İblis (pyes)

"İblis" (azərb-ərəb. ابلیس‎), bəzən "Şeytan", "Satana" və ya "Cin" adlanır — 1918-ci ildə Azərbaycan şairi və dramaturq Hüseyn Cavid tərəfindən yazılmış dörd aktlı faciə, poetik pyes (şeirli drama). Pyesin Birinci Dünya müharibəsi illərində yazıya alınması, Hüseyn Cavidin burada bir filosof və humanist insan kimi düşüncələrinin açılması, ədalətsiz müharibələrə, müharibə qızışdırıcılarına nifrət hissləri oyatması ideyalarını əks etdirir.

İblis
azərb-ərəb. ابلیس‎
1922-ci il mayın 26-da tamaşanın plakatı. Dövlət Türk Teatrı
Müəllif(lər)	Hüseyn Cavid
Janr	Faciə
Orijinalın dili	Azərbaycan dili
Orijinalın nəşr ili	1924
Əvvəlki	Uçurum
Sonrakı	Peyğəmbər
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Faciə ilk dəfə 1920-ci ildə Abbas Mirzə Şərifzadə tərəfindən səhnəyə qoyulmuşdur. 1920-ci illərin əvvəllərində pyesa əhəmiyyətli müvəffəqiyyət qazanmışdır. "İblis" səhnələşdirilən ilk Azərbaycan poetik dramdır. Dram əsəri yalnız mürəkkəb fəlsəfi məzmunu ilə deyil, həm də romantik üslubu ilə diqqətə layiqdir. "İblis" Hüseyn Cavidin ilk səhnəyə qoyulan əsəridir.

Pyesa ilk dəfə 1924-cü ildə nəşr olunmuşdur. Daha sonra əsər 1927, 1959, 1969, 1982, 2001 və 2005-ci illərdə nəşr olunmuşdur. 1931-ci ilin Kiçik Sovet Ensiklopediyasında əsər poema adlandırılmışdır. Əsər Hüseyn Cavidin ən yaxşı dramlarından sayılır.

"İblis" Bakıda Hüseyn Cavidin heykəlinin tərkibinin əsas təməli kimi xidmət etmişdir; burada İblisin özü, pisliyi təcəssüm edir, əlində qılıncla baş aşağı yerə yıxılır.

Personajlar

• İblis
• Mələk
• İxtiyar şeyx — ağsaqqal bir sövməənişin
• Xavər — İxtiyarın nəvəsi
• Arif — pərişan saçlı, sadə geyimli bir gənc.
• Vasif — könüllü bir türk zabiti (Arifin kiçik qardaşı).
• Küçük zabit — Vasifin dostu.
• Rəna — son dərəcə gözəl bir şəfqət həmşirəsi (türk).
• İbn Yəmin — 45 yaşında qaraşın bir ərəb zabiti.
• Yaralı zabit  — rus ordusuna mənsub bir gənc.
• Zənci çavuş — İbn Yəminin xidmətçisi və bir nəfər məiyyət əskəri.
• Teyf — Rənanın məqtul babasının xəyalı.
• Elxan — zabit (əskəri qaçaq).
• Zabitlər, əskərlər, haydutlar, rəqqasələr (ərəb), çingənələr, teyflər, çalğı taqımı və s.

Süjet

 

1922-ci ildə Kazım Ziya Arif rolunda. Azərbaycan Dram Teatrı

Pyesdə hadisələr Birinci Dünya müharibəsi zamanı Yaxın Şərqdə baş verir. Əsərin baş qəhrəmanı Arif insani və romantik bir gəncdir. İblisin obrazına müraciət edən Hüseyn Cavid, maddi zənginlik üçün ruhlarını şeytana satan insanları təsvir edirdi. Müəllifə görə, ruhlar azad deyil, şeytan tərəfindən əsir tutulmuşdur. Məhz pis ruh insanların ruhuna hakimdir; hansılar üçün həyatda maddi məhsullar əsas stimuldur. Pyesdə Cavid tərəfindən qarşılanmayan ədalətsiz, qəddar, qanlı bir döyüş əks olunur.

Pyesin baş qəhrəmanı Arif işğal müharibələrini, insanların qəddarlığını, cinayət və xəyanət problemlərini qəlbinə yaxın tutur. "Dünya müharibə içində olduğu üçün günahkar kimdir?", "insanların çətinliklər içində olduğu üçün kim günahkardır?", "insanların niyə öz maraqları olan ehtiraslar var?" kimi ağrılı suallara cavab verməkdən gücsüz olan və müharibə dövründə evini və qardaşını itirən Arif, "sivilizasiyalı" dünyanın vəhşiliyindən qaçmaq istəyir və xilas olmaq üçün hamıdan uzaqlaşır. Ancaq bu ona kömək etmir. Arif "niyə Tanrı sakitcə insanların çətinliklərinə baxır?" sualından xilas ola bilmir. O. görür ki, dünyada güclü olanın hakimiyyətinə üstünlük verilir, amma sevgi, vicdan və mərhəmət kimi əxlaq prinsiplərinin heç bir gücə malik olmadığına inanmır.

Pyesdə baş verən hadisələrin məntiqindən nəticə çıxarmaq olar ki, insanın özü, Satana insanın uğursuzluğuna görə günahkar deyil. İnsani və sülhü sevən Arif, atasının qətlindən intiqam alan birinə ürək verməyi qərara alan Rəna adlı qıza aşiq olur. Pyes boyunca o, cinayətkar olur: həyat yoldaşı Xavəri boğur və qardaşı Vasifi öldürür və beləliklə, İblis, yəni pislik, insanın özündə yuva qurma ideyasını təsdiq edir. Əsərin ideyası, dünyadakı bir çox ihanət, cinayət və xəyanət varsa, səhv pis insan təbiəti və onun şeytan təbiəti ilə bağlıdır. Pyes bu sözlər ilə bitir:

İblis nədir? Cümlə xəyanətlərə bais…
Ya hər kəsə xain olan insan nədir? İblis!…

Hüseyn Cavid

Beləliklə, qaranlıq fəlsəfəyə müraciət edilərək, insanın məhv edilməz Şeytan təbiəti haqqında söhbət, həyatın ədalətsizliyinə qarşı romantik üsyanı bitir.

Tamaşaların tarixi

 

İblis rolunu ilk dəfə Abbas Mirzə Şərifzadə oynamışdır

 

1922-ci il mayın 26-da səhnələşdirilən tamaşanın afişası. İsmayıl Hidayətzadə və Ağasadıq Gəraybəylinin şərəfinə həsr olunmuşdur. Azərbaycan Dram Teatrı

Tamaşa ilk dəfə 1920-ci il dekabrın 21-də Azərbaycan Dövlət Teatrında səhnələşdirilib. "İblis" səhnələşdirilən ilk Azərbaycan poetik dramdır. "İblis"-in ilk səhnələşməsi Azərbaycanın teatr həyatı üçün böyük hadisə idi. Teatr rəngli romantik tamaşa yaratmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etmişdir. Kiçik texniki imkanların olmasına baxmayaraq, teatr realistik müharibə səhnələrini, yanğını, personajların effektiv qeyb və mövcud olmağını yarada bilmişdir. Xüsusi ilə, son aktda ziyafət səhnəsi diqqət çəkirdi.

İblis rolunu Abbas Mirzə Şərifzadə oynamışdır. Tənqidçilər qeyd edirdilər ki, Şərifzadənin yaratdığı obraz, "Avropalı" Mefistofelə bənzəmirdi. Eyni zamanda, aktyor Şərq folkloruna xas olan şeytanın (adətən onu bir göz kor idi) görünüşünü əks etdirməmişdir. Şərifzadə tərəfindən yaradılan İblis, ciddi, görkəmli, qüdrətli, pisliyi və qisası simalaşdırırdı, ətrafına qorxu və qarışıqlıq yayırdı, acınacaqlı və istehzalı idi. Pyes boyu İblis insan formasını qəbul edəndə, aktyor ətrafdakı adamlarda simpatiya yaradan təcrübəli, fəlsəfi düşüncələrə meylli olan, insani qocanı oynayırdı. Qeyd olunur ki, "teatrdakı çox mürəkkəb fəlsəfi problemləri ortaya qoyan romantik şövq" "tamaşaçıların isti simpatiyasını" qazanmışdır. 1920-ci ilin dekabrında dramanın premyerası Daşkənddə Özbəkistan dövlət truppası tərəfindən Azərbaycan dilində səhnələşdirilmişdir.

İkinci dəfə tamaşa 1921-ci ildə Azərbaycan Dövlət Teatrında eyni cür olaraq nümayiş etdirilmişdir. Daha sonra tamaşa rejissorlar Aleksandr İvanov (1922-ci ildə) və Aleksandr Tuqanov (1926-cı ildə) tərəfindən Dadaş Bünyadzadə adına eyni Dövlət Türk (Azərbaycan) Teatrının səhnəsində nümayiş etdirilmişdir. Teatr mütəxəssisi İlham Rəhimli qeyd edir ki, bu istehsalların müsbət və mənfi cəhətləri var idi. Eyni zamanda tamaşa Tiflis, Batumi, Naxçıvan və digər şəhərlərdə nümayiş etdirilmişdir.

Sovet rejiminin ilk illərində, tamaşa özbək dilinə tərcümə olunmuşdur. 1923-cü ildə tamaşa özbək dilində səhnəyə qoyulmuşdur. 1923-cü il noyabrın 24-də Daşkəndin "Kommunist" qəzeti yazırdı:

"İblis" — bu əsər səhnədə təsadüfi bir hadisə deyil, bu ağıllarda inqilabın ilk təzahürlərindən biridir və bu mənada ədəbiyyatda böyük bir addımdır. Bu yeni əsərdir, hansı ki, çürük binaları dağıdaraq, onların yerlərində güclü və sağlam həyat fəlsəfəsini ucaldır.

Qeyd olunur ki, tamaşa 1921-1924-cü illərdə Özbəkistanın tanınmış mədəniyyət xadimi - Həmzə Həkimzadə Niyazi səyləri ilə səhnələşdirilmişdir. Bu əsərin Özbəkistanda və digər Orta Asiya respublikalarında teatr sənətinin inkişafına təsiri də qeyd edilir. 1924-cü ildə tamaşa Daşkənddə də səhnələşdirilmişdir.

Müəllifin həyatı boyu son dram istehsalı 1925-ci ildə baş vermişdir.

1983-cü ildə Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyinə hazırlaşanda Azərbaycan Dram Teatrı repertuarında "İblis" faciəsini də daxil etmişdir. Tamaşa Mehdi Məmmədova həvalə olunmuşdur. Mehdi Məmmədovun səhnələşdirdiyi "İblis", fəlsəfi-psixoloji dərinliyə sahib idi. Tamaşa "monumentalizm və modernizmin sintezi tərzında" həyata keçirilmişdir. O dövrdə beynəlxalq səviyyədə mürəkkəb siyasi münasibətlər faciənin mövzusuna təsir göstərmişdir, buna görə də tamaşa "orijinal, təzə və kompozisiya ilə möhtəşəm, görkəmli" alınmışdır. Qeyd olunur ki, Cavidin poetikası yaxşı və pis, insanlıq və iblisin başlanğıcı arasındakı sonsuz mübarizənin ötürülməsi üçün bir vasitədir. İblisin başlanğıcı atom və hidrogen müharibəsinin müasir təhlükəsi ilə ifadə edilmişdir. Orkestrin ağac-pirinç və pirinç alətlərindən fərqlənən, tremolo simləri və ostinat ritm timpani əsasında, Aydın Əzimovun "zəhmli" musiqi əsərləri qorxunc bir təhlükə qarşısında bəşəriyyətin panik durumunu yaratmışdır.

Əsərin təhlili

 

Pyesin müəllifi Hüseyn Cavid

İblisin monoloqu

İblis!.. O böyük ad nə qədər calibi-heyrət!
Hər ölkədə, hər dildə anılmaqda o şöhrət.
Hər qülbədə, kaşanədə, viranədə İblis!
Hər Kəbədə, bütxanədə, meyxanədə İblis!
Hər kəs bəni dinlər, fəqət eylər yenə nifrət,
Hər kəs bana aciz qul ikən, bəslər ədavət.
Lakin bəni təhqir edən, ey əbləhü miskin!
Olduqca müsəllət sana, bil, nəfsi-ləimin,
Pəncəmdə dəmadəm əzilib qıvrılacaqsın,
Daim ayaq altında sönüb məhv olacaqsın.
Bənsiz də, əmin ol, sizə rəhbərlik edən var:
Qan püskürən, atəş savuran kinli krallar,
Şahlar, ulu xaqanlar, o çılğın dərəbəklər,
Altın və qadın düşgünü divanə bəbəklər.
Bin hiylə quran tilki siyasilər, o hər an
Məzhəb çıqaran, yol ayıran xadimi-ədyan;
Onlarda bütün fitnəvü şər, zülmü xəyanət,
Onlar duruyorkən bəni təhqirə nə hacət?!
Onlar, əvət onlar sizi çignətməyə kafi,
Kafi, sizi qəhr etməyə, məhv etməyə kafi…
Bən tərk edərim sizləri əlan nəmə lazim!
Hiçdən gələrək, hiçliyə olmaqdayım azim.
İblis nədir?
— Cümlə xəyanətlərə bais…
Ya hər kəsə xain olan insan nədir?

— İblis...

Hüseyn Cavid

Sovet tənqidçiləri Hüseyn Cavidin dramda "dağıdıcı müharibələrə və ruhlandırıcılarına qarşı çıxır, pisliyə qarşı müqavimətin çürük fəlsəfəsini ortaya qoyur" və "kapitalist dünyada insanlarım yaxşı bir başlanğıc qazanmağına ürəksiz ümid etdiyini" qeyd edirlər. Dram Götenin "Faust" əsərinin maddi təsiri altında yazıldığı ehtimal olunur, ədəbi tənqidçi Əli Nazim isə əsərin "Faust"un bir imitasiyası olduğunu qeyd edir. Dramın nəşr olunmasından sonra Cavid Puşkinlə müqayisə olunurdu. 1937-ci ildə istintaqı zamanı bu şöhrətə yanlış bir xarakter üzərində əsaslanırdı; Bəkir Çobanzadənin işində qeyd olunurdu ki, Əli Nazim Hüseyn Cavidi "Sovet Şərqində yeganə qeyri-adi istedad" sayırdı.

Ədəbiyyat tənqidçisi Məmməd Arif qeyd edir ki, dramda imperializmin anti-insan təbiətinə qarşı güclü şəkildə tənqid olunurdu. Şair və publisist Mikayıl Rzaquluzadə qeyd edir ki, İblisin obrazında, "pis ruh" insan xəyanətinin və cinayətlərinin ifşa edilməsi yazarın humanist fikirlərini əks etdirirdi. Hüseyn Cavidin əsərində "bütün insanlara qarşı baş verən fəlakətlərin mənbəyi şeytandır" deyilən inancı inkar edir. O, qeyd edirdi ki, bütün bədbəxtlik insan xəsisliyindən, "amansız krallardan", "hər hansı bir ölkənin əmirlər, çarlar, şahlar və bəylərdən", "fərqli inancların qullarından" gəlir. Rzaquluzadənin sözlərinə görə, bu bölmədə İblisin monoloqu bu fikri daha parlaq ifadə edir.

Rzaquluzadə qeyd edir ki, yazıçının bəzi pan-türkist simpatiyası da pyesdə yer alıb. Ədəbi tənqidçi Əli Nazim "İblis"in Kemalist hərəkatın zirvəsində yazıldığına diqqət çəkərək, Cavidin rasionalizm və subyektivizm, sosial idealizm və mistisizmin özünəməxsus birləşməsinə keçidini qeyd edir.

Əli Nazim qeyd edir ki, dramanın qəhrəmanları, Arif, Vasif və İblis — Cavid yaradıcılığının vahid bir görünüşün fərqli dəyişiklikləridir. Qeyd olunur ki, bu obraz "hərbi və inqilabçı dövrün türk burjua intellekti, ruhda dualistdir", bütün sosial-psixoloji mənbəyini və Cavid qrupunun ziyalılarının ideoloji və siyasi mahiyyətini təcəssüm etdirir. Nazim qeyd edir ki, Cavid pyesdə "bir tərəfdən İblisin maskasında və digər tərəfdən Arif şəklində çıxış edir".

Ədəbiyyatşünas Həmid Araslı qeyd edir ki, bu faciənin təsviri üsulları və vasitələrində əhəmiyyətli dərəcədə türk şairi Tofiq Fikrətin təsirlənib və "İblis" pyesi, "Şeyx Sənan" ilə birlikdə, Azərbaycan dramının tarixində yeni bir səhnə açmışdır.

Filoloq Məsud Əlioğlu qeyd edir ki, faciənin mərkəzində duran və bütün hadisələrə qatılan İblis, simvolik obrazdır və bütün çirkin və təmkinli ehtirasların mənbəyinin şəxsin özü olduğunu sübut etməyə çalışır. Əlioğlunun fikrincə, faciənin digər aparıcı xarakteri olan Arif — ağıl və vicdanın simvoludur. Əsərin ikincil qəhrəmanları da simvolik obrazları təsvir edir. Məsələn, Rəna — gözəllik və qürur birliyini, Şeyx İxtiyar - günahsızlıq və səbir, İbn Emin - xəyanət, Xavər - təvazökarlıq və təqsirsizlik, Elxan - qəhrəmanlıq və dürüstlüyü təmsil edir.

Bu faciəni Əmin ər-Reyhaninin "Şeytan məktubu" ilə müqayisə etməklə, filoloq Afsana Məmmədova qeyd edir ki, təsadüfi deyil ki, hər iki əsərdə baş verən hadisələri təsvir edərkən, yazıçılar simvolizmə müraciət ediblər. Onun köməyi ilə yazıçılar dünya-insan-cəmiyyət trilogiyası kontekstində görünən ütopik təəssüratı, hümanizmin, həqiqətin, ədalətin və azadlığın real fikirlərini çatdırırlar.

Filoloq Ellada Gərayzadənin sözlərinə görə, əsərdə yaxşı və pis güc qüvvələrinin müxalifəti qeyri-adi şəkildə təmsil olunur və bu da əsasən İblis və Arifin obrazlarında özünü göstərir. Arif öz mənəvi təmizliyini qoruyaraq, şəxsi problemlərinin yerinə bəşəriyyətin problemlərindən narahatlıq keçirir. O, müharibənin gətirdikləri fəlakətləri görüb, İblisə meydan oxuyur və bununla onun qəzəbinə səbəb olur. Gərayzadə qeyd edir ki, Arifin mövqeyi İblisin ümumdünya mənəvi prinsiplərini məhv etmək planlarına zidddir, hansı ki, onu qula çevirmək üçün məqsəd qoyub, Arifi pislik qüvvələrinin əsas hədəfi edir.

Müasir sənət prosesində estetik idealın problemlərini nəzərə alaraq, filosof Rəfiq Cəfərova qeyd edir ki, Hüseyn Cavidin "İblis" dramı estetik düşüncəyə yeni fikirlər gətirdi. Yaradılan uydurma dünyada, müəllif bir tərəfdən müharibə ideyasını ortaya qoyur, digər tərəfdən isə obrazları ilə ümumi spekulativ sevgi fikri əsasında bir nəslin faciəsini, köhnəlmiş dini dəyərlər haqqında, həmçinin qəhrəmanların düşdüyü, yeni şəraitdə olan acınacaqlı, bəzən komik mövqeyini nümayiş etdirir.

Ekranlaşdırılma

2007-ci ildə yazıçı Anarın yazdığı, Ramiz Həsənoğlunun çəkdiyi Cavid ömrü bədii filmi ekranlaşıb. Film Hüseyn Cavidin (Rasim Balayev oynayır) keşməkeşli həyatının son dövrləri əks etdirilir. Məmməd Səfanın oynadığı İblis rolu isə filmin mənfi qəhrəmanına çevrilir. Rejissorun planına görə, dünya şəriətinin fəlakət simvolu kimi İblis bir aktyor tərəfindən ifa olunmalı idi. Lakin müəllifin pisliyin çoxluğuna dair düşüncələrinə əsaslanaraq, İblis mistik şeytan, cinayətkar, NKVD tədqiqatçısı və kahin şəklində təqdim olunur. Ətrafına ölüm yayan İblis filmdə, ölümsüz olaraq qalır.

Filmdə Cavidin həyatına necə pisliyin daxil olması, onu iradəsinə tabe etməsi və onu itaətkar bir vasitə etməsi nümayiş olunur. Ancaq filmdə göstərilir ki, nə həbs, nə qohumlarından ayrılıq, hətta ölüm Cavidin iradəsini qıra bilmir. İlk olaraq Cavid tərəfindən "İblis" pyesi üzərində əsaslanan bir film çəkmək planlaşdırılırdı. Ssenari yazmağa hazırlıq zamanı Anar Cavidin bütün pyeslərini oxuyaraq, "İblis" pyesini kinoya çevirmək mümkün olmadığı qənaətinə gəlir. Anar qeyd edir ki, pyesin şərti-simvolik forması "balet janrında və ya hətta rok operasında, lakin film şəklində mümkün olmadığını" qeyd edir. Bu baxımdan, filmdə əbədi pisliyin ideyasına əsaslanaraq, Cavidin taleyi göstərilir. Anar qeyd edir ki, bundan əlavə, filmdə İosif Stalin, Adolf Hitler, Mircəfər Bağırov kimi şəxslərin obrazları "bu ideyanın universallığını təcəssüm etdirir".

İstinadlar

1. Очерк истории азербайджанской советской литературы / Под ред. Ж. С. Кедрина, Г. Бабаева. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1963. — С. 42. — 570 с.
2. Гусейн Джавид / Джафаров М. Дж. // Гоголь — Дебит. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 7).
3. Ашнин Ф. Д., Алпатов В. М., Насилов Д. М.. Репрессированная тюркология. — М.: Восточная литература РАН, 2002. — С. 144. — 294 с.
4. Рзакулизаде М. М. «Азербайджанская литература» / Под ред. Г. И. Ломидзе, Л. И. Тимофеева. — М.: «Наука», 1970. — Т. 1. — С. 202-203.
5. "Hüseyn Cavidin "İblis" faciəsinin tədrisində yeni təlim texnologiyalarının tətbiqi". www.anl.az. www.anl.az. İstifadə tarixi: 2 fevral 2019.
6. История советского драматического театра / Под ред. А. Анастасьева. Редакционная коллегия: А. Анастасьев, Б. Гиззат, Г. Гоян, Д. Джанелидзе, Д. Джафаров, А. Зарян, М. Иосипенко, О. Кайдалова, Ю. Калашников, К. Кундзинь, Б. Нефед, Н. Нурджанов, Е. Полякова, К. Рудницкий, А. Рыбник, М. Строева. Отв. редактор тома К. Рудницкий. — М.: Наука, 1966. — Т. 1. — С. 281.
7. Джафаров, Д. А. Азербайджанский драматический театр. Театр им. Азизбекова. 1873—1941. — Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1962. — С. 178. — 425 с.
8. "2". Һүсејн Ҹавид. Әсәрләри. 1982. 394. (#accessdate_missing_url)
9. Hüseyn Cavid. Əsərləri. — Баку: Lider, 2005. — Т. 3. — 304 с. — ISBN 9952-417-27-4.
10. Hüseyn Cavid. Topal Teymur. İblis. Əsərlər. — Баку: Atilla, 2001. — 162 с.
11. Джавид // Малая советская энциклопедия / Под ред. Н. Л. Мещерякова. — Советская энциклопедия, 1931. — Т. 2. — С. 842.
12. Джафаров Д. А. Театр народов Закавказья // Азербайджанский театр / Под ред. А. Анастасьева.. — История советского драматического театра: Наука, 1967. — Т. 3 (1926-1932). — С. 330.
13. Агаев Н. Воплощенный в камне // Азербайджанские известия : газета. — 7 сентября 2013. — С. 3.
14. Джафаров, Д. А. Сочинения. Драматургия и театр. — Баку: Азербайджанское государственное издательство, 1969. — Т. 1. — 522 с.
15. Керимова Н. Очерки по истории театральной музыки Азербайджана 1980-85 гг.. — журнал «Harmony».
16. Шарифзаде Аббас Мирза // Большая советская энциклопедия (издание 3-е). — 1978. — Т. 29.
17. Ахмедов С. Амир Тимур в истории и культуре Азербайджана. — газета «Эхо», 21 Апреля 2009. — № 68.
18. Һүсејн Ҹавид. Драм əсәрләри / Составитель Туран Джавид., под ред. проф. Музаффар Шукюр. — Баку: Азербайджанское государственное издательство, 1975. — С. 544.
19. Арзуманлы В., Гассиев И.. Азербайджанская Республика и формирование тюркской интеллигенции в странах Центральной Азии и Северного Кавказа. 1920-1937 годы. — Баку: Гартал, 2000. — С. 40. — 125 с.
20. Алиев С. Литературные связи и узбекская драматургия: первая треть XX века. — Ташкент: Фан, 1975. — 153 с.
21. Джафаров Д. А. Азербайджанский драматический театр. Театр им. Азизбекова. 1873—1941. — Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1962. — С. 172. — 425 с.
22. Поэты Азербайджана / Под ред. А. Н. Болдырева, А П. Векилова. Примечания А П. Векилова. — 2. — Библиотека поэта. Большая серия.: Советский писатель, 1962. — Т. 1. — С. 399. — 421 с.
23. Назим А. Азербайджанская литература. — «Печать и революция»: Kraus Reprint, 1929. — Т. 19. — С. 104.
24. Назим А. Джавид, Гусейн // Литературная энциклопедия. — 1930. — Т. III.
25. Джавид / Под ред. П. И. Лебедева-Полянского. — Литературная энциклопедия: Издательство Коммунистической академии, 1930. — Т. 3. — С. 233
26. Араслы Г. М. Тевфик Фикрет и азербайджанская литература. — Actes du Premier congrès international des études balkaniques et sud-est europeennes: Littérature, ethnographie, folklore: Академия наук Болгарии, 1971. — Т. 7. — С. 302.
27. Алиоглу М. Романтизм Гусейна Джавида / Под ред. Яшара Гараева. — Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1975. — С. 145. — 216 с.
28. Əfsanə Məmmədova. İblis obrazı bəşəriyyətin həqiqət və utopik axtarışları konteksində. — Türk Dünyasını İşıqlandıranlar: M.Akif Ersoy, Hüseyn Cavid. Beynəlxalq Konfrans.: Qafqaz Universiteti, 2013. — С. 79.
29. Ellada Gərayzadə. Həyat – Mübarizədir (H.Cavidin yaradıcılığında xeyir və şər problemi). — Türk Dünyasını İşıqlandıranlar: M.Akif Ersoy, Hüseyn Cavid. Beynəlxalq Konfrans.: Qafqaz Universiteti, 2013. — С. 88.
30. Рахиля Джафарова. Проблема эстетического идеала в современном художественном процессе. — Тамбов: Грамота, 2012 №4 ч.2. — С. 70
31. "Вечности заложник…". www.anl.az. www.anl.az. İstifadə tarixi: 2 fevral 2019.

Xarici keçidlər

• H.Cavid dramaturgiyasında İnsan, İblis, Tanrı