Vikipediya azad ensiklopediya 1453 cü ildə Osmanlı imperiyası tərəfindən bloklanan ipək yolu və marşrutlarının coğrafiya

Vikipediya azad ensiklopediya 1453 cu ilde Osmanli imperiyasi terefinden bloklanan Ipek yolu ve marsrutlarinin cografiyasi bu hadise yeni ticaret yollarinin kesfini suretlendirdi Qloballasmanin tarixi menseyi bezen tarixi qloballasma da adlandirilir barede muasir elmi muzakireler davam edir Bir cox alimler qloballasmanin menseyini muasir dovrle texminen XIX esrle elaqelendirseler de digerleri onun minilliklere uzanan cox uzun tarixe malik oldugunu bildirirler bu yanasma arxaik qloballasma kimi taninir Qloballasma tarixinde texminen 1600 1800 cu illeri ehate eden dovr ise adeten adlandirilir Dovrlesdirme span Tomas Fridman qloballasma tarixini uc esas merheleye bolur Qloballasma 1 0 1492 1800 Qloballasma 2 0 1800 2000 ve Qloballasma 3 0 2000 indiki dovr Onun fikrince Qloballasma 1 0 dovletlerin qloballasmasi Qloballasma 2 0 sirketlerin qloballasmasi Qloballasma 3 0 ise ferdlerin qloballasmasi ile xarakterize olunur Dunya Iqtisadi Forumunun qurucusu ve icraci sedri Klaus Svab elece de iqtisadcilar Ricard Bolduin ve Filipp Martin qloballasmanin tarixini dord merheleye ayirirlar Onlarin tesnifatina gore Qloballasma 1 0 I Dunya muharibesiden evvelki dovr Qloballasma 2 0 II Dunya muharibesinden sonraki dovr bu merhelede emtee ticareti iqtisadi inteqrasiyanin diger formalari ile tamamlanirdi Qloballasma 3 0 daha yeni dovr bu merhele ucun Yeni qloballasma hiperqloballasma qlobal deyer zenciri inqilabi yaxud offsorlasdirma dovru kimi anlayislar da istifade olunur bu merhele dunya iqtisadi munasibetlerinde derin deyisiklikleri ifade edir Qloballasma 4 0 xususile xidmet sektoruna tesir eden ve 2018 ci ilden etibaren musahide olunan en son merhele Arxaik qloballasma span Qloballasmanin cox qedim gedib cixan menseyini mudafie eden en radikal nezeriyyecilerden biri Andre Qunder Frank olmusdur asililiq nezeriyyesi ile elaqelendirilen Frank iddia edirdi ki qloballasmanin ilkin formasi hele e e III minillikde Sumerle arasinda ticaret elaqelerinin yaranmasi ile movcud olmusdur Bu yanasmanin tenqidcileri ise hesab edirler ki bele bir iddia qloballasmanin heddinden artiq genis terifine esaslanir Hetta Tarihden evvelki dovrde bele muasir qloballasmanin kokleri musahide oluna biler Insanlarin bes qiteye yayilmasi erazi genislenmesi qloballasmanin formalasmasinda muhum rol oynamisdir Kend teserrufatinin inkisafi ise ehalinin boyuk hissesinin meskun heyat terzine kecmesine sebeb olaraq qloballasmanin genislenmesine tekan vermisdir Bununla bele uzaq mesafeli qarsiliqli elaqelerin ve texnologiyanin mehdudlugu sebebinden qloballasma uzun muddet suretlenmemisdir Muasir menada qloballasma prosesinin ise esasen XIX esrin ortalarinda kapital ve emek mobilliyinin artmasi neqliyyat xerclerinin azalmasi ile dunyanin kicilmesi neticesinde bas verdiyi ehtimal olunur XIII esr dunya sistemi Qloballasmanin iqtisadi ve medeni baximdan ilkin formasi yeni arxaik qloballasma xususile Ellinistik dovrde ozunu gostermisdir Bu dovrde seherlesmis ticaret merkezleri Hindistandan Ispaniyaya qeder uzanan genis erazide yunan medeniyyeti esasinda formalasmis ve Isgenderiyye Afina ve Antakiya kimi seherler esas merkez rolunu oynamisdir Dovrun genis ticaret elaqeleri neticesinde ilk defe olaraq kosmopolit medeniyyet Kosmopolis dunya seheri anlayisi yaranmisdir Diger alimler ise erken qloballasmanin izlerini Roma imperiyasi Parfiya imperiyasi ve Han sulalesi arasindaki ticaret elaqelerinde gorurler Bu dovletler arasinda ticaret elaqelerinin guclenmesi Ipek yolunun formalasmasina tekan vermisdir Ipek yolu Qerbi Cinden baslayaraq Parfiya erazisine catir ve ordan Roma serhedlerine qeder uzanirdi Islamin qizil dovru de qloballasmanin formalasmasinda muhum merhele hesab olunur Bu dovrde ve muselman tacirleri hemcinin boyunca davamli iqtisadi elaqeler yaratmis bunun neticesinde mehsullarin ticaretin bilik ve texnologiyanin qloballasmasi bas vermisdir Seker ve pambiq kimi qlobal ehemiyyetli bitkiler muselman dunyasinda genis yayilmis ereb dilinin oyrenilmesi ve Hecc ziyareti ise kosmopolit medeniyyatin formalasmasina sebeb olmusdur Portuqaliya Naqasakide XVII esr YaponYeni Dunyaya mexsus bitkiler qargidali pomidor kartof vanil kakao tutun neticesinde qlobal sekilde yayildi Monqol imperiyasinin meydana cixmasi Yaxin Serq ve Cin ticaret merkezleri ucun mueyyen derecede dagidici olsa da Ipek Yolu boyunca seyaheti xeyli asanlasdirdi Bu serait Marko Polo kimi seyyahlarin ve missionerlerin Avrasiyanin bir ucundan diger ucuna ugurlu ve gelirli sekilde seyahet etmesine imkan verdi XIII esrde yaranmis qlobal proseslere bir sira muhum tesirler gosterdi Bu dovrde ilk beynelxalq yaradildi hemcinin merkezi Asiya boyunca yenice birlesmis erazilerde kimi yoluxucu xesteliklerin suretle yayilmasi bas verdi Bu erken dovrlerde bas veren qlobal ve ya yarimkure miqyasli mubadile prosesleri bezen arxaik qloballasma kimi adlandirilir Bununla bele XVI esre qeder en boyuk beynelxalq ticaret sistemleri bele yalniz ile mehdudlasirdi Proto qloballasma span Bu dovr tarixde proto qloballasma adi ile taninir O XV XVII esrlerde Avropa denizasiri imperiyalarinin yukselisi ile xarakterize olunur evvelce portuqal ve ispan imperiyalari daha sonra ise britaniya ve fransiz imperiyalari meydana cixdi XVII esrde qloballasma hem de ozel iqtisadi fenomene cevrildi Bu 1600 cu ilde yaradilmis kimi tez tez ilk kimi tesvir olunan kompaniyalarin elece de 1602 ci ilde qurulmus meydana cixmasi ile mumkun oldu Kesfler dovru qloballasma tarixinde muhum donus yaratdi Bu Avrasiya ve Afrikanin ilk defe olaraq Yeni Dunya ile genismiqyasli medeni maddi ve bioloji mubadileye qosuldugu dovr idi Bu proses XV esrin sonlarinda baslayir Iberiya yarimadasinin iki dovleti Portuqaliya ve Kastiliya dunyanin yeni bolgelerini arasdirmaq ucun ilk ekspedisiyalari gonderdiler 1492 ci ilde Xristofor Kolumb terefinden Amerikanin kesfi bas verdi XV esrin sonuna yaxin portuqallar Afrikadan Asiyaya ve Braziliyaya qeder olan erazilerde qurmaga basladilar Burada qullar qizil edviyyatlar ve agac kimi yerli mehsullarin ticareti heyata kecirilirdi Bu sistem kral monopoliyasi altinda fealiyyet gosteren beynelxalq ticaret merkezi Hind Evi terefinden idare olunurdu Qlobal inteqrasiya ile davam etdi ve neticede bas verdi Bu proses neticesinde bitkiler heyvanlar qida mehsullari insan populyasiyalari o cumleden yoluxucu xestelikler ve medeni elementler Serq yarimkuresi ile Qerb yarimkuresi arasinda genis sekilde mubadile olundu Bu hadise dunya tarixinde ekologiya kend teserrufati ve medeniyyet baximindan en ehemiyyetli qlobal proseslerden biri hesab olunur XVI esrde Avropali denizciler vasitesile Amerikadan gelen yeni bitki novleri dunyanin ehali artimina boyuk tesir gosterdi Muasir qloballasma span XV esrden muasir dovre qeder inkisafini gosteren animasiyali xeriteXIX esrde Birlesmis Kralliq istehsal texnologiyasinin ustunluyu ve buxar gemileri demir yollari kimi qlobal rabite vasitelerinin inkisafi sayesinde dunyanin ilk iqtisadi cevrildi XIX esr qloballasmanin muasir formasina yaxinlasdigi dovr hesab olunur Senayelesme genis istehlak mallarinin asagi xerce prinsipi ile istehsalina imkan yaratdi suretli ehali artimi ise bu mallara davamli telebat formalasdirdi Bu dovrde qloballasma prosesi XIX esr imperializmi ile helledici sekilde formalasdi ve sonra Cinin xarici ticarete acilmasi hemcinin Britaniyanin Hindistan uzerinde hokmranligini tamamlamagi bu genis erazilerin Avropa ixrac mallarinin boyuk istehlak bazarina cevrilmesine sebeb oldu Eyni zamanda Afrika ve Sakit okean adalari dunya iqtisadi sistemine daxil edildi Bu erazilerin Avropa terefinden mustemlekelesdirilmesi kaucuk komur kimi qiymetli tebii servetlerin elde olunmasina ve Avropa dovletleri onlarin mustemlekeleri ve ABS arasinda ticaret ve investisiya elaqelerinin genislenmesine sebeb oldu XIX ve XX esrlerin qloballasmasi arasinda ciddi ferqler movcuddur Bu ferqler daha cox qlobal ticaret kapital axinlari investisiya ve iqtisadi mexanizmlerde ozunu gosterir Qlobal ticaret XX esrde qlobal ticaret bir sira xususiyyetlerle XIX esrden ferqlenirdi Ticaret ucun istehsal olunan emtee mehsullarinin umumi payi artsa da onlarin istehsalinin umumi seviyyesi XIX esrle muqayisede azalmisdi Xidmet ticaretinin payi ehemiyyetli derecede artmisdi En muhum ferqlerden biri coxmilletli korporasiyalarin yukselisi idi XIX esrde daha cox movcud idise XX esrde hem ticaret hem de istehsal sahesinde birbasa investisiyalar genislendi Bu dovrde kommersiya inteqrasiyasi guclendi ticareti mehdudlasdiran baryerler azaldi neqliyyat xercleri asagi dusdu Bir cox coxmilletli ticaret muqavileleri imzalandi Umumi tarif ve ticaret razilasmasi GATT NAFTA Avropa Ittifaqi daxilinde gomruk rusumlarinin legvi ve Umumdunya Ticaret Teskilatinin yaradilmasi buna misaldir 1890 ci illerden I Dunya muharibesine qeder ticaretde qeyri sabitlik musahide olunsa da muharibeden sonraki dovrde iqtisadi genislenme sabitlik yaratdi Dovletler daxili istehsali qorumaq ucun xarici mallara nezareti guclendirir issizliyin ve sosial bohranin qarsisini almaga calisirdilar Texnoloji yenilikler sayesinde qitelerarasi yukdasimalari artiq heftelerle deyil bir nece saat erzinde heyata kecirilirdi XIX esrde bohranlar qizil standartina esaslanan sabit mezenne rejiminde bas verirdi XX esrde ise idare olunan cevik mezenne sistemi movcud idi XIX esrde bir cox olkelerde son instansiya kreditoru movcud olsa da inkisaf etmekde olan regionlarda bu institut olmadigindan bohranlar daha agir neticelere sebeb olurdu XX esrde ise ekser olkelerde bank sistemini qoruyan daxili tehlukesizlik mexanizmleri var idi ve bank cokuslerinin borclari hokumet terefinden odenilirdi Berpa prosesinde de ferqler vardi muasir dovrde bohrandan cixis daha erken baslayirdi halbuki yuz il evvel bu daha leng gedirdi XIX esrde inkisaf etmekde olan olkeler ucun beynelxalq xilas paketleri yox idi XX esrde ise bu kimi mudaxileler qlobal maliyye arxitekturasinin adi hissesine cevrilmisdi XIX esrin esas problemlerinden biri informasiya axininin zeifliyi idi ve radiotelefon yaranmazdan evvel melumatin bir olkeden digerine catmasi cox uzun cekirdi Buna gore de investisiya qerarlari zeif melumat bazasinda verilir yaxsi ve pis kreditleri ayirmaq cetin olurdu Bunun numunesi demir yolu istiqrazlari idi Sirketlerin xaricde fealiyyet gostermesi de ciddi cetinlikler yaradirdi Muqavilelerin idare olunmasi nezaret ve audit zeif idi Makroiqtisadi amiller mezenne riskleri qeyri sabit monetar siyaset beynelxalq investisiyalar ucun elave manee yaradirdi ABS da muhasibat standartlari hele formalasmamisdi Britaniya investorlari oz muhasibat praktikalarini yeni bazarlara oturmekle bu boslugu doldurmaga calisirdilar I Dunya muharibesinden sonra qloballasmanin cokmesi span Muasir qloballasma nin ilk merhelesi XX esrin evvellerinde I Dunya muharibesinin baslanmasi ile dagilmaga basladi Avropa terefinden idare olunan qlobal sebekeler getdikce daha cox digerleri haqda goruntu ve hekayelerle uz uze qaldigindan avropalilar ozlerini dunya uzre umumi qanun ve exlaqin qoruyuculari rolunda gormeye basladilar Diger bolgelerden gelen resurs ve materiallar ugrunda mubarizede irqi ve qeyri beraber praktikalara genis yer verildi 1850 ci ilden 1914 cu ile muharibe baslanana qeder dunya ticaretinde keskin artim qlobal Cenubda birbasa mustemleke idareciliyine stimul yaratdi Diger Avropa valyutalarinin genis dovriyyeye girmesi resurs menbelerine sahib olma ehtiyacini daha da artirdi Yazici Vilyam Batler Yeyts qloballasmani herekete getiren maliyye quvvelerinin I Dunya muharibesinin yaranmasina tohfe verdiyini tenqid edirdi Maliyye ve iqtisadi amillerin muharibenin baslanmasina qismen sebeb olmasi Fransanin Afrika uzerinde mustemleke hakimiyyetinde de gorunurdu Muharibeden evvel Fransanin Afrika ugrunda xususi meqsedleri yox idi ve bu Afrikani itirilmis istiqametsiz veziyyetde qoymusdu Evvelce Fransa ucun Afrikanin herbi potensiali iqtisadi potensialindan daha ehemiyyetli hesab olunurdu Lakin Fransanin Afrikadaki Afrika esgerlerine munasibeti cox vaxt alcaldici berabersiz idi Iqtisadi motiv 1917 ci ilde guclendi muharibe sebebinden Fransa gubre ve kend teserrufati masinlarinin catismazligi ile uzlesmis ve olke oz erzaq teminatini temin etmeye qadir olmamisdi Bu veziyyet Fransani Afrika mustemlekelerinden daha cox iqtisadi fayda elde etmeye sovq etdi II Dunya muharibesinden sonra qloballasmanin yeniden yukselisi span 2009 cu ilin aprelinde Anti IMF etirazi II Dunya muharibesinden sonra qloballasma ticareti mehdudlasdiran serhedleri aradan qaldirmaq ucun siyasetcilerin apardigi planlasdirilmis fealiyyetin neticesi idi Bu isin neticesi olaraq Bretton Vuds Konfransi kecirildi beynelxalq ticaret ve maliyye axinlarini tenzimlemek ucun qlobal institutlarin esaslari qoyuldu Bu institutlara Beynelxalq Yenidenqurma ve Inkisaf Banki Dunya Banki ve Beynelxalq Valyuta Fondu IMF daxildir Qloballasma hemcinin ABS ve Avropada yerlesen transmilli korporasiyalarin qlobal genislenmesi elm texnologiya ve mehsullarin dunya uzre suretli yayilmasi kino radio televiziya ve musiqi vasitesile Qerb medeniyyetinin ixraci ile guclendi Neqliyyat ve telekommunikasiyanin inkisafi muasir qloballasmanin formalasmasinda helledici rol oynadi Qloballasma hemcinin tariflerin ve ticaret mehdudiyyetlerinin azaldilmasi istiqametinde aparilan danisiqlar xususile GATT Umumi Tarif ve Ticaret Sazisi neticesinde suretlendi Bu proses daha sonra Umumdunya Ticaret Teskilati UTT nin yaradilmasi ile davam etdi GATT ve UTT cercivesinde heyata kecirilen esas tesebbusler Azad ticaretin tesviqi tariflerin legvi ve ya azaldilmasi azad ticaret zonalarinin yaradilmasi Neqliyyat xerclerinin azalmasi xususile konteyner dasimaciligi Kapital axinlarina nezaretin zeifledilmesi ve ya legvi Subsidiyalarin harmonizasiya edilmesi Qlobal korporasiyalara yonelik yeni subsidiyalar Eqli mulkiyyet qanunlarinin sertlesdirilmesi ve beynelxalq taninmasi meselen Cinde verilmis patentlerin ABS da taninmasi XX esrin sonunda medeni qloballasma evvelce Qerb medeniyyetinin dunya uzre homogenlesdirici tesiri kimi qebul edildi daha sonra ise yerli medeniyyetin qorunmasi kimlik ve ferdilik herekatlarinin yukselisi ile balanslasdi Uruqvay Raundu 1986 1994 UTT nin yaradilmasina getirib cixaran muqavile ile neticelendi Eyni dovrde Maastricht Muqavilesi Avropa Ittifaqi cercivesinde NAFTA Simali Amerika Azad Ticaret Sazisi kimi yol acici ticaret sazisleri qebul edildi 1970 ci ilde dunya ixraci umumi qlobal mehsulun 8 5 ni teskil edirdise 2001 ci ile bu gosterici 16 2 e catdi Bezi analitikler illerdir artan iqtisadi inteqrasiyadan sonra 2009 cu ilde dunyanin dovrunden kecdiyini soylediler 1990 ci illerden etibaren ucuz kommunikasiya sebekeleri komputer vasitesile gorulen islerin asagi maasli olkelere kocurulmesi qlobal emek bolgusunu suretlendirdi 2008 2009 qlobal iqtisadi bohrani fonunda bir cox analitikler dunyanin deqloballasma dovrune daxil oldugunu iddia edirdiler Arktikanin erimesi XXI esrde ticaret yollarini deyisdirerek daha qisa marsrutlarin acilmasina sebeb olacaq 2010 cu illere dogru Cin Almaniyani geride qoyaraq dunyanin en boyuk ixracatcisina cevrildi Hemcinin bax span Istinadlar span Thomas L Friedman It s a Flat World After All New York Times Magazine 3 aprel 2005 K Schwab Grappling with Globalization 4 0 5 noyabr 2018 R Baldwin If this is Globalization 4 0 what were the other three World Economic Forum 22 dekabr 2018 Andre Gunder Frank Reorient Global economy in the Asian age U C Berkeley Press 1998 Steger Manfred Globalization A Very Short Introduction Oxford University Press 2009 cite web url Globalization and Development cite web url accessdate missing url Silkroad Foundation Adela C Y Lee Ancient Silk Road Travellers cite web url accessdate missing url John M Hobson 2004 The Eastern Origins of Western Civilisation pp 29 30 Cambridge University Press Jack Weatherford Genghis Khan and the Making of the Modern World Crown 2004 House of India Encyclopaedia Britannica Crosby Alfred W The Columbian exchange biological and cultural consequences of 1492 Greenwood Publishing Group The Columbian Exchange The University of North Carolina PBS org PBS org 24 oktyabr 1929 Istifade tarixi 31 iyul 2010 Michael D Bordo Barry Eichengreen Douglas A Irwin Is Globalization Today Really Different than Globalization a Hundred Years Ago NBER Working Paper No 7195 June 1999 Steger Manfred Globalization A Very Short Introduction United States Oxford University Press Inc New York 2009 28 37 VM Yeates Winged Victory Jonathan Cape London 1962 pp 54 55 Andrew C M and A S Kanya Forster France Africa and the First World War Journal of African History 19 1 1978 11 23 Jurgen Osterhammel and Niels P Petersson Globalization a short history 2005 p 8 WTO org 2009 Nouriel Roubini A Global Breakdown Of The Recession In 2009 Forbes 15 yanvar 2009 A Global Retreat As Economies Dry Up The Washington Post March 5 2009 Economic Crisis Poses Threat To Global Stability NPR February 18 2009 World Exports as Percentage of Gross World Product Global Policy Forum 12 iyul 2008 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 noyabr 2009 Melting Arctic ice could transform international shipping routes study finds Brown University www brown edu ingilis 25 noyabr 2024 Istifade tarixi 10 dekabr 2024 In Recession China Solidifies Its Lead in Global Trade The New York Times October 13 2009 Xarici kecidler span History of Globalization at Library of Congress A Quick Guide to the World History of Globalisation warming sas upenn edu accessed 2024 11 17 Gizli kateqoriyalar Articles with hatnote templates targeting a nonexistent pageVikipediya Xarici kecidler sablonu bosdur