fbpx
Wikipedia

Əli

Avqust 12, 2021

Vikipediyada bu adlı digər şəxslər haqqında da məqalələr var; bax: Əli (ad).

Əli (tam adı: Əli ibn Əbu Talib ərəb. علي بن أﺑﻲ طالب‎‎; 15 sentyabr 601 və ya 602, Məkkə, Məkkə bölgəsi[d] – 29 yanvar 661(0661-01-29), 28 yanvar 661(0661-01-28), 661 və ya 23 yanvar 661(0661-01-23), Kufə, Rəşidi xilafəti) – Məhəmmədin əmisi oğlu, səhabəsi, Əhli-beytinin üzvü, kürəkəni. 4-cü Raşidi xəlifə. Əbu Talibin oğlu. İslamı qəbul edən ilk kişi. Sünnilikdə Ərəb Xilafətinin və Raşidi xəlifələrin dördüncü xəlifəsi. Şiəlikdə canişini, I imam və xəlifə, II məsum.

Əli
ərəb. علي بن أبي طالب‎‎
Raşidi Xilafətin 4-cü xəlifəsi
656 — 661
Xələfi Həsən ibn Əli
Əmir əl-möminin və Şiə İslamının 1-ci İmamı
Şiə görüşü
632 — 661
(ləqəbi: Əmir əl-möminin, Mürtəza, Əbu Turab, Əsədulla əl-qalib)
Xələfi Həsən ibn Əli (2-ci imam)
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 15 sentyabr 601 və ya 602
Doğum yeri
Vəfat tarixi 29 yanvar 661(0661-01-29), 28 yanvar 661(0661-01-28), 661 və ya 23 yanvar 661(0661-01-23)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Atası Əbu Talib
Anası Fatimə bint Əsəd
Həyat yoldaşı
Uşağı
Hərbi xidmət
Döyüşlər
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Əli
  • bax
  • müzakirə
  • redaktə

Xüsusən Şiə mənbələri başda olmaqla İslami mənbələrə görə Əli Kəbədə dünyaya gələn yeganə şəxsdir. Atası Əbu Talib, anası isə Fatimə binti Əsəddir. Əmisioğlu Məhəmməd tərəfindən himayə olunub və onun evində böyüyüb. Məhəmməd ilahi vəhy aldığını bildirdiyi zaman, Əli İslamı qəbul edən ilk kişi olmuş və həyatını bu dinə həsr etmişdir.

Əli Məhəmməddən sonra Mədinəyə köçmüşdür. Orada Əli Məhəmmədin qızı Fatimə ilə ailə həyatı qurmuşdur. Bundan sonra Əli Mədinədə Məhəmmədlə keçirdiyi 10 il ərzində, müharibələrdə rəhbər kimi iştirak etmiş, bildiriş və əmrləri çatdırmış, demək olar ki, bütün müharibələrdə iştirak edərək fəal rol oynamışdır. Əli 656-cı ildə Osman ibn Əffanın öldürülməsindən sonra Mədinə məscidində xalq tərəfindən xəlifə seçilmişdir. 661-ci ildə Kufə məscidində sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdür.

İslam mədəniyyətində Əlinin özünəməxsus yeri vardır. Belə ki, o İslamda müdriklik, dürüstlük, igidlik, hörmət və s. rəmzidir. Xüsusən Təsəvvüfdə Əli təfsir, fiqh və dini fikir sahələrində ən yüksək şəxs hesab olunur və o Məhəmmədin nəslinin davamçısı kimi qəbul edilir.

Əli bəzi dini şəxsiyyətlərlə Əli kültünün mərkəzi şəxsiyyətini təşkil edir. Şayiə mədəniyyətinə əsaslanan əsərlərdə Əli bilik, cəsarət, inam, dürüstlük, sədaqət, sədaqət, səxavət və mərhəmət ilə xüsusilə xatırlanır və batin sufi ənənələri üçün ən vacib mistik şəxsiyyətdir. Xüsusilə təfsir, fiqh və dini düşüncə sahəsindəki üstünlüyü tanınır. Tarix elmi baxımından İslam şəxsiyyətləri, İslamın ilk tarixi, ortaya çıxdığı zaman, hansı coğrafiyada doğulduğu və dünyaya yayıldığı mövzusu bu gün qeyri-müəyyən olaraq qalır və bu mövzuda fərqli coğrafiyalara, xüsusən Petra'ya işarə edən nəzəriyyələr irəli sürülür. Ənənəvi anlayışın işarə etdiyi Hicaz bölgəsi xaricində Petra və Kufanın şimalındakı bir bölgə və Hire (Cənubi İraq) bölgələri ön plana çıxır.

Həyatı

Məkkədə

Təvəllüdü və uşaqlığı

Əlinin atası Əbu Talib Qüreyş qəbiləsinin tayfalarından biri olan Bəni-Haşimin şeyxlərindən və Kəbənin mühafizlərindən biri olmuşdur. O Məhəmmədin əmisi idi. Əlinin anası Fatimə binti Əsəd də həmçinin Bəni-Haşim tayfasındandır. Əli İbrahimin oğlu İsmailin nəslindəndir.

Bəzi islami, xüsusən şiə mənbələrində qeyd olur ki, Əli Məkkədə, Kəbədə dünyaya gəlmiş və 3 gün orada qalmışdır. 3 gündən sonra anası qucağında Əli ilə qırağa çıxmış, Məhəmməd körpə Əlini qucağına götürərək ona "ulu" mənasını verən Əli adını qoymuşdur.Məhəmmədin Əlinin ailəsi ilə yaxın əlaqələri olmuşdur. Məhəmməd yetim qaldıqdan sonra babası Əbdülmüttəlibin də ölməsindən sonra əmisi, Əlinin atası Əbu Talib onu evinə aparmışdır. Əli Məhəmməd və Xədicə binti Xüveylidin nikahından 2 və ya 3 il sonra doğulmuşdur. Əli 5 və ya 6 yaşında olarkən Məkkədə iqtisadi çətinlik yarandı və bu Əbu Talibin ailəsinə də təsir etmişdir. Məhəmməd də Əlini öz himayəsinə götürmüşdür.

Bir il Məkkədə аclıq üz vermişdi. Bu zаmаn Məhəmmədin əmisi Əbu Talib böyük bir аiləyə bаşçılıq edirdi. Оnlаrı çох çətinliklə dоlаndırırdı. Məhəmməd Bəni-Haşim tаyfаsının vаrlılаrındаn оlаn digər əmisi Аbbаsа təklif etdi ki, Əbu Tаlibin dоlаnışığınа kömək etmək məqsədilə gedib hərəsi onun bir uşаğını götürüb öz evində sахlаsın. Аbbаs Məhəmmədin bu təklifi ilə rаzılаşdı. Beləliklə də Аbbаs Cəfəri Məhəmməd isə Əlini öz öhdəsinə götürüb öz evlərinə аpаrdılаr. Əli Məhəmməd peyğəmbər seçilənədək onun evində qаldı. Məhəmməd peyğəmbərliyə seçildikdən dərhаl sоnrа Əli оnu qəbul edib оnа itаət etməyə bаşlаdı.

İslamı qəbul etməsi

Bəzi rəvayətlərə görə Hira mağarasında Məhəmmədə vəhy gələndə onunla görüşən yalnız Əli olmuşdur.

3 il müddətində Məhəmməd insanları İslama gizli dəvət etdi. Qurana əsasən o ilk öncə ailəsi Bəni-Haşimi bir tədbirdə İslama dəvət etdi. Təbəri, İbn əl-Əsir, Əbülfida və s. kimi alimlərə görə dəvəti qəbul edən şəxs, Məhəmmədin yoldaşı, qardaşı, vəkili və xələfi olacaqdı. Əli bu zaman 13 və ya 14 yaşında olmuş və ilk o ayağa qalxaraq önə çıxmışdır. Məhəmməd dəvəti 3 dəfə təkrar etsə də bunu qəbul edən yalnız bir şəxs olmuşdur ki, o da Əli. Məhəmmədin dəvətinə bir tək və israrla Əlinin müsbət cavab verməsindən sonra Məhəmməd onu özünün qardaşı, vəkili, xələfi və naibi elan etmiş və ona itaəti vacib buyurmuşdur. Dəvətdə Əli, onun atası və ailəsi yanaşı Əbu Ləhəbin də daxil olduğu Məhəmmədin əmiləri də iştiak edirmişlər. Və hadisələrin bu hissəsində Əbu Ləhəb gülərək qardaşı, Əlinin atası Əbu Talibə "hə indi sən öz oğluna beyət edəcəksən?" sualını vermişdir. Bu hadisə tarixdə "Dəvət ayəsi" olaraq qalmışdır. Bəni-Haşim Məkkədə boykot altında olduğu zaman Əli Məhəmmədə dəstək olmuşdur.

İbn İshaq və digər bəzi tarixçilərə görə Əli İslamı ilk qəbul edən kişidir. Lakin Təbəri və digər bəzi tarixçilər isə İslamı qəbul edən ilk kişinin Zeyd ibn Haris və ya Əbu Bəkr olması haqqında bəzi ənənəvi rəvayətlər qeyd etmişdirlər. Bəzi alimlər isə Əlini İslamı qəbul edərkən uşaq olduğuna görə İslamı qəbul edən ilk müsəlman kişi kimi qəbul etmirlər.

Mədinəyə hicrət

Əsas məqalə: Hicrət

622-ci ildə Məhəmməd Məkkədən Yəsribə (indiki Mədinə) hicrət etmiş və həmin vaxt Əli Məhəmmədin yatağında yatmışdır. Bu gecə Leylət əl-Məbit adlandırılmışdır. Bəzi hədislərə əsasən "İnsanların eləsi də vardır ki, Allahın razılığını qazanmaq yolunda (Allah rizası üçün) öz canını fəda edər." ayəsi məhz bu hadisəylə əlaqədar olaraq nazil olmuşdur.

Əli sui-qəsdi dəf etsə də Məkkədə qalıb Məhəmmədin təlimatlarına uyğun hərəkət etməyə başlamışdır. Əli həmçinin burada Məhəmmədə əmanət edilmiş mal-dövlətləri mühafizə etmişdir. Əli daha sonra anası, Məhəmmədin qızı Fatimə və iki qadınla birlikdə Mədinəyə getmişdir.

Mədinədə

Məhəmməd dövrü

Əli 22 və ya 23 il Mədinədə yaşamışdır. Məhəmməd Mədinədə səhabələrə arasında qardaşlıq yaradarkən məhz Əlini özünə qardaş seçmişdir. 622-632-ci illərdə 10 il müddətində Əli Məhəmmədə köməklik etmiş və onun əmrlərinə uyğun olaraq vali, ordu komandanı, elçi, bayraqdar olaraq faəl fəaliyyət göstərmişdir.

Ailə həyatı

Əli 623-cü ildə Məhəmmədin və qızının da razılığı ilə Məhəmmədin qızı Fatimə ilə ailə həyatı qurmuşdur. Bu hadisədən sonra Məhəmməd Fatiməyə belə demişdir: "Sən mənim ailəmdən mənə sevimli olan biriylə ailə həyatı qurdun". Məhəmməd bu ailəni Ali-Əba hədisində və Mübahilə günü öz Əhli-Beyti adlandırmışdır. Onların adı Quranın Təthir ayəsində də çəkilmişdir.

Əlinin Fatimədən 4 övladı olmuş, 1 övladı da daha dünyaya gəlməmiş Fatimənin bətnində ölmüşdür. Məhəmməd onların 2 oğlunu (Həsən və Hüseyn) öz övladı və Cənnət cavanlarının ağası adlandırmışdır.

Əli və Fatimə əvvəl-əvvəl çox kasıb yaşamışdırlar. Ailə həyatı qurduqları bir neçə il ərzində Fatimə ev işlərini özü görmüşdür. Quyudan su daşımaqdan çiyinləri şişmiş, əl dəyirmanında qarğıdalı üyüdməkdən əlləri suluqlanmışdır. Fatimə ev işlərində çox diqqətcil olmuş, xəmir düzəltmiş, çörək bişirmişdir. Əli də öz növbəsində evə yanacaq odun gətirmiş və ailəsini ərzaqla təmin etmişdir. Xeybər döyüşündən qazanılan qənimət müsəlmanlar arasında bölüşdürüldükdən sonra bir çox müsəlman ailələri kimi Əlinin ailəsinin də maddi vəziyyəti xeyli yaxşılaşmışdır. Vəziyyətləri yaxşılaşdıqdan sonra Fatimə evə bəzi kənizlər almış, lakin onlarla ailə üzvü kimi rəftar etmişdir.

Müharibələrdə
 
Ərəbcədən tərcümədə "Əlidən başqa igid, Zülfüqardan başqa qılınc yoxdur." mənasını verən ərəbcə cümlə.

Əli Məhəmmədin sağlığında Təbuk döyüşündən başqa bütün döyüşlərdə iştirak etmişdir. Bəzi döyüşlərdə sıravi bir döyüşçü kimi döyüşmüş, bəzilərində isə başçılıq etdiyi dəstəsiylə hücumlar təşkil etmişdir.

Əli ilk dəfə Bədr döyüşündə iştirak etmişdir. Əməvilərin məşhur sərkərdələrindən Vəlid ibn Utbə başda olmaqla bir çox sərkərdə və əsgərləri məğlub etmişdir. İslami mənbələrə əsasən Əli döyüşdə 20-30, əksər mənbələrə əsasən 27 döyüşçü öldürmüşdür.

Əli Uhud döyüşü başda olmaqla bir çox döyüşdə Zülfüqar adlı ikiqıynaqlı qılıncıdan istifadə etmişdir. Uhud döyüşündə müsəlmanlar qaçarkən, Məhəmmədi qoruyaraq xüsusi rol ifa etmiş və Məhəmməd də onun haqqında "Əlidən başqa igid, Zülfüqardan başqa qılınc yoxdur." demişdir. Əli Xeybər döyüşündə müsəlman ordusuna başçılıq etmişdir. Bu döyüşdən sonra Məhəmməd ona ərəbcədən tərcümədə "Allahın aslanı" mənasını verən "Əsədullah" ləqəbini vermişdir. Əli 630-cu il Huneyn döyüşündə də Məhəmmədi müdafiə etmişdir.

İslam missiyası

610-cu ildən Məhəmmədə Quran nazil olmağa başlamışdır. Nazil olan surə və ayələri yazan vəhy katiblərindən biri də Əli olmuşdur. Bu zaman İslam Ərəbistan yarımadasında yayılmağa başlamışdır. Əli də yeni bir İslami nizamın qurulmasında yardımçı olmuşdur. 628-ci ildə Məhəmmədin əmri ilə Məhəmmədlə Qüreyş qəbiləsi arasında bağlanan Hüdeybiyyə sülh müqaviləsini Əli yazmışdır. 630-cu ildə Məhəmmədin əmrilə Məkkədə Quranın ərəb politeistlərindən bəhs edən ayələrini ictimaiyyət qarşısında oxumuşdur. 630-cu ildə Məkkənin fəthi zamanı Məhəmməd Əlidən fəthin qansız olacağı barədə zəmanət almışdır. Əli Məscidül-Həramı İslamdan öncəki politeist dinlərin əlamətlərindən təmizləmək üçün orada olan və Bəni Aus, Bəni Xəzrəc, Təyy kimi politeist tayfalara məxusus olan tanrı bütlərini sındırmışdır. 1 il sonra Əli İslamı təbliğ etmək üçün Məhəmməd tərəfindən Yəmənə göndərilmişdir.

Mübahilə hadisəsi
Əsas məqalələr: Mübahilə və Mübahilə ayəsi

Məhəmməd M. 631/H.Q. 10-cu ildə bir neçə nəfəri İslamı yaymaq və təbliğ etmək üçün Yəmənin Nəcran məntəqəsin göndərir. Nəcran məntəqəsinin xristianları da Məhəmmədlə danışıq aparmaq üçün Mədinəyə bir nümayəndə heyəti göndərirlər. Xristianlar "biz şəkdəyik, şübhə edirik." deyirlər. Sonra Məhəmməd Ali-İmran surəsinin 61-ci ayəsinin nazil olduğunu bildirir. Ayədən sonra Məhəmməd xristianlara onlarla qarşlılqlı mübahilə edilməsini təklif edir. Xristianlar Məhəmməddən gedib rəhbərləri ilə məsləhətləşmələri üçün biraz vaxt və möhlət istəyirlər. Rəhbərləri onlara "Siz bu təklifi qəbul edin. Əgər Məhəmmədin qarğış etməyə hay-küylə, təm-təraqlı və çoxlu adamla gəldiyini görsəniz, əsla nigaran olmayın və bilin ki, çox da mühüm məsələ yoxdur. Amma əgər az saylı adamla gəlsə, mübahilə fikrindən dönün və onunla saziş bağlayın." şəklində təlimat verirlər. Ayəyə əsasən mübahilə günü tərəflər, yəni müsəlman və xristianlar mübahiləyə öz oğlanlarını, qadınlarını və nəfslərini gətirməli idilər. Mübahilə günü Müsəlmanlar tərəfdən mübahiləyə gedən, Məhəmməd özü ilə qızı Fatiməni, əmisi oğlu və yeznəsi Əlini, nəvələri Həsən və Hüseyni gətirir. Xristianlar mübahilədən imtina edir və nəticədə mübahilə baş vermir. Tərəflər arasında saziş bağlanır. Sazişə əsasən xristianlar müsəlmanlara hər biri 40 dirhəm qiymətində olan 2000 hillən verməli idilər.

Qədir Xum
 
Məhəmməd və Əli Qədir-Xumda. 1309-1310, Elxanilər dövrü rəsm əsəri
Əsas məqalələr: Qədir-Xum və Səqaleyn hədisi

Məhəmməd 632-ci ildə həyatının sonuncu həcc ziyarəti olan və Vida Həcci adlanan həcc ziyarətindən dönərkən Sünni və Şiələr tərəfindən fərqli izah edilən bəzi açıqlamalar vermişdir. Məhəmməd Qədir-Xum adlanan çöldə dayandı və cammat namazı üçün toplanan camaata xitab etməyə başladı:

  – Möminlərə, onların özlərindən daha layiqi kimdir?
Dedilər: Allah və Peyğəmbəri daha yaxşı bilir!
– Allah mənim mövlamdır, mən də möminlərin mövlasıyam – onlara özlərindən daha üstün və daha layiqəm! Ey camaat, mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır.
  

Şiələr iddia edirlər ki, bu hadisə Məhəmmədin xələfi olaraq Əlini seçməsi üçün əsasdır. Sünnilər isə tam əksinə bu hadisədə Məhəmmədin Əli ilə olan mənəvi yaxınlığını bildirdiyini və qardaş olmalarını ifadə etdiyini iddia edirlər. Bir çox sufilər də belə hesab edirlər ki, Əli Məhəmmədin mənəvi hakimiyyətinin varisidir. Bu hədisin əsasında sonradan şiələr Əlinin Əbu Bəkr və Ömərdən üstün olduğunu iddia etmişdirlər.

Məhəmmədin canişinliyi

Əsas məqalələr: Məhəmmədin canişinliyi, Səqifə, və Raşidi xəlifələr

Ömrünün sonuna kimi bir çox ərəb qəbilə və tayfalarını vahid müsəlman dövlətində birləşdirən Məhəmməd 632-ci ildə vəfat etmişdir. Bundan sonra Məhəmmədin xələfi kimi kimin müsəlman icmasına rəhbərlik edəcəyi mübahisələrə səbəb olmuşdur. Bu zaman Əli ailəsi ilə Məhəmmədin meyidini yumaq və onun dəfni ilə məşğul olmuşdur. Bu zaman bir qrup müsəlmanlar Səqifədə toplaşaraq Məhəmmədin canişini kimi onun səhabələrindən Əbu Bəkrin namizədliyini irəli sürmüşdür. Məclisdə Əbu Bəkrin Məhəmmədin birinci xəlifəsi olaraq müsəlman cəmiyyətinin rəhbəri seçildiyi elan edilmişdir. Məhəmmədin səhabələrindn bir qismi Məhəmmədin Əlini özündən sonra xələfi təyin olunduğu iddiası ilə bu seçkinin nəticələrini tanımamışdır.

Daha sonra Fatimə və Əli xilafət məsələsində səhabələrdən kömək istəyərkən onlar belə cavab verdilər: “Ey Allah Rəsulunun qızı! Biz Əbu Bəkrə beyət etmişik. Əgər Əli daha öncə gəlsəydi, əlbəttə ki, onu tərk etməzdik.” Əli dedi: “Bizə yaraşar ki, Peyğəmbərin dəfnindən əvvəl xilafət üstündə mübahisə edək?”

Məhəmməddən sonrakı həyatı

Əsas məqalə: Quran tarixi

Əlinin həyatının digər bir hissəsi 632-ci il Məhəmmədin ölümündən, 656-cı il 3-cü xəlifə Osmanın sui-qəsdinə qədərdir ki, bu müddət ərzində Əli nə bir döyüşdə və ya fəthdə iştirak etmiş nə də rəhbər vəzifələrdə işləmişdir. Xüsusilə həyat yoldaşı Fatimeyi-Zəhranın ölümündən sonra bütün siyasi işlərdən uzaqlaşmışdır. Bu müddət ərzində ailəsinə baxmaq üçün əkinçiliklə məşğul olmuşdur. Əli Mədinə yaxınlarında bir çox quyu qazırmış, bağça saldırmış və onları insanların ixtiyarına vermişdir. Bu quyular hal-hazırda da Əbar Əli (Əli quyusu) olaraq bilinir.

Əli Məhəmmədin ölümündən 6 ay sonra kamil bir Quran olan müshəf hazırlamışdır. Nüsxə dəvə ilə Mədinədə yaşayan digər əhaliyə göstərmək üçün hazırlanmışdır. Bu Müshəfin surə sıralaması sonradan Osmanın vaxrtında hazırlanan Quran nüsxəsindəki surə sıralamasından fərqlənmişdir. Kitab əhaliyə göstərildikdən sonra onların bir qismi tərəfindən qəbul edilməmişdir. Buna baxmayaraq Əli öz müshəfi üçün mübarizə aparmışdır.

Əli və Raşidi xəlifələr

Əsas məqalələr: Fədək, Raşidi Xəlifələr, və Osmanın xəlifə seçilməsi

Şiə mənbələrində hadisə belə nəql olunmuşdur: Məhəmməd Fədəyi dəvəli və atlı suvarilər olmadan (müharibəsiz) ələ keçirdikdən sonra Allah İsra surəsinin 26-cı ayəsini (Qohum-əqrəbaya haqqını ver.) nazil etmişdir. Məhəmməd bu ayəylə kimin nəzərdə tutulduğunu anlamadığına görə Cəbrailə müraciət etmiş, Cəbrail Allahdan soruşmuş, Allah da "Fədəyi Fatiməyə ver." demişdir. Məhəmməd də bundan sonra Fatiməni çağırmış və ona "Ey Fatimə! Allah mənə, Fədəyi sənə verməyimi əmr etdi." demiş, Fatimə də "Allahın və sənin bu hədiyyəni qəbul etdim." demişdir. Məhəmməd sağ olduğu zaman Fədəyi Fatimənin vəkilləri idarə etmişdir. Məhəmməd öldükdən və Əbu Bəkr hakimiyyətə gəldikdən sonra isə Əbu Bəkr Fatimənin vəkillərini oradan çıxartmışdır. Bundan sonra Fatimə, Əbu Bəkrin yanına gəlmiş və Fədəyin təkrar özünə verilməsini istəmişdir. Əbu Bəkir ona “Mənə qaradərili birini gətir, buranın sənə verildiyinə şahidlik etsin.” demişdir. Fatimə də Əli və Ümmü Əyməni gətirmiş, onlar da Fatimə lehinə şahidlik etmişdirlər. Bunun üzərinə Əbu Bəkr, Fatiməyə aid olan Fədəyə girməkdən imtina etməsinə ona dair bir yazı vermişdir. Fatimə Əbu Bəkrin yanından çıxdıqdan sonra yolda Ömərlə qarşılaşmış, Ömər “Əlindəki bu yazı nədir ey Məhəmmədin qızı?” deyə soruşmuş, Fatimə də «Əbu Bəkrin mənim üçün yazdığı bir yazıdır.» cavabını vermişdir. Bundan sonra Ömər “Mənə göstər.” demiş Fatimə isə göstərməmiş, bunun üstündən Ömər yazını əlindən çəkib almış və yazılanları oxumuş, sonra da üzərinə yağlı su töküb, silmiş və cırıb atmışdır. Fatiməyə də “Buranı sənin atan, atlı və dəvəli süvarilərlə zəbt etməmişdir. Çıxar artıq bu köləlik bağlarını boyunlarımızdan.” demişdir.

Sünni mənbələrində isə hadisə belə nəql olunmuşdur: Qohum-əqrəbaya haqqını ver (İsra, 26) ayəsi nazil olduqan sonra Məhəmməd Fədəyi Fatiməyə vermişdir. Əbu Bəkr xəlifə seçildikdən sonra, Fədəyi Fatimədən almışdır. Fatimə Əbu Bəkrə “Rəsulullah (s) Fədəyi mənə vermişdir.” demiş, Əbu Bəkr isə cavabında “peyğəmbərlər özlərindən sonra miras qoymurlar, qoyduqkarı yalnız sədəqədir. Bu mövzuda bir dəlilin varmı?” deyə soruşmuşdur. Bunun üzərinə Əli Fatimənin sözünə şahidlik etmişdir. Daha sonra Ümmü Əymən Əbu Bəkr və Ömərə “mənim Cənnət əhli olduğuma şahidlik edə bilərsinizmi?” deyə soruşmuş, onlar da “bəli.” cavabını vermişdir. Ümmü Əymən də ardınca “mən də şahidlik edirəm ki, Nəbi (s) Fədəyi Fatiməyə (s.ə) vermişdir” demişdir. Əbu Bəkir dəcavabında “Mən bir kişilə bir qadının şahidliyini qəbul etmirəm. Ya iki kişi, ya da bir kişi və iki qadın şahid göstərəcəksən.“ demişdir. Bu hadisələrdən sonra Fatimə Əbu Bəkrə qəzəblənmiş və ölənə qədər onu danışdırmamışdır.

Şiə mənbələrinə əsasən Əli Əbu Bəkrin xilafəti zamanı onun arxasında dayanıb (ona iqtida edib) namaz qılmazmış.

Osmanın mühasirəsi
Əsas məqalə: Osmanın mühasirəsi

Osman ibn Əffan hakimiyyəti zamanı öz tayfası olan Bəni-Üməyyə (Bəni-Əbdüşşəms) tayfasından bəzi şəxsləri müxtəlif vəzifələrə təyin etdi. Əbuzər Ğiffari, Abdullah ibn Məsud, Əmmar Yasir və b. səhabə və tabeinlər Osmanın bu hərəkətlərinə görə onu comərdlikdə ittiham etmiş və xalq arasında ona qarşı bəzi etirazlar baş qaldırmışdır. Xilafətin əksər ərazilərində narazılıq və müqavimət 650-651-ci illərdə olmuşdur. Osmanın müxtəlif ərazilərə təyin etdiyi valilər, xüsusilə müşaviri və yeznəsi Mərvan ibn Həkəmin təyinatı ona qarşı olan narazılıqları daha da artırmışdır. Narazı qruplar Osmandan vəzifəyə təyin etdiyi şəxsləri vəzifədən azad etməsini və qohumbazlıq etməməsini ondan tələb etmişdirlər.

Bəzi şiə və sünni mənbələrində Osmanın evinin mühasirədə olduğu zaman Əlinin ona məsləhət verib, köməkçi olduğu yazılsa da digər bəzi İslami mənbələr və İslam alimləri bu məlumatların zəif olduğu fikrini irəli sürür.

Xilafəti

Əsas məqalələr: Raşidi Xilafət və Əlinin xəlifəliyi

Xəlifə seçilməsi

Əli 656-661-ci illər arasında, İslam tarixinin ən çaxnaşmalı dövründə xəlifə olmuşur. Bu dövr həmçinin İlk Fitnə ilə də üst-üstə düşmüşdü.

Osmanın öldürülməsi o demək idi ki, üsyançılar yeni xəlifə seçməlidirlər. Bu, çox çətinliklərlə üzləşdi, belə ki, üsyançılar bir neçə qrupdan ibarət idilər: Mühacirlər, Ənsar, Misirlilər, Kufəlilər və Bəsrəlilər. Xəlifəlik üçün 3 namizəd var idi: Əli, Təlhə və Zübeyr. Üsyançılar ilk Əlinin yanına gəldilər və təklif etdilər ki, xəlifə olmağı qəbul etsin. Muhəmmədin səhabələrindən bəziləri bu təklifi qəbul etmək üçün Əlini razı salmağa çalışdılar. [81][82][83] Lakin o təklifi qəbul etmədi və 1-ci şəxs olmaq əvəzinə məsləhətçi ola biləcəyini bildirdi. [84]

Təlhə, Zübeyr və digər səhabələr də xəlifəlik təkliflərinə mənfi cavab verdilər. Beləliklə, üsyançılar Mədinə əhalisinə xəbərdarlıq etdilər ki, 1 gün ərzində xəlifə seçsinlər, əks təqdirdə ciddi təbbirlər görəcəklər. Bu çıxılmaz vəziyyəti yoluna qoymaq üçün müsəlmanlar 18 iyun 656-cı il tarixdə xəlifə seçmək üçün Peyğəmbər məscidində toplandılar. Əli əvvəlcə təklifi sadəcə olaraq ona görə qəbul etmədi ki, onun ən güclü tərəfdarları üsyançılar idi. Ancaq Mədinə əhalisi ilə birlikdə Muhəmmədin bəzi görkəmli səhabələri də təkid etdikdən sonra sonunda razılaşdı. Əbu Mixnəfin rəvayətinə görə, Əliyə ilk beyət edən məşhur səhabə Təlhə idi. Lakin digər rəvayətlər əksini iddia edir ki, onlar beyət etməyə məcbur edildilər. Həmçinin, bir müddət sonra Təlhə və Zübeyr könülsüz olaraq beyət etdiklərini iddia etdilər. Buna baxmayaraq, Əli onların iddialarını rədd etdi və israrl bildirdi ki, onlar könüllü şəkildə onu xəlifə kimi tanıyıblar. (yaxud, onlar könüllü çəkildə beyət ediblər). Vilfred Meydlanq hesab edir ki, güc insanları beyətə məcbur etməmiş və onlar məsciddə hər kəsin gözü qarşısında beyət etmişdilər. [12][13]

Mədinə əhalisinin böyük əksəriyyəti və üsyançıların çox hissəsi beyət etsələr də, bəzi mühüm şəxslər yaxud qəbilələr beyət etmədilər. Əməvilər, Osmanın qohumları ya Levanta (məşriqə) qaçdılar, ya da evlərində oturdular. Daha sonra isə Əlinin xilafətinin qanuniliyinə etiraz etdilər. Səd ibn Əbi Vəqqas orada yox idi, Abdullah İbn Ömər isə beyət etməkdən çəkindi. Lakin hər ikisi ona qarşı çıxmayacaqlarına dair Əlini inandırdılar. [12][13]

Xəlifəliyi

İlk fitnə

Siyasəti

Ölüm

Məzar

Sonrasında

Əsas məqalələr: Əməvilər xilafəti və Əli ədavətçiliyi
 
İmam Əlinin Şəhidliyi - Şəkil çəkmək Yousef Abdinejad

Əlinin ölümündən sonra Kufə müsəlmanları münaqişəsiz onun böyük oğlu Həsənə tabe olacaqlarını əhd etdilər. Belə ki, Əli dəfələrlə bildirmişdi ki, ancaq Məhəmmdəin Əhli-Beyti müsəlman cəmiyyətini idarə etmək hüququna malikdir. Bu zaman İslam Dövlətinin ən böyük komandiri Muaviyə Misir və Levantı tutmuş, özünü xəlifə elan etmiş və Həsənin xəlifəliyinin yerləşdiyi İraqa yürüş etmişdir.

Ordu ona qarşı üsyan qaldırana qədər Muaviyə Həsənin komandirlərini tədricən xeyli miqdarda pulla və ya yalan vədlərlə devirirdi. Nəhayət, Həsən Muaviyəyə xilafəti təslim etmək və onunla sülh bağlamağa məcbur olmuşdur. Bu yolla Muaviyə İslam xəlifəliyini ələ keçirmiş və hər mümkün yolla Əlinin ailəsini və onun şiələrini təzyiq altında saxlamağa çalışmış və Muaviyənin əmrilə Əli hər xütbədən əvvəl minbərlərdən lənətlənməyə başlanmışdır. Əlinin lənətlənməsi Ömər ibn Əbdüləziz tərəfindən ləğv olunana qədər 60 il müddətində davam etmişdir. Muaviyə həmçinin mərkəzləşdirilmiş dövlət olan Əməvilər xilafətini yaratmışdır.

Nəvələri

Baxış

İslami baxış

Şiə

Əli dövründə Şiə münasibətləri Məhəmməddən sonra ən əhəmiyyətli fiqur olmuşdur. Onlara görə Məhəmməd öz sağlığında dəfələrlə bildirmişdir ki, Əli onun ölümündən sonra müsəlmanların başçısı olacaqdır. Bu şiələr tərəfindən rəvayət olunan bir çox hədisdə dəstəklənir: Qədir-Xum hədisi, Səqaleyn hədisi, Qələm və kağız hədisi, Ali-Aba hədisi, Məkan hədisi, Xəbərdarlıq hədisi, On iki xəlifə hədisi.

Sünni

 
Əlinin qılıncı Zülfüqarın Osmanlı bayrağında təsviri

Süni müsəlmanları Əlini bir Əhli-Beyt və sonuncu Rəşidun xəlifəsi kimi, eləcə də İslamda ən mötəbər və təsiredici liderlərdən biri kimi anırlar.

Təsəvvüf

Tanrı olaraq

Bəzi rəvayətlərdə Əlinin öz sağlığında ona ibadət etməyi qadağan etdiyi qeyd olunmuşdur.

Qeyri-İslami baxış

Şəxs Sitat
Edvard Qibbon (Britaniya XVIII əsr tarixçisi) Əlinin qeyrəti və xeyirxahlığı heç vaxt öz dinindən dönmüş insanlar tərəfindən qabaqlanmamışdır. O, müqəddəsi, əsgəri, şairi birləşdirmişdir; onun müdrikliyi hələ də onun mənəvi və dini kəlamlarında nəfəs almaqdadır; və qılınc və ya dil döyüşündə hər rəqibi onun fəsahəti və şücaəti üzündən məyus olurdu. Onun vəzifəsinin ilk saatından onun dəfnetmə mərasiminə qədər lider heç vaxt səxavətli dostu tərəfindən tərk edilməmişdir.
Vaşinqton İrvinq (ABŞ yazıçı və oçerkisti) O, alicənab Qureyş nəslinin ən alicənab nümayəndəsi idi. O ərəblər tərəfindən vacib olan 3 böyük keyfiyyətə sahib idi: cəsarət, fəsahət, və əliaçıqlıq. O, Aslan tanrısının peyğəmbər adından qorxmaz ruh qazanmışdır; onun fəsahəti haqqında misallar hələ də bəzi ayələrdə və ərəblər arasındakı bəzi hekayələrdə saxlanmışdır; onun comərdliyi isə özünü hər cümə günü digər insanların iştirakı zamanı büruzə verirdi; kəraməti haqqında hər misalda təkrarlayırıq.

Tarixçilik

Əlinin həyatından bəhs edən ən qədim mənbələr Quran, hədislər, eləcə də bəzi İslam mənbələridir. Orta əsr mənbələrinə isə sünni və şiələrin işləri, xristianların, hindlilərin və digər qeyri-müsəlmanların yazıları və bəzi qərb alimlərinin işləri aiddir.

Həmçinin bax

 
   

Vikianbarda Əli ilə əlaqəli mediafayllar var.

 
   

Vikisitatda Əli ilə əlaqəli məlumatlar var.

İstinadlar

  1. ↑ Dinlər, təriqətlər, məzhəblər, səh. 81
  2. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; zb79 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  3. ↑ Али бен-Аби-Талеб // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1890. — Т. I. — С. 438.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q602358"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q23892884"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19908137"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q24330152"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4065721"></a>
  4. ↑ Find a Grave — 1995.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P535"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P2025"></a>
  5. ↑ Али-заде А. Али ибн Абу Талиб // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007. — С. 68. — ISBN 978-5-98443-025-8
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q18517268"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q80210575"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q16488478"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4062223"></a>
  6. Али-заде А. Фатима бинт Мухаммад // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007. — ISBN 978-5-98443-025-8
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q18517268"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4062223"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q16488478"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q80231589"></a>
  7. Али-заде А. Хасан ибн Али // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007. — ISBN 978-5-98443-025-8
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q18517268"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4062223"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q16488478"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q80232808"></a>
  8. Али-заде А. Хусайн ибн Али // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007. — ISBN 978-5-98443-025-8
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q18517268"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4062223"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q16488478"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q80233480"></a>
  9. Али-заде А. Зайнаб бинт Али // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007. — ISBN 978-5-98443-025-8
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q18517268"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q4062223"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q16488478"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q80216105"></a>
  10. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; islam53 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  11. ↑ Biographies of the Prophet's companions and their successors, Ṭabarī, translated by Ella Landau-Tasseron, pp.37–40, Vol:XXXIX
  12. Kelen, 2001. səh. 29
  13. Watt, 1953. səh. xii
  14. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; zb78 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  15. ↑ Nasr, Seyyed Hossein. . Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, Inc. 2007-10-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-10-12. (#invalid_param_val)
  16. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Iranica adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  17. ↑ Tabatabaei, 1979. səh. 191
  18. Ashraf, 2005. səh. 14
  19. ↑ Diana, Steigerwald. "Alī ibn Abu Talib". Encyclopaedia of Islam and the Muslim world; vol.1. MacMillan. ISBN 978-0-02-865604-5.
  20. Ashraf, 2005. səh. 119 and 120
  21. Madelung, 1997. səh. 141-145
  22. ↑ Dinlər, təriqətlər, məzhəblər, səh. 80
  23. ↑ Lapidus, 2002. səh. 47
  24. Holt, Lambton və Lewis, 1970. səh. 70–72
  25. Tabatabaei, 1979. səh. 50–75 and 192
  26. İslam, səh. 55
  27. Madelung, 1997. səh. 309 and 310
  28. https://yenidenergenekon.com/219-turk-halk-inanclarinda-hz-ali-kultu/ (#bare_url_missing_title). (#parameter_ignored); (#parameter_ignored); (#parameter_ignored); (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)
  29. https://www.zwemercenter.com/is-mecca-really-the-birthplace-of-islam/ (#bare_url_missing_title). (#parameter_ignored); (#parameter_ignored); (#parameter_ignored); (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)
  30. Ashraf, 2005. səh. 5
  31. Ashraf, 2005. səh. 6
  32. . witness-pioneer.org. 2004-11-05. 2008-12-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-12-19. (#invalid_param_val)

  33. "Hz. Əmirəlmöminin Əli (ə.s.) Rəcəb ayının on üçündə Ammulfil ilinin otuzunda Məkkədə Beytullahın içində dünyaya gəldi. Nə Əlidən əvvəl, nə də ondan sonra kimsə o mübarək məkanda dünyaya gəlmə səadətinə nail olmamışdır. Hz. Əlinin (ə.s.) Kəbədə dünyaya gəlişi bir fəzilət və şərəfdir ki, uca Allah bunu sadəcə o həzrətə məxsus qılmışdır.

  34. "Onun (Radiyallahu anh) mənqıbələrindən biri də doğumunun Kəbənin içində baş verməsidir."

    • Mühəddis Hind Şah Vəliyullah Dəhləvi, "İzalətul Xifa An Xilafətil Xüləfa", c. 4, Bab: Əmma Mə’suru Əmirilmöminin və İmamu Əşcaiin Əsedullahil Qalib Əli ibn Əbu Talib (Radiyallahun Ənh) Tashih ve Müracaat: Seyyid Cəmaluddin Hərəvi

  35. "Rəvayət edilmişdir ki, Fatimə binti Əsəd (s.ə.) hamilə halı ilə Beytullahı təvaf edirdi. Doğum sancısı vücudunu sardı, bu zaman Kəbənin divarı yarıldı və Fatimə binti Əsəd içəri daxil olub Hz. Əlini (ə.s.) orada dünyaya gətirdi."

    • Şəmsəddin Əbul Müzəffər Yusif ibn Fərqali ibn Abdullah əl-Bağdadi əl-Hənəfi, "Təzkiratul Xavas", səh. 20, "Müəssəsətu Əhlil-beyt", Beyrut, H.Q.. 1401/M.. 1981

  36. "Fatimə binti Əsədin Əmirəlmöminin Əlini (Kərəmullahu vəchəh) Kəbənin içində dünyaya gətirdiyi mövzusunda təvatür həddində hədislər rəvayət edilmişdir."

    • Məhəmməd ibn Əbu Abdullah əl-Hakim ən-Nişapuri, "əl-Müstədrəku aləs-Səhiheyn", c. 3, səh. 550, Təhqiq: Mustafa Abdülqadir Əta, Darul Kutubil Elmiyyə, Beyrut, Birinci nəşr, H.Q. 1411/M. 1990
  37. Ashraf, 2005. səh. 6 and 7
  38. Ashraf, 2005. səh. 7
  39. İbn Əsir, Əl-Kаmilu fit-tаriх, c. 2, s. 58.
  40. İbn Hişаm, Əs-siyrətün-nəbəviyyə, Təhqiqi: Mustəfа Siqа.
  41. Təbəri, Tаriхul-uməm vəl-muluk, Dаrul-qаmusul-hədis, c. 2, s. 213.
  42. İbn Əbilhədid, Şərhi Nəhcül-bəlаğə, c. 13, s. 119
  43. Məsum imamların həyatı, səh. 7
  44. Şərhi-Nəhcül-bəlağə, c. 13, səh. 119
  45. Şərhi-Nəhcül-bəlağə, c. 13, səh. 208
  46. Şuəra, 26:214.
  47. Təbəri, c. 2, səh. 217
  48. Əl-kamilu fit-tarix, c. 2, səh. 63
  49. Şərhi-Nəhcül-bəlağə, c. 13, səh. 211
  50. Watt, William Montgomery. Muhammad at Mecca. səh. xii. Oxford University Press. 1953
  51. Watt, William Montgomery. Muhammad at Mecca. səh. 86. Oxford University Press. 1953
  52. Ashraf, 2005. səh. 28 and 29
  53. Bəqərə, 2:207.
  54. Tabatabaei, Sayyid Mohammad Hosayn. "Tafsir al-Mizan, Volume 3: Surah Baqarah, Verses 204–207". almizan.org. İstifadə tarixi: 2010-11-25.
  55. Ashraf, 2005. səh. 30–32
  56. Momen, 1985. səh. 13 and 14
  57. Ashraf, 2005. səh. 28–118
  58. Singh, 2003. səh. 175
  59. Əhzab, 33:33
  60. Madelung, 1997. səh. 14 and 15
  61. "Hasan ibn Ali". Encyclopædia Iranica. İstifadə tarixi: 2014-01-01.
  62. Ashraf, 2005. səh. 42 and 43
  63. Qazwini, 1992. səh. 140
  64. Vaglieri, Veccia. "Fatima". Encyclopedia of Islam. Leiden, The Netherlands: Brill. səh. Vol. 2 844–850. ISSN 1573-3912.
  65. Ashraf, 2005. səh. 36
  66. Merrick, 2005. səh. 247
  67. Khatab, Amal (May 1, 1996). Battles of Badr and Uhud. Ta-Ha Publishers. ISBN 978-1-897940-39-6.
  68. Ibn Al Atheer, In his Biography, vol 2 p 107 "لا فتی الا علي لا سيف الا ذوالفقار"
  69. Ashraf, 2005. səh. 66–68
  70. Zeitlin, 2007. səh. 134
  71. Əli ibn İbrahim əl-Qummi, “Təfsiri Qummi”, c. 1, səh. 104[ölü keçid]
  72. Şeyx Səduq, “Uyunu əxbar ər-Rıza ə.s”, c. 1, səh. 209-210, bab 23, hədis 1
  73. Şeyx Asif əl-Muhsini, “Muaşərə Biharul Ənvar”, c. 1, səh. 276
  74. Seyid Əbulqasim əl-Xoyi, “Mucəm ricalil hədis”, c. 8, səh. 217, 4648-ci ravi
  75. Müslüm, “əs-Səhih”, c. 4, səh. 1871, Səhabənin fəziləti kitabı, hədis 2404
  76. Beyhəqi, “Dəlailun Nübüvvə”, səhifə 353-354, hədis 244
  77. Şeyx Nəcaşi, “Rical Nəcaşi”, səhifə 165, 437-ci ravi
  78. Əhməd b. Hənbəl “Müsnəd”, c. 1, səh. 85, hədis 1608
  79. Şeyx Tusi “Fihrist”, səhifə 71, 285-ci ravi 2015-03-25 at the Wayback Machine
  80. Tirmizi, “Sünən”, c. 6, səh. 86-87, Mənaqib kitabı, hədis 3724
  81. Şeyx Əyyaşi, “Təfsiri Əyyaşi”, c. 1, səh. 176-177
  82. Hakim, “Müstədrək”, c. 3, səh. 163, hədis 4719
  83. Hakim, “Müstədrək”, c. 2, səh. 649, hədis 4157
  84. İbni Kəsr, “Təfsirul-Quranil-Əzim”, c. 3, səh. 55
  85. Vahidi “Əsbabı Nüzul”, səhifə 67-68
  86. Asim ibn Əbdülmuhsin, “Səhih min Əsbabı Nüzul”, səhifə 85
  87. Dakake, 2008. səh. 34–39
  88. Veccia Vaglieri, Laura. "G̲h̲adīr K̲h̲umm". Encyclopædia of Islam, Second Edition. Brill Online. İstifadə tarixi: 2013-03-28.
  89. Dakake, 2008. səh. 34–37
  90. Ibn Taymiyyah, Minhaaj as-Sunnah 7/319
  91. Gleave, Robert M. "Ali ibn Abi Talib". Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. İstifadə tarixi: 2013-03-29.
  92. Dakake, 2008. səh. 43–48
  93. Tabatabaei, 1979. səh. 40
  94. Dakake, 2008. səh. 33–35
  95. Madelung, 1997. səh. 253
  96. Lapidus, 2002. səh. 31 and 32
  97. Holt, Lambton və Lewis, 1970. səh. 57
  98. Madelung, 1997. səh. 26–27, 30–43 and 356–360
  99. Ibn Qutaybah, al-Imamah wa al-Siyasah, Vol. I, pp. 12–13
  100. Ibn Abi al-Hadid, Sharh; Vol. II, p.5.
  101. Nasr, Seyyed Hossein (2007). . Encyclopædia Britannica Online. 2007-10-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-11-04. (#invalid_param_val)
  102. Tabatabaei, 1987. səh. chapter 5
  103. Observations on Early Quran Manuscripts in San'a
  104. The Quran as Text, ed. Wild, Brill, 1996 ISBN 978-90-04-10344-3
  105. Kuleyni, “əl-Kafi”, 1/543, hədis 5
  106. Şeyx Səduq, “Uyunu Əxbar ər-Rza ə.s”, səh. 229-230, bab 23, hədis 1
  107. Seyid Haşim Bəhrani, “Qayrətul-Məram”, 3/284-286
  108. Kuleyni, “əl-Kafi”, 1/348-349, Hüccət kitabı, bab 130, hədis 5
  109. Şeyx Tusi, “Təhzibul -Əhkam”, 4/148-149, hədis 36
  110. Şeyx Müfid, “İxtisas”, səhifə 183
  111. Əbu Yala, “Müsnəd”, 2/334, hədis 1075
  112. əs-Süyuti, “əd-Durrul Mənsur”, İsra surəsi 26-cı ayənin təfsiri
  113. ↑ Buxari, “əs-Səhih”, 3/142, Məğazi kitabı, bab 38, hədis 4240
  114. ↑ Madelung, 1997. səh. 50 and 51
  115. ↑ Qazwini, Ordoni, 1992. səh. 211
  116. ibni Şöbə ən-Nümeyr, “Tarixi-Mədinə”, 1/199
  117. Bəlazuri, “Futuhul-Buldan”, səhifə 43 (40) 2016-03-05 at the Wayback Machine
  118. Elməddin İmamqulu (2015-01-22). "İsra surəsinin 26-cı ayəsinin təfsiri və Nəbinin (s) Fədəyi Hz. Fatiməyə (s.ə) verməsi" (azərb.). saqaleyn.wordpress.com. 2015-02-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-14.
  119. Təfsir əl-Qummi, 2/158-159
  120. Təfsir Nur əs-Səqəleyn, 4/188
  121. Madelung, 1997. səh. 87 and 88
  122. Madelung, 1997. səh. 90
  123. Madelung, 1997. səh. 92–107
  124. Şeyx Müfid, “Kitabul-Cəməl”, səhifə 100
  125. Seyyid Razi (r.ə), “Nəhcül-bəlağə”, 164-cü xütbə 2014-11-05 at the Wayback Machine
  126. Təbəri, “Tarixi Təbəri”, 3/375-376
  127. Seyid Sadiq ər-Ruhaniyə (r.ə) göndərilən sual və onun cavabı
  128. islamweb saytı, 2013/11/07 tarixi, 226477-ci fətva
  129. Elməddin İmamqulu (2014-04-01). "İmam Əli (ə) üsyan zamanı Osman ibn Əffana köməkçi olubmu?" (azərb.). saqaleyn.wordpress.com. 2015-02-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-14.
  130. Madelung, 1997. səh. 313 and 314
  131. Madelung, 1997. səh. 334
  132. Holt, Lambton və Lewis, 1970. səh. 72
  133. Tabatabaei, 1979. səh. 195
  134. The Decline and Fall of the Roman Empire, London, 1911, volume 5, pp. 381–2

Ədəbiyyat

  • Ahmed, M. Mukarram (2005), Encyclopaedia of Islam, Anmol Publications PVT. LTD., ISBN 978-81-261-2339-1
  • Al-Shaykh Al-Mufid (1986), Kitab Al-Irshad: The Book of Guidance into the Lives of the Twelve Imams, Routledge Kegan & Paul, ISBN 978-0-7103-0151-2
  • Al-Tabari, Muhammad ibn Jarir (1990), History of the Prophets and Kings, translation and commentary issued by R. Stephen Humphreys, SUNY Press, ISBN 978-0-7914-0154-5 (volume XV.)
  • Ashraf, Shahid (2005), Encyclopedia of Holy Prophet and Companions, Anmol Publications PVT. LTD., ISBN 978-81-261-1940-0
  • Kelen, Betty (2001), Muhammad: The Messenger of God, Taylor Production, ISBN 978-0-929093-12-3
  • Chirri, Mohammad (1982), The Brother of the Prophet Mohammad, Islamic Center of America, Detroit, Michigan. Alibris, ISBN 978-0-942778-00-7
  • Corbin, Henry (1993) [1964], History of Islamic Philosophy, London: Kegan Paul International in association with Islamic Publications for The Institute of Ismaili Studies, ISBN 978-0-7103-0416-2 Translated by Liadain Sherrard, Philip Sherrard.
  • Dakake, Maria Massi (2008), The Charismatic Community: Shi'ite Identity in Early Islam, SUNY Press, ISBN 978-0-7914-7033-6
  • Halm, Halm (2004), Shi'ism, Edinburgh University Press, ISBN 978-0-7486-1888-0
  • Hamidullah, Muhammad (1988), The Prophet's Establishing a State and His Succession, University of California, ISBN 978-969-8016-22-7
  • Holt, P.M.; Lambton, Ann K.S.; Lewis, Bernard, eds. (1970), Cambridge History of Islam, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-29135-4
  • Kelsay, John (1993), Islam and War: A Study in Comparative Ethics, Westminster John Knox Press, ISBN 978-0-664-25302-8
  • Lambton, Ann K. S. (1991), Landlord and Peasant in Persia, I.B.Tauris, ISBN 978-1-85043-293-7
  • Lawson, Todd, ed. (2005), Reason and Inspiration in Islam: Theology, Philosophy and Mysticism in Muslim Thought, I.B.Tauris, ISBN 978-1-85043-470-2
  • Lapidus, Ira (2002), A History of Islamic Societies (2nd), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-77933-3
  • Lewis, Bernard (1991), The Political Language of Islam, University of Chicago Press, ISBN 978-0-226-47693-3
  • Madelung, Wilferd (1997), The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-64696-3
  • Merrick, James L. (2005), The Life and Religion of Mohammed as Contained in the Sheeah Traditions, Kessinger Publishing, ISBN 978-1-4179-5536-7
  • Momen, Moojan (1985), An Introduction to Shi‘i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism, Yale University Press, ISBN 978-0-300-03531-5
  • Nasr, Seyyed Hossein; Dabashi, Hamid; Nasr, Vali (1989), Expectation of the Millennium, Suny press, ISBN 978-0-88706-843-0
  • Nasr, Seyyed Hossein; Leaman, Oliver (1996), History of Islamic Philosophy, Routledge, ISBN 978-0-415-13159-9
  • Nasr, Seyyed Hossein (2006), Islamic Philosophy from Its Origin to the Present, SUNY Press, ISBN 978-0-7914-6799-2
  • Peters, F. E. (2003), The Monotheists: Jews, Christians, and Muslims in Conflict and Competition, Princeton University Press, ISBN 978-0-691-11461-3
  • Qazwini, Muhammad Kazim; Ordoni, Abu Muhammad (1992), Fatima the Gracious, Ansariyan Publications, OCLC 61565460
  • Redha, Mohammad (1999), Imam Ali Ibn Abi Taleb (Imam Ali the Fourth Caliph, 1/1 Volume), Dar Al Kotob Al ilmiyah, ISBN 978-2-7451-2532-3
  • Robinson, Chase F. (2003), Islamic Historiography, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-62936-2
  • Shaban, Muḥammad ʻAbd al-Ḥayy (1971), Islamic History, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-29131-6
  • Shah-Kazemi, Reza (2007), Justice and Remembrance: Introducing the Spirituality of Imam Ali, I.B.Tauris, ISBN 978-1-84511-526-5
  • Stearns, Peter N.; Langer, William Leonard (2001), The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Houghton Mifflin Books, ISBN 978-0-395-65237-4
  • Tabatabaei, Sayyid Mohammad Hosayn (1979), Shi'ite Islam, Suny press, ISBN 978-0-87395-272-9| Translated by Seyyed Hossein Nasr.
  • Tabatabaei, Sayyid Mohammad Hosayn (1987), The Quran in Islam: Its Impact and Influence on the Life of Muslims, Zahra, ISBN 978-0-7103-0265-6
  • Watt, William Montgomery (1953), Muhammad at Mecca, Oxford University Press
  • Zeitlin, Irving M. (2007), The Historical Muhammad, Polity, ISBN 978-0-7456-3998-7
  • İbn Əbilhədid, Şərhi-Nəhcül-bəlağə, təhqiq: Məhəmməd Əbülfəzl İbrahim, birinci çap, Qahirə, Daru İhyail-kutubil-ərəbiyyə, H.Q. 1378
  • Mehdi Pişvаyi, Məsum imаmlаrın həyаtı. Bakı, "Qələm", 2004, 484 səh.
  • Mehdi Pişvayi. Məsum İmamların Tarixi. Bakı, "Mirasnəşr", 2011, 480 s. ISBN 978-9952-450-48-4
  • İslam: Qısa məlumat kitabı. Bakı, "Azərnəşr", 1984, 164 səh.
  • Ziya Bünyadov. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 336 səh.

Həmçinin oxu

Orginal mənbə

İkinci dərəcəli mənbələr

Kitablar
  • Abdul Rauf, Muhammad; Seyyed Hossein Nasr (1996), Imam 'Ali ibn Abi Talib: The First Intellectual Muslim Thinker, Al Saadawi Publications, ISBN 978-1-881963-49-3
  • Al-Tabari, Muhammad ibn Jarir (1987 to 1996), History of the Prophets and Kings, translation and commentary issued in multiple volumes, SUNY Press volumes 6–17 are relevant.
  • Allamah Hilli, Jamal al-Din ibn Yusuf, Certainty Uncovered, A book on the virtues of Imam Ali from Sunni and Shia Sources (Kashf Al-Yaqin), Ansariyan Publications, Iran, ISBN 978-964-438-925-2
  • Motahhari, Morteza (1997), Glimpses of the Nahj Al-Balaghah, translated by Ali Quli Qara'i, Islamic Culture and Relations Organizati, ISBN 978-964-472-071-0
  • Motahhari, Morteza (1981), , World Organization for Islamic Services, Tehran, 2007-10-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2014-10-19
  • Motahhari, Morteza, The Attraction and Repulsion of Ali (a.s.)
  • Chirri, Mohamad Jawad, The Brother of the Prophet Mohammad (Imam Ali), Ansariyan Publications, Iran
  • Jordac, George, The Voice of Human Justice, Ansariyan Publications, Iran, ISBN 978-964-438-158-4
  • Husayn, Mufti Ja`far, Biography of Imam Ali ibn Abi-Talib, Ansariyan Publications, Iran, ISBN 978-964-438-798-2
  • Majid, Massoudi, The Sufferings of Amirol Mo’minin Ali ibn Abi Talib Life and Martyrdom, Ansariyan Publications, Iran, ISBN 978-964-438-959-7
  • Labbaf, Ali, A Victim Lost in Saqifah, Ansariyan Publications, Iran
  • Tahmasebi, Muhammad Husayn, Imam Ali (S), Sunshine of Civilized Islam, Ansariyan Publications, Iran, ISBN 978-964-438-377-9
  • Cleary, Thomas (1996), Living and Dying with Grace: Counsels of Hadrat Ali, Shambhala Publications, Incorporated, ISBN 978-1-57062-211-3
  • Corn, Patricia (2005), Medieval Islamic Political Thought, Edinburgh University Press, ISBN 978-0-7486-2194-1
  • Gordagh, George (1956), Ali, The Voice of Human Justice, ISBN 978-0-941724-24-1(in Arabic)
  • Khatab, Amal (1996), Battles of Badr and Uhud, Ta-Ha Publishers, ISBN 978-1-897940-39-6
  • Kattani, Sulayman (1983), Imam 'Ali: Source of Light, Wisdom and Might, translation by I.K.A. Howard, Muhammadi Trust of Great Britain and Northern Ireland, ISBN 978-0-9506986-6-3
  • Lakhani, M. Ali.; Reza Shah-Kazemi; Leonard Lewisohn (2007), The Sacred Foundations of Justice in Islam: The Teachings of Ali Ibn Abi Talib, Contributor Dr Seyyed Hossein Nasr, World Wisdom, Inc, ISBN 978-1-933316-26-0
Ensiklopediyalar
  • Shah-Kazemi, Reza, Ali ibn Abi Talib, in Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God (2 vols.), Edited by C. Fitzpatrick and A. Walker, Santa Barbara, ABC-CLIO, 2014. ISBN 1610691776
  • Encyclopaedia of Islam Online. Brill. 2004. E-ISSN 1573-3912.
  • Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, Inc. Ali
  • Martin, Richard C. Encyclopaedia of Islam and the Muslim world; vol.1. MacMillan. ISBN 978-0-02-865604-5.
  • Encyclopædia Iranica. Center for Iranian Studies, Columbia University. ISBN 978-1-56859-050-9. ʿALĪ B. ABĪ ṬĀLEB
  • Meri, Josef W.; Jere L. Bacharach (2006). Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. Taylor & Francis. ISBN 978-0-415-96691-7.
  • Jones, Lindsay (2004). Encyclopedia of Religion. Gale Group. ISBN 978-0-02-865733-2.

Xarici keçidlər

  • "İmam Əli (ə) kimdir? (I hissə)" (azərb.). islamazeri. 2017-04-18. 2017-04-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-04-18.
  • "İmam Əli (ə) kimdir? (II hissə)" (azərb.). islamazeri. 2017-04-18. 2017-04-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-04-18.
  • Ən qədim Quran nüsxəsinin İmam Əliyə (ə) aid olması faktı aşkar edilib  (azərb.)
  • "Kurandakı apaçık imam Hz. Alidir" (türk). islamkutuphanesi.com. İstifadə tarixi: 2014-09-29.

Avqust 12, 2021
əli, vikipediyada, adlı, digər, şəxslər, haqqında, məqalələr, adı, əbu, talib, ərəb, علي, بن, أﺑﻲ, طالب, sentyabr, məkkə, məkkə, bölgəsi, yanvar, 0661, yanvar, 0661, yanvar, 0661, kufə, rəşidi, xilafəti, məhəmmədin, əmisi, oğlu, səhabəsi, əhli, beytinin, üzvü,. Vikipediyada bu adli diger sexsler haqqinda da meqaleler var bax Eli ad Eli tam adi Eli ibn Ebu Talib ereb علي بن أﺑﻲ طالب 15 sentyabr 601 ve ya 602 3 Mekke Mekke bolgesi d 3 29 yanvar 661 0661 01 29 28 yanvar 661 0661 01 28 4 661 5 ve ya 23 yanvar 661 0661 01 23 3 Kufe Residi xilafeti 3 Mehemmedin emisi oglu 10 sehabesi Ehli beytinin uzvu kurekeni 10 4 cu Rasidi xelife 10 11 Ebu Talibin oglu 10 11 Islami qebul eden ilk kisi 12 13 Sunnilikde Ereb Xilafetinin ve Rasidi xelifelerin dorduncu xelifesi 10 14 Sielikde canisini I imam ve xelife II mesum 15 Eliereb علي بن أبي طالب Rasidi Xilafetin 4 cu xelifesi656 661Xelefi Hesen ibn EliEmir el mominin ve Sie Islaminin 1 ci Imami Sie gorusu632 661 leqebi Emir el mominin Murteza 1 Ebu Turab 2 Esedulla el qalib 1 Xelefi Hesen ibn Eli 2 ci imam Sexsi melumatlarDogum tarixi 15 sentyabr 601 ve ya 602 3 Dogum yeri Mekke Hicaz Mekke bolgesi d Seudiyye Erebistani 3 Vefat tarixi 29 yanvar 661 0661 01 29 28 yanvar 661 0661 01 28 4 661 5 ve ya 23 yanvar 661 0661 01 23 3 Vefat yeri Kufe Residi xilafeti 3 Defn yeri Imam Eli turbesiAtasi Ebu Talib 5 Anasi Fatime bint Esed 5 Heyat yoldasi Fatime 3 6 5 Ummul BanuUmame binti ZeynebUsagi Mohsun ibn Eli 5 Imam Hesen 5 7 Imam Huseyn 5 8 Abbas ibn EliZeyneb 9 5 Hilal ibn EliHerbi xidmetDoyusler Bedr doyusuUhud doyusuXeyber doyusuMekkenin fethiCemel muharibesiSuffeyn doyusuNehrevan doyusu d Vikianbarda elaqeli mediafayllarElibaxmuzakireredakteXususen Sie menbeleri basda olmaqla Islami menbelere gore Eli Kebede dunyaya gelen yegane sexsdir 15 Atasi Ebu Talib 10 anasi ise Fatime binti Eseddir 15 Emisioglu Mehemmed 10 terefinden himaye olunub ve onun evinde boyuyub Mehemmed ilahi vehy aldigini bildirdiyi zaman Eli Islami qebul eden ilk kisi olmus ve heyatini bu dine hesr etmisdir 2 16 17 18 19 Eli Mehemmedden sonra Medineye kocmusdur Orada Eli Mehemmedin qizi Fatime ile aile heyati qurmusdur 10 Bundan sonra Eli Medinede Mehemmedle kecirdiyi 10 il erzinde muharibelerde rehber kimi istirak etmis bildiris ve emrleri catdirmis demek olar ki butun muharibelerde istirak ederek feal rol oynamisdir Eli 656 ci ilde Osman ibn Effanin oldurulmesinden sonra Medine mescidinde xalq terefinden xelife secilmisdir 10 20 21 661 ci ilde Kufe mescidinde sui qesd neticesinde oldurulmusdur 22 23 24 25 Islam medeniyyetinde Elinin ozunemexsus yeri vardir Bele ki o Islamda mudriklik durustluk igidlik hormet ve s remzidir Xususen Tesevvufde Eli tefsir fiqh ve dini fikir sahelerinde en yuksek sexs hesab olunur ve o Mehemmedin neslinin davamcisi kimi qebul edilir 22 26 27 Eli bezi dini sexsiyyetlerle Eli kultunun merkezi sexsiyyetini teskil edir 28 Sayie medeniyyetine esaslanan eserlerde Eli bilik cesaret inam durustluk sedaqet sedaqet sexavet ve merhemet ile xususile xatirlanir ve batin sufi eneneleri ucun en vacib mistik sexsiyyetdir Xususile tefsir fiqh ve dini dusunce sahesindeki ustunluyu taninir Tarix elmi baximindan Islam sexsiyyetleri Islamin ilk tarixi ortaya cixdigi zaman hansi cografiyada doguldugu ve dunyaya yayildigi movzusu bu gun qeyri mueyyen olaraq qalir ve bu movzuda ferqli cografiyalara xususen Petra ya isare eden nezeriyyeler ireli surulur 29 Enenevi anlayisin isare etdiyi Hicaz bolgesi xaricinde Petra ve Kufanin simalindaki bir bolge ve Hire Cenubi Iraq bolgeleri on plana cixir Mundericat 1 Heyati 1 1 Mekkede 1 1 1 Tevelludu ve usaqligi 1 1 2 Islami qebul etmesi 1 1 3 Medineye hicret 1 2 Medinede 1 2 1 Mehemmed dovru 1 2 1 1 Aile heyati 1 2 1 2 Muharibelerde 1 2 1 3 Islam missiyasi 1 2 1 4 Mubahile hadisesi 1 2 1 5 Qedir Xum 1 2 2 Mehemmedin canisinliyi 1 2 3 Mehemmedden sonraki heyati 1 2 4 Eli ve Rasidi xelifeler 1 2 4 1 Osmanin muhasiresi 1 3 Xilafeti 1 3 1 Xelife secilmesi 1 3 2 Xelifeliyi 1 3 3 Ilk fitne 1 3 3 1 Siyaseti 1 3 4 Olum 1 3 5 Mezar 2 Sonrasinda 3 Neveleri 4 Baxis 4 1 Islami baxis 4 1 1 Sie 4 1 2 Sunni 4 1 3 Tesevvuf 4 1 4 Tanri olaraq 4 2 Qeyri Islami baxis 5 Tarixcilik 6 Hemcinin bax 7 Istinadlar 8 Edebiyyat 9 Hemcinin oxu 9 1 Orginal menbe 9 2 Ikinci dereceli menbeler 10 Xarici kecidlerHeyati RedakteMekkede Redakte Tevelludu ve usaqligi Redakte Elinin atasi Ebu Talib Qureys qebilesinin tayfalarindan biri olan Beni Hasimin seyxlerinden ve Kebenin muhafizlerinden biri olmusdur O Mehemmedin emisi idi Elinin anasi Fatime binti Esed de hemcinin Beni Hasim tayfasindandir Eli Ibrahimin oglu Ismailin neslindendir 30 Bezi islami xususen sie menbelerinde qeyd olur ki Eli Mekkede Kebede dunyaya gelmis ve 3 gun orada qalmisdir 3 gunden sonra anasi qucaginda Eli ile qiraga cixmis Mehemmed korpe Elini qucagina goturerek ona ulu menasini veren Eli adini qoymusdur 15 31 32 33 34 35 36 Mehemmedin Elinin ailesi ile yaxin elaqeleri olmusdur Mehemmed yetim qaldiqdan sonra babasi Ebdulmuttelibin de olmesinden sonra emisi Elinin atasi Ebu Talib onu evine aparmisdir Eli Mehemmed ve Xedice binti Xuveylidin nikahindan 2 ve ya 3 il sonra dogulmusdur 37 Eli 5 ve ya 6 yasinda olarken Mekkede iqtisadi cetinlik yarandi ve bu Ebu Talibin ailesine de tesir etmisdir Mehemmed de Elini oz himayesine goturmusdur 15 17 38 Bir il Mekkede acliq uz vermisdi Bu zaman Mehemmedin emisi Ebu Talib boyuk bir aileye basciliq edirdi Onlari coh cetinlikle dolandirirdi Mehemmed Beni Hasim tayfasinin varlilarindan olan diger emisi Abbasa teklif etdi ki Ebu Talibin dolanisigina komek etmek meqsedile gedib heresi onun bir usagini goturub oz evinde sahlasin Abbas Mehemmedin bu teklifi ile razilasdi Belelikle de Abbas Ceferi Mehemmed ise Elini oz ohdesine goturub oz evlerine apardilar Eli Mehemmed peygember secilenedek onun evinde qaldi Mehemmed peygemberliye secildikden derhal sonra Eli onu qebul edib ona itaet etmeye basladi 39 40 41 42 Islami qebul etmesi Redakte Bezi revayetlere gore Hira magarasinda Mehemmede vehy gelende onunla gorusen yalniz Eli olmusdur 43 44 45 3 il muddetinde Mehemmed insanlari Islama gizli devet etdi Qurana esasen 46 o ilk once ailesi Beni Hasimi bir tedbirde Islama devet etdi Teberi Ibn el Esir Ebulfida ve s kimi alimlere gore deveti qebul eden sexs Mehemmedin yoldasi qardasi vekili ve xelefi olacaqdi Eli bu zaman 13 ve ya 14 yasinda olmus ve ilk o ayaga qalxaraq one cixmisdir Mehemmed deveti 3 defe tekrar etse de bunu qebul eden yalniz bir sexs olmusdur ki o da Eli Mehemmedin devetine bir tek ve israrla Elinin musbet cavab vermesinden sonra Mehemmed onu ozunun qardasi vekili xelefi ve naibi elan etmis ve ona itaeti vacib buyurmusdur Devetde Eli onun atasi ve ailesi yanasi Ebu Lehebin de daxil oldugu Mehemmedin emileri de istiak edirmisler Ve hadiselerin bu hissesinde Ebu Leheb gulerek qardasi Elinin atasi Ebu Talibe he indi sen oz ogluna beyet edeceksen sualini vermisdir 47 48 49 Bu hadise tarixde Devet ayesi olaraq qalmisdir Beni Hasim Mekkede boykot altinda oldugu zaman Eli Mehemmede destek olmusdur Ibn Ishaq ve diger bezi tarixcilere gore Eli Islami ilk qebul eden kisidir Lakin Teberi ve diger bezi tarixciler ise Islami qebul eden ilk kisinin Zeyd ibn Haris ve ya Ebu Bekr olmasi haqqinda bezi enenevi revayetler qeyd etmisdirler 50 Bezi alimler ise Elini Islami qebul ederken usaq olduguna gore Islami qebul eden ilk muselman kisi kimi qebul etmirler 51 Medineye hicret Redakte Esas meqale Hicret622 ci ilde Mehemmed Mekkeden Yesribe indiki Medine hicret etmis ve hemin vaxt Eli Mehemmedin yataginda yatmisdir 15 17 52 Bu gece Leylet el Mebit adlandirilmisdir Bezi hedislere esasen Insanlarin elesi de vardir ki Allahin raziligini qazanmaq yolunda Allah rizasi ucun oz canini feda eder ayesi mehz bu hadiseyle elaqedar olaraq nazil olmusdur 53 54 Eli sui qesdi def etse de Mekkede qalib Mehemmedin telimatlarina uygun hereket etmeye baslamisdir Eli hemcinin burada Mehemmede emanet edilmis mal dovletleri muhafize etmisdir Eli daha sonra anasi Mehemmedin qizi Fatime ve iki qadinla birlikde Medineye getmisdir 16 17 Medinede Redakte Mehemmed dovru Redakte Eli 22 ve ya 23 il Medinede yasamisdir Mehemmed Medinede sehabelere arasinda qardasliq yaradarken mehz Elini ozune qardas secmisdir 16 17 55 622 632 ci illerde 10 il muddetinde Eli Mehemmede komeklik etmis ve onun emrlerine uygun olaraq vali ordu komandani elci bayraqdar olaraq fael fealiyyet gostermisdir 56 57 Aile heyati Redakte Eli 623 cu ilde Mehemmedin ve qizinin da raziligi ile Mehemmedin qizi Fatime ile aile heyati qurmusdur 15 Bu hadiseden sonra Mehemmed Fatimeye bele demisdir Sen menim ailemden mene sevimli olan biriyle aile heyati qurdun 58 Mehemmed bu aileni Ali Eba hedisinde ve Mubahile gunu oz Ehli Beyti adlandirmisdir Onlarin adi Quranin Tethir ayesinde de cekilmisdir 59 60 Elinin Fatimeden 4 ovladi olmus 1 ovladi da daha dunyaya gelmemis Fatimenin betninde olmusdur Mehemmed onlarin 2 oglunu Hesen ve Huseyn oz ovladi ve Cennet cavanlarinin agasi adlandirmisdir 61 Eli ve Fatime evvel evvel cox kasib yasamisdirlar Aile heyati qurduqlari bir nece il erzinde Fatime ev islerini ozu gormusdur Quyudan su dasimaqdan ciyinleri sismis el deyirmaninda qargidali uyudmekden elleri suluqlanmisdir 62 Fatime ev islerinde cox diqqetcil olmus xemir duzeltmis corek bisirmisdir Eli de oz novbesinde eve yanacaq odun getirmis ve ailesini erzaqla temin etmisdir 63 Xeyber doyusunden qazanilan qenimet muselmanlar arasinda bolusduruldukden sonra bir cox muselman aileleri kimi Elinin ailesinin de maddi veziyyeti xeyli yaxsilasmisdir Veziyyetleri yaxsilasdiqdan sonra Fatime eve bezi kenizler almis lakin onlarla aile uzvu kimi reftar etmisdir 64 Muharibelerde Redakte Erebceden tercumede Eliden basqa igid Zulfuqardan basqa qilinc yoxdur menasini veren erebce cumle Eli Mehemmedin sagliginda Tebuk doyusunden basqa butun doyuslerde istirak etmisdir 17 Bezi doyuslerde siravi bir doyuscu kimi doyusmus bezilerinde ise basciliq etdiyi destesiyle hucumlar teskil etmisdir Eli ilk defe Bedr doyusunde istirak etmisdir Emevilerin meshur serkerdelerinden Velid ibn Utbe basda olmaqla bir cox serkerde ve esgerleri meglub etmisdir Islami menbelere esasen Eli doyusde 20 30 ekser menbelere esasen 27 doyuscu oldurmusdur 65 66 Eli Uhud doyusu basda olmaqla bir cox doyusde Zulfuqar adli ikiqiynaqli qilincidan istifade etmisdir 67 Uhud doyusunde muselmanlar qacarken Mehemmedi qoruyaraq xususi rol ifa etmis 15 ve Mehemmed de onun haqqinda Eliden basqa igid Zulfuqardan basqa qilinc yoxdur demisdir 68 Eli Xeyber doyusunde muselman ordusuna basciliq etmisdir 69 70 Bu doyusden sonra Mehemmed ona erebceden tercumede Allahin aslani menasini veren Esedullah leqebini vermisdir 15 Eli 630 cu il Huneyn doyusunde de Mehemmedi mudafie etmisdir Hemze ibn Ebdulmutellib ve Eli Bedr doyusunde Elinin Mehemmed ve sehabelerin huzurunda Nadir ibn Harisin basini kesmesi Elinin Xendek doyusunde Emr ibn Ebdvudla doyusmesi Islam missiyasi Redakte 610 cu ilden Mehemmede Quran nazil olmaga baslamisdir Nazil olan sure ve ayeleri yazan vehy katiblerinden biri de Eli olmusdur Bu zaman Islam Erebistan yarimadasinda yayilmaga baslamisdir Eli de yeni bir Islami nizamin qurulmasinda yardimci olmusdur 628 ci ilde Mehemmedin emri ile Mehemmedle Qureys qebilesi arasinda baglanan Hudeybiyye sulh muqavilesini Eli yazmisdir 630 cu ilde Mehemmedin emrile Mekkede Quranin ereb politeistlerinden behs eden ayelerini ictimaiyyet qarsisinda oxumusdur 630 cu ilde Mekkenin fethi zamani Mehemmed Eliden fethin qansiz olacagi barede zemanet almisdir Eli Mescidul Herami Islamdan onceki politeist dinlerin elametlerinden temizlemek ucun orada olan ve Beni Aus Beni Xezrec Teyy kimi politeist tayfalara mexusus olan tanri butlerini sindirmisdir 1 il sonra Eli Islami teblig etmek ucun Mehemmed terefinden Yemene gonderilmisdir 15 16 Mubahile hadisesi Redakte Esas meqaleler Mubahile ve Mubahile ayesiMehemmed M 631 H Q 10 cu ilde bir nece neferi Islami yaymaq ve teblig etmek ucun Yemenin Necran menteqesin gonderir Necran menteqesinin xristianlari da Mehemmedle danisiq aparmaq ucun Medineye bir numayende heyeti gonderirler Xristianlar biz sekdeyik subhe edirik deyirler Sonra Mehemmed Ali Imran suresinin 61 ci ayesinin nazil oldugunu bildirir Ayeden sonra Mehemmed xristianlara onlarla qarslilqli mubahile edilmesini teklif edir Xristianlar Mehemmedden gedib rehberleri ile meslehetlesmeleri ucun biraz vaxt ve mohlet isteyirler Rehberleri onlara Siz bu teklifi qebul edin Eger Mehemmedin qargis etmeye hay kuyle tem teraqli ve coxlu adamla geldiyini gorseniz esla nigaran olmayin ve bilin ki cox da muhum mesele yoxdur Amma eger az sayli adamla gelse mubahile fikrinden donun ve onunla sazis baglayin seklinde telimat verirler Ayeye esasen mubahile gunu terefler yeni muselman ve xristianlar mubahileye oz oglanlarini qadinlarini ve nefslerini getirmeli idiler Mubahile gunu Muselmanlar terefden mubahileye geden Mehemmed ozu ile qizi Fatimeni emisi oglu ve yeznesi Elini neveleri Hesen ve Huseyni getirir Xristianlar mubahileden imtina edir ve neticede mubahile bas vermir Terefler arasinda sazis baglanir Sazise esasen xristianlar muselmanlara her biri 40 dirhem qiymetinde olan 2000 hillen vermeli idiler 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 Qedir Xum Redakte Mehemmed ve Eli Qedir Xumda 1309 1310 Elxaniler dovru resm eseri Esas meqaleler Qedir Xum ve Seqaleyn hedisiMehemmed 632 ci ilde heyatinin sonuncu hecc ziyareti olan ve Vida Hecci adlanan hecc ziyaretinden donerken Sunni ve Sieler terefinden ferqli izah edilen bezi aciqlamalar vermisdir 15 Mehemmed Qedir Xum adlanan colde dayandi ve cammat namazi ucun toplanan camaata xitab etmeye basladi 87 Mominlere onlarin ozlerinden daha layiqi kimdir Dediler Allah ve Peygemberi daha yaxsi bilir Allah menim movlamdir men de mominlerin movlasiyam onlara ozlerinden daha ustun ve daha layiqem Ey camaat men kimin movlasiyamsa Eli de onun movlasidir 88 89 90 Mehemmed Sieler iddia edirler ki bu hadise Mehemmedin xelefi olaraq Elini secmesi ucun esasdir Sunniler ise tam eksine bu hadisede Mehemmedin Eli ile olan menevi yaxinligini bildirdiyini ve qardas olmalarini ifade etdiyini iddia edirler 91 92 93 Bir cox sufiler de bele hesab edirler ki Eli Mehemmedin menevi hakimiyyetinin varisidir 15 94 Bu hedisin esasinda sonradan sieler Elinin Ebu Bekr ve Omerden ustun oldugunu iddia etmisdirler 95 Mehemmedin canisinliyi Redakte Esas meqaleler Mehemmedin canisinliyi Seqife ve Rasidi xelifelerOmrunun sonuna kimi bir cox ereb qebile ve tayfalarini vahid muselman dovletinde birlesdiren Mehemmed 632 ci ilde vefat etmisdir Bundan sonra Mehemmedin xelefi kimi kimin muselman icmasina rehberlik edeceyi mubahiselere sebeb olmusdur 96 Bu zaman Eli ailesi ile Mehemmedin meyidini yumaq ve onun defni ile mesgul olmusdur Bu zaman bir qrup muselmanlar Seqifede toplasaraq Mehemmedin canisini kimi onun sehabelerinden Ebu Bekrin namizedliyini ireli surmusdur Meclisde Ebu Bekrin Mehemmedin birinci xelifesi olaraq muselman cemiyyetinin rehberi secildiyi elan edilmisdir Mehemmedin sehabelerindn bir qismi Mehemmedin Elini ozunden sonra xelefi teyin olundugu iddiasi ile bu seckinin neticelerini tanimamisdir 19 97 98 Daha sonra Fatime ve Eli xilafet meselesinde sehabelerden komek isteyerken onlar bele cavab verdiler Ey Allah Resulunun qizi Biz Ebu Bekre beyet etmisik Eger Eli daha once gelseydi elbette ki onu terk etmezdik Eli dedi Bize yarasar ki Peygemberin defninden evvel xilafet ustunde mubahise edek 99 100 Mehemmedden sonraki heyati Redakte Esas meqale Quran tarixiElinin heyatinin diger bir hissesi 632 ci il Mehemmedin olumunden 656 ci il 3 cu xelife Osmanin sui qesdine qederdir ki 16 bu muddet erzinde Eli ne bir doyusde ve ya fethde istirak etmis ne de rehber vezifelerde islemisdir Xususile heyat yoldasi Fatimeyi Zehranin olumunden sonra butun siyasi islerden uzaqlasmisdir Bu muddet erzinde ailesine baxmaq ucun ekincilikle mesgul olmusdur Eli Medine yaxinlarinda bir cox quyu qazirmis bagca saldirmis ve onlari insanlarin ixtiyarina vermisdir Bu quyular hal hazirda da Ebar Eli Eli quyusu olaraq bilinir Eli Mehemmedin olumunden 6 ay sonra kamil bir Quran olan mushef 101 hazirlamisdir Nusxe deve ile Medinede yasayan diger ehaliye gostermek ucun hazirlanmisdir Bu Mushefin sure siralamasi sonradan Osmanin vaxrtinda hazirlanan Quran nusxesindeki sure siralamasindan ferqlenmisdir Kitab ehaliye gosterildikden sonra onlarin bir qismi terefinden qebul edilmemisdir Buna baxmayaraq Eli oz mushefi ucun mubarize aparmisdir 102 103 104 Eli ve Rasidi xelifeler Redakte Esas meqaleler Fedek Rasidi Xelifeler ve Osmanin xelife secilmesiSie menbelerinde hadise bele neql olunmusdur Mehemmed Fedeyi develi ve atli suvariler olmadan muharibesiz ele kecirdikden sonra Allah Isra suresinin 26 ci ayesini Qohum eqrebaya haqqini ver nazil etmisdir Mehemmed bu ayeyle kimin nezerde tutuldugunu anlamadigina gore Cebraile muraciet etmis Cebrail Allahdan sorusmus Allah da Fedeyi Fatimeye ver demisdir Mehemmed de bundan sonra Fatimeni cagirmis ve ona Ey Fatime Allah mene Fedeyi sene vermeyimi emr etdi demis Fatime de Allahin ve senin bu hediyyeni qebul etdim demisdir 105 106 107 Mehemmed sag oldugu zaman Fedeyi Fatimenin vekilleri idare etmisdir Mehemmed oldukden ve Ebu Bekr hakimiyyete geldikden sonra ise Ebu Bekr Fatimenin vekillerini oradan cixartmisdir Bundan sonra Fatime Ebu Bekrin yanina gelmis ve Fedeyin tekrar ozune verilmesini istemisdir Ebu Bekir ona Mene qaraderili birini getir buranin sene verildiyine sahidlik etsin demisdir Fatime de Eli ve Ummu Eymeni getirmis onlar da Fatime lehine sahidlik etmisdirler Bunun uzerine Ebu Bekr Fatimeye aid olan Fedeye girmekden imtina etmesine ona dair bir yazi vermisdir Fatime Ebu Bekrin yanindan cixdiqdan sonra yolda Omerle qarsilasmis Omer Elindeki bu yazi nedir ey Mehemmedin qizi deye sorusmus Fatime de Ebu Bekrin menim ucun yazdigi bir yazidir cavabini vermisdir Bundan sonra Omer Mene goster demis Fatime ise gostermemis bunun ustunden Omer yazini elinden cekib almis ve yazilanlari oxumus sonra da uzerine yagli su tokub silmis ve cirib atmisdir Fatimeye de Burani senin atan atli ve develi suvarilerle zebt etmemisdir Cixar artiq bu kolelik baglarini boyunlarimizdan demisdir 108 109 110 Sunni menbelerinde ise hadise bele neql olunmusdur Qohum eqrebaya haqqini ver Isra 26 ayesi nazil olduqan sonra Mehemmed Fedeyi Fatimeye vermisdir 111 112 Ebu Bekr xelife secildikden sonra Fedeyi Fatimeden almisdir 113 114 115 Fatime Ebu Bekre Resulullah s Fedeyi mene vermisdir demis Ebu Bekr ise cavabinda peygemberler ozlerinden sonra miras qoymurlar qoyduqkari yalniz sedeqedir 114 115 Bu movzuda bir delilin varmi deye sorusmusdur Bunun uzerine Eli Fatimenin sozune sahidlik etmisdir Daha sonra Ummu Eymen Ebu Bekr ve Omere menim Cennet ehli olduguma sahidlik ede bilersinizmi deye sorusmus onlar da beli cavabini vermisdir Ummu Eymen de ardinca men de sahidlik edirem ki Nebi s Fedeyi Fatimeye s e vermisdir demisdir 114 115 116 Ebu Bekir decavabinda Men bir kisile bir qadinin sahidliyini qebul etmirem Ya iki kisi ya da bir kisi ve iki qadin sahid gostereceksen demisdir 117 Bu hadiselerden sonra Fatime Ebu Bekre qezeblenmis ve olene qeder onu danisdirmamisdir 113 114 115 118 Sie menbelerine esasen Eli Ebu Bekrin xilafeti zamani onun arxasinda dayanib ona iqtida edib namaz qilmazmis 119 120 Osmanin muhasiresi Redakte Esas meqale Osmanin muhasiresiOsman ibn Effan hakimiyyeti zamani oz tayfasi olan Beni Umeyye Beni Ebdussems tayfasindan bezi sexsleri muxtelif vezifelere teyin etdi Ebuzer Giffari Abdullah ibn Mesud Emmar Yasir ve b sehabe ve tabeinler Osmanin bu hereketlerine gore onu comerdlikde ittiham etmis ve xalq arasinda ona qarsi bezi etirazlar bas qaldirmisdir Xilafetin ekser erazilerinde naraziliq ve muqavimet 650 651 ci illerde olmusdur 121 Osmanin muxtelif erazilere teyin etdiyi valiler xususile musaviri ve yeznesi Mervan ibn Hekemin teyinati ona qarsi olan naraziliqlari daha da artirmisdir 122 Narazi qruplar Osmandan vezifeye teyin etdiyi sexsleri vezifeden azad etmesini ve qohumbazliq etmemesini ondan teleb etmisdirler 123 Bezi sie 124 125 ve sunni menbelerinde 126 Osmanin evinin muhasirede oldugu zaman Elinin ona meslehet verib komekci oldugu yazilsa da diger bezi Islami menbeler ve Islam alimleri bu melumatlarin zeif oldugu fikrini ireli surur 127 128 129 Xilafeti Redakte Esas meqaleler Rasidi Xilafet ve Elinin xelifeliyiXelife secilmesi Redakte Eli 656 661 ci iller arasinda Islam tarixinin en caxnasmali dovrunde xelife olmusur Bu dovr hemcinin Ilk Fitne ile de ust uste dusmusdu Osmanin oldurulmesi o demek idi ki usyancilar yeni xelife secmelidirler Bu cox cetinliklerle uzlesdi bele ki usyancilar bir nece qrupdan ibaret idiler Muhacirler Ensar Misirliler Kufeliler ve Besreliler Xelifelik ucun 3 namized var idi Eli Telhe ve Zubeyr Usyancilar ilk Elinin yanina geldiler ve teklif etdiler ki xelife olmagi qebul etsin Muhemmedin sehabelerinden bezileri bu teklifi qebul etmek ucun Elini razi salmaga calisdilar 81 82 83 Lakin o teklifi qebul etmedi ve 1 ci sexs olmaq evezine meslehetci ola bileceyini bildirdi 84 Telhe Zubeyr ve diger sehabeler de xelifelik tekliflerine menfi cavab verdiler Belelikle usyancilar Medine ehalisine xeberdarliq etdiler ki 1 gun erzinde xelife secsinler eks teqdirde ciddi tebbirler gorecekler Bu cixilmaz veziyyeti yoluna qoymaq ucun muselmanlar 18 iyun 656 ci il tarixde xelife secmek ucun Peygember mescidinde toplandilar Eli evvelce teklifi sadece olaraq ona gore qebul etmedi ki onun en guclu terefdarlari usyancilar idi Ancaq Medine ehalisi ile birlikde Muhemmedin bezi gorkemli sehabeleri de tekid etdikden sonra sonunda razilasdi Ebu Mixnefin revayetine gore Eliye ilk beyet eden meshur sehabe Telhe idi Lakin diger revayetler eksini iddia edir ki onlar beyet etmeye mecbur edildiler Hemcinin bir muddet sonra Telhe ve Zubeyr konulsuz olaraq beyet etdiklerini iddia etdiler Buna baxmayaraq Eli onlarin iddialarini redd etdi ve israrl bildirdi ki onlar konullu sekilde onu xelife kimi taniyiblar yaxud onlar konullu cekilde beyet edibler Vilfred Meydlanq hesab edir ki guc insanlari beyete mecbur etmemis ve onlar mescidde her kesin gozu qarsisinda beyet etmisdiler 12 13 Medine ehalisinin boyuk ekseriyyeti ve usyancilarin cox hissesi beyet etseler de bezi muhum sexsler yaxud qebileler beyet etmediler Emeviler Osmanin qohumlari ya Levanta mesriqe qacdilar ya da evlerinde oturdular Daha sonra ise Elinin xilafetinin qanuniliyine etiraz etdiler Sed ibn Ebi Veqqas orada yox idi Abdullah Ibn Omer ise beyet etmekden cekindi Lakin her ikisi ona qarsi cixmayacaqlarina dair Elini inandirdilar 12 13 Xelifeliyi Redakte Ilk fitne Redakte Siyaseti Redakte Olum Redakte Mezar RedakteSonrasinda RedakteEsas meqaleler Emeviler xilafeti ve Eli edavetciliyi Imam Elinin Sehidliyi Sekil cekmek Yousef Abdinejad Elinin olumunden sonra Kufe muselmanlari munaqisesiz onun boyuk oglu Hesene tabe olacaqlarini ehd etdiler Bele ki Eli defelerle bildirmisdi ki ancaq Mehemmdein Ehli Beyti muselman cemiyyetini idare etmek huququna malikdir Bu zaman Islam Dovletinin en boyuk komandiri Muaviye Misir ve Levanti tutmus ozunu xelife elan etmis ve Hesenin xelifeliyinin yerlesdiyi Iraqa yurus etmisdir 130 Ordu ona qarsi usyan qaldirana qeder Muaviye Hesenin komandirlerini tedricen xeyli miqdarda pulla ve ya yalan vedlerle devirirdi Nehayet Hesen Muaviyeye xilafeti teslim etmek ve onunla sulh baglamaga mecbur olmusdur Bu yolla Muaviye Islam xelifeliyini ele kecirmis ve her mumkun yolla Elinin ailesini ve onun sielerini tezyiq altinda saxlamaga calismis ve Muaviyenin emrile Eli her xutbeden evvel minberlerden lenetlenmeye baslanmisdir Elinin lenetlenmesi Omer ibn Ebduleziz terefinden legv olunana qeder 60 il muddetinde davam etmisdir Muaviye hemcinin merkezlesdirilmis dovlet olan Emeviler xilafetini yaratmisdir 23 131 132 133 Neveleri RedakteBaxis RedakteIslami baxis Redakte Sie Redakte Eli dovrunde Sie munasibetleri Mehemmedden sonra en ehemiyyetli fiqur olmusdur Onlara gore Mehemmed oz sagliginda defelerle bildirmisdir ki Eli onun olumunden sonra muselmanlarin bascisi olacaqdir Bu sieler terefinden revayet olunan bir cox hedisde desteklenir Qedir Xum hedisi Seqaleyn hedisi Qelem ve kagiz hedisi Ali Aba hedisi Mekan hedisi Xeberdarliq hedisi On iki xelife hedisi Sunni Redakte Elinin qilinci Zulfuqarin Osmanli bayraginda tesviri Suni muselmanlari Elini bir Ehli Beyt ve sonuncu Residun xelifesi kimi elece de Islamda en moteber ve tesiredici liderlerden biri kimi anirlar Tesevvuf Redakte Tanri olaraq Redakte Bezi revayetlerde Elinin oz sagliginda ona ibadet etmeyi qadagan etdiyi qeyd olunmusdur Qeyri Islami baxis Redakte Sexs SitatEdvard Qibbon Britaniya XVIII esr tarixcisi Elinin qeyreti ve xeyirxahligi hec vaxt oz dininden donmus insanlar terefinden qabaqlanmamisdir O muqeddesi esgeri sairi birlesdirmisdir onun mudrikliyi hele de onun menevi ve dini kelamlarinda nefes almaqdadir ve qilinc ve ya dil doyusunde her reqibi onun fesaheti ve sucaeti uzunden meyus olurdu Onun vezifesinin ilk saatindan onun defnetme merasimine qeder lider hec vaxt sexavetli dostu terefinden terk edilmemisdir 134 Vasinqton Irvinq ABS yazici ve ocerkisti O alicenab Qureys neslinin en alicenab numayendesi idi O erebler terefinden vacib olan 3 boyuk keyfiyyete sahib idi cesaret fesahet ve eliaciqliq O Aslan tanrisinin peygember adindan qorxmaz ruh qazanmisdir onun fesaheti haqqinda misallar hele de bezi ayelerde ve erebler arasindaki bezi hekayelerde saxlanmisdir onun comerdliyi ise ozunu her cume gunu diger insanlarin istiraki zamani buruze verirdi kerameti haqqinda her misalda tekrarlayiriq Tarixcilik RedakteElinin heyatindan behs eden en qedim menbeler Quran hedisler elece de bezi Islam menbeleridir Orta esr menbelerine ise sunni ve sielerin isleri xristianlarin hindlilerin ve diger qeyri muselmanlarin yazilari ve bezi qerb alimlerinin isleri aiddir Hemcinin bax Redakte Vikianbarda Eli ile elaqeli mediafayllar var Vikisitatda Eli ile elaqeli melumatlar var Mehemmedin canisinliyi Emir el Mominin Vilayet ayesi Mubahile ayesi Zulfuqar Imam Eli mescidi Eli edavetciliyi Hezret Eli ibn Ebu Talibin e ensiklopediyasi Menaqibi Emirelmominin Eli kerremallahu vechehuIstinadlar Redakte 1 2 Dinler teriqetler mezhebler seh 81 1 2 Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi zb79 adli istinad ucun metn gosterilmeyib 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ali ben Abi Taleb Enciklopedicheskij slovar pod red I E Andreevskij SPb Brokgauz Efron 1890 T I S 438 lt a href https wikidata org wiki Track Q602358 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q23892884 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q19908137 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q24330152 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q4065721 gt lt a gt 1 2 3 Find a Grave 1995 lt a href https wikidata org wiki Track Q63056 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P535 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P2025 gt lt a gt 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ali zade A Ali ibn Abu Talib Islamskij enciklopedicheskij slovar M Ansar 2007 S 68 ISBN 978 5 98443 025 8 lt a href https wikidata org wiki Track Q18517268 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q80210575 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q16488478 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q4062223 gt lt a gt Ali zade A Fatima bint Muhammad Islamskij enciklopedicheskij slovar M Ansar 2007 ISBN 978 5 98443 025 8 lt a href https wikidata org wiki Track Q18517268 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q4062223 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q16488478 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q80231589 gt lt a gt Ali zade A Hasan ibn Ali Islamskij enciklopedicheskij slovar M Ansar 2007 ISBN 978 5 98443 025 8 lt a href https wikidata org wiki Track Q18517268 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q4062223 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q16488478 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q80232808 gt lt a gt Ali zade A Husajn ibn Ali Islamskij enciklopedicheskij slovar M Ansar 2007 ISBN 978 5 98443 025 8 lt a href https wikidata org wiki Track Q18517268 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q4062223 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q16488478 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q80233480 gt lt a gt Ali zade A Zajnab bint Ali Islamskij enciklopedicheskij slovar M Ansar 2007 ISBN 978 5 98443 025 8 lt a href https wikidata org wiki Track Q18517268 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q4062223 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q16488478 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q80216105 gt lt a gt 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi islam53 adli istinad ucun metn gosterilmeyib 1 2 Biographies of the Prophet s companions and their successors Ṭabari translated by Ella Landau Tasseron pp 37 40 Vol XXXIX Kelen 2001 seh 29 Watt 1953 seh xii Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi zb78 adli istinad ucun metn gosterilmeyib 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Nasr Seyyed Hossein Ali Encyclopaedia Britannica Online Encyclopaedia Britannica Inc 2007 10 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2007 10 12 invalid param val 1 2 3 4 5 Sitat sehvi Yanlis lt ref gt teqi Iranica adli istinad ucun metn gosterilmeyib 1 2 3 4 5 6 Tabatabaei 1979 seh 191 Ashraf 2005 seh 14 1 2 Diana Steigerwald Ali ibn Abu Talib Encyclopaedia of Islam and the Muslim world vol 1 MacMillan ISBN 978 0 02 865604 5 Ashraf 2005 seh 119 and 120 Madelung 1997 seh 141 145 1 2 Dinler teriqetler mezhebler seh 80 1 2 Lapidus 2002 seh 47 Holt Lambton ve Lewis 1970 seh 70 72 Tabatabaei 1979 seh 50 75 and 192 Islam seh 55 Madelung 1997 seh 309 and 310 https yenidenergenekon com 219 turk halk inanclarinda hz ali kultu bare url missing title parameter ignored parameter ignored parameter ignored parameter ignored parameter ignored https www zwemercenter com is mecca really the birthplace of islam bare url missing title parameter ignored parameter ignored parameter ignored parameter ignored parameter ignored Ashraf 2005 seh 5 Ashraf 2005 seh 6 Khalifa Ali Ibn Abu Talib witness pioneer org 2004 11 05 2008 12 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 12 19 invalid param val Hz Emirelmominin Eli e s Receb ayinin on ucunde Ammulfil ilinin otuzunda Mekkede Beytullahin icinde dunyaya geldi Ne Eliden evvel ne de ondan sonra kimse o mubarek mekanda dunyaya gelme seadetine nail olmamisdir Hz Elinin e s Kebede dunyaya gelisi bir fezilet ve serefdir ki uca Allah bunu sadece o hezrete mexsus qilmisdir Ebu Abdullah Mehemmed ibn Noman Ekberi el Bagdadi el Irsad Fi Marifeti Hucecillahi Alel Ibad c 1 seh 5 Tehqiq Muessesetu Ehli beyt e s Li Tehqiqi t Turas Darul Mufid Lit tibaeti Ven Nesru ve Tavzii Beyrut Ikinci nesr H Q 1414 M 1993 Onun Radiyallahu anh menqibelerinden biri de dogumunun Kebenin icinde bas vermesidir Muheddis Hind Sah Veliyullah Dehlevi Izaletul Xifa An Xilafetil Xulefa c 4 Bab Emma Me suru Emirilmominin ve Imamu Escaiin Esedullahil Qalib Eli ibn Ebu Talib Radiyallahun Enh Tashih ve Muracaat Seyyid Cemaluddin Herevi Revayet edilmisdir ki Fatime binti Esed s e hamile hali ile Beytullahi tevaf edirdi Dogum sancisi vucudunu sardi bu zaman Kebenin divari yarildi ve Fatime binti Esed iceri daxil olub Hz Elini e s orada dunyaya getirdi Semseddin Ebul Muzeffer Yusif ibn Ferqali ibn Abdullah el Bagdadi el Henefi Tezkiratul Xavas seh 20 Muessesetu Ehlil beyt Beyrut H Q 1401 M 1981 Fatime binti Esedin Emirelmominin Elini Keremullahu vecheh Kebenin icinde dunyaya getirdiyi movzusunda tevatur heddinde hedisler revayet edilmisdir Mehemmed ibn Ebu Abdullah el Hakim en Nisapuri el Mustedreku ales Sehiheyn c 3 seh 550 Tehqiq Mustafa Abdulqadir Eta Darul Kutubil Elmiyye Beyrut Birinci nesr H Q 1411 M 1990 Ashraf 2005 seh 6 and 7 Ashraf 2005 seh 7 Ibn Esir El Kamilu fit tarih c 2 s 58 Ibn Hisam Es siyretun nebeviyye Tehqiqi Mustefa Siqa Teberi Tarihul umem vel muluk Darul qamusul hedis c 2 s 213 Ibn Ebilhedid Serhi Nehcul belage c 13 s 119 Mesum imamlarin heyati seh 7 Serhi Nehcul belage c 13 seh 119 Serhi Nehcul belage c 13 seh 208 Suera 26 214 Teberi c 2 seh 217 El kamilu fit tarix c 2 seh 63 Serhi Nehcul belage c 13 seh 211 Watt William Montgomery Muhammad at Mecca seh xii Oxford University Press 1953 Watt William Montgomery Muhammad at Mecca seh 86 Oxford University Press 1953 Ashraf 2005 seh 28 and 29 Beqere 2 207 Tabatabaei Sayyid Mohammad Hosayn Tafsir al Mizan Volume 3 Surah Baqarah Verses 204 207 almizan org Istifade tarixi 2010 11 25 Ashraf 2005 seh 30 32 Momen 1985 seh 13 and 14 Ashraf 2005 seh 28 118 Singh 2003 seh 175 Ehzab 33 33 Madelung 1997 seh 14 and 15 Hasan ibn Ali Encyclopaedia Iranica Istifade tarixi 2014 01 01 Ashraf 2005 seh 42 and 43 Qazwini 1992 seh 140 Vaglieri Veccia Fatima Encyclopedia of Islam Leiden The Netherlands Brill seh Vol 2 844 850 ISSN 1573 3912 Ashraf 2005 seh 36 Merrick 2005 seh 247 Khatab Amal May 1 1996 Battles of Badr and Uhud Ta Ha Publishers ISBN 978 1 897940 39 6 Ibn Al Atheer In his Biography vol 2 p 107 لا فتی الا علي لا سيف الا ذوالفقار Ashraf 2005 seh 66 68 Zeitlin 2007 seh 134 Eli ibn Ibrahim el Qummi Tefsiri Qummi c 1 seh 104 olu kecid Seyx Seduq Uyunu exbar er Riza e s c 1 seh 209 210 bab 23 hedis 1 Seyx Asif el Muhsini Muasere Biharul Envar c 1 seh 276 Seyid Ebulqasim el Xoyi Mucem ricalil hedis c 8 seh 217 4648 ci ravi Muslum es Sehih c 4 seh 1871 Sehabenin fezileti kitabi hedis 2404 Beyheqi Delailun Nubuvve sehife 353 354 hedis 244 Seyx Necasi Rical Necasi sehife 165 437 ci ravi Ehmed b Henbel Musned c 1 seh 85 hedis 1608 Seyx Tusi Fihrist sehife 71 285 ci ravi Arxivlesdirilib 2015 03 25 at the Wayback Machine Tirmizi Sunen c 6 seh 86 87 Menaqib kitabi hedis 3724 Seyx Eyyasi Tefsiri Eyyasi c 1 seh 176 177 Hakim Mustedrek c 3 seh 163 hedis 4719 Hakim Mustedrek c 2 seh 649 hedis 4157 Ibni Kesr Tefsirul Quranil Ezim c 3 seh 55 Vahidi Esbabi Nuzul sehife 67 68 Asim ibn Ebdulmuhsin Sehih min Esbabi Nuzul sehife 85 Dakake 2008 seh 34 39 Veccia Vaglieri Laura G h adir K h umm Encyclopaedia of Islam Second Edition Brill Online Istifade tarixi 2013 03 28 Dakake 2008 seh 34 37 Ibn Taymiyyah Minhaaj as Sunnah 7 319 Gleave Robert M Ali ibn Abi Talib Encyclopaedia of Islam THREE Brill Online Istifade tarixi 2013 03 29 Dakake 2008 seh 43 48 Tabatabaei 1979 seh 40 Dakake 2008 seh 33 35 Madelung 1997 seh 253 Lapidus 2002 seh 31 and 32 Holt Lambton ve Lewis 1970 seh 57 Madelung 1997 seh 26 27 30 43 and 356 360 Ibn Qutaybah al Imamah wa al Siyasah Vol I pp 12 13 Ibn Abi al Hadid Sharh Vol II p 5 Nasr Seyyed Hossein 2007 Quran Encyclopaedia Britannica Online 2007 10 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2007 11 04 invalid param val Tabatabaei 1987 seh chapter 5 Observations on Early Quran Manuscripts in San a The Quran as Text ed Wild Brill 1996 ISBN 978 90 04 10344 3 Kuleyni el Kafi 1 543 hedis 5 Seyx Seduq Uyunu Exbar er Rza e s seh 229 230 bab 23 hedis 1 Seyid Hasim Behrani Qayretul Meram 3 284 286 Kuleyni el Kafi 1 348 349 Huccet kitabi bab 130 hedis 5 Seyx Tusi Tehzibul Ehkam 4 148 149 hedis 36 Seyx Mufid Ixtisas sehife 183 Ebu Yala Musned 2 334 hedis 1075 es Suyuti ed Durrul Mensur Isra suresi 26 ci ayenin tefsiri 1 2 Buxari es Sehih 3 142 Megazi kitabi bab 38 hedis 4240 1 2 3 4 Madelung 1997 seh 50 and 51 1 2 3 4 Qazwini Ordoni 1992 seh 211 ibni Sobe en Numeyr Tarixi Medine 1 199 Belazuri Futuhul Buldan sehife 43 40 Arxivlesdirilib 2016 03 05 at the Wayback Machine Elmeddin Imamqulu 2015 01 22 Isra suresinin 26 ci ayesinin tefsiri ve Nebinin s Fedeyi Hz Fatimeye s e vermesi azerb saqaleyn wordpress com 2015 02 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 02 14 Tefsir el Qummi 2 158 159 Tefsir Nur es Seqeleyn 4 188 Madelung 1997 seh 87 and 88 Madelung 1997 seh 90 Madelung 1997 seh 92 107 Seyx Mufid Kitabul Cemel sehife 100 Seyyid Razi r e Nehcul belage 164 cu xutbe Arxivlesdirilib 2014 11 05 at the Wayback Machine Teberi Tarixi Teberi 3 375 376 Seyid Sadiq er Ruhaniye r e gonderilen sual ve onun cavabi islamweb sayti 2013 11 07 tarixi 226477 ci fetva Elmeddin Imamqulu 2014 04 01 Imam Eli e usyan zamani Osman ibn Effana komekci olubmu azerb saqaleyn wordpress com 2015 02 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 02 14 Madelung 1997 seh 313 and 314 Madelung 1997 seh 334 Holt Lambton ve Lewis 1970 seh 72 Tabatabaei 1979 seh 195 The Decline and Fall of the Roman Empire London 1911 volume 5 pp 381 2Edebiyyat RedakteAhmed M Mukarram 2005 Encyclopaedia of Islam Anmol Publications PVT LTD ISBN 978 81 261 2339 1 Al Shaykh Al Mufid 1986 Kitab Al Irshad The Book of Guidance into the Lives of the Twelve Imams Routledge Kegan amp Paul ISBN 978 0 7103 0151 2 Al Tabari Muhammad ibn Jarir 1990 History of the Prophets and Kings translation and commentary issued by R Stephen Humphreys SUNY Press ISBN 978 0 7914 0154 5 volume XV Ashraf Shahid 2005 Encyclopedia of Holy Prophet and Companions Anmol Publications PVT LTD ISBN 978 81 261 1940 0 Kelen Betty 2001 Muhammad The Messenger of God Taylor Production ISBN 978 0 929093 12 3 Chirri Mohammad 1982 The Brother of the Prophet Mohammad Islamic Center of America Detroit Michigan Alibris ISBN 978 0 942778 00 7 Corbin Henry 1993 1964 History of Islamic Philosophy London Kegan Paul International in association with Islamic Publications for The Institute of Ismaili Studies ISBN 978 0 7103 0416 2 Translated by Liadain Sherrard Philip Sherrard Dakake Maria Massi 2008 The Charismatic Community Shi ite Identity in Early Islam SUNY Press ISBN 978 0 7914 7033 6 Halm Halm 2004 Shi ism Edinburgh University Press ISBN 978 0 7486 1888 0 Hamidullah Muhammad 1988 The Prophet s Establishing a State and His Succession University of California ISBN 978 969 8016 22 7 Holt P M Lambton Ann K S Lewis Bernard eds 1970 Cambridge History of Islam Cambridge University Press ISBN 978 0 521 29135 4 Kelsay John 1993 Islam and War A Study in Comparative Ethics Westminster John Knox Press ISBN 978 0 664 25302 8 Lambton Ann K S 1991 Landlord and Peasant in Persia I B Tauris ISBN 978 1 85043 293 7 Lawson Todd ed 2005 Reason and Inspiration in Islam Theology Philosophy and Mysticism in Muslim Thought I B Tauris ISBN 978 1 85043 470 2 Lapidus Ira 2002 A History of Islamic Societies 2nd Cambridge University Press ISBN 978 0 521 77933 3 Lewis Bernard 1991 The Political Language of Islam University of Chicago Press ISBN 978 0 226 47693 3 Madelung Wilferd 1997 The Succession to Muhammad A Study of the Early Caliphate Cambridge University Press ISBN 978 0 521 64696 3 Merrick James L 2005 The Life and Religion of Mohammed as Contained in the Sheeah Traditions Kessinger Publishing ISBN 978 1 4179 5536 7 Momen Moojan 1985 An Introduction to Shi i Islam The History and Doctrines of Twelver Shi ism Yale University Press ISBN 978 0 300 03531 5 Nasr Seyyed Hossein Dabashi Hamid Nasr Vali 1989 Expectation of the Millennium Suny press ISBN 978 0 88706 843 0 Nasr Seyyed Hossein Leaman Oliver 1996 History of Islamic Philosophy Routledge ISBN 978 0 415 13159 9 Nasr Seyyed Hossein 2006 Islamic Philosophy from Its Origin to the Present SUNY Press ISBN 978 0 7914 6799 2 Peters F E 2003 The Monotheists Jews Christians and Muslims in Conflict and Competition Princeton University Press ISBN 978 0 691 11461 3 Qazwini Muhammad Kazim Ordoni Abu Muhammad 1992 Fatima the Gracious Ansariyan Publications OCLC 61565460 Redha Mohammad 1999 Imam Ali Ibn Abi Taleb Imam Ali the Fourth Caliph 1 1 Volume Dar Al Kotob Al ilmiyah ISBN 978 2 7451 2532 3 Robinson Chase F 2003 Islamic Historiography Cambridge University Press ISBN 978 0 521 62936 2 Shaban Muḥammad ʻAbd al Ḥayy 1971 Islamic History Cambridge University Press ISBN 978 0 521 29131 6 Shah Kazemi Reza 2007 Justice and Remembrance Introducing the Spirituality of Imam Ali I B Tauris ISBN 978 1 84511 526 5 Stearns Peter N Langer William Leonard 2001 The Encyclopedia of World History Ancient Medieval and Modern Houghton Mifflin Books ISBN 978 0 395 65237 4 Tabatabaei Sayyid Mohammad Hosayn 1979 Shi ite Islam Suny press ISBN 978 0 87395 272 9 Translated by Seyyed Hossein Nasr Tabatabaei Sayyid Mohammad Hosayn 1987 The Quran in Islam Its Impact and Influence on the Life of Muslims Zahra ISBN 978 0 7103 0265 6 Watt William Montgomery 1953 Muhammad at Mecca Oxford University Press Zeitlin Irving M 2007 The Historical Muhammad Polity ISBN 978 0 7456 3998 7 Ibn Ebilhedid Serhi Nehcul belage tehqiq Mehemmed Ebulfezl Ibrahim birinci cap Qahire Daru Ihyail kutubil erebiyye H Q 1378 Mehdi Pisvayi Mesum imamlarin heyati Baki Qelem 2004 484 seh Mehdi Pisvayi Mesum Imamlarin Tarixi Baki Mirasnesr 2011 480 s ISBN 978 9952 450 48 4 Islam Qisa melumat kitabi Baki Azernesr 1984 164 seh Ziya Bunyadov Dinler teriqetler mezhebler Baki Serq Qerb 2007 336 seh Hemcinin oxu RedakteOrginal menbe Redakte Ali ibn Abi Talib 1984 Nahj al Balagha Peak of Eloquence compiled by ash Sharif ar Radi Alhoda UK ISBN 978 0 940368 43 9 Ali ibn al Athir In his Biography vol 2 Muslim ibn Heccac Sehihi Muslim Kitab 19 31 Ikinci dereceli menbeler Redakte KitablarAbdul Rauf Muhammad Seyyed Hossein Nasr 1996 Imam Ali ibn Abi Talib The First Intellectual Muslim Thinker Al Saadawi Publications ISBN 978 1 881963 49 3 Al Tabari Muhammad ibn Jarir 1987 to 1996 History of the Prophets and Kings translation and commentary issued in multiple volumes SUNY Press volumes 6 17 are relevant Allamah Hilli Jamal al Din ibn Yusuf Certainty Uncovered A book on the virtues of Imam Ali from Sunni and Shia Sources Kashf Al Yaqin Ansariyan Publications Iran ISBN 978 964 438 925 2 Motahhari Morteza 1997 Glimpses of the Nahj Al Balaghah translated by Ali Quli Qara i Islamic Culture and Relations Organizati ISBN 978 964 472 071 0 Motahhari Morteza 1981 Polarization Around the Character of Ali ibn Abi Talib World Organization for Islamic Services Tehran 2007 10 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 10 19 Motahhari Morteza The Attraction and Repulsion of Ali a s Chirri Mohamad Jawad The Brother of the Prophet Mohammad Imam Ali Ansariyan Publications Iran Jordac George The Voice of Human Justice Ansariyan Publications Iran ISBN 978 964 438 158 4 Husayn Mufti Ja far Biography of Imam Ali ibn Abi Talib Ansariyan Publications Iran ISBN 978 964 438 798 2 Majid Massoudi The Sufferings of Amirol Mo minin Ali ibn Abi Talib Life and Martyrdom Ansariyan Publications Iran ISBN 978 964 438 959 7 Labbaf Ali A Victim Lost in Saqifah Ansariyan Publications Iran Tahmasebi Muhammad Husayn Imam Ali S Sunshine of Civilized Islam Ansariyan Publications Iran ISBN 978 964 438 377 9 Cleary Thomas 1996 Living and Dying with Grace Counsels of Hadrat Ali Shambhala Publications Incorporated ISBN 978 1 57062 211 3 Corn Patricia 2005 Medieval Islamic Political Thought Edinburgh University Press ISBN 978 0 7486 2194 1 Gordagh George 1956 Ali The Voice of Human Justice ISBN 978 0 941724 24 1 in Arabic Khatab Amal 1996 Battles of Badr and Uhud Ta Ha Publishers ISBN 978 1 897940 39 6 Kattani Sulayman 1983 Imam Ali Source of Light Wisdom and Might translation by I K A Howard Muhammadi Trust of Great Britain and Northern Ireland ISBN 978 0 9506986 6 3 Lakhani M Ali Reza Shah Kazemi Leonard Lewisohn 2007 The Sacred Foundations of Justice in Islam The Teachings of Ali Ibn Abi Talib Contributor Dr Seyyed Hossein Nasr World Wisdom Inc ISBN 978 1 933316 26 0EnsiklopediyalarShah Kazemi Reza Ali ibn Abi Talib in Muhammad in History Thought and Culture An Encyclopedia of the Prophet of God 2 vols Edited by C Fitzpatrick and A Walker Santa Barbara ABC CLIO 2014 ISBN 1610691776 Encyclopaedia of Islam Online Brill 2004 E ISSN 1573 3912 Encyclopaedia Britannica Online Encyclopaedia Britannica Inc Ali Martin Richard C Encyclopaedia of Islam and the Muslim world vol 1 MacMillan ISBN 978 0 02 865604 5 Encyclopaedia Iranica Center for Iranian Studies Columbia University ISBN 978 1 56859 050 9 ʿALi B ABi ṬALEB Meri Josef W Jere L Bacharach 2006 Medieval Islamic Civilization An Encyclopedia Taylor amp Francis ISBN 978 0 415 96691 7 Jones Lindsay 2004 Encyclopedia of Religion Gale Group ISBN 978 0 02 865733 2 Xarici kecidler Redakte Imam Eli e kimdir I hisse azerb islamazeri 2017 04 18 2017 04 18 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 04 18 Imam Eli e kimdir II hisse azerb islamazeri 2017 04 18 2017 04 18 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 04 18 En qedim Quran nusxesinin Imam Eliye e aid olmasi fakti askar edilib azerb Kurandaki apacik imam Hz Alidir turk islamkutuphanesi com Istifade tarixi 2014 09 29 Hz Ali aleyhi selam Menbe https az wikipedia org w index php title Eli amp oldid 6011983, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.