Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Üçoxlar (türkm. üçok) — orta əsrlərdə mövcud olmuş oğuz-türkmən tayfalarının ittifaqı. Türk mifologiyasında “yer tayfalarını” (türk. yersel boylar) və ya yer boylarını (türk. arzi kavimler) ifadə etmək üçün üçoxlar anlayışından istifadə edilmişdir. Bunlar Oğuz xanın birinci (yerdən çıxan) arvadından olan üç oğlu və onların nəslindən olan tayfalardırlar. Bunlar 24 tayfadan ibarət olan Oğuz türklərinin 12 tayfasını təşkil edirlər.
XIX əsrdə üçox tayfalarının ittifaqına türkmən tayfası olan Yomutların arasında rast gəlinmişdir.
Elxanilər dövlətinin məşhur dövlət xadimi və tarixçisi olan Rəşidəddin yazdığı “Cəmi ət-Təvarix” adlı geniş tarix kitabında bu etnonimin mənşəyi ilə bağlı aşağıdakı variantı vermişdir: Oğuz xanın altı oğlu ova getmiş və burada onlar qızıl yay və üç qızıl ox taparaq atalarına gətirmişdirlər. Oğuz xan yayı üç böyük oğluna verir ki, bunu öz aralarında bölüşdürsünlər və onları "Bozox" adlandırır, oxları isə kiçik oğlanları arasında bölüşdürür və onlara "Üçox" adını verir.
Məşhur rus və sovet tarixçisi və şərqşünası olan, akademik V.V.Bartold etnonim üçün “üç oxdan olanlar” kimi oxşar bir məna vermişdir.
Üçox qəbilələri
Onlar Gümüş oxların sahibidirlər. Onlar 24 oğuz tayfasından 12 tayfanı təşkil edirlər. Onlar yerlə əlaqədar olan elementləri simvolizə edirlər. Sözün mənası üç oxu olanlar deməkdir. Ox sözü bir çox mənbələrdə tayfa (boy) mənasında istifadə edilmişdir, Onox, Bozox, Üçox. “Oğuz” və “Oğur” sözləri də oxşar mənalarda işlədilir. On Oğur, Beş Oğur, Şar Oğur, Doqquz Oğuz... Üçoxlara “Daxili Oğuz” və ya İç Oğuz da deyilmiş və onlar sol qolu təşkil etmişdirlər.
Kök Alp/Göy Xan
Onun simvolu Şunqardır. Oğulları:
- a) Bayan: Həmişə nemətlə, bərəkətlə dolu olan yer deməkdir. Ağqoyunlular sülaləsi, İzmirdən Gəncəyə qədər olan ərazidəki Bayandur adlı yerlər bu tayfanın adından yaranmışdır.
- b) Beçenek/Peçenek: Yaxşı döyüşçü deməkdir. Qara dənizin şimalı və Balkanlara miqrasiya etmiş, 1071-ci ildə baş vermiş Malazgird və 1176-cı ildə baş vermiş Miryakefalon meydan döyüşlərində Bizansın tərəfindən ayrılaraq Səlcuqların tərəfinə keçmiş peçeneqlər, Ankara, Çuxurova və Hələb ərazilərindəki türkmən oymaqlarından olan peçeneqlər bu qəbilədəndirlər.
- c) Çavuldur/Çavundur: Məşhur, şərəfli, çevik deməkdir. Türkmənistanda Manqışlaq çavuldurları, Çorum ətrafındakı Çavuldur və Anadolu torpaqlarındakı çavdar türkmən boyları, Ərzurum və ətraf ərazilərdəki Çavundur adlı kəndlər bu tayfanın adından götürülmüşdür.
- d) Çəpni: Düşmənlə gördüyü yerdə döyüşən, müharibə aparan, sürətli bir formada onu məhv edən deməkdir. Rizə ilə Sinop arasındakı ərazidə yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış dəmirçi çepnilər, Kırşəhər, Manisa, Balıkəsir ətrafında, həmçinin də Qars və Van regionları ərazilərində isə türkmən oymağından olan çəpnilər yaşayırlar.
Tağ Alp/Dağ Xan
Onun simvolu üç quşdur. Oğulları
- a) Salur: Harada olarsa, qılınc və çomağı ilə iş görən deməkdir. Qars və Ərzurum hakimləri, Salur Qazan Xan sülaləsi, Sivas və Kayse hakimi, həmçinin də alim və şair olan Qazi Bürhanəddin və onun yaratmış olduğu dövlətin nümayəndələri, Fars Atabəyləri, Salqurlular və Xorasandakı Təkə Yomut və Sarık adlı türkmənlərin əksəriyyəti bu qəbilədəndirlər.
- b) Eymür/İmir: Çox yaxşı və zəngin olan deməkdir. Ağqoyunlular, Zülqədirli və Hələb türkmənləri arasında olan Eymürlü/İmirli oymaqları, Gürcüstan ilə Çıldırdakı bəzi tərəkəmə tayfaları (oymaq) bu tayfadandır (boy)
- c) Alayuntlu/Alayundlu: Alaca atlı, yaxşı heyvanları olan deməkdir. Yonca sözü bu tayfanın xatirəsindən qalmışdır.
- d) Yürəgir/Ürəgir: Həmişə yaxşı işlər görən, nizam-intizam yaradan, yaradıcı deməkdir. Orta Toros və Çukurova ərazisində yaşayan Üçoxlu türkmənlərinin əksəriyyəti, eləcə də Anadoludakı Ramazanoğulları bu tayfadandır.
Tengiz Alp/Dəniz Xan
Onun simvolu tetraçalandır. Oğulları:
- a) Iğdır: İgidlik, böyüklük deməkdir. Özündən sonra Anadolu ərazisində yüzlərlə yer adı qoyub-getmiş Iğdırlar, həmçinin İranda da böyük Qaşqay eli daxilində İğdır/Iğdır adları qoymuşdular.
- b) Begdüz/Büğdüz: Hamıya təvazökarlıq göstərən və hər kəsə xidmət edən deməkdir. Məhəmmədin (622-623-cü illər arasında Mədinəyə getmişdir) yanına elçi getmiş Begdüz Əmən nəslinin nümayəndəsi və Yenikənd yabqularından olan Şahməlikin atabəyi Quzulu, Hələb türkmənlərindən olan Begdüzlər bu tayfadandırlar.
- c) Yıva/İva: Dərəcəsi hamıdan üstün olan deməkdir. Böyük Səlcuqlu sultanı olan I Məlikşahın (1072-1092) zamanında Suriya və Fələstini tutmuş Atsız bəy, XII əsrdə Həmədanın qərbindəki Cəbəl ərazisinin hökmdarları olmuş Bərçəmoğulları bəyliyi, Hələb ətrafında səlibçilərə qalib gəlmiş Yaruk bəy, Cənubi Azərbaycanda Qacar tayfa ittifaqının Yıva tayfası bu tayfadandır. Ankarada məşhur olan Yıva yemişi bu tayfanın yaşadığı və onların adını daşıyan kəndlərdə bitir.
- d) Qınıq: Hər yerdə hörmətli, möhtərəm deməkdir. Böyük Səlcuqlu və Anadolu Səlcuqlu dövlətlərinin əsasını qoymuş tayfalar, Mərkəzi Toros ərazisində yerləşən Üçox türkmənləri, Hələb, Ankara və Aydında yaşayan Qınıq oymaqları bu tayfadandır.
İstinadlar
- С. Атаныязов. "Словарь туркменских этнонимов". Google Books. Ашхабад, Ылым. 1988. 2020-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-26.
- П. М. Мелиоранский. "Памятник в честь Куль-Тегина". 1898.
- В. В. Бартольд. "Сочинения. Том 2. Часть 1 (Общие работы по истории Средней Азии, Кавказа и Восточной Европы)".
Ədəbiyyat
- E. G. Ambros, P. A. Andrews, Ç. Balım, L. Bazin, J. Cler, P. B. Golden, A. Gökalp, B. Flemming, G. Hazai, A. T. Karamustafa, S. Kleinmichel, P. Zieme, E. J. Zürcher; Artikel Turks, Encyclopaedia of Islam, Digital Edition, The Tribal History Of The Central Asian Turks
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ucoxlar turkm ucok orta esrlerde movcud olmus oguz turkmen tayfalarinin ittifaqi Turk mifologiyasinda yer tayfalarini turk yersel boylar ve ya yer boylarini turk arzi kavimler ifade etmek ucun ucoxlar anlayisindan istifade edilmisdir Bunlar Oguz xanin birinci yerden cixan arvadindan olan uc oglu ve onlarin neslinden olan tayfalardirlar Bunlar 24 tayfadan ibaret olan Oguz turklerinin 12 tayfasini teskil edirler XIX esrde ucox tayfalarinin ittifaqina turkmen tayfasi olan Yomutlarin arasinda rast gelinmisdir Elxaniler dovletinin meshur dovlet xadimi ve tarixcisi olan Resideddin yazdigi Cemi et Tevarix adli genis tarix kitabinda bu etnonimin menseyi ile bagli asagidaki varianti vermisdir Oguz xanin alti oglu ova getmis ve burada onlar qizil yay ve uc qizil ox taparaq atalarina getirmisdirler Oguz xan yayi uc boyuk ogluna verir ki bunu oz aralarinda bolusdursunler ve onlari Bozox adlandirir oxlari ise kicik oglanlari arasinda bolusdurur ve onlara Ucox adini verir Meshur rus ve sovet tarixcisi ve serqsunasi olan akademik V V Bartold etnonim ucun uc oxdan olanlar kimi oxsar bir mena vermisdir Ucox qebileleriOnlar Gumus oxlarin sahibidirler Onlar 24 oguz tayfasindan 12 tayfani teskil edirler Onlar yerle elaqedar olan elementleri simvolize edirler Sozun menasi uc oxu olanlar demekdir Ox sozu bir cox menbelerde tayfa boy menasinda istifade edilmisdir Onox Bozox Ucox Oguz ve Ogur sozleri de oxsar menalarda isledilir On Ogur Bes Ogur Sar Ogur Doqquz Oguz Ucoxlara Daxili Oguz ve ya Ic Oguz da deyilmis ve onlar sol qolu teskil etmisdirler Kok Alp Goy Xan Onun simvolu Sunqardir Ogullari a Bayan Hemise nemetle bereketle dolu olan yer demekdir Agqoyunlular sulalesi Izmirden Genceye qeder olan erazideki Bayandur adli yerler bu tayfanin adindan yaranmisdir b Becenek Pecenek Yaxsi doyuscu demekdir Qara denizin simali ve Balkanlara miqrasiya etmis 1071 ci ilde bas vermis Malazgird ve 1176 ci ilde bas vermis Miryakefalon meydan doyuslerinde Bizansin terefinden ayrilaraq Selcuqlarin terefine kecmis peceneqler Ankara Cuxurova ve Heleb erazilerindeki turkmen oymaqlarindan olan peceneqler bu qebiledendirler c Cavuldur Cavundur Meshur serefli cevik demekdir Turkmenistanda Manqislaq cavuldurlari Corum etrafindaki Cavuldur ve Anadolu torpaqlarindaki cavdar turkmen boylari Erzurum ve etraf erazilerdeki Cavundur adli kendler bu tayfanin adindan goturulmusdur d Cepni Dusmenle gorduyu yerde doyusen muharibe aparan suretli bir formada onu mehv eden demekdir Rize ile Sinop arasindaki erazide yuksek seviyyede ixtisaslasmis demirci cepniler Kirseher Manisa Balikesir etrafinda hemcinin de Qars ve Van regionlari erazilerinde ise turkmen oymagindan olan cepniler yasayirlar Tag Alp Dag Xan Onun simvolu uc qusdur Ogullari a Salur Harada olarsa qilinc ve comagi ile is goren demekdir Qars ve Erzurum hakimleri Salur Qazan Xan sulalesi Sivas ve Kayse hakimi hemcinin de alim ve sair olan Qazi Burhaneddin ve onun yaratmis oldugu dovletin numayendeleri Fars Atabeyleri Salqurlular ve Xorasandaki Teke Yomut ve Sarik adli turkmenlerin ekseriyyeti bu qebiledendirler b Eymur Imir Cox yaxsi ve zengin olan demekdir Agqoyunlular Zulqedirli ve Heleb turkmenleri arasinda olan Eymurlu Imirli oymaqlari Gurcustan ile Cildirdaki bezi terekeme tayfalari oymaq bu tayfadandir boy c Alayuntlu Alayundlu Alaca atli yaxsi heyvanlari olan demekdir Yonca sozu bu tayfanin xatiresinden qalmisdir d Yuregir Uregir Hemise yaxsi isler goren nizam intizam yaradan yaradici demekdir Orta Toros ve Cukurova erazisinde yasayan Ucoxlu turkmenlerinin ekseriyyeti elece de Anadoludaki Ramazanogullari bu tayfadandir Tengiz Alp Deniz Xan Onun simvolu tetracalandir Ogullari a Igdir Igidlik boyukluk demekdir Ozunden sonra Anadolu erazisinde yuzlerle yer adi qoyub getmis Igdirlar hemcinin Iranda da boyuk Qasqay eli daxilinde Igdir Igdir adlari qoymusdular b Begduz Bugduz Hamiya tevazokarliq gosteren ve her kese xidmet eden demekdir Mehemmedin 622 623 cu iller arasinda Medineye getmisdir yanina elci getmis Begduz Emen neslinin numayendesi ve Yenikend yabqularindan olan Sahmelikin atabeyi Quzulu Heleb turkmenlerinden olan Begduzler bu tayfadandirlar c Yiva Iva Derecesi hamidan ustun olan demekdir Boyuk Selcuqlu sultani olan I Meliksahin 1072 1092 zamaninda Suriya ve Felestini tutmus Atsiz bey XII esrde Hemedanin qerbindeki Cebel erazisinin hokmdarlari olmus Bercemogullari beyliyi Heleb etrafinda selibcilere qalib gelmis Yaruk bey Cenubi Azerbaycanda Qacar tayfa ittifaqinin Yiva tayfasi bu tayfadandir Ankarada meshur olan Yiva yemisi bu tayfanin yasadigi ve onlarin adini dasiyan kendlerde bitir d Qiniq Her yerde hormetli mohterem demekdir Boyuk Selcuqlu ve Anadolu Selcuqlu dovletlerinin esasini qoymus tayfalar Merkezi Toros erazisinde yerlesen Ucox turkmenleri Heleb Ankara ve Aydinda yasayan Qiniq oymaqlari bu tayfadandir Istinadlar S Atanyyazov Slovar turkmenskih etnonimov Google Books Ashhabad Ylym 1988 2020 07 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 11 26 P M Melioranskij Pamyatnik v chest Kul Tegina 1898 V V Bartold Sochineniya Tom 2 Chast 1 Obshie raboty po istorii Srednej Azii Kavkaza i Vostochnoj Evropy Edebiyyat E G Ambros P A Andrews C Balim L Bazin J Cler P B Golden A Gokalp B Flemming G Hazai A T Karamustafa S Kleinmichel P Zieme E J Zurcher Artikel Turks Encyclopaedia of Islam Digital Edition The Tribal History Of The Central Asian Turks