fbpx
Wikipedia

Şeyx Səfi kompleksi

Şeyx Səfi kompleksi (fars. آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی) — İranın Ərdəbil şəhərində yerləşən tarixi-dini memarlıq kompleksi. Kompleks Səfəviyyə sufi təriqətinin şeyxi Səfiəddinin məzarı üzərində inşa edilmiş kompleks ətrafında formalaşmışdır. Səfəvilər sülaləsindən olan şahlar kompleksə böyük əhəmiyyət verərək onun genişləndirilməsi və zənginləşdirilməsini təşviq etmişlər. Şah İsmayıl Xətainin dövründə Şeyx Səfinin türbəsinin (sonradan şah özü də bu türbədə dəfn edilmişdir) fasadı nəfis kaşı işləmələrlə bəzədilmişdir. Onun oğlu I Təhmasibin dövründə Şeyx Səfinin xatirəsinə möhtəşəm memarlıq abidəsi olan məscid inşa edilmişdir. I Şah Abbasın dövründə isə kompleksə Çinixana binası əlavə edilmişdir. Nəfis çiniçilik nümunələrinin toplandığı və sərgiləndiyi bina böyük kitabxana ev sahibliyi etməklə yanaşı, I Abbasın dövründə həm də rəsmi görüşlərin keçirilməsi üçün istifadə edilmişdir. Kompleksin həyətlərindən birində isə Çaldıran döyüşü şəhidləri (həmin məzarların bir çoxu Pəhləvilərin hakimiyyəti zamanında dağıdılmışdır) dəfn edilmişdir.

Şeyx Səfi kompleksi
fars. آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
Kompleksin ümumi görünüşü
38°14′55″ şm. e. 48°17′29″ ş. u.
Ölkə  İran
Şəhər Ərdəbil
Yerləşir Ərdəbil ostanı
Aidiyyatı Səfəvilər imperiyası, Səfəvilik
Əsas tarixlər XIII əsr - Səkkizbucaqlı məscid inşa edilib.
1334 - Şeyx Sədrəddin Ərdəbilinin göstərişi ilə atası Şeyx Səfinin məzarı üzərində türbə inşa edilmişdir.
XVI əsr - I İsmayılın dövründə kompleksə daxil olan tikililər təmir edilmiş, Şeyx Səfi türbəsinin fasadı bədii kaşılarla bəzədilmişdir.
XVI əsr - I Təhmasibin dövründə Şeyx Səfi türbəsi yaxınlığında Şah İsmayılın türbəsi inşa edilmişdir.
XVI əsr - I Təhmasibin dövründə Şeyx Səfinin xatirə məscidi inşa edilmişdir.
XVII əsr - I Şah Abbasın dövründə Çinixana binası inşa edilmişdir.
Tikilmə tarixi XIII-XVII əsrlər
Üslubu Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi
Sahəsi
  • 2,1353 ha
  • 13,0616 ha
Rəsmi adı: Sheikh Safi al-din Khānegāh and Shrine Ensemble in Ardabil
TipiMədəni
Kriteriyai, ii, iv
Təyin edilib2010
İstinad nöm.1345
Dövlətİran
RegionAsiya
Kompleksin planı
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kompleksin şimal-qərb tərəfində zəngin bəzədilmiş giriş portalı vardır. Həmin portaldan sonra yerləşən daha sadə dizaynlı, soldan üç tağlı, sağdan isə bir tağlı nişlərlə əhatələnmiş portal geniş bağa aparır. Tikili bağ tərəfdən də bazar meydanı tərəfdən olan görünüşünü təkrarlayır. Bağ həyətinin qarşı tərəfində yerləşən digər bir portal bağı böyük həyətlə əlaqələndirən kiçik həyətə açılır. Kiçik həyətin girişi 31 metr uzunluğa və 16 metr enə malik böyük həyətə açılır. Daşlarla döşənmiş bu həyətin mərkəzində hovuz yerləşir. Böyük həyət ətrafında səkkizbucaqlı plana malik məscid, ona birləşən dairəvi plana malik Şeyx Səfi türbəsi yerləşir. Çinixana binası birbaşa həyətlə əlaqələndirilməsə də bir tərəfdən məscid binasına bitişir. Məscidin arxasında, Şeyyx Səfi türbəsi ilə yanaşı daha bir neçə türbə binası, o cümlədən Şah İsmayıl Xətainin türbəsi yerləşir.

Şeyx Səfi kompleksi Bakıdakı Şirvanşahlar saray kompleksi ilə birlikdə Azərbaycanda orta əsr memarlıq komplekslərinin dövrümüzə tam şəkildə çatmış nadir nümunələridir. 2010-cu ildə kompleks UNESCO tərəfindən Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.

Tarixi

Əsas məqalələr: SəfəviyyəSəfəvilər dövləti

XIV əsrdə Ərdəbil şəhəri yerli şeyxlərin iqamətgahına çevrilir. Ərdəbil şeyxlərinin əvvəl Azərbaycanda, daha sonra isə bütün İranda siyasi hakimiyyəti ələ keçirmələrindən sonra isə, XVI əsr boyunca şəhərin əhəmiyyəti daha da artır. Həmin dövrlərdə şəhərə səfər etmiş səyahətçilər onu onu böyük və canlı ticarət mərkəzi kimi təsvir edirlər. 1623-cü ildə İrana səfər etmiş rus tacir Afanasi Kotov yazır ki, “...qonaq evlər və qala divarları Şamaxıdan daha böyükdür, bütün tikililər daşdan inşa edilmişdir, mağazalar da çoxdu, qonaq evləri də çoxdu, tərəvəzlər də gətirirlər, balıq da gətirirlər...” Fransız tacir Jan Batist Tavernye (XVII əsrin ortaları) isə qeyd edir ki, Ərdəbil böyük ticarət yollarının kəsişmə məntəqəsi idi. Buraya 800-900 dəvədən ibarət iri karvanlar üz tuturdu.

Səfəvilər sülaləsinin (1501-1736) ailə nekropolunun Ərdəbildə yerləşməsi də şəhərin əhəmiyyətinin artmasına təsir göstərən mühüm faktorlardan biri idi. XVI əsr ərzində Şeyx Səfinin şəhərdə yerləşən türbəsi ətrafında geniş dini-memarlıq kompleksi formalaşır. Bu memarlıq kompleksi şiə müsəlmanlar arasında böyük nüfuz qazanmaqla mühüm ziyarətgaha çevrilir. Böyük vəqf torpaqlarına malik olan kompleks təkcə Ərdəbilin deyil, həm də ətraf ərazilərin iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayır. Şəhər karvansarayları, bazarları və ticarət sıralarından başqa Şeyx Səfi kompleksi həm də çoxsaylı kəndlər və əkin ərazilərinə malik idi.

Dəfnlər

Memarlıq xüsusiyyətləri

Planlaşdırma

Kompleksə müxtəlif dövrlərdə inşa edilmiş türbələr, məscid, Çinixana və yaşayış binaları daxildir. Bütün bu tikililər bir neçə həyət ətrafında formalaşmışdır.

Kompleksin yerləşdiyi ərazinin qarşısında kvadrat formalı bazar meydanı vardır. Kompleksin şimal-qərb tərəfində zəngin bəzədilmiş giriş portalı vardır. Həmin portaldan sonra yerləşən daha sadə dizaynlı, soldan üç tağlı, sağdan isə bir tağlı nişlərlə əhatələnmiş portal geniş bağa aparır. Tikili bağ tərəfdən də bazar meydanı tərəfdən olan görünüşünü təkrarlayır. Bağ həyətinin qarşı tərəfində yerləşən digər bir portal bağı böyük həyətlə əlaqələndirən kiçik həyətə açılır. 14 metr uzunluq və 6 metr enə malik olan kiçik həyət iki tərəfdən 1.5 metr dərinliyə malik nişkli və stalaktitli tağlarla əhatələnmişdir. Əvvəl həmin divarlar tamamilə kaşı işləmələri ilə örtülmüş olsa da, dövrümüzə həmin kaşının yalnız bir hissəsi çatmışdır. Kiçik həyətin girişi 31 metr uzunluğa və 16 metr enə malik böyük həyətə açılır. Daşlarla döşənmiş bu həyətin mərkəzində hovuz yerləşir. Böyük həyət ətrafında səkkizbucaqlı plana malik məscid, ona birləşən dairəvi plana malik Şeyx Səfi türbəsi yerləşir. Çinixana binası birbaşa həyətlə əlaqələndirilməsə də bir tərəfdən məscid binasına bitişir. Məscidin arxasında, Şeyyx Səfi türbəsi ilə yanaşı daha bir neçə türbə binası, o cümlədən Şah İsmayıl Xətainin türbəsi yerləşir.

Kompleksə daxil olan ən qədim tikili F. Zarrenin fikrincə XIII əsrdə inşa edilmiş, böyük həyətə açılan, portal nişinin ölçüsünə görə kompleksin digər tikililərindən fərqlənən səkkizbucaqlı plana malik məscid binasıdır. Daha sonra məscid binası yaxınlığında Şeyx Səfi türbəsi inşa edilmiş, XVI-XVII əsrlərdə isə kompleksə digər tikililər əlavə edilmişdir. Beləliklə XVII əsrin sonlarında Şeyx Səfi kompleksi müasir plan formasını almış, sonrakı yüzilliklərdə isə tikililərdə əsaslı dəyişikliyə yol verilmədən kiik təmir-bərpa işləri həyata keçirilmişdir.

Kompleksə daxil olan tikililər

Portal

Kompleks ərazisinə girişi təmin edən portal kifayət qədər geniş ölçüyə malik olmaqla stalaktitli nişlə tamamlanır. Portal kitabəsində verilən məlumata görə tikili hicri 1057-ci ildə (miladi 1647-1648) tamamlanmış, kaşı işləri isə usta İsmail Ərdəbili tərəfindən həyata keçirilmişdir. Portalın ümumi sxemi həmin dövrdə Azərbaycanın digər şəhərlərində inşa edilmiş portalların sxemlərini xatırladır.

Giriş qapısının yerləşdirilməsi xüsusi diqqət cəlb edir. Bir çox Azərbaycan abidələrində giriş qapıları en və hündürlük baxımından o qədər də böyük deyillər. Burda isə giriş qapısı böyük ölçüdə həll edilmişdir ki, memarlıq tədqiqatçısı Ə. Salamzadə bunun tikilinin əhəmiyyətini vurğuladığını qeyd edir. Tədqiqatçının fikrincə bu baxımdan portalı Bakıdakı Şirvanşahlar sarayının Murad darvazasının portalı ilə müqayisə etmək olar.

Portalın yuxarı hissəsi ciddi dağıntıya məruz qalmış olsa da, onun tamamlanmasını aydın şəkildə izləmək mümkündür. Tədqiqatçı qeyd edir ki, müstəqil dayanan bu portal-darvaza özünün ümumi həcm həllinə görə XIV əsrdən başlayaraq Abşeron yarımadasının müxtəlif hissələrində inşa edilməklə həm girişin həll edilməsi (Şirvanşahlar sarayı, XV əsr), həm də divarlarla əhatə edilmiş ərazinin qapısının göstərilməsi üçün (Kələxana türbələri, XVII əsr) istifadə edilmiş giriş portalları ilə oxşarlıq təşkil edir. Lakin, Abşeron portaları əksər hallarda kiçik ölçüyə malik olduğundan (Şirvanşahlar sarayının portalı istisnadır) onlarda Ərdəbil portalında dominant təşkil edən stalaktitli tağdan istifadə edilməmişdir.

Həm stalaktitlərin həm də portaın digər ərazilərinin səthi şirəli kaşılarla örtülmüşdü. Dekorativ bəzəklər arasında kifayət qədər realistik təfsirə malik nəbati motivlər üstünlük təşkil edir. Stalaktitlərin altında yerləşən dayaz nişlər həndəsi xarakterli ornamental kompozisiyalarla bəzədilmişdir. Portalı bəzəyən tökülən güllərlə dolu vaza elementi xüsusi diqqət çəkir. Vazaların hər iki tərəfində mükəmməl çəkilmiş tovuzquşu təsvirləri yerləşir. Həmin motiv sonradan cüzi dəyişikliklərlə Azərbaycan divar rəssamlığının əsas motivlərindən birinə çevrilməklə Şəki xan sarayı, Şəkixanovların evi, Mehmandarovların evi, Qarabağ xan sarayı, Sərdar sarayı və sair tikililərdə də təkrarlanmışdır.

Şeyx Səfi türbəsi

 
Şeyx Səfi türbəsi

Şeyx Səfi türbəsi və ona bitişik səkkizbucaqlı məscid əzəmətli memarlıq abidəsi olmaqla Azərbaycanın qülləvari türbələrinin ən mükəmməl nümunələrindən biridir. F. Sarre türbənin XIV əsrdə inşa edildiyini, XV-XVI əsrlərdə işə bəzədildiyini qeyd edir. Ə. Salamzadə isə bildirir ki, əgər türbənin ilkin vəziyyətində XIV əsrdə inşa edildiyini qəbul etsək, onu da vurğulamalıyıq ki, sonrakı dövrlərdə onun yenidən qurulmuş portalı, geniş lent formalı friz yazısı və fasad bəzəkləri əsaslı dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Onun fikrincə XVI əsrin əvvəllərində aparılmış yenidənqurma işləri binanın xarici görünüşünü tamamilə dəyişmişdir. Tədqiqatçı yazır ki, Azərbaycanın erkən qülləvari türbələrinin piramidal və konik dam hissəsinə malik olması, Şeyx Səfi türbəsinin də əvvəl belə örtüklə tamamlanmasını ehtimal etməyə əsas verməklə onun dövrümüzə çatmış oxvari gümbəz örtüyünün XVI əsr yenidənqurması zamanı inşa edildiyini göstərir.

Şeyx Səfi türbəsinin daxili portalı
Şeyx Səfinin türbə daxilində yerləşən məzar sənduqəsi

Türbənin silindrik korpusu qırmızı və şirələnmiş mavi kərpiclərin fiqurlu hörgüsü ilə bəzədilmişdir. Mavi şirələnmiş kərpiclərin düzümü nəticəsində türbənin fasadında Allah sözü çoxlu sayda təkrarlanır. Digər qülləvari türbələr kimi Şeyx Səfi türbəsinin də həcmi daş sokol üzərində dayanır. Binanın xarici həcminin kompozisiyasında türbənin korpusundan günbəzinə keçidin tamamilə düz həll edilməsi də diqqət çəkir. Azərbaycan ərazisindəki digər qülləvari türbələrdə isə bu keçid yaxşı dizayn edilmiş stalaktitli kəmər-karniz şəklində həll edilmişdir. Bu baxımdan Şeyx Səfi türbəsi digər qülləvari türbələrdən fərqlənir.

Karniz yerinə türbənin divarından günbəzinə keçid hissəsində geniş lent formalı yazılı friz yerləşir. Tünd göy fon üzərində ağ şirə ilə yaxşı çəkilmiş hərflər uzaqdan aydın oxunur. Hərflərin çəkilmə incəliyi, kitabənin diakritik işarələr və digər əlavələrlə zənginliyi onun ən erkən XV əsrdə, daha dəqiq isə XVI əsrin I yarısında türbəyə əlavə edildiyini deməyə əsas verir.

Xatirə məscidi

 
Məscidin böyük həyətə baxan fasadının ümumi görünüşü

Şeyx Səfi türbəsinin qarşısında yerləşən Şeyx Səfinin xatirə məscidi XVI əsrdə, I Təhmasibin (1524-1576) şahlığı dövründə inşa edilmişdir. Bu məscid həm müstəqil məscid binası kimi quruluşuna, həm də böyük həyətə açılan fasadının dizaynına görə böyük memarlıq əhəmiyyətinə malikdir. Onun orta həcminin – nefinin hər iki tərəfində üç dərin iki yaruslu nef yerləşdirilmişdir. Zalın sonunda apsidaya oxşar yarımsəkkizguşəli formaya malik dərin niş yerləşir. Həmin niş məscid binasını türbə ilə əlaqələndirir. Məscidin həll edilmə forması türbənin əhəmiyyətini bir daha vurğulayır. Belə ki, zalda ibadət edənlərin üzü türbəyə doğru çevrilmiş olur.

Hazırda zaldan türbəyə keçid stalaktitli dayağa malik güzgü tağ vasitəsiylə bağlanmışdır. Bu əlavə məscid binasına XIX əsrin II yarısında edilmişdir. Memarlıq-planlaşdırma həlli baxımından maraqlı olan xatirə məscidinin daxili həcmi yaxşı çəkilmiş detallar və divar rəsmləri ilə zəngin bəzədilmişdir. Daxili həcmin möhtəşəm memarlığı orta əsrlərə aid qiymətli metallardan hazırlanmış və daş-qaşlarla bəzədilmiş çilçıraqlarla tamamlanmışdır.

Məscidin böyük həyətə açılan fasadı memarlıq həlli baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. İlk növbədə fasadın ümumi bölünməsi və portalın düz fasad həcmi ilə uyğunlaşdırılması diqqət cəlb edir. Fasad həcminin düzlüyü ilə əlaqədə portal kompozisiya baxımından müstəqil mövqe tutur. Portalı kərpicdən hörülmüş yan çıxıntılarla əhatələmiş, yuxarıdan isə güclü inkişaf etdirilmiş stalaktitli tacla tamamlamış memar, bilərəkdən onun hər bir detalının müstəqilliyini və fasad həcminin düzlüyünü xüsusi vurğulamışdır. Kompozisiya bağlılığı yalnız portalın daşla üzlənmiş sokol hissəsində zəif hiss olunur.

Məscidin portalı
Məscidin böyük həyətə baxan fasadı

Fasadın həllində maraqlı cəhətlərdən biri abidənin dini memarlıq üçün ənənəvi olmayan, sıx yerləşdirilmiş pəncərələrin zəngin həll edilməsinin də dəstəklədiyi saray memarlığına xas xüsusiyyətlərə malik olmasıdır. Daxili planlaşdırmaya uyğun olaraq hər mərtəbədə üç niş və iki kiçik küc otağına uyğun olaraq beş pəncərə yeri vardır. Binanın daxili həllinin onun fasadında əks olunması bununla məhdudlaşmır. İbadət zalının nişlərinə diqqətlə baxdıqda aydın olur ki, iki yaruslu nişlərdən aşğı yarusda yerləşənlər yuxarıdakılara nisbətən daha çox hündürlüyə malikdirlər. Bunu fasadda daha dəqiq əks etdirən isə aşağı yarusun pəncərələrinin yuxarı yarus pəncərələrinə nisbətən daha hündür olmasıdır. Bundan başqa aşağı yarusun pəncərə yerləri ikiişıqlıdır ki, bu da məscidin interyer həllinə uyğundur. İki yarusa bölünməsinə baxmayaraq məscidin nişləri üçhissəli bölünməyə malikdir ki, məscidin aşağı yarus pəncərələrinin ikiişıqlı həll edilməsi də bununla əlaqəlidir.

Yuxarı və aşağı mərtəbə pəncərələrinin şirəli kaşıdan işlənmiş ornamentli çərçivələri bürünc çərçivələrlə birlikdə qırmızı kərpic divar fonunda dekorativ baxımdan zəngin polixrom ləkələr formalaşdırır. Fasad yuxarıdan iki elementlə tamamlanır: hər iki tərəfdən ornamental xəttlə bağlanan friz yazısı və üç yaruslu stalaktit kəmər.

Portalın ümumi sxemi daha erkən dövrlərin portalları ilə uyğun olsa da, bəzi detallarda əsaslı fərqlərə də malikdir. İlk növbədə portalın çox dartılmış – uzun nisbətlərini qeyd etmək lazımdır. Bu xüsusiyyət ona Şeyx Səfi, Bərdə və Qarabağlar türbələri nin polixrom portalları ilə müqayisədə daha böyük incəlik bəxş edir.

Portalın tağ stalaktitinin həlli də mürəkkəbləşdirilmişdir. Bu cür mürəkkəblik və stalaktitlərin kiçik ölçüsü əsasən Şirvanşahlar saray kompleksinə daxil olan Divanxananın portalı kimi daş portallar üçün xarakterikdir. Ə. Salamzadə qeyd edir ki, tamamilə fərqli materiallardan inşa edilmələrinə və bir sıra əsaslı inşa fərqlərinə baxmayaraq, Şeyx Səfi məscidinin portalı Şirvanşahlar Divanxanasının (XV əsr) portalı ilə oxşar xüsusiyyətlərə malikdir. Tədqiqatçının fikrincə bu oxşarlıq özünü daha çox nisbətlərin dartılmış olmasında və niş həcmlərinin həllində büruzə verir.

Portal tağının həm də Bakıdakı Şirvanşahlar sarayı üçün xarakterik olan daxili çərçivəsinin fərqləndirilməsi və onun dəstəklərinin həll edilməsi xüsusi diqqət çəkir. Şeyx Səfi məscidinin stalaktitli tağının xarici dayağı eyniylə QarabağlarBərdə türbələrinin portallarının xarici dayağını təkrarlayır. Hər üç abidədə bəzədilmiş hissələrin sərhəddlərinin həll edilməsi eyniyyət təşkil edir.

 
Çinixana binasının interyeri

Çinixana

Kompleksin şərq tərəfində yerləşən Çinixana binası bir tərəfdən xatirə məscidinə birləşmişdir. Xaricdən bina kəsik künclərə malik kvadrat formasına malikdir. Daxildən bina mərkəzi kvadrat formalı otaq və künclərdə yerləşən yarımsəkkizbucaqlı apsida formalı nişlərdən ibarətdir. Tağların nişlərlə birləşdirilməsi, o cümlədən hündür olmayan baraban üzərində yerləşdirilmiş günbəz ilə tamamlanması nəticəsində formalaşdırılmış mürəkkəb planlaşdırma özünəməxsus həcm-məkan həlli xüsusiyyəti təşkil edir.

İnteryerlərin çoxplanlı həlli bir neçə zəngin bəzədilmiş səth yaradır. 2.5 metr hündürlüyə malik olan divarlar zəngin və nəfis işlənmiş şirəli kaşılarla üzlənmişdir. Naxışlarda güldan və çiçəklər, o cümlədən fantastik varlıqların motivləri üstünlük təşkil edir. Panel səviyyəsindən yuxarıda nişlərin bütün həcmi taxta stalaktit üzlüklə örtülmüşdür. Stalaktitlərdə yaradılmış dərin oyuqlar çini qablar üçün nəzərdə tutulmuşdur. İnteryerin bütün həcmi – stalaktitlər, nişlər və günbəz divar rəsmləri ilə bəzədilmişdir. Həm də kompleks kitabxanasına ev sahibliyi etmiş Çinixana binası XVII əsrdə I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir.

Həyətlərin memarlığı

Həyətlərin memarlığı müxtəlif məqsədli binaların birləşdirilməsindən yaradılmış Şeyx Səfi kompleksinin formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Kompleksin üç həyətindən ən böyük olanı Bazar meydanından tikililərə keçidi təşkil edən bağ həyətidir. Bağ 27 metr enə və 100 metr uzunluğ malikdir. Bağı dörd tərəfdən həll edən divarlaroxvaro tağlarla həll edilmişdir. Bağın mərkəzində iki simmetrik hovuz yerləşir.

Bağı böyük həyətlə birləşdirən kiçik həyət dəhliz kimi həll edilmişdir. Onun divarları hər tərəfdən üç ədəd dərin nişlə həll edilmişdir. Əvvəl bu divarların hər yeri rəngarəng kaşılarla üzlənmiş olsa da, onların çox az hissəsi dövrümüzə çatmışdır. Dekorlarda naxışlarla yanaşı yazılardan da istifadə olunmuşdu. Memarlıq kompleksinə aparan özünəməxsus vestibül kimi yaxşı nisbətlərə malik olması və zəngin dekorlarla bəzədilməsi kiçik həyəti Şeyx Səfi kompleksinin ən dəyərli hissələrindən birinə çevirmişdir.

Kiçik həyətlə əlaqəli olan böyük həyət 16 metr enə və 31 metr uzunluğa malikdir. Həyətin ortasında hovuz vardır. Həyət böyül daş plitələrlə döşənmişdir. O, bir tərəfdən xatirə məscidinin fasadı, digər tərəfdən isə portal-nişlərlə əhatələnmişdir. Məscidin qarşı tərəfində yerləşən dərin tağlı divarın mərkəzi tağı zəngin dekorla fərqləndirilmişdir ki, bu da böyük həyətin girişini təşkil edir. Bu həyətdən Şeyx Səfi türbəsinə də yaxşı mənxərə açılır.

 
Kompleksin əsas memarlıq ansamblını təşkil edən böyük həyət

Şeyx Səfi xalçası

 
Şeyx Səfi xalçası.
Viktoriya və Albert muzeyi, London
Əsas məqalə: Şeyx Səfi xalçası

Avropa elmi ədəbiyyatında həm də Ərdəbil xalçası adı ilə tanınan Şeyx Səfi xalçası I Təhmasibin sifarişi ilə 1539-cu ildə Şeyx Səfi kompleksinə daxil olan Şeyx Səfi xatirə məscidi üçün xalçaçı Məsud Kaşani tərəfindən toxunmuşdur.

Ümumi sahəsi 56,12 kvadratmetr olan (10,51 m x 5,34 m) xalının bədii əsasını “Ləçək-türünc” kompozisiyası təşkil edir. Xalının mərkəzindəki onaltı guşəli göl – türünc günəşi, qübbələr isə ondan ayrılan şüaları andırır. Naxış örtüyü gül-çiçək rəsmlərindən ibarətdir. Naxış elementlərinin rəng çalarları arasındakı əlaqə ecazkarlığı ilə diqqət çəkir. Həmin kompozisiyanın yuxarı və aşağı hissələrində zəngin bəzəkli, qırmızı və şəkəri rəngli qəndil təsviri vardır. Ətrafdakı saysız hesabsız əlvan naxışlar kainatdakı ulduzların rəmzi kimi düşünülmüşdür.

Ara sahənin künclərində yerləşdirilmiş üçbucaq şəkilli türünclərin istiqaməti mərkəzi sahəyə yönəldiyindən bütünlükdə kompozisiyanı çox yaxşı tamamlayır. Mərkəzlə bu künclər arasındakı əlaqəni isə sürməyi rəngli yerliyə ritmik şəkildə səpələnmiş müxtəlif rəngli (ağ, qırmızı və şəkəri) gözoxşayan nəbati naxışlar “seli” yaradır. Bu ecazkar görüntünü xalının enli haşiyəsindəki bulud rəsmləri ilə bəzədilmiş kətəbə silsiləsi, ensiz haşiyə və mədaxili təşkil edən bulud və “xətai” (formaca uzun olub, enli yarpağa bənzəyən, kənarları büzməli diliklər ilə əhatələnən naxış elmenti) elementləri əhatələyir. Xalının ara hissəsinin yuxarısında yerləşən kətəbədə şair Hafizin şeiri, müəllifin adı və toxunduğu il yazılıb.

Tədqiqi və memarlıq əhəmiyyəti

 
Çaldıran döyüşü şəhidlərinin məzarları da kompleks ərazisində yerləşir.

Şeyx Səfi kompleksi Bakıdakı Şirvanşahlar saray kompleksi ilə birlikdə Azərbaycanda orta əsr memarlıq komplekslərinin dövrümüzə tam şəkildə çatmış nadir nümunələridir. Şirvanşahlar kompleksinin öyrənilməsi zamanı ona daxil olan ayrı-ayrı binaların qarşılıqlı əlaqəsi haqqında bəzi ehtimallar irəli sürülmüşdür. Tədqiqatçıların ortaq rəyinə görə Bakıdakı kompleks ilkin plan olmadan inşa edilmişdir. Ə. Salamzadə isə qeyd edir ki, kompleksin bir insan ömründən daha az müddətdə inşa edilməsi ilkin planın olması ehtimalını da aradan qaldırmır. Hər necə olsa da, kompleks vahid memarlıq strukturu təşkil etməklə, vahid ölçülər, kompozisiya həlləri, planlar, fasadlar və inşaat materiallarına malikdir. Ə. Salamzadə qeyd edir ki, bu baxımdan Şeyx Səfi kompleksi və Şirvanşahlar kompleksi oxşardır. Tədqiqatçının sözlərinə görə, “heç şübhəsiz ki, Ərdəbil kompleksi də ilkin plan olmadan inşa edilmişdir.” Kompleks yekun planını bir əsr yarımdan çox müddətə qazanda da, onun binalarında vahid memarlıq ansamblı yaratmağa cəhd, yeni əlavə edilən binaların daha əvvəl inşa edilmiş binaların memarlığına uyğunlaşdırılması və vahid memarlıq prinsiplərinə tabe edilməsi aydın hiss olunur. Məsələnin həll edilməsində əsas addımlardan biri ziyarətgaha aparan həyətlərin bir-birinin ardınca yerləşdirilməsidir. Bu cür yanaşma şərq saray kompleksləri üçün ənənəvidir.

Bakı və Ərdəbil orta əsr komplekslərinin müqayisəsi zamanı əsas diqqət çəkən məqam Bakı kompleksində binaların relyefə uyğun olaraq daha pərakəndə yerləşdirilməsidir. Ərdəbil kompleksinin tikililəri isə ümumi plana daha sərt tabe edilmişdir. Hər iki kompleks üçün binalarda vahid tikinti və bəzək materiallarının inşası xarakterikdir.

Orta əsr Azərbaycan memarlığında polixromiya tam inkişafına məhz Ərdənil tikililərinin dekorativ həllində çatmışdır. XV əsrdə mayolik ornamentikası və nəbati naxışlara keçid (Təbriz Göy məscidinin simasında) Ərdəbil kompleksində inkişafını davam etdirmişdir. Göy məsciddə bitki təsvirləri müəyyən stilləşdirmə elementləri daşısalar da, Ərdəbil kompleksində bu cür təsvirlər kifayət qədər realistik təfsirə malikdir. Ərdəbil kompleksində ən çox tətbiq edilmiş kompozisiya isə güldanlarla kompozisiyadır. Böyük mürəkkəbliyə baxmayaraq, bütün ornament kompozisiyaları müxtəlif yığma elementlərdən həyata keçirilmişdir.

Şeyx Səfi kompleksinin əsas əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də onun, aid olduğu tipin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb portallarıdır. Feodal dövrü şərq memarlığında geniş yayılmış portal kompozisiyaları Azərbaycan memarlığında ən bitkin nümunələri ilə təmsil olunmuşdur. Azərbaycan memarlıq abidələrinin portalları və onların özünəməxsus siması Azərbaycan orta əsr memarlığının mühüm stilistik əlamətlərindən biridir. Müxtəlif inşa materialının istifadəsi və tikililərin müxtəlif xarakterli olmasına baxmayaraq, müxtəlif ərazilərdə və müxtəlif tarixi dövrlərdə inşa edilmiş Azərbaycan abidələrini portallar qədər birləşdirən ikinci memarlıq elementi tapmaq çətindir. Marağa, Urmiya, Bərdə, Naxçıvan, Salmas, Gəncə, Şəki, Şuşa, Xoy, Bakı, TəbrizƏrdəbil abidələri, aid ölduğu dövr və təyinatı ilə bağlı ortaya çıxan bu və ya digər fərdi xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, əsas memarlıq kompozisiyasının ümumiliyi - Azərbaycan portallarının əsas tipi ilə ibirləşirlər. O, tərəflərin 1:2 (bəzən isə 1:2,5) nisbəti ilə xarakterizə edilir ki, bu da ümumilikdə Azərbayca portallarının vertikal üzrə dartılmış nisbətlərə malik olmasını əsaslandırır. Azərbaycan abidələrində yayılmış bu cür portal tipinin formalaşması XII əsrin əvvəllərində başlamış və Bərdə türbəsinin (1322-ci il) şimal portalına əsasən artıq XIV əsrin əvvəllərində inkişaf etmiş formasına çatmışdır. Bu tipin sonrakı inkişşaf mərhələsini əsasən Şirvanşahlar saray kompleksi tikililərinin portallarında izləmək mümkündür. Ərdəbil kompleksinə daxil olan tikililərin XVII əsrə aid olan portalları isə bu tipin yekun inkişaf mərhələsini əks etdirir. Bu baxımdan Şeyx Səfinin xatirə məscidinin Şirvanşahlar sarayındakı Divanxana portalı ilə ümumi cizgilərə malik portalı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ə. Salamzadənin fikrincə XVI əsrdə Bakıda Təbrizdən olan sənətkarların işləməsi faktını nəzərə aldıqda, Səfəvilərin vahid hakimiyyəti altında Azərbaycanın müxtəlif əraziləri arasında mədəni və incəsənət əlaqələrinin genişlənməsini və bunun da müxtəlif stillərin təkmilləşməsində mühüm rol oynadığını demək olar.

Qalereya

İstinadlar

  1. Sarre, 1925. səh. 16
  2. "The Mausoleum of Sheikh Safi, Ardabil, Iran". kufic.info. Square Kufic in Architecture. İstifadə tarixi: 29 avqust 2018.
  3. Monuments database — 2017.
  4. "Sheikh Safi al-din Khānegāh and Shrine Ensemble in Ardabil". whc.unesco.org. İstifadə tarixi: 29 avqust 2018.
  5. Саламзаде, 1964. səh. 15
  6. Котов, А. Ф. (1852). О ходу в Персидское Царство («Временник Московского общество истории и древностей Росии», Москва, , кн. XV). 5.
  7. Tavernie, J. B. (1681). Vierzig-Jahrige Peise-Bescheibung in dreien Thelien. Nürnberg. 48.
  8. Стрейс, Я. Я. (1935). Три путешествия. Москва. 293–294.
  9. Петрушевский, И. П. (1947). Вакуфные имения Ардебильского мазара в XVII в. (Труды ин-та истории АН Азерб. ССР, т. I). Баку.
  10. Саламзаде, 1964. səh. 16
  11. Саламзаде, А. В. (1954). К изучению стенных росписей Азербайджана XVIII-XIX вв (ДАН Азерб. ССР, т. X).
  12. Саламзаде, 1964. səh. 17
  13. Sarre, 1925. səh. 17
  14. Саламзаде, 1964. səh. 18
  15. Саламзаде, 1964. səh. 19
  16. Саламзаде, 1964. səh. 20
  17. Саламзаде, 1964. səh. 21
  18. Саламзаде, 1964. səh. 22
  19. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, Bakı, 2007, səhifə.780.
  20. Əliyev, Ziyadxan (Dekabr 9, 2016). "Gələcəyə göndərilmiş məktub: 500 yaşlı "Şeyx Səfi" xalçası hansı möcuzəni gizlədir?". “Mədəniyyət” qəzeti. ilkxeber.org. İstifadə tarixi: 29 avqust 2018.
  21. Саламзаде, 1964. səh. 23
  22. С. Дадашев, М. Усейнов (1946). Архитектурные памятники Баку. Москва. 28.
  23. С. Дадашев, М. Усейнов (1950). Архитектура комплекса Дворца Ширваншахов в городе Баку (Сб. «Памятники архитектуры Азербайджана, т. II). 18.
  24. Саламзаде, 1964. səh. 24
  25. Саламзаде, 1964. səh. 25
  26. Саламзаде, 1964. səh. 26

Ədəbiyyat

  • Саламзаде, А. В. (1964). Архитектура Азербайдана XVI-XIX вв. Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР.
  • Саламзаде, А. В. (1954). К изучению стенных росписей Азербайджана XVIII-XIX вв (ДАН Азерб. ССР, т. X).
  • Sarre, Friedrich (1925). Ardebil. Berlin.
  • Петрушевский, И. П. (1947). Вакуфные имения Ардебильского мазара в XVII в. (Труды ин-та истории АН Азерб. ССР, т. I). Баку.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Şeyx Səfi məqbərəsi necə talan olundu[ölü keçid], e-derslik.edu.az

şeyx, səfi, kompleksi, fars, آرامگاه, شیخ, صفی, الدین, اردبیلی, iranın, ərdəbil, şəhərində, yerləşən, tarixi, dini, memarlıq, kompleksi, kompleks, səfəviyyə, sufi, təriqətinin, şeyxi, səfiəddinin, məzarı, üzərində, inşa, edilmiş, kompleks, ətrafında, formalaşm. Seyx Sefi kompleksi fars آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی Iranin Erdebil seherinde yerlesen tarixi dini memarliq kompleksi Kompleks Sefeviyye sufi teriqetinin seyxi Sefieddinin mezari uzerinde insa edilmis kompleks etrafinda formalasmisdir Sefeviler sulalesinden olan sahlar komplekse boyuk ehemiyyet vererek onun genislendirilmesi ve zenginlesdirilmesini tesviq etmisler Sah Ismayil Xetainin dovrunde Seyx Sefinin turbesinin sonradan sah ozu de bu turbede defn edilmisdir fasadi nefis kasi islemelerle bezedilmisdir Onun oglu I Tehmasibin dovrunde Seyx Sefinin xatiresine mohtesem memarliq abidesi olan mescid insa edilmisdir I Sah Abbasin dovrunde ise komplekse Cinixana binasi elave edilmisdir Nefis cinicilik numunelerinin toplandigi ve sergilendiyi bina boyuk kitabxana ev sahibliyi etmekle yanasi I Abbasin dovrunde hem de resmi goruslerin kecirilmesi ucun istifade edilmisdir Kompleksin heyetlerinden birinde ise Caldiran doyusu sehidleri hemin mezarlarin bir coxu Pehlevilerin hakimiyyeti zamaninda dagidilmisdir defn edilmisdir Seyx Sefi kompleksifars آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلیKompleksin umumi gorunusu38 14 55 sm e 48 17 29 s u Olke IranSeher ErdebilYerlesir Erdebil ostani 3 Aidiyyati Sefeviler imperiyasi SefevilikEsas tarixler XIII esr Sekkizbucaqli mescid insa edilib 1 1334 Seyx Sedreddin Erdebilinin gosterisi ile atasi Seyx Sefinin mezari uzerinde turbe insa edilmisdir 2 XVI esr I Ismayilin dovrunde komplekse daxil olan tikililer temir edilmis Seyx Sefi turbesinin fasadi bedii kasilarla bezedilmisdir XVI esr I Tehmasibin dovrunde Seyx Sefi turbesi yaxinliginda Sah Ismayilin turbesi insa edilmisdir XVI esr I Tehmasibin dovrunde Seyx Sefinin xatire mescidi insa edilmisdir XVII esr I Sah Abbasin dovrunde Cinixana binasi insa edilmisdir Tikilme tarixi XIII XVII esrlerUslubu Naxcivan Maraga memarliq mektebiSahesi 2 1353 ha13 0616 haUNESCO Umumdunya IrsiResmi adi Sheikh Safi al din Khanegah and Shrine Ensemble in ArdabilTipiMedeniKriteriyai ii ivTeyin edilib2010Istinad nom 1345DovletIranRegionAsiyaKompleksin plani Vikianbarda elaqeli mediafayllarKompleksin simal qerb terefinde zengin bezedilmis giris portali vardir Hemin portaldan sonra yerlesen daha sade dizaynli soldan uc tagli sagdan ise bir tagli nislerle ehatelenmis portal genis baga aparir Tikili bag terefden de bazar meydani terefden olan gorunusunu tekrarlayir Bag heyetinin qarsi terefinde yerlesen diger bir portal bagi boyuk heyetle elaqelendiren kicik heyete acilir Kicik heyetin girisi 31 metr uzunluga ve 16 metr ene malik boyuk heyete acilir Daslarla dosenmis bu heyetin merkezinde hovuz yerlesir Boyuk heyet etrafinda sekkizbucaqli plana malik mescid ona birlesen dairevi plana malik Seyx Sefi turbesi yerlesir Cinixana binasi birbasa heyetle elaqelendirilmese de bir terefden mescid binasina bitisir Mescidin arxasinda Seyyx Sefi turbesi ile yanasi daha bir nece turbe binasi o cumleden Sah Ismayil Xetainin turbesi yerlesir Seyx Sefi kompleksi Bakidaki Sirvansahlar saray kompleksi ile birlikde Azerbaycanda orta esr memarliq komplekslerinin dovrumuze tam sekilde catmis nadir numuneleridir 2010 cu ilde kompleks UNESCO terefinden Umumdunya irsi siyahisina daxil edilmisdir 4 Mundericat 1 Tarixi 1 1 Defnler 2 Memarliq xususiyyetleri 2 1 Planlasdirma 2 2 Komplekse daxil olan tikililer 2 2 1 Portal 2 2 2 Seyx Sefi turbesi 2 2 3 Xatire mescidi 2 2 4 Cinixana 2 2 5 Heyetlerin memarligi 3 Seyx Sefi xalcasi 4 Tedqiqi ve memarliq ehemiyyeti 5 Qalereya 6 Istinadlar 7 Edebiyyat 8 Hemcinin bax 9 Xarici kecidlerTarixi RedakteEsas meqaleler Sefeviyye ve Sefeviler dovletiHemcinin bax Seyx Sefi ve Sefeviyye ordeni rehberleri ve Sefevi sulalesinden olan sahlarin siyahisi XIV esrde Erdebil seheri yerli seyxlerin iqametgahina cevrilir Erdebil seyxlerinin evvel Azerbaycanda daha sonra ise butun Iranda siyasi hakimiyyeti ele kecirmelerinden sonra ise XVI esr boyunca seherin ehemiyyeti daha da artir Hemin dovrlerde sehere sefer etmis seyahetciler onu onu boyuk ve canli ticaret merkezi kimi tesvir edirler 5 1623 cu ilde Irana sefer etmis rus tacir Afanasi Kotov yazir ki qonaq evler ve qala divarlari Samaxidan daha boyukdur butun tikililer dasdan insa edilmisdir magazalar da coxdu qonaq evleri de coxdu terevezler de getirirler baliq da getirirler 6 Fransiz tacir Jan Batist Tavernye XVII esrin ortalari ise qeyd edir ki Erdebil boyuk ticaret yollarinin kesisme menteqesi idi Buraya 800 900 deveden ibaret iri karvanlar uz tuturdu 7 Sefeviler sulalesinin 1501 1736 aile nekropolunun Erdebilde yerlesmesi de seherin ehemiyyetinin artmasina tesir gosteren muhum faktorlardan biri idi XVI esr erzinde Seyx Sefinin seherde yerlesen turbesi etrafinda genis dini memarliq kompleksi formalasir 5 Bu memarliq kompleksi sie muselmanlar arasinda boyuk nufuz qazanmaqla muhum ziyaretgaha cevrilir 5 Boyuk veqf torpaqlarina malik olan kompleks tekce Erdebilin deyil hem de etraf erazilerin iqtisadi inkisafinda muhum rol oynayir Seher karvansaraylari bazarlari ve ticaret siralarindan basqa Seyx Sefi kompleksi hem de coxsayli kendler ve ekin erazilerine malik idi 8 9 Defnler Redakte Seyx Sefi Sefeviyye teriqeti ve Sefeviler sulalesinin banisi Seyx Heyder Sefevi teriqeti ve Erdebil hakimliyinin rehberi Alemsah beyim Agqoyunlu sahzadesi Uzun Hesenin ve Despine xatunun qizi Seyx Heyderin heyat yoldasi Sah Ismayil Xetai Sefeviyye teriqetinin seyxi 1494 1524 Sefeviler dovletinin ilk sahi 1501 1524 Azerbaycan sairi Sahbeyi Tacli Beyim Sah Ismayil Xetainin heyat yoldasi Sefevi dovletinin Sahbanusu I Sah Tehmasib Sefeviler dovletinin ikinci sahi 1524 1576 Azerbaycan sairi Sultan Aga xanim I Tehmasibin heyat yoldasi Sahhiran Perixan Sultanin anasi Seki hakimi Samxal xanin bacisi Memarliq xususiyyetleri RedaktePlanlasdirma Redakte Komplekse muxtelif dovrlerde insa edilmis turbeler mescid Cinixana ve yasayis binalari daxildir 5 Butun bu tikililer bir nece heyet etrafinda formalasmisdir 5 Kompleksin yerlesdiyi erazinin qarsisinda kvadrat formali bazar meydani vardir Kompleksin simal qerb terefinde zengin bezedilmis giris portali vardir Hemin portaldan sonra yerlesen daha sade dizaynli soldan uc tagli sagdan ise bir tagli nislerle ehatelenmis portal genis baga aparir Tikili bag terefden de bazar meydani terefden olan gorunusunu tekrarlayir Bag heyetinin qarsi terefinde yerlesen diger bir portal bagi boyuk heyetle elaqelendiren kicik heyete acilir 14 metr uzunluq ve 6 metr ene malik olan kicik heyet iki terefden 1 5 metr derinliye malik niskli ve stalaktitli taglarla ehatelenmisdir Evvel hemin divarlar tamamile kasi islemeleri ile ortulmus olsa da dovrumuze hemin kasinin yalniz bir hissesi catmisdir 5 Kicik heyetin girisi 31 metr uzunluga ve 16 metr ene malik boyuk heyete acilir Daslarla dosenmis bu heyetin merkezinde hovuz yerlesir Boyuk heyet etrafinda sekkizbucaqli plana malik mescid ona birlesen dairevi plana malik Seyx Sefi turbesi yerlesir Cinixana binasi birbasa heyetle elaqelendirilmese de bir terefden mescid binasina bitisir Mescidin arxasinda Seyyx Sefi turbesi ile yanasi daha bir nece turbe binasi o cumleden Sah Ismayil Xetainin turbesi yerlesir 5 Komplekse daxil olan en qedim tikili F Zarrenin fikrince XIII esrde insa edilmis boyuk heyete acilan portal nisinin olcusune gore kompleksin diger tikililerinden ferqlenen sekkizbucaqli plana malik mescid binasidir 1 Daha sonra mescid binasi yaxinliginda Seyx Sefi turbesi insa edilmis XVI XVII esrlerde ise komplekse diger tikililer elave edilmisdir Belelikle XVII esrin sonlarinda Seyx Sefi kompleksi muasir plan formasini almis sonraki yuzilliklerde ise tikililerde esasli deyisikliye yol verilmeden kiik temir berpa isleri heyata kecirilmisdir 5 Komplekse daxil olan tikililer Redakte Portal Redakte Kompleks erazisine girisi temin eden portal kifayet qeder genis olcuye malik olmaqla stalaktitli nisle tamamlanir 10 Portal kitabesinde verilen melumata gore tikili hicri 1057 ci ilde miladi 1647 1648 tamamlanmis kasi isleri ise usta Ismail Erdebili terefinden heyata kecirilmisdir 1 Portalin umumi sxemi hemin dovrde Azerbaycanin diger seherlerinde insa edilmis portallarin sxemlerini xatirladir 10 Giris qapisinin yerlesdirilmesi xususi diqqet celb edir Bir cox Azerbaycan abidelerinde giris qapilari en ve hundurluk baximindan o qeder de boyuk deyiller 10 Burda ise giris qapisi boyuk olcude hell edilmisdir ki memarliq tedqiqatcisi E Salamzade bunun tikilinin ehemiyyetini vurguladigini qeyd edir 10 Tedqiqatcinin fikrince bu baximdan portali Bakidaki Sirvansahlar sarayinin Murad darvazasinin portali ile muqayise etmek olar 10 Portalin yuxari hissesi ciddi dagintiya meruz qalmis olsa da onun tamamlanmasini aydin sekilde izlemek mumkundur 10 Tedqiqatci qeyd edir ki musteqil dayanan bu portal darvaza ozunun umumi hecm helline gore XIV esrden baslayaraq Abseron yarimadasinin muxtelif hisselerinde insa edilmekle hem girisin hell edilmesi Sirvansahlar sarayi XV esr hem de divarlarla ehate edilmis erazinin qapisinin gosterilmesi ucun Kelexana turbeleri XVII esr istifade edilmis giris portallari ile oxsarliq teskil edir 10 Lakin Abseron portalari ekser hallarda kicik olcuye malik oldugundan Sirvansahlar sarayinin portali istisnadir onlarda Erdebil portalinda dominant teskil eden stalaktitli tagdan istifade edilmemisdir 10 Hem stalaktitlerin hem de portain diger erazilerinin sethi sireli kasilarla ortulmusdu Dekorativ bezekler arasinda kifayet qeder realistik tefsire malik nebati motivler ustunluk teskil edir 10 Stalaktitlerin altinda yerlesen dayaz nisler hendesi xarakterli ornamental kompozisiyalarla bezedilmisdir Portali bezeyen tokulen gullerle dolu vaza elementi xususi diqqet cekir Vazalarin her iki terefinde mukemmel cekilmis tovuzqusu tesvirleri yerlesir Hemin motiv sonradan cuzi deyisikliklerle Azerbaycan divar ressamliginin esas motivlerinden birine cevrilmekle Seki xan sarayi Sekixanovlarin evi Mehmandarovlarin evi Qarabag xan sarayi Serdar sarayi ve sair tikililerde de tekrarlanmisdir 11 Seyx Sefi turbesi Redakte Seyx Sefi turbesi Seyx Sefi turbesi ve ona bitisik sekkizbucaqli mescid ezemetli memarliq abidesi olmaqla Azerbaycanin qullevari turbelerinin en mukemmel numunelerinden biridir 12 F Sarre turbenin XIV esrde insa edildiyini XV XVI esrlerde ise bezedildiyini qeyd edir 13 E Salamzade ise bildirir ki eger turbenin ilkin veziyyetinde XIV esrde insa edildiyini qebul etsek onu da vurgulamaliyiq ki sonraki dovrlerde onun yeniden qurulmus portali genis lent formali friz yazisi ve fasad bezekleri esasli deyisikliklere meruz qalmisdir 12 Onun fikrince XVI esrin evvellerinde aparilmis yenidenqurma isleri binanin xarici gorunusunu tamamile deyismisdir 12 Tedqiqatci yazir ki Azerbaycanin erken qullevari turbelerinin piramidal ve konik dam hissesine malik olmasi Seyx Sefi turbesinin de evvel bele ortukle tamamlanmasini ehtimal etmeye esas vermekle onun dovrumuze catmis oxvari gumbez ortuyunun XVI esr yenidenqurmasi zamani insa edildiyini gosterir 12 Seyx Sefi turbesinin daxili portali Seyx Sefinin turbe daxilinde yerlesen mezar senduqesi Turbenin silindrik korpusu qirmizi ve sirelenmis mavi kerpiclerin fiqurlu horgusu ile bezedilmisdir Mavi sirelenmis kerpiclerin duzumu neticesinde turbenin fasadinda Allah sozu coxlu sayda tekrarlanir Diger qullevari turbeler kimi Seyx Sefi turbesinin de hecmi das sokol uzerinde dayanir 12 Binanin xarici hecminin kompozisiyasinda turbenin korpusundan gunbezine kecidin tamamile duz hell edilmesi de diqqet cekir Azerbaycan erazisindeki diger qullevari turbelerde ise bu kecid yaxsi dizayn edilmis stalaktitli kemer karniz seklinde hell edilmisdir Bu baximdan Seyx Sefi turbesi diger qullevari turbelerden ferqlenir 12 Karniz yerine turbenin divarindan gunbezine kecid hissesinde genis lent formali yazili friz yerlesir Tund goy fon uzerinde ag sire ile yaxsi cekilmis herfler uzaqdan aydin oxunur Herflerin cekilme inceliyi kitabenin diakritik isareler ve diger elavelerle zenginliyi onun en erken XV esrde daha deqiq ise XVI esrin I yarisinda turbeye elave edildiyini demeye esas verir 12 Xatire mescidi Redakte Mescidin boyuk heyete baxan fasadinin umumi gorunusu Seyx Sefi turbesinin qarsisinda yerlesen Seyx Sefinin xatire mescidi XVI esrde I Tehmasibin 1524 1576 sahligi dovrunde insa edilmisdir 12 Bu mescid hem musteqil mescid binasi kimi qurulusuna hem de boyuk heyete acilan fasadinin dizaynina gore boyuk memarliq ehemiyyetine malikdir 12 Onun orta hecminin nefinin her iki terefinde uc derin iki yaruslu nef yerlesdirilmisdir Zalin sonunda apsidaya oxsar yarimsekkizguseli formaya malik derin nis yerlesir Hemin nis mescid binasini turbe ile elaqelendirir Mescidin hell edilme formasi turbenin ehemiyyetini bir daha vurgulayir Bele ki zalda ibadet edenlerin uzu turbeye dogru cevrilmis olur 14 Hazirda zaldan turbeye kecid stalaktitli dayaga malik guzgu tag vasitesiyle baglanmisdir Bu elave mescid binasina XIX esrin II yarisinda edilmisdir 14 Memarliq planlasdirma helli baximindan maraqli olan xatire mescidinin daxili hecmi yaxsi cekilmis detallar ve divar resmleri ile zengin bezedilmisdir Daxili hecmin mohtesem memarligi orta esrlere aid qiymetli metallardan hazirlanmis ve das qaslarla bezedilmis cilciraqlarla tamamlanmisdir 14 Mescidin boyuk heyete acilan fasadi memarliq helli baximindan muhum ehemiyyete malikdir 14 Ilk novbede fasadin umumi bolunmesi ve portalin duz fasad hecmi ile uygunlasdirilmasi diqqet celb edir Fasad hecminin duzluyu ile elaqede portal kompozisiya baximindan musteqil movqe tutur 14 Portali kerpicden horulmus yan cixintilarla ehatelemis yuxaridan ise guclu inkisaf etdirilmis stalaktitli tacla tamamlamis memar bilerekden onun her bir detalinin musteqilliyini ve fasad hecminin duzluyunu xususi vurgulamisdir 15 Kompozisiya bagliligi yalniz portalin dasla uzlenmis sokol hissesinde zeif hiss olunur 15 Mescidin portali Mescidin boyuk heyete baxan fasadi Fasadin hellinde maraqli cehetlerden biri abidenin dini memarliq ucun enenevi olmayan six yerlesdirilmis pencerelerin zengin hell edilmesinin de desteklediyi saray memarligina xas xususiyyetlere malik olmasidir 15 Daxili planlasdirmaya uygun olaraq her mertebede uc nis ve iki kicik kuc otagina uygun olaraq bes pencere yeri vardir Binanin daxili hellinin onun fasadinda eks olunmasi bununla mehdudlasmir Ibadet zalinin nislerine diqqetle baxdiqda aydin olur ki iki yaruslu nislerden asgi yarusda yerlesenler yuxaridakilara nisbeten daha cox hundurluye malikdirler Bunu fasadda daha deqiq eks etdiren ise asagi yarusun pencerelerinin yuxari yarus pencerelerine nisbeten daha hundur olmasidir 15 Bundan basqa asagi yarusun pencere yerleri ikiisiqlidir ki bu da mescidin interyer helline uygundur Iki yarusa bolunmesine baxmayaraq mescidin nisleri uchisseli bolunmeye malikdir ki mescidin asagi yarus pencerelerinin ikiisiqli hell edilmesi de bununla elaqelidir 15 Yuxari ve asagi mertebe pencerelerinin sireli kasidan islenmis ornamentli cerciveleri burunc cercivelerle birlikde qirmizi kerpic divar fonunda dekorativ baximdan zengin polixrom lekeler formalasdirir Fasad yuxaridan iki elementle tamamlanir her iki terefden ornamental xettle baglanan friz yazisi ve uc yaruslu stalaktit kemer 15 Portalin umumi sxemi daha erken dovrlerin portallari ile uygun olsa da bezi detallarda esasli ferqlere de malikdir 15 Ilk novbede portalin cox dartilmis uzun nisbetlerini qeyd etmek lazimdir Bu xususiyyet ona Seyx Sefi Berde ve Qarabaglar turbeleri nin polixrom portallari ile muqayisede daha boyuk incelik bexs edir 16 Portalin tag stalaktitinin helli de murekkeblesdirilmisdir Bu cur murekkeblik ve stalaktitlerin kicik olcusu esasen Sirvansahlar saray kompleksine daxil olan Divanxananin portali kimi das portallar ucun xarakterikdir 16 E Salamzade qeyd edir ki tamamile ferqli materiallardan insa edilmelerine ve bir sira esasli insa ferqlerine baxmayaraq Seyx Sefi mescidinin portali Sirvansahlar Divanxanasinin XV esr portali ile oxsar xususiyyetlere malikdir 16 Tedqiqatcinin fikrince bu oxsarliq ozunu daha cox nisbetlerin dartilmis olmasinda ve nis hecmlerinin hellinde buruze verir 16 Portal taginin hem de Bakidaki Sirvansahlar sarayi ucun xarakterik olan daxili cercivesinin ferqlendirilmesi ve onun desteklerinin hell edilmesi xususi diqqet cekir 16 Seyx Sefi mescidinin stalaktitli taginin xarici dayagi eyniyle Qarabaglar ve Berde turbelerinin portallarinin xarici dayagini tekrarlayir 16 Her uc abidede bezedilmis hisselerin serheddlerinin hell edilmesi eyniyyet teskil edir 16 Cinixana binasinin interyeri Cinixana Redakte Kompleksin serq terefinde yerlesen Cinixana binasi bir terefden xatire mescidine birlesmisdir Xaricden bina kesik kunclere malik kvadrat formasina malikdir Daxilden bina merkezi kvadrat formali otaq ve kunclerde yerlesen yarimsekkizbucaqli apsida formali nislerden ibaretdir Taglarin nislerle birlesdirilmesi o cumleden hundur olmayan baraban uzerinde yerlesdirilmis gunbez ile tamamlanmasi neticesinde formalasdirilmis murekkeb planlasdirma ozunemexsus hecm mekan helli xususiyyeti teskil edir 17 Interyerlerin coxplanli helli bir nece zengin bezedilmis seth yaradir 2 5 metr hundurluye malik olan divarlar zengin ve nefis islenmis sireli kasilarla uzlenmisdir 17 Naxislarda guldan ve cicekler o cumleden fantastik varliqlarin motivleri ustunluk teskil edir 17 Panel seviyyesinden yuxarida nislerin butun hecmi taxta stalaktit uzlukle ortulmusdur Stalaktitlerde yaradilmis derin oyuqlar cini qablar ucun nezerde tutulmusdur 17 Interyerin butun hecmi stalaktitler nisler ve gunbez divar resmleri ile bezedilmisdir 17 Hem de kompleks kitabxanasina ev sahibliyi etmis Cinixana binasi XVII esrde I Sah Abbasin hakimiyyeti dovrunde insa edilmisdir 17 Heyetlerin memarligi Redakte Heyetlerin memarligi muxtelif meqsedli binalarin birlesdirilmesinden yaradilmis Seyx Sefi kompleksinin formalasdirilmasinda ehemiyyetli rol oynayir Kompleksin uc heyetinden en boyuk olani Bazar meydanindan tikililere kecidi teskil eden bag heyetidir Bag 27 metr ene ve 100 metr uzunlug malikdir Bagi dord terefden hell eden divarlaroxvaro taglarla hell edilmisdir Bagin merkezinde iki simmetrik hovuz yerlesir 18 Bagi boyuk heyetle birlesdiren kicik heyet dehliz kimi hell edilmisdir Onun divarlari her terefden uc eded derin nisle hell edilmisdir Evvel bu divarlarin her yeri rengareng kasilarla uzlenmis olsa da onlarin cox az hissesi dovrumuze catmisdir Dekorlarda naxislarla yanasi yazilardan da istifade olunmusdu 18 Memarliq kompleksine aparan ozunemexsus vestibul kimi yaxsi nisbetlere malik olmasi ve zengin dekorlarla bezedilmesi kicik heyeti Seyx Sefi kompleksinin en deyerli hisselerinden birine cevirmisdir 18 Kicik heyetle elaqeli olan boyuk heyet 16 metr ene ve 31 metr uzunluga malikdir 18 Heyetin ortasinda hovuz vardir Heyet boyul das plitelerle dosenmisdir O bir terefden xatire mescidinin fasadi diger terefden ise portal nislerle ehatelenmisdir Mescidin qarsi terefinde yerlesen derin tagli divarin merkezi tagi zengin dekorla ferqlendirilmisdir ki bu da boyuk heyetin girisini teskil edir Bu heyetden Seyx Sefi turbesine de yaxsi menxere acilir 18 Kompleksin esas memarliq ansamblini teskil eden boyuk heyetSeyx Sefi xalcasi Redakte Seyx Sefi xalcasi Viktoriya ve Albert muzeyi London Esas meqale Seyx Sefi xalcasiAvropa elmi edebiyyatinda hem de Erdebil xalcasi adi ile taninan Seyx Sefi xalcasi I Tehmasibin 19 sifarisi ile 1539 19 cu ilde Seyx Sefi kompleksine daxil olan Seyx Sefi xatire mescidi ucun 19 xalcaci Mesud Kasani 19 terefinden toxunmusdur Umumi sahesi 56 12 kvadratmetr olan 10 51 m x 5 34 m xalinin bedii esasini Lecek turunc kompozisiyasi teskil edir Xalinin merkezindeki onalti guseli gol turunc gunesi qubbeler ise ondan ayrilan sualari andirir Naxis ortuyu gul cicek resmlerinden ibaretdir Naxis elementlerinin reng calarlari arasindaki elaqe ecazkarligi ile diqqet cekir Hemin kompozisiyanin yuxari ve asagi hisselerinde zengin bezekli qirmizi ve sekeri rengli qendil tesviri vardir Etrafdaki saysiz hesabsiz elvan naxislar kainatdaki ulduzlarin remzi kimi dusunulmusdur 20 Ara sahenin kunclerinde yerlesdirilmis ucbucaq sekilli turunclerin istiqameti merkezi saheye yoneldiyinden butunlukde kompozisiyani cox yaxsi tamamlayir Merkezle bu kuncler arasindaki elaqeni ise surmeyi rengli yerliye ritmik sekilde sepelenmis muxtelif rengli ag qirmizi ve sekeri gozoxsayan nebati naxislar seli yaradir Bu ecazkar goruntunu xalinin enli hasiyesindeki bulud resmleri ile bezedilmis ketebe silsilesi ensiz hasiye ve medaxili teskil eden bulud ve xetai formaca uzun olub enli yarpaga benzeyen kenarlari buzmeli dilikler ile ehatelenen naxis elmenti elementleri ehateleyir Xalinin ara hissesinin yuxarisinda yerlesen ketebede sair Hafizin seiri muellifin adi ve toxundugu il yazilib 20 Tedqiqi ve memarliq ehemiyyeti Redakte Caldiran doyusu sehidlerinin mezarlari da kompleks erazisinde yerlesir Seyx Sefi kompleksi Bakidaki Sirvansahlar saray kompleksi ile birlikde Azerbaycanda orta esr memarliq komplekslerinin dovrumuze tam sekilde catmis nadir numuneleridir 21 Sirvansahlar kompleksinin oyrenilmesi zamani ona daxil olan ayri ayri binalarin qarsiliqli elaqesi haqqinda bezi ehtimallar ireli surulmusdur 21 Tedqiqatcilarin ortaq reyine gore Bakidaki kompleks ilkin plan olmadan insa edilmisdir 22 E Salamzade ise qeyd edir ki kompleksin bir insan omrunden daha az muddetde insa edilmesi ilkin planin olmasi ehtimalini da aradan qaldirmir 21 Her nece olsa da kompleks vahid memarliq strukturu teskil etmekle vahid olculer kompozisiya helleri planlar fasadlar ve insaat materiallarina malikdir 23 E Salamzade qeyd edir ki bu baximdan Seyx Sefi kompleksi ve Sirvansahlar kompleksi oxsardir 24 Tedqiqatcinin sozlerine gore hec subhesiz ki Erdebil kompleksi de ilkin plan olmadan insa edilmisdir 24 Kompleks yekun planini bir esr yarimdan cox muddete qazanda da onun binalarinda vahid memarliq ansambli yaratmaga cehd yeni elave edilen binalarin daha evvel insa edilmis binalarin memarligina uygunlasdirilmasi ve vahid memarliq prinsiplerine tabe edilmesi aydin hiss olunur 24 Meselenin hell edilmesinde esas addimlardan biri ziyaretgaha aparan heyetlerin bir birinin ardinca yerlesdirilmesidir Bu cur yanasma serq saray kompleksleri ucun enenevidir 24 Baki ve Erdebil orta esr komplekslerinin muqayisesi zamani esas diqqet ceken meqam Baki kompleksinde binalarin relyefe uygun olaraq daha perakende yerlesdirilmesidir Erdebil kompleksinin tikilileri ise umumi plana daha sert tabe edilmisdir Her iki kompleks ucun binalarda vahid tikinti ve bezek materiallarinin insasi xarakterikdir 24 Orta esr Azerbaycan memarliginda polixromiya tam inkisafina mehz Erdenil tikililerinin dekorativ hellinde catmisdir 24 XV esrde mayolik ornamentikasi ve nebati naxislara kecid Tebriz Goy mescidinin simasinda Erdebil kompleksinde inkisafini davam etdirmisdir 25 Goy mescidde bitki tesvirleri mueyyen stillesdirme elementleri dasisalar da Erdebil kompleksinde bu cur tesvirler kifayet qeder realistik tefsire malikdir Erdebil kompleksinde en cox tetbiq edilmis kompozisiya ise guldanlarla kompozisiyadir Boyuk murekkebliye baxmayaraq butun ornament kompozisiyalari muxtelif yigma elementlerden heyata kecirilmisdir 25 Seyx Sefi kompleksinin esas ehemiyyetli cehetlerinden biri de onun aid oldugu tipin inkisafinda muhum ehemiyyet kesb portallaridir 25 Feodal dovru serq memarliginda genis yayilmis portal kompozisiyalari Azerbaycan memarliginda en bitkin numuneleri ile temsil olunmusdur Azerbaycan memarliq abidelerinin portallari ve onlarin ozunemexsus simasi Azerbaycan orta esr memarliginin muhum stilistik elametlerinden biridir 25 Muxtelif insa materialinin istifadesi ve tikililerin muxtelif xarakterli olmasina baxmayaraq muxtelif erazilerde ve muxtelif tarixi dovrlerde insa edilmis Azerbaycan abidelerini portallar qeder birlesdiren ikinci memarliq elementi tapmaq cetindir 25 Maraga Urmiya Berde Naxcivan Salmas Gence Seki Susa Xoy Baki Tebriz ve Erdebil abideleri aid oldugu dovr ve teyinati ile bagli ortaya cixan bu ve ya diger ferdi xususiyyetlerine baxmayaraq esas memarliq kompozisiyasinin umumiliyi Azerbaycan portallarinin esas tipi ile ibirlesirler 25 O tereflerin 1 2 bezen ise 1 2 5 nisbeti ile xarakterize edilir ki bu da umumilikde Azerbayca portallarinin vertikal uzre dartilmis nisbetlere malik olmasini esaslandirir Azerbaycan abidelerinde yayilmis bu cur portal tipinin formalasmasi XII esrin evvellerinde baslamis ve Berde turbesinin 1322 ci il simal portalina esasen artiq XIV esrin evvellerinde inkisaf etmis formasina catmisdir 26 Bu tipin sonraki inkissaf merhelesini esasen Sirvansahlar saray kompleksi tikililerinin portallarinda izlemek mumkundur Erdebil kompleksine daxil olan tikililerin XVII esre aid olan portallari ise bu tipin yekun inkisaf merhelesini eks etdirir 26 Bu baximdan Seyx Sefinin xatire mescidinin Sirvansahlar sarayindaki Divanxana portali ile umumi cizgilere malik portali xususi ehemiyyet kesb edir 26 E Salamzadenin fikrince XVI esrde Bakida Tebrizden olan senetkarlarin islemesi faktini nezere aldiqda Sefevilerin vahid hakimiyyeti altinda Azerbaycanin muxtelif erazileri arasinda medeni ve incesenet elaqelerinin genislenmesini ve bunun da muxtelif stillerin tekmillesmesinde muhum rol oynadigini demek olar 26 Qalereya Redakte Istinadlar Redakte 1 2 3 Sarre 1925 seh 16 The Mausoleum of Sheikh Safi Ardabil Iran kufic info Square Kufic in Architecture Istifade tarixi 29 avqust 2018 Monuments database 2017 Sheikh Safi al din Khanegah and Shrine Ensemble in Ardabil whc unesco org Istifade tarixi 29 avqust 2018 1 2 3 4 5 6 7 8 Salamzade 1964 seh 15 Kotov A F 1852 O hodu v Persidskoe Carstvo Vremennik Moskovskogo obshestvo istorii i drevnostej Rosii Moskva kn XV 5 Tavernie J B 1681 Vierzig Jahrige Peise Bescheibung in dreien Thelien Nurnberg 48 Strejs Ya Ya 1935 Tri puteshestviya Moskva 293 294 Petrushevskij I P 1947 Vakufnye imeniya Ardebilskogo mazara v XVII v Trudy in ta istorii AN Azerb SSR t I Baku 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Salamzade 1964 seh 16 Salamzade A V 1954 K izucheniyu stennyh rospisej Azerbajdzhana XVIII XIX vv DAN Azerb SSR t X 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Salamzade 1964 seh 17 Sarre 1925 seh 17 1 2 3 4 5 Salamzade 1964 seh 18 1 2 3 4 5 6 7 Salamzade 1964 seh 19 1 2 3 4 5 6 7 Salamzade 1964 seh 20 1 2 3 4 5 6 Salamzade 1964 seh 21 1 2 3 4 5 Salamzade 1964 seh 22 1 2 3 4 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Baki 2007 sehife 780 1 2 Eliyev Ziyadxan Dekabr 9 2016 Geleceye gonderilmis mektub 500 yasli Seyx Sefi xalcasi hansi mocuzeni gizledir Medeniyyet qezeti ilkxeber org Istifade tarixi 29 avqust 2018 1 2 3 Salamzade 1964 seh 23 S Dadashev M Usejnov 1946 Arhitekturnye pamyatniki Baku Moskva 28 S Dadashev M Usejnov 1950 Arhitektura kompleksa Dvorca Shirvanshahov v gorode Baku Sb Pamyatniki arhitektury Azerbajdzhana t II 18 1 2 3 4 5 6 Salamzade 1964 seh 24 1 2 3 4 5 6 Salamzade 1964 seh 25 1 2 3 4 Salamzade 1964 seh 26Edebiyyat RedakteSalamzade A V 1964 Arhitektura Azerbajdana XVI XIX vv Baku Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR Salamzade A V 1954 K izucheniyu stennyh rospisej Azerbajdzhana XVIII XIX vv DAN Azerb SSR t X Sarre Friedrich 1925 Ardebil Berlin Petrushevskij I P 1947 Vakufnye imeniya Ardebilskogo mazara v XVII v Trudy in ta istorii AN Azerb SSR t I Baku Hemcinin bax RedakteAzerbaycan memarligi Sefevi inceseneti Iran memarligiXarici kecidler RedakteSeyx Sefi meqberesi nece talan olundu olu kecid e derslik edu azMenbe https az wikipedia org w index php title Seyx Sefi kompleksi amp oldid 6091584, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.