Yemiş
Yemiş və ya Qovun (lat. Cucumis melo) — fəsiləsinin xiyar cinsinə aid biki növü.
| Yemiş | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Cucumis melo | |||||||||||||||||
| Elmi təsnifat | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Elmi adı | |||||||||||||||||
| Cucumis melo L. | |||||||||||||||||
Arealı
Sinonim
- Cucumis acidus Jacq.
- Cucumis agrestis (Naudin) Greb. [Invalid]
- Cucumis agrestis subsp. figari (Pangalo) Greb.
- Cucumis alba Nakai
- Cucumis alba var. flavescens Nakai
- Cucumis ambiguus Fenzl ex Hook.f. [Invalid]
- Cucumis arenarius Schumach. & Thonn.
- Cucumis aromaticus Royle
- Cucumis bardanus Fenzl ex Naudin [Invalid]
- Cucumis bisexualis A.M.Lu & G.C.Wang
- Cucumis callosus (Rottler) Cogn.
- Cucumis campechianus Kunth
- Cucumis cantalupensis Haberle ex M.Roem.
- Cucumis cantalupo Rchb.
- Cucumis chate Hasselq.
- Cucumis chate L.
- Cucumis chinensis (Pangalo) Pangalo
- Cucumis chito C.Morren
- Cucumis cicatrisatus Stocks
- Cucumis cognata Fenzl ex Hook.f. [Invalid]
- Cucumis conomon Thunb.
- Cucumis conomon var. koreana Nakai
- Cucumis conomon var. rugosa Nakai
- Cucumis cubensis Schrad.
- Cucumis cubensis var. costatus M.Roem.
- Cucumis deliciosus Salisb.
- Cucumis dudaim L.
- Cucumis eriocarpus Boiss. & Noë
- Cucumis erivanicus Steud. [Invalid]
- Cucumis flexuosus L.
- Cucumis flexuosus var. adzhur Pangalo
- Cucumis flexuosus var. curvatoalbus Pangalo
- Cucumis flexuosus var. curvatoaurantiacus Pangalo
- Cucumis flexuosus var. curvatoviridis Pangalo
- Cucumis flexuosus var. rectoalbus Pangalo
- Cucumis flexuosus var. rectoauranticus Pangalo
- Cucumis flexuosus var. rectoviridis Pangalo
- Cucumis flexuosus var. reflexus Ser.
- Cucumis flexuosus var. terra Pangalo
- Cucumis jamaicensis Bertero ex Spreng.
- Cucumis jucunda F.Muell.
- Cucumis laevigatus Chiov.
- Cucumis maculatus Willd.
- Cucumis melo var. acidulus Naudin
- Cucumis melo subsp. adana (Pangalo) Pangalo
- Cucumis melo var. adana (Pangalo) Pangalo
- Cucumis melo var. adress Pangalo
- Cucumis melo var. aegyptiacus (Alef.) Hassib
- Cucumis melo var. aestivales (Alef.) Filov
- Cucumis melo var. aethiopicus Naudin
- Cucumis melo f. agrestis (Naudin) W.J.de Wilde & Duyfjes
- Cucumis melo var. agrestis Naudin
- Cucumis melo subsp. agrestis (Naudin) Pangalo
- Cucumis melo var. albidus (Alef.) Makino
- Cucumis melo f. albidus (Alef.) Kitam.
- Cucumis melo var. alboviridis Pangalo
- Cucumis melo f. albus Makino
- Cucumis melo subsp. ameri (Pangalo) Pangalo
- Cucumis melo var. ameri Gabaev
- Cucumis melo var. ananas-i-chair-verte Hassib
- Cucumis melo var. anatolicus Naudin
- Cucumis melo var. arundel Hassib
- Cucumis melo var. atab Hassib
- Cucumis melo var. aurantiacus (Harz) Pangalo
- Cucumis melo var. autumnales Filov
- Cucumis melo var. azmirli Hassib
- Cucumis melo var. baqubensis Chakrav.
- Cucumis melo var. beida Hassib
- Cucumis melo var. bitariana (Sickenb.) Hassib
- Cucumis melo var. bitarianus (Sickenb.) Hassib
- Cucumis melo var. bos-valdy E.Suzuki
- Cucumis melo var. buharici Filov
- Cucumis melo var. bullock Hassib
- Cucumis melo var. burrells-gem Hassib
- Cucumis melo subsp. cantalupa (Pangalo) Pangalo
- Cucumis melo var. cantalupa (Pangalo) Gabaev
- Cucumis melo var. cantalupensis Naudin
- Cucumis melo var. cantalupo Ser.
- Cucumis melo var. cantonianus Naudin
- Cucumis melo var. casaba Pangalo
- Cucumis melo subsp. cassaba (Pangalo) Pangalo
- Cucumis melo subsp. chandalak (Gabaev) Pangalo
- Cucumis melo var. chandalak Gabaev
- Cucumis melo var. chandaliak Gabaiev
- Cucumis melo var. chandlkak (Pangalo) Filov
- Cucumis melo subsp. chate (Hasselq.) Hassib
- Cucumis melo var. chate (Hasselq.) Sageret
- Cucumis melo subsp. chinensis (Pangalo) Filov
- Cucumis melo subsp. chinensis (Pangalo) Pangalo
- Cucumis melo var. chinensis Pangalo
- Cucumis melo var. chito (C.Morren) Naudin
- Cucumis melo subsp. conomon (Thunb.) Greb.
- Cucumis melo var. conomon (Thunb.) Makino
- Cucumis melo var. cossonianus Naudin
- Cucumis melo var. cucurbitaceus Chakrav.
- Cucumis melo var. cultus Kurz
- Cucumis melo subsp. cultus (Kurz) Pangalo
- Cucumis melo f. depressus Chakrav.
- Cucumis melo f. dissectifolius Pangalo
- Cucumis melo var. dudaim (L.) Naudin
- Cucumis melo subsp. dudaim (L.) Greb.
- Cucumis melo f. dulcis Pangalo
- Cucumis melo var. dumeri Hassib
- Cucumis melo var. duripulposus Filov
- Cucumis melo var. elongata (Sickenb.) Hassib
- Cucumis melo var. elongatus (Sickenb.) Hassib
- Cucumis melo var. erythraeus Naudin
- Cucumis melo subsp. europaeus Filov
- Cucumis melo var. firany Hassib
- Cucumis melo var. flavus Makino
- Cucumis melo f. flavus (Makino) Kitam.
- Cucumis melo subsp. flexuosus (L.) Pangalo
- Cucumis melo var. flexuosus (L.) Naudin
- Cucumis melo var. fraiduni Chakrav.
- Cucumis melo var. fucharici E.Suzuki
- Cucumis melo var. gem-rocky Hassib
- Cucumis melo f. ginmakua Kitam.
- Cucumis melo var. golobcresdael E.Suzuki
- Cucumis melo var. gourbek Filov
- Cucumis melo var. gracilior Pangalo
- Cucumis melo f. grandifolius Pangalo
- Cucumis melo var. hafednafse Chakrav.
- Cucumis melo f. hamikua Kitam.
- Cucumis melo var. hasanbey Pangalo
- Cucumis melo var. hibernus Filov
- Cucumis melo var. hiemalis Filov
- Cucumis melo var. hime Makino
- Cucumis melo var. honey-dew Hassib
- Cucumis melo var. inodorus H.Jacq.
- Cucumis melo var. khadra Hassib
- Cucumis melo f. kikumelon Kitam.
- Cucumis melo var. kirukensis Chakrav.
- Cucumis melo f. longus Chakrav.
- Cucumis melo var. longus Chakrav.
- Cucumis melo var. macrocastanus Pangalo
- Cucumis melo var. macroleucus Pangalo
- Cucumis melo var. macropyrochrus Pangalo
- Cucumis melo var. maculatus Naudin
- Cucumis melo f. major Chakrav.
- Cucumis melo var. major Chakrav.
- Cucumis melo var. makuwa Makino
- Cucumis melo var. maltensis Ser.
- Cucumis melo var. mansouri Hassib
- Cucumis melo var. mehanawy Hassib
- Cucumis melo subsp. melo
- Cucumis melo var. melo
- Cucumis melo subsp. microcarpus (Alef.) Pangalo
- Cucumis melo var. microcarpus (Alef.) Pangalo
- Cucumis melo var. microcastanus Pangalo
- Cucumis melo var. microleucus Pangalo
- Cucumis melo var. micropyrochrus Pangalo
- Cucumis melo var. microspermus Nakai ex Kitam.
- Cucumis melo var. minimus Chakrav.
- Cucumis melo f. minor Chakrav.
- Cucumis melo var. minutissimus Naudin
- Cucumis melo var. momordica (Roxb.) Cogn.
- Cucumis melo var. momordica (Roxb.) Duthie & Fuller
- Cucumis melo var. monoclinus (Pangalo) Filov
- Cucumis melo var. oblongus Chakrav.
- Cucumis melo var. ovatus Chakrav.
- Cucumis melo var. persicodorus Seitz
- Cucumis melo var. praecantalupa Pangalo
- Cucumis melo var. praecox Filov
- Cucumis melo subsp. pubescens (Willd.) Hassib
- Cucumis melo var. pubescens (Willd.) Kurz
- Cucumis melo var. reticulatus Ser.
- Cucumis melo subsp. rigidus (Pangalo) Filov
- Cucumis melo var. rigidus (Pangalo) Pangalo
- Cucumis melo f. rotundatus Chakrav.
- Cucumis melo var. rotundus Chakrav.
- Cucumis melo f. rugosus Nakai ex Kitam.
- Cucumis melo var. rugosus Chakrav.
- Cucumis melo var. saccharinus H.Jacq.
- Cucumis melo var. saharunporensis Naudin
- Cucumis melo var. saidi Hassib
- Cucumis melo var. samarrensis Chakrav.
- Cucumis melo var. santawi Hassib
- Cucumis melo var. senani Hassib
- Cucumis melo var. shahd Hassib
- Cucumis melo var. shammam Saidi
- Cucumis melo var. shauki Chakrav.
- Cucumis melo var. shimmam Chakrav.
- Cucumis melo f. showamelon Kitam.
- Cucumis melo var. striata (Sickenb.) Hassib
- Cucumis melo var. striatus (Sickenb.) Hassib
- Cucumis melo var. suavis Chakrav.
- Cucumis melo var. tamago Makino
- Cucumis melo var. tarra Filov
- Cucumis melo var. texanus Naudin
- Cucumis melo var. tuzensis Chakrav.
- Cucumis melo var. utilissimus (Roxb.) Duthie & Fuller
- Cucumis melo var. vard Gabaev
- Cucumis melo f. variegatus Makino
- Cucumis melo var. variegatus (Makino) Pangalo
- Cucumis melo var. varigatus Chakrav.
- Cucumis melo var. vaughans-original-osage Hassib
- Cucumis melo var. virgatus Chakrav.
- Cucumis melo f. viridis (Alef.) Makino
- Cucumis melo var. viridis (Alef.) Pangalo
- Cucumis melo subsp. vulgaris (H.Jacq.) Pangalo
- Cucumis melo var. vulgaris H.Jacq.
- Cucumis melo var. zaami E.Suzuki
- Cucumis melo subsp. zard (Gabaev) Pangalo
- Cucumis melo var. zard Gabaev
- Cucumis melo var. zebrinoaurantiacus Pangalo
- Cucumis melo var. zebrinoluteus Pangalo
- Cucumis melo var. zhukovskyi Pangalo
- Cucumis melo var. zhukowskii (Pangalo) Filov
- Cucumis microcarpus (Alef.) Pangalo
- Cucumis microsperma Nakai
- Cucumis microsperma var. rugosa Nakai
- Cucumis microspermus Nakai
- Cucumis microspermus var. koreanus Nakai
- Cucumis microspermus var. rugosus Nakai
- Cucumis momordica Roxb.
- Cucumis moschatus Gray
- Cucumis odoratissimus Moench
- Cucumis odoratissimus W.M.Carp. & Riddell
- Cucumis officinarum-melo Crantz
- Cucumis orientalis Kudr.
- Cucumis pancherianus Naudin
- Cucumis pedatifidus Schrad.
- Cucumis persicodorus Seitz
- Cucumis persicus (Sarg.) M.Roem.
- Cucumis pictus Jacq.
- Cucumis princeps Wender.
- Cucumis pseudocolocynthis Wender.
- Cucumis pseudocolocynthis Royle
- Cucumis pubescens Willd.
- Cucumis pyriformis Roxb. ex Wight & Arn. [Invalid]
- Cucumis reflexus Zeyh. ex Ser. [Invalid]
- Cucumis reginae Schrad.
- Cucumis schraderianus M.Roem.
- Cucumis serotinus Haberle ex Seitz
- Cucumis trigonus Roxb.
- Cucumis turbinatus Roxb.
- Cucumis umbilicatus Salisb.
- Cucumis utilissimus Roxb.
- Cucumis villosus Boiss. & Noë [Invalid]
- Cucurbita aspera Sol. ex G.Forst. [Invalid]
- Ecballium lambertianum M.Roem.
- Melo adana (Pangalo) Pangalo
- Melo adzhur Pangalo
- Melo agrestis (Naudin) Pangalo
- Melo × ambiguua Pangalo
- Melo ameri Pangalo
- Melo cantalupensis (Naudin) Pangalo
- Melo cassaba Pangalo
- Melo chandalak Pangalo
- Melo chinensis Pangalo
- Melo conomon Pangalo
- Melo dudaim (L.) Sageret
- Melo figari Pangalo
- Melo flexuosus (L.) Pangalo
- Melo microcarpus (Alef.) Pangalo
- Melo monoclinus Pangalo
- Melo orientalis (Kudr.) Nabiev
- Melo persicus Sageret
- Melo sativus Sageret
- Melo vulgaris Moench ex Cogn.
- Melo zard Pangalo
Qısa morfoloji təsviri
Qovun qarpıza nisbətən daha çox istisevən bitkidir və quruluşuna görə qarpızdan fərqlənir. Bunun toxumları içərisi boş olan toxum kamerasında yerləşir. Əsasən Orta Asiya respublikalarında və Zaqafqaziya respublikalarında becərilir. Tərkibində şəkərin miqdarı 5-17%-ə çatır. 20 mq% C, 1,2 mq% A, 0,5 mq% B1, 0,3 mq% B2, 0,6 mq% PP vitaminləri vardır. Mineral maddələrdən ən çox rast gələni dəmirdir ki, bunun da miqdarı 2,5 mq%-ə bərabərdir. Qarpızdan fərqli olaraq saxlanılarkən yetişə bilir.
Qovunların təsərrüfat-botaniki sortları biri-digərindən meyvəsinin ölçüsünə və kütləsinə, qabığının rənginə və bərkliyinə, ətli hissəsinin konsistensiyası və rənginə, dad və ətrinə, yetişmə müddətinə və saxlanılmasına görə fərqlənirlər. Qovunun qabığı açıq - yaşıl, narıncı, qəhvəyi, ətli hissəsi isə ağ, yaşıl, narıncı və çəhrayı rəngdə olur. Ətli hissəsi konsistensiyasına görə lifli, yumşaq, xırda dənəli, xırçıldayan və sıx ətli olurlar. Dadına görə çox şirin, şirin, az şirin, dadsız, ətrinə görə çox ətirli, orta və zəif ətirli və ətirsiz olur. Yetişmə müddətinə görə tezyetişən (80 günə), ortayetişən (80-110 günə) və gecyetişən (110 gündən çox) qruplarına bölünür.
Ölçüsünə görə iri, orta və xırda olur. Üzəri hamar, tor şəbəkəli və qabırğalı formada olur. Tezyetişən sortları 20 günə, ortayetişənlər 1-2 aya qədər, saxlanılmağa davamlı, gecyetişənlər isə 3 aydan çox saxlanırlar. Bunların saxlanma müddəti yetişmə dövrlərindən asılıdır. Qovunlar bir neçə qrupa ayrılırlar.
- Tezyetişən Rusiya sortları;
- Tezyetişən Orta Asiya sortları;
- Yumşaq ətli Orta Asiya sortları;
- Xırçıldayan ətli Orta Asiya yay sortları;
- Cənub payız-qış sortları;
- Sıx ətli Rusiya sortları;
- Kantaluplar və ya Qərbi Avropa sortları.
Kantalupların ətli hissəsi sıx və dadı ətirli olur. Geniş yayılmış sortlarından Komsomol-142 və Limonu-sarı misal göstərilə bilər. Komsomol ortayetişən sort olmaqla, xırda meyvəli və şarşəkillidir. Ətli hissə ağdır, zərif vanil ətri verir. Limonu-sarı tezyetişən sortdur. Ətliyi ağ və sıx olur. Sıx ətli Rusiya sortlarına Bronzovka, Kolxozçu, şəkərli Krım, Persidskaya, Zimovka daxildir.
Zimovka orta yetişən olmaqla çəkisi 8 kq-a qədər gəlir. Yaxşı saxlanılır. Tərkibində 10%-ə qədər şəkər vardır. Kolxozçu ən çox yayılmış sortlardandır. Meyvəsi xırda, şarşəkilli, sarınarıncı yaşılı rəngdə olub, çox ətirli və dadlı, tərkibində 12%-ə qədər şəkər olur. Orta yetişən sortdur, daşınmağa davamlı, saxlanmağa davamsızdır.
Payız-qış sortlarına Qulyabi kara, Qulyabi sarı, yaşıl Quliyabi, narıncı Qulyabi daxildir. Yaşıl Qulyabi Cərco sortudur və çox gecyetişəndir. Çəkisi 4-8 kq-a qədər olur. Ətirli ətli hissəsinin tərkibində 10% şəkər vardır.
Narıncı Qulyabi gecyetişən sortdur, çəkisi 2,5-4 kq-a qədər olur. Yumurtavaridir, yaxşı saxlanır. Orta Asiya yay sortlarına Ak-kaun, Arbakeşka, Bargi-816, Içi-Kızıl, Kzıl-urup, Konça, Xokuzkalya, Qırmızı ətli və s. sortları daxildir.
Azərbaycanda Kolxozçu-749/753, Balakən-281, Qusarçay-426 və yerli qovun sortları becərilir.
Standarta müvafiq qovunlar təzə, təmiz və sağlam olmalıdır. Bunların rəngi və forması öz təsərrüfat-botaniki sortuna müvafiq olmalıdır. En kəsiyinin diametri ən çox 15 sm-dən, tezyetişən və silindrik formalılarda isə 10 sm-dən az olmamalıdır. Satışa buraxılan qovunların içərisində azacıq əzik və batıq, həmçinin ölçüdən uzaqlaşan qovunların miqdarı 5%-dən çox olmamalıdır. 10% eyni müddətdə yetişən başqa qovun sortlarının olmasına icazə verilir.
Xalq təbabəti
B vitamini və yodla zəngin qovun bir çox xüsusiyyətləri ilə dəyərli meyvələr sırasındadır.
İlk növbədə asanlıqla yuxuya getməyə kömək edir. Bununla yanaşı, mütəxəssislərin fikrincə, qovunun gözəl ətri cütlüklərdə cinsi istəyi artırır.
Yeməkdən əvvəl yeyilən qovun həzm sistemi orqanlarını təmizləyir. Lakin ac qarnına qovun yemək də məsləhət görülmür.Xörəkdən sonra qovun yemək həzmə ziyandır.
Böyrək-sidik kisəsi qumu tökülən zaman qovun yeyilərsə, böyrəklər rahatlanır və sakitləşir. Qovun həm də sidikqovucudur və tərqovucudur.Qurudulmuş qabığından 2 xörək qaşığı yemək böyrək daşına qarşı təsirlidir. Sidik yolu xəstəliklərinə qarşı faydalıdır.
Yeni ana olmuş xanımlar qovun yeməklə süd artımına nail ola bilərlər.
Babasil şikayətlərinə yaxşı təsir edir.
Qaraciyər xəstəliklərinə də qovun dənəsi suyu yaxşı təsir edir. Lakin gündə 1 stəkandan çox içmək məsləhət deyil.
Qovun bədənə sərinlik hissi verir. Yanan hissəyə qovun qoyularsa, ağrı azalır və sağalmasına kömək edir.Onu təpitmə halında bədəndə olan şişin üzərinə qoyduqda həmin yeri sakitləşdirir.Yemiş qabığının təpitməsi burun sulanmasına qarşı faydalıdır.
Ət bişirən zaman qovun qabığı əlavə edilərsə, tez bişməsinə səbəb olar.
Qovun tumu bir çox dərdə dərmandır. Belə ki, o, bədənə istilik və rütubət verib, mədəni yumşaldır. Qaraciyərin dərmanıdır. Sidikqovucu təsiri var. Sinə ağrıları, qızdırma, öskürək müşahidə olunan zaman qovun tumu yemək məsləhətdir.
Qovunun dənələri qaynadıldıqdan sonra suyu içildikdə nəfəs yolu narahatlıqlarının qarşısını ala bilər.
İstinadlar
- Yemiş:''The Plant List saytında takson barədə məlumat. (ing.)
- Cucumis melo The Plant List saytında
| İkiləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
