlar kimi diller de dunyaya geler mueyyen bir muddet yasadiqdan sonra olerler Ancaq bundan sonra ereb dilini istisna etmek lazimdir Cunki o Qurani Kerim sayesinde dunya diline cevrilmis her cur tehlukeden qorunmusdur Islamin tesviqi ile muselmanlar Qurani ezberlemeye onu her zaman oxumaga basladilar O muselmanlarin heyat menbeyi idi Muselmanlar onun bir herfinin bele deyismesine imkan vermediler Ereb dilini qoruyan qala olan Quranin bu sekilde ezberlenerek qorunmasi eslinde ereb dilinin qorunmasidir 8 Islam alemenin geride qalmasi ile Islam medeniyyeti de geri qalmaga ereb dilinin diger diller kimi yox olmasi ve yaxud basqa dillerin tesiri altina dusmesinden ehtiyat olunurdu Ancaq ereb dili Qurani Kerim sayesinde ozunu her cur tehlukelere qarsi qoyaraq butun nigaranciliqlari ortadan qaldirdi Eger Quran olmasaydi ereb dilinin de diger diller kimi yoxa cixmasi ya da en azindan tehrif olmasi gozlenilirdi e Yeni elmlerin ortaya cixmasina sebeb olmasi Quran ereb dilinin edebiyyat sahesinde zirveye catdigi bir dovrde nazil olmaga basladi Cox kecmedi ki meshur ereb edibleri Quranin belagat ve fesahati qarsisinda acizliklerini etiraf ederek onun belagat ve fesahatindan faydalanma yollarini axtarmaga basladilar Belelikle Qurani Kerimin enmesi ile yanasi yeni elmlerin dogmasi ucun qapilar aralanmis oldu Quranin icazini teyin edib derk etme meqsedi ile beyan bedi ve meani sehv oxuma ve tegyirden qoruma meqsedi ile sarf ve nahv qarib menasi esidilmeyen alinma sozler sozlerini izah ederek menasini basa dusme meqsedi guden luget ve edebiyyat insanlarin gundelik heyatlarinda tabe olmalari lazim olan qanun qaydalari ondan istinbat ederek teyin etmek meqsedi ile Hedis Fiqh Usulu ve Fiqh kimi elmler ortaya cixmisdi Qurani Kerim kelmelerin aid olduqlari menalarda yeni menalar ifade etme qabiliyyeti vererek onlara yeni mena ufuqleri acmisdi Bundan basqa ereb dilini muxtelif dovrlerde bezi dovletlerin resmi dili halins getirmis ve muselmanlarin ona qarsi ehtiram gostermelerine sebeb olmusdur 9 Ehmed Hesen ez Zeyyad Tarixul Edebil Arabi s 90 Yusif 12 2 Sura 42 7 Zuxruf 43 3 Sevqi Dayf Tarixul Edebil Arabi II 32 Ehmed Hesen Zeyyad Tarixul Edebil Arabi s 204 Huseyn Kucukqalay Quran Dili Erebce s 162 Ehmed Hesen Zeyyad a k e s 90 Sevqi Dayf a k e s 31 Sahmeddin Ozdemir Qurani Kerimde edatlarla islenen feller s 16 20 Istanbul 1999 Elifba RedakteEreb dilinde 28 samitin ve muxtelif saitlerin olmasina baxmayaraq ereb elifbasinda yalniz 28 herf vardir Qisa saitler ve habele hemze samiti elifbada temsil edilmemisdir Elifbada muxtelif vezifeler dasiyan herfler de vardir Qisa saitleri gosteren herfler olmadigina gore yazida sozlerin yalniz samitlerden ve uzun saitlerden ibaret skeleti eks etdirilir Yazini duzgun oxumaq ucun muvafiq qrammatik ve leksik qaydalari qabaqcadan hem de praktik sekilde bilmek lazimdir Ereb herfleri esasen sagdan sola yazilir ve oxunur Bu istiqamete uygun olaraq kitab mecmue ve qazetde sagdan sola tertib olunur ve sehifelenir Bununla bele ereb herfleri ufqi saquli maili dairevi ve s handesi sekillerde de oldugu ucun bezen sagdan sola deyil yuxaridan asagiya ve ya soldan saga da yazilir Latin ve rus herflerinden ferqli olaraq ereb herfleri tekce elyazmasinda deyil capda da bir birile bitisdirici xetler vasitesile birlesdirilir Bele birlesme neticesinde herflerin ilkin yazilisi qrafikasi cox vaxt ciddi deyisikliklere ugradigi ucun her herf heqiqetde muxtelif sekillerde tezahur edir ki bunlar elifba cedvelinde birlesmeyen soldan birlesen sagdan ve soldan birlesen ve sagdan birlesen adlari altinda qruplasdirilir Ereb herflerinin altisinin ﻭ ﺰ ﺮ ﺪ ﺫ ﺍ iki qalanlarinin ise dord sekli vardir Ikisekilli herfler soldan birlesmedikleri ucun II ve III sekilleri yoxdur Ereb elifbasinda bas herfler yoxdur Umumi adlardan ferqlendirmek ucun xususi isimleri bezen dirnaq ve ya moterize icerisinde yazirlar Herf birlesmesinde herflerin qrafikasi deyisdiyi ucun ereb elifbasinda sozun hisseleri bir setirden digerine kecirile bilmez setrin sonuna sigmayan soz butunlukle sonraki setre kecirilir setrin sonunda qalan bosluq irelideki gelmenin bezi herflerinin ufqi hissesini ve ya bitisdirici xetlerini uzatmaq yolu ile doldurulur Miqdar saylari Redakte0 sifr1 10Vaḥid Iṭnen Ṭelete ʿArba a Xamse Sitte Seb a Ṭemeniye Tis a ʿAsara20 Isrun 30 Ṭelatun 40 ʿArbaun 50 Xamsun 60 Sittun 70 Sa bun 80 Ṭemanun 90 Tis un100 mie 200 mieteyn 500 Xamsa mie1000 Elf 2000 Elfeyn yaxud Elfen 5000 Xamsa elf 10 000 ʿAshara elf1 000 000 Vaḥid milyun el milyun milyunEreb dilinde saylar aid olduqlari isimlerle muxtelif nov soz birlesmeleri emele getirir Bu noqteyi nezerden miqdar saylari dord qrupa bolunur Birinci qrup 1 2 Bu qrup saylar teyin etdikleri isimden sonra gelir Meselen Bir kitab كتاب واحد Ikinci qrup 3 10 Uc sayindan etibaren miqdar saylari novlerinden asili olmayaraq adeten sayilan isimlerden evvel gelir Ikinci novde teklikler sayilan isimle eks qrammatik cinsde olur Hem de isim cemde qeyri mueyyenlikde olur Meselen Alti gun ستة أيام on gun عشر ساعات Ucuncu qrup 11 99 Bu murekkeb saylar tek ve qeyri mueyyenlikde olan ismi tesirlik hal vasitesile idare edir Burada bir ve ikini cixmaq sertile teklikler sayilan isimle eks cinsde olur Bu qrup saylar 11 19 ve 21 99 olmaq uzre iki nove ayrilir Ikinci novde 11 19 teklikler sayilan isimle eks qrammatik cinsde olmaq sertile evvel sonra ise onluq gelir Her iki terefi daim e saiti ile bitir Meselen on bes oglan خمسة عشر فتيان Ikinci nov murekkeb saylarda 21 99 teklikler yene de onluqlardan evvel gelir lakin aralarinda و baglayicisi olur Dorduncu qrup 100 ve artiq Bu qrup saylar isimle uzlasir ancaq isim tekde olur Ereb dili ve Islam Redakte Ereb dilinin bayragi Ereb dili eyni zamanda Quran dilidir Ereb dili Islam dini ile six baglidir buna baxmayaraq Xristian ve Yehudi erebler bu dilde danisir Dunya musalmanlarinin ekseriyyetinin ana dili ereb dili deyil ancaq onlar Qurani oxuya bilirler Ekser hallarda Ereb olmayan muselmanlar Quranin tercumesinden istifade edirler Bezi muselmanlar ise ereb dilini Allah terefinden secilmis muqeddes dil hesab edirler Bezi Islam alimlerine gore ereb dili cennetin dilidir Dialektler Redakte Ereb dunyasinda dialekt ferqleri Muasir ereb dili faktiki musteqil dil hesab edile bilen 5 dialektden ibaretdir Danisiq ereb dili Ereb dunyasinda istifade edebi baximdan koklu ferqlenen muxtelif nov ereb dillerinin birge terminidir Dialektlerin arasinda ferq en cox ereb yarimadasindan kenardadir Ereb istilasindan sonra lehcelerin sayi xususile artmisdir En boyuk dialekt ferqi qeyri misirli Simali Afrika dialektleri arasindadir Dialektlere tesir etmis esas faktorlardan biri de evveller hemin erazilerde basqa dillerde danisilmasidir Bezi erazilerde hetta soz sirasida ferqlenir Ereb dilindeki esas dialektler asagidakilardir Misir dialekti Redakte Masri dialekti kimi de taninir Misir dialekti Hami Sami diller ailesinin Sami qoluna aiddir Onun koku paytaxt Qahire etrafinda Nil deltasindan gelir Dile en cox tesiri Kopt dili etmisdir Daha sonralar turk fransiz ve ingilis dillerinin de tesiri olmusdur Butun Ereb dunyasi bu dialekti basa dusur Misirde 52 milyon insan bu dialektle danisir 24 milyon insanin ise ikinci dilidir Livanli mugenniler oz mahnilarini bu dialektle ifa edirler Misir dialektinin hec bir resmi statusu yoxdur Klassik ereb dili Qurana esaslanan ereb dili Misirde resmi dildir Megrebi dialekti Redakte Merakes Elcezair Saxara Tunis ve Liviyada 75 milyon insan bu dialektle danisir Yaxin Serq erebleri cetinlikle bu dialekti basa dusurler Bu dialekte danisanlar oz dillerini erebce dialekt menasini veren Edderice adlandirirlar Fransiz mustemlekesi dovrunde mekteblerde basqa dil kimi tedris edilirdi Fransiz ispan ve italyan dillerinin bu dialekte tesirleri olmusdur Mesopotamiya dialekti Redakte Bu dialekt ozu de iki yere ayrilir Iraq dialekti ve Simali Mesopotamiya dialekti Iraq dialekti Redakte Iraq erazisinde danisilan bu dialekte ozu uc yere ayrilir Bagdad Mosul ve Besre dialektleri Vaxtile burada erebce danisan yehudilerin de oz dialekti olub Iraqda eyni zamanda qeyri erebler kurdler farslar turkmenler assurlar yasayir Bunlarin da dialektin formalasmasinda ehemiyyetli rolu olmusdur Iraqda serqi Suriyada ve qerbi Iranda 29 milyona yaxin insan bu dialektde danisir Simali Mesopotamiya dialekti Redakte Simali Mesopotamiya dialekti Bu dialekt esasen Bagdadin simalinda uzaq serqi Suriyada ve serqi Turkiyenin bezi vilayetlerinde danisilir Orta esrlerin Iraq dialektinden toremisdir ve yehudi dialektinin bezi xususiyyetlerine malikdir 7 milyona yaxin insan bu dialektde danisir Sami dialekti Redakte Serq dialekti de adlanir Serqi Araliq denizinin 100 kilometrlik sahili bu 35 milyon insan bu dialektde danisir Sami dialekti 6 muxtelif dialektlere ayrilir Korfez dialekti Redakte Iraq Kuveyt Seudiyye Erebistani Birlesmis Ereb Emirliyi Oman Yemen Qeter ve Behreynde 4 milyon insan bu dialektde danisir Istinadlar Redakte Ethnologue 19 Dallas Texas SIL International 2016 https www ethnologue com language ara Ehmed Hesen ez Zeyyad Tarixul Edebil Arabi s 90 Yusif 12 2 Sura 42 7 Zuxruf 43 3 Sevqi Dayf Tarixul Edebil Arabi II 32 Ehmed Hesen Zeyyad Tarixul Edebil Arabi s 204 Huseyn Kucukqalay Quran Dili Erebce s 162 Ehmed Hesen Zeyyad a k e s 90 Sahmeddin Ozdemir Qurani Kerimde edatlarla islenen feller s 16 20 Istanbul 1999 Dil ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Ereb dili amp oldid 6074259, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.