Qafqaz albanlarının şəxs adları

Qafqaz albanlarının şəxs adları – Müxtəlif mənbələrdə qeyd edilmiş Qafqaz albanlarına məxsus şəxs adları.

Yazılı mənbələrin yoxluğu üzündən Şimali Azərbaycan ərazisində yaşamış əhalinin eradan əvvəlki əsrlərdə siravi şəxs adları məlum deyil. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı ən qədim zamanlardan (əfsanəvi Yafətdən – Cənubi Qafqazda yaşayan xalqların ulu əcdadından) IX əsrə qədər yalnız albanların çarlarının adlarını vermişdir.

Antik alban çarları

Aran – qədim türkcə ərən – igid, cəsur sözündən ibarətdir.

Ərbak – qədim türkcə ər – kişi, igid döyüşçü və bak – bəy, tayfa başçısı sözlərindəndir. Midiyada Arbak şəxs adı ilə eynidir.

Zaban – qədim türkcə zəban, çaban sözündəndir.

Parnak – qədim türkcə bar – var, özüdür və ınak – dost, etibarlı adam, yaxşı yoldaş sözlərindəndir.

Əmbak – qədim türkcə əm – bacarıqlı, məharətli və bak – bəy, tayfa başçısı sözlərindəndir.

Ərnək – qədim türkcə ər – kişi, igid, döyüşçü və ınak – dost, etibarlı adam, yaxşı yoldaş sözlərindəndir. Attilanın oğlanlarından İrnak, Orta Asiyada Xivə xanı İrnak (1668-1688) şəxs adları ilə eynidir.

Əncak – qədim türkcə ənq – irəlidə gedən, öndə dayanan (cərgədə, döyüşdə) və sak, çak – oyaq, huşyar, diribaş sözlərindəndir.

Bazuk – qədim türkcə bazuk – iri gövdəli, dolu bədənli sözündəndir. Hunlarda Əm-Bazuk şəxs adı ilə eynidir.

Kornak – qədim türkcə kür – səbatlı ər, möhkəm və ınak – dost, etibarlı adam sözlərindəndir. Yuxarıda dediyimiz kimi Kürdən şimalda mövcud olmuş Alban dövlətinin çarlarının adları Alban tarixçisinə məlum deyil. Həmin dövlətin bəzi çarlarının adları antik mənbələrdə çəkilir.

Oroys – Er. əv. I əsrdə Alban çarı. Adın bu formasını Plutarx yazmışdır . Appian bu adı Oroz, Oriz, Dion Kassi isə Oris kimi qeyd etmişdir. Əsl forması Appianın qeyd etdiyi Orozdur ki, bu da əslində Oruz, yaxud Uruz adının fonetik şəklidir. Türkcə xoşbəxt əlamət, xoş nişanə, qismət, nəsib, xoş güzəran, sağlamlıq, sərvət, var-dövlət mənalarında olan orəz, oraz, orıs, ırıs, oruz sözündəndir. Firdovsinin Şahnaməsində Alp Arus (Alp Ər Tunqanın oğlu), Kitabi Dədə Qorqudda Uruz, XII əsrdə Orta Asiyada Uruzbək , Çingizxan dövründə qırğız inallarından biri Urus, Qırğız sultanlarının banisi Urusxan, XIV əsrdə Orta Asiya xalqlarının hakimi Orusxan (Qazaxıstanda Aq Orda xanı – 1361 – 1380) və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur.

Kozis – Oruzun qardaşının, Alban sərkərdəsinin adı . Latın dilinin fonetikasına uyğun şəkildə verilmiş bu adın əsl forması məlum deyil. Güman ki, türk dillərində Kozik ulduzu adlanan ulduzun adındandır (məsələn, qırğız dilində qütb ulduzu Altın kozık, Oğlaq bürcü Təmir kozik adlanır). Oğuznamənin uyğur variantında Kazuk şəxs adı vardır . Monqollarda və türklərdə Kuçuk şəxs adı da kozik sözünün fonetik formasıdır.

Zober – Er. əv. I əsrdə, Alban çarının adı. Yunan və latın dillərində ç, c, ş səsləri olmadığına görə, güman ki, adın başlanğıcındankı z səsi əslində ç yaxud ş səsini ifadə edir. Lakin bu səs köklü s da ola bilər. Bir sıra türk dillərində çəpər (lakin xakasca sibət, başqırdca səbər, monqolca tsəbər, buryat-monqolca səbər) təmiz, gözəl qayda-qanunu sevən, intizamlı, ehtiyatlı, vicdanlı, nəcib, düz sözündəndir. Türk dillərində çəbər, çəvər, şəvər formalarında olan bu söz çoxmənalıdır. Məsələn, qırğızca çəbər – mahir, mərhəmətli, cəld, diribaş, zirək, çevik, fəndgir, qazaxca şəbər – usta‖, uyğurca çəvər – mahir, başqırdca sibər – qanışirin, suyuşirin, məlahətli, cazibəli, xakasca səbər – səliqəli, türkməncə çəpər – gözəl və s. mənalarındadır . Er. əv. V əsrdə sak çarı Sabar, hun Kuturqur tayfasının xanı (559-cu il) Zaberxan, VII əsrin ikinci yarısında Şərqi Türk xaqanlığında Şibir xaqan, VIII əsrdə türk bolqarların çarı Sabar, IX əsrdə Arsakda hakim Savar şəxs adları ilə eynidir.

Digər adlar

Alban tarixçisi Musa Kalankatlı əsərində X əsrə qədər Alban dövlətinin xeyli çarlarının və bəzi alban feodallarının və ruhanilərinin adlarını çəkmişdir.

Aran – I əsrin ortalarında Alban çarının adı. Türkcə erən, ərən – şücaətli, cəsur döyüşçü, mərd oğul, qoçaq, qüvvətli sözündəndir . Qeyd etmək lazımdır ki, ərən – döyüşçü sözü hələ er. əv. III minillikdə şumer dilində vardı . III əsrdə hun xaqanlarından Eran (bu ad V əsrə aid qədim erməni mənbəində qeyd olunub), XVIII əsrdə Xivə xanlığına aid sənədlərdə Aran-Qazi və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur.

I əsrdən IV əsrədək bəzi Alban çarlarının adları məlum deyil. Alban tarixçisi yazır ki, kitablar və Bibliyanın hissələri yandırıldığına görə (VIII əsrin əvvəlində Alban kilsəsi Ərəb xəlifəsinin əmri ilə erməni kilsəsinin tabeliyinə verildikdən sonra erməni kilsə başçısı İlyanın sırıncamı əsasında alban dilində yazılmış kitablar yandırılmış, yeşiklərə doldurularaq Tərtərçaya atılmışdırQeybullayev 94, Məmmədova 93). Albanların bu əsrlərdəki çarlarının adları bilinmir Alban tarixi, I kitab, 8-ci fəsil.

Urnayr – IV əsr, Alban çarının adı . Türkcə orun – taxt – tacda oturan, hakimiyyət sürən və ər – kişi, igid, döyüşçü sözlərindəndir. Bu adın birinci komponentini qədim türkcə urunq – təmiz, saf, nəcib, alicənab, əsilzadə sözündən (nq qovuşuq səsinin n səsinə keçməsilə) ibarət olduğunu da gumanedilir. Adın sonunu təşkil edən "ər" sözünün "ayr" kimi yazılışı türk dillərindən qədim erməni dilinə keçmiş (lakin erməni tədqiqatçıları bunu bilərəkdən danınırlar və "ər" sözünü Ari – farsları əcdadlarının adını bildirən Ari etnonimi ilə bağlayırlar) "ər" sözünun "ayr" kimi tələffüzündən irəli gəlir. XVIII əsrdə Xivə xanlığına aid sənədlərdə Orunbəy şəxs adı ilə müqayisə edilir.

Asay – IV əsrdə Alban çarının adı. Türkcə as – iltifat, mərhəmət, nəvaziş, əziz sözündən və "ay" şəkilçisindəndir. Alban tarixində Mehranilərdən (Cavanşirin mənsub olduğu nəsildən) Varaz Tridatın oğlanlarından biri də qədim ermənicə yazılışda İsay (Esay, Asay adının şəkli) kimi qeyd olunmuşdur. Asay və Esay şəxs adları Orta Asiya və Volqaboyu türk xalqlarında geniş yayılmışdır: azərbaycanlılarda Azay, ruslarda Aseev, ermənilərdə Esayan, gürcülərdə Esadze və. b. IX əsrdə Arsakda xristian albanların hakimi Esay Stepannos (ərəb mənbələrində İsa ibn İstifanus), XVII əsrdə Alban xristian tarixçisi Esay Əsən Cəlalın adları ilə müqayisə olunur.

Sato – IV əsrdə Alban çarının adı. Türkcə saday – istəkli, sevimli sözündəndir. IX əsrdə uyğurlarda Sada xan, qədim türklərdə Sada şəxs adı ilə müqayisə olunur.

Arsvaqen – Albanlarda bir çarın adı (424-444). Arasbək adının qədim ermənicə yazılışıdır.

Alban çarları içərisində iki Vaçe və üç Vaçaqan adları da məlumdur. Bu adlar türklərin Orta Asiyadan gətirdikləri İranmənşəli adlardır.

Vaçe – V əsrdə Alban çarının adı. Türkcə (əsli irancadan) vaç – haqqı ödəyən sözündəndir. Soqd dilində pac – oruc tutmaq və Vaçaq – oruc sözlərindəndir. Qədim türklərdə Vaça şəxs adı ilə müqayisə olunur.

Manas – V əsrdə Qəbələ şəhərinin yepiskopunun adı. Geniş yayılmış türkmənşəli adlardandır. Oğuznamənin Altay variatında Alp- Manaş, qırğızların Manas dastanında Manas şəxs adları ilə müqayisə olunur. Türkcə manq – bahadır, döyüşçü sözü və as şəkilçisindən ibarətdir.

Aratan – V əsrdə Alban feodallarından birinin adı. Türkcə ər- kişi, igid və tən – fərqsiz, eyni dərəcədə, bərabər, kimi sözlərindəndir. Ərə bərabər, Ər təkin, Ər kimi, Sanki ərdir (igiddir, döyüşçüdür) mənalarındadır. Azərbaycan dilində də tən (məsələn, cəbr fənnində ―tənlik‖ sözündə) və tək (məsələn, Koroğlu tək ifadəsində) sözləri vardır. Qədim türk dillərində tənq sözündən sonrakı inkişafda "nq" qovuşuq səsinin bir halda "n" və digər halda "q" səslərinə keçməsi (məsələn, tükmənşəli tenqri azərbaycanlıların tanrı, yakutlarda taqarı, xakaslarda teqir kimidir) ilə tən və tək sözləri yaranmışdır.

Xurs – V əsrdə Albaniyanın Girdiman əyalətinin hakiminin adı . Albaniyanın qərbində xristianlığın yayılmasında mühüm rol oynadığına görə, Xaçbulaqda olan qəbri keçən əsrin sonlarına qədər azərbaycanlılar tərəfindən ziyarət edilirdi. Əsl adı Urusdur. Ermənicə yazılışda adın əvvəlinə h səsinin əlavə olunmasıyla Hurs kimi olan ad rus dilinə çevrildikdə Xurs kimi yazılmışdır. Er.əv I əsrdə Alban çarı Uruz (Urus) şəxs adı ilə eyni mənşəlidir.

Mate – V əsr, Albaniyanın Bərdə mahalının xristian ruhanisinin adı. Türkmənşəli Mete adının qədim ermənicə yazılış formasıdır. Er. əv. III əsrdə Hun imperiyasının əsasını qoymuş Mete (209 – 174) xaqanın adı ilə eynidir. Türk dillərindəki matı – gözəl, vicdanlı, sədaqətli, səmimi, doğruçul , yaxud matı (batı) – mətin, qüvvətli, möhkəm sözündəndir.

Urbat – V əsr, Albaniyanın xristian ruhanisinin adı. Türkcə uri – oğul, övlad, kişi, varis və bat – igid sözlərindəndir.

Xosken – V əsr, Alban xristian ruhanisinin adı. Qədim türkcə koçken – qartal sözündəndir. Qaraqarpaqlarda Koçqen, Koşken şəxs adları ilə eyni mənşəlidir.

Xoçkorik – V əsr, Albaniyanın indiki Zəngəzur mahalında Tri şəhərinin yepiskopunun adı . Xoçkor sözündən və ermənicə əlavə olunmuş ik şəkilçisindən ibarətdir. Türkcə koç – "qoç", igid", döyüşkən və kur – səbatlı, möhkəm sözlərindəndir. Erməni dilində "u" səsi olmadığına görə, kur sözü kur kimi tələffüz edilmiş və sonra da qədim yunan dilinin təsiri ilə (yunan mənbələrində Uruz – un Oroys, Kur hidroniminin "Kor" kimi yazılışı ilə müqayisə edin), kor kimi yazılmışdır.

Pyorok – V əsr, Alban ruhanisinin adı. IX əsrdə türk bolqarlarda Borik, XIII əsrdə monqollarda Borak şəxs adları ilə eynidir. Adın Pjirok kimi yazılışı, yəni "b" səsinin "p" səsi ilə verilməsi və "j" səsinin əlavə edilməsi qədim ermənicə yazılışı ilə bağlıdır. Məsələn, Bərdə toponimi qədim ermənicə Partav kimi yazılırdı. Türkcə börü – qurd, canavar və uk – varis, oğul sözlərindən ibarətdir.

Qonaq – Albaniyada süvari ordunun komandanı . Türkmənşəli addır.

Kazan – V əsrdə Albaniyaya öz tayfası ilə gəlmiş bir elbəyin adı. Geniş yayılmış türkmənşəli addır. Kitabi – Dədə Qorqudda Kazan adı ilə müqayisə olunur. Məlum olur ki, türklərin (məsələn, qazaxların) xalq təqvimində Kazan həm də oktyabr ayının adıdır. Deməli, uşaq Kazan ayında doğulduğuna görə, ona bu ad verilmişdir (bizdə keçmişdə Mövlud, Oruc, Məhərrəm, Novruz və s. ən çox bu bayram aylarında doğulmuş uşaqlara verilirdi).

Asprakos – V əsrdə Albaniyada bir feodalın adı. Asparak adından və ermənicə yazılışda sonuna əlavə olunmuş "os" adlıq hal şəkilçisindəndir. Bu şəkilçi qədim erməni dilində mənşəcə yunan dilindən mənimsəmədir. Asparak formasında olan ad isə əslində Asparuk adının qədim ermənicə yazılışıdır və VII əsrdə Bolqar dövlətinin hökmdarı Asparux xanın adı ilə eyni mənşəlidir. V. İ.Abayev Asparux adını İran dillərində işıqlı at kimi izah etmişdir. Əlbəttə, bu qondarma izahdır. Asparuk türkcə aspar və uk – oğul, varis hissələrinə ayrılır. Adın birinci komponenti aspar, aşpar qədim türklərdə titul bildirən sözdür və VII əsrdə Türk xaqanlığının xanı İşbar xanın adında öz əksini tapmışdır. Asparuk aspar (aşbar) oğul (varis) mənasındadır. Bundan əvvəlki əsərimizdə biz yanlış olaraq bu adın türkcə es – ağıl, zəka, idrak birok – yeganə, yalnız sözlərindən ibarətdir.

Bakur – Albaniyada xristian ruhanisinin adı (V əsr). Türkcə bak – bəy, tayfa başçısı, knyaz və ur – varis,oğlan uşağı sözlərindəndir. Lakin türk dillərində bakur – böyük, ulu sözü də vardır . (Eranın III əsrində şimaldan Gürcüstana gəlmiş türkmənşəli cinli tayfasının başçısı da Çin-Bakur adlanırdı, türk dillərində şəxs adının başında "çin" sözü qüvvətli mənasındadır) . Müstəqil alban kilsəsinin axırıncı katolikosunun adı da Nerses Bakur idi (686 – 704). Musa Kalankatlı yazır ki, Bakur Nerses adını xristian dininə keçdikdən sonra qəbul etmişdi Alban tarixi, II kitab, 3-cü fəsil. (Erməni katolikosu İlya Nerses Bakurun guya ərəblərin düşməni olan Bizansın tərəfdarı olduğunu ərəb xəlifəsinə xəbər vermiş və 704-cü ildə onun öldürülməsinə və deməli, satqınlıqla Alban kilsəsinin alban əlifbası ilə yazılmış əsərlərin məhvini təşkil etmişdi). Qədim türkcə mənqu – daimi, həmişə sözü və bənzərlik, eynilik bildirən şiq şəkilçisindən ibarətdir. Ata – ananın körpəyə ad qoyduqda onun qocalana qədər yaşaması arzusunu ifadə edir. Türk – monqollarda Meqku şəxs adı ilə müqayisə olunur.

Vaxan – V əsr Alban şahzadəsinin adı . Xristian mənşəli İohan adı ilə bağlı olması haqqında gümanlar var. Ermənilərin Vahanyan familyasında qalır. Xəzərlərdə Boxan şəxs adı ilə eynidir.

Davtak – VII əsrdə Alban şairinin adı. Bu ad haqqında çox yazılmış, lakin inandırıcı mənası açılmamışdır. Bizcə Davtak adı əslində Daytək kimi səslənmişdir və Midiyada Dayauk (Herodotun əsərində Deyyok) şəxs adı ilə eynidir, lakin y səsi u və v səsinə keçdiyinə görə day komponenti dav formasına düşmuşdir. Ona görə Davtak dayı tək, dayı təkin, dayıya oxşar (bənzər) mənasındadır.

Abas (551-595) – Alban katolikosunun adı. Aydındır ki, bu adın ərəb mənşəli Abbas adı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Türkcə abıs, apas, abız (a-ı əvəzlənməsi ilə) – geniş, savadlı sözündəndir. Tatarlarda müasir Apaz, Abas, şəxs adları ilə müqayisə olunur. Türk dillərindəki abış, əbiş – anası kimi, anasını andıran, anasının etikasını gözləyən və s. sözünün fonetik forması da hesab etmək olar.

Haruxcan – Alban tarixində göstərilir ki, Cavanşirin (636-669) arvadı Haruxcan Syuni knyazının qızıdır. Qədim ermənicə Haruxcan kimi yazılmış bu ad əslində Aruqcandır və türkcə arıq, aruq, ariq – təmiz, gözəl, təmizkar, səliqəli, ləkəsiz sözündəndir. Türk suvarların çariçası Buy – Arik (Boyariks) şəxs adı ilə müqayisə olunur. Yaruq formasında aruq sözü (sözlərin əvvəlinə "y" səsinin əlavə olunması oğuz dilləri üçün səciyyəvidir) XI əsrdə səlcuqlardan Börku – Yaruq şəxs adında əksini tapmışdı.

Xaçnik – Alban çarı Vaçaqanın (III əsrin axırı IV əsrin əvvəli) qızı. Qədim ermənicə yazılış forması olan bu ad Orxan – Yenisey türk abidələrindəki qonçuy (V.V.Bartold bu sözü kunçuy kimi yazır ) – xanım, knyaz qadın, şahzadə qadın sözü və ermənicə əlavə olunmuş "ik" şəkilçisindən ibarətdir.

Satinik – Er. əv. II əsrdə Alban çarının qızı . Satin şəxs adından və qədim ermənicə sonuna əlavə olunmuş "ik" şəkilçisindən ibarətdir. Təhrifə məruz qalmış türkmənşəli addır. Mənası bilinməyən "sa" və qədim türkcə tın (q) – möhkəm, qüvvətli sözlərindən ibarətdir.

Taquhi – Albanlarda "gözəl bir qız"ın adı . Qədim ermənicə "l" səsinin "ğ" səsi ilə verilməsinə görə Taluhi kimi bərpa edilir. Lakin belə yazılışı da təhrifə məruz qalmış formadır. Qədim türkcə tala, dala – ötkəm, məğrur, cəsarətli, ürəkli və ökə – kiçik bacı sözlərindən ibarətdir. Ad Talagə yaxud Dalakə kimi səslənmişdir. Skiflərdə Talestra qadın çariça adı ilə müqayisə oluna bilər.

Sparama – Cavanşirdən sonra Alban çarı Varaz Tiridatın (669 – 699) arvadının adı. Qədim ermənicə yazılışında təhrifə uğramışdır. Güman ki, albanlarda Asprak (os), qədim türk bolqarlarda Asparux şəxs adlarında olduğu kimi qədim türklərdə titul bildirən aspar (aşbar, işbar) sözündən və əmə – hörmətli qadın, ana, həyat yoldaşı sözlərindən ibarətdi.

Cavanko – VIII əsrdə Alban ordusunun baş komandanının adı. Çabanku şəxs adının qədim ermənicə yazılışıdır. Türk – monqol dillərində çaban, şaban, şeyban – knyaz və şahzadələr üçün titul bildirən "ku" sözlərindən ibarətdir. Farsca "çoban" və ərəbcə "şaban" sözləri ilə əlaqəsi yoxdur. Hələ er. əv. 820-ci ildə Midiya hakimi Zaban, Albaniyada Zaban, orta əsrlərdə Orta Asiyada və Azərbaycanda çoxlu Şeyban və Çoban şəxs adlarının eynidir. Quruluşca Türk xaqanlığında Danqu xan (VII əsrin yarısı), 1210-cü ildə Orta Asıyada qara – kidanların ordu başçısı Tayanqu şəxs adları ilə müqayisə oluna bilər.

Ovxan – Alban katolikoslarından birinin, həm də hunların episkopunun adı . Dəqiq mənası məlum deyil. Ehtimal ki, Albaniyada Vaxan, xəzərlərdə Boxan şəxs adları ilə eyni mənşəlidir.

Bir qrup şəxs adları 706-ci ildə çağırılmış Alban kilsə yığıncağının iştirakçılarının adlarıdır. Alban tarixində ermənicə bu adlar təhrif edilmiş və sonlarına ian (yan) şəkilçisi əlavə olunmuşdur.

Vorazakian – Börusak adından və orta fars dilindən erməni dilinə keçmiş – ian (- yan) şəkilçisindəndir. Türkcə börü – qurd və sak (çak) – sayıq, ayıq, huşyar sözlərindəndir.

Yunsataxian – Yun – Satak adından və ermənicə ian (-yan) şəkilçisindən ibarətdir. Qədim türklərdə bəzi hakimlərin adlarının əvvəlində "yun" sözünün olması səciyyəvidir (məsələn, türk xaqanı Yun- Yollıq), əvvəlinə "y" səsinin əlavə olunması ilə un (q), on (q) – doğruçul, ədalətli sözünün fonetik formasıdır. Adın ikinci komponenti guman ki, Satak tayfasının adını əks etdirir. Albanlarda Sodk (Sadak etnoniminin ermənicə yazılışı) tayfası vardı. Bu tayfanın Sataq (uş) adı ilə Orta Asiyada yaşayan bir etnos kimi hələ er. əv. 519-cu ilə aid Bisutun qaya yazısında çəkilir. Sonralar hunlarda da Sadak tayfası vardı .

Yeqanian – Türkmənşəli Yeqan şəxs adından və ermənicə – ian (yan) şəkilçisindəndir. XII əsrdə səlcuq – oğuz əmirlərindən Eqan – Taisi, XVI əsrdə Azərbaycan Qızılbaş tayfalarından Ustaclunun bir qolu Eqanlu adlanırdı.

S u m b a t – Sunbat adının (danışıqda n-m əvəzlənməsinə görə) fonetik formasıdır. IX əsrdə Babəki tutub ərəb sərkərdəsi Afşinə təslim edən Sisakan çarı Səhl ibn Sunbatın adı ilə müqayisə olunur. Türkcə sun – gözətçi, keşikçi və bat – mətin sözlərindəndir.

Maxmat – alban şəxs adı 478-ci ildən məlumdur. Türkmənşəli Maqbat (b-m əvəzlənməsinə görə) adının fonetik şəklidir. Türkcə manq – bahadır və bat – mətin, qüvvətli sözlərindəndir.

X a m q i t – türkcə kam, qam (şəxs adlarında kam, qam adları haqqında bax yuxarıda Midiyada Qaumata adına) şaman və iqit – igid sözlərindəndir.

Tamdikian – Tamdik adından və farsca – ian şəkilçisindən hesab edirlər. Türkcə – tam qala, qala divarı sözü və – dik (lık) şəkilçisindəndir. Qalabəyi mənasındadır. Mənbədə albanların Tamdikyan nəslindən bir şəxsin Vardim adlandığı da göstərilir. Vardim adı türk dillərindəki bar – var, hazırda meydanda olan, mövcud olan, varlıq sözündəndir. Bu ad körpənin dilindən onunözünə verilmiş addır. Oğul gözləyən ata- anaya sanki körpə "vartim" (yəni gəldim mənasında) deyir. Qədim türklərdə uşağa advermə motivinin bir forması da belə idi.

Kurdakyan – türkcə Kurdək sözü və orta fars dilindən erməni dilinə keçmiş "ian" ("yan") şəkilçisindəndir. Türkcə kur – səbatlı, möhkəm, və dək- tək, kimi, təkin, sanki sözlərindən ibarət olub Kur kimi mənasındadır. Erkən orta əsrlərdə Cənubi – Şərqi Avropa çöllərində türk ağacərilərin hakimi Kuridak şəxs adı ilə eynidir. Adın birinci komponenti hunlarda Kursix (Kur və bənzəyiş, oxşarlıq bildirən siq, şiq sözlərindən, eyni ilə Kur kimi) VII əsrdə Şərqi Türk xaqanlığının banisi Kur – Şad (kur və şad – vəliəhd sözlərindən), erkən orta əsrlərdə Cənubi Rusiya çöllərində türk macarlarda Kursan (kur və əsən – sağlam sözlərindən) şəxs adlarında da vardır.

Savar – Arsakda Ər- Rub mahalının ərəb mənbələrində hakimi (IX əsr). Bu adı həm Savar, həm də Səvər (Zobər) saymaq olar. Türkcə səbər (başqırdca səbər, xakasca sibər, monqolca tsəbər, buryat- monqolca səbər), ç-s əvəzlənməsinə görə səbər – "çəvər", təmiz, ehtiyatlı, qənaətcil, qayda sevən, xoşa gələn sözündəndir . Er. əv. V əsrdə ermənilərin türk mənşəli sak hakimi Savar, IX əsrdə bolqar xanı Sevar və X əsrdə Dəyləmin türk hakimi Savar şəxs adları ilə müqayisə olunur.

Məhacir – Ehtimal ki, Məqacur adından təhrifidir. Türkcə məqə – həmişə, daim və çur (titul) sözlərindəndir . X əsrdə türkmənşəli ərəb sərkərdəsinin adı Manqaçur şəxs adı ilə müqayisə olunur.

Həsən Cəlal – XII əsrdə Qarabağın dağlıq hissəsində xristian albanların Xaçın knyazının adı. Ermənicə epiqrafik abidədə Hasan Calal kimi yazılmışdır. Bu adın Cəlal hissəsi orta əsrlərdə geniş yayılmış ərəbcə Calal- üd Dövlə titulunun qısaldılmış formasıdır. Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, "hakimin əsl adı isə Əsəndir, lakin ermənicə adın əvvəlinə h səsi əlavə olunmuş və ə səsi olmadığına görə Hasan kimi yazılmışdır. Tarixçilərimiz isə bu kişinin adını indiyədək ermənicədən ruscaya Qasan, Xasan, ruscadan azərbaycancaya Həsən kimi çevirib yazırlar. Beləliklə, türkmənşəli Əsən şəxs adı (türkcə əsən – sağlam, gümrah sözündən) ərəb mənşəli Həsən adı ilə eyniləşdirilmişdir, halbuki albanların xristian hissəsinin hakiminin, ərəblərin və islamın qatı əleyhdarının adı ərəbcə ola bilməzdi. Lakin Hambarsumyan kimi tələffüz edilən və yazılan adı erməilər heç də rusca Xambarsumyan, yaxud Qambarsumyan yox, Ambarsumyan yazırlar və düz də edirlər." Əsən Calalın babasının adı da Əsən olmuşdur və ermənicə o da Hasan yazılır. Gəncəsər monastırında (1216 – 1238-ci ildə tikilmişdir) 1240 – cı ilə aid kitabədə Əsən Calalın Vaxtanqın oğlu, böyük Hasanın nəvəsi Hasan Calal adlanmasından görünür ki, onun babası da Əsən adlanmışdır. Aydındır ki, həmin Əsən də ərəbcə Həsən adından ola bilməzdi. Deməli, qədim ermənicə yazılışda şəxs adlarının və toponimlərin əvvəlinə h səsi artırılma olduğu nəzərə alınmalıdır. Erməni mənbələrində indiki Aterk – Haterk, Aran-Daş – Hrandaş, Aran – Hran və s. kimi yazılmışdır. Əsən sözü şəxs adlarında alban Sanesan şəxs adında öz əksini tapmışdır. Antik müəllif Dion Kassiy Şimali Qafqazda Azık (Yazıq) tayfasının başçısının adını Zantik kimi yazmışdır. Yazıqları iranmənşəli tayfa hesab edən tədqiqatçılar Zantik şəxs adı üstündə çox çalışmış, lakin onu İran dilləri vasitəsilə izah edə bilməmişlər. Halbuki bu şəxs adı türkcə əsən, əzən – sağlam, gümrah sözü və -tık (-lık) şəkilçisindən ibarətdir. Lakin antik müəllif adın başında duran e və ya ə səsini yazmamış, yaxud onu məlumatçısının tələffüz etdiyi kimi qeyd etmişdir. Əsən Calalın adı erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Asan, Asan-tiqin , XIII əsrdə monqollarda Esen-Buqa, Esen- Teymur, Əsən, – Tuqay və b., XIV əsrdə Bulqar xanı Asan adı ilə müqayisə olunur.

Horiş – Əsən Calalın anasının adı . Ermənicə yazılışda əvvəlinə h səsi əlavə olunmaqla Oris adının təhrifidir. Türkcə oris – xoşbəxt əlamət, xoş nişana, qismət, nəsib, sərvət, vardövlət sözündəndir. Mənbələrdə bu qadın Arzu xatun da adlanmışdır ki, bu da Oris xatun adının danışıqda təhrif formasıdır (qeyd edilməlidir ki, Əsən Calalın arvadının adı Mina-xatun idi).

Aq–Buqa – Həsən Calalın oğlunun adı . Türkcə aq və boka – pəhləvan, qolu zorlu, qüvvətli, bahadır, döyüşkən sözündəndir. Babəkə qarşı göndərilmiş ərəb sərkərdəsi Buqa (o, əslən türk idi), Çingiz xanın oğlanlarından Aruq-Buğa, Azərbaycan Cəlairilər dövlətində Sultan Əhmədin (1374-1410) oğlu Akbuqa, Türküstan hakimi Əsən-Buka (1309-1318) adları ilə müqayisə olunur.

Tursun – Həsən Calalın nəvəsinin adı . Türkcə tursun, dursun (yaşasın, ömür sürsün; ata-ananın körpəsinin sağ qalması arzusunu ifadə edir) sözündəndir.

Hamam – IX əsrdə Yuxarı Qarabağda xristian albanlarda hökmdar adı. Əvvəlinə ermənicə yazılışda "h" səsinin əlavə olunması ilə Əməm adının təhrifi. Türkcə əm – əlac, dərman sözü və -əm şəkilçisindəndir.

Alp–Kuş – XII əsrdə Beyləqanda şəxs adı. Türkcə alp – igid və Kuş sözlərindəndir. Ehtimal ki, kuş komponenti qədim türklərdə körpələrin və zahıların himayəçisi sayılan və quş şəklində təsəvvür edilən Umay ilahəsini ifadə edir. Ola bilərdi ki, şəxs adlarında bu söz alıcı quş (qızılquş, şahin və s.) mənasındadır. Orta əsrlərdə Orta Asiyada və Azərbaycanda kuş komponentili çoxlu türk əmirlərinin adları məlumdur. Səlcuq oğuzlarında Nəsirəddin Aq-Kuş, Bazdar Yuryun- Kuş və s. şəxs adları ilə müqayisə olunur.

Altuntaş – XII əsrdə Beyləqanda şəxs adı. Türkcə altun – qızıl və taş (daş) sözlərindəndir.

Tuk–Teqin – XII əsrdə Bəyləqanda şəxs adı. Türkcə tun (tunq) – ilkin və tuqun – şahzadə, vəliəhd sözlərindəndir.

Başar – XII əsrdə Bəyləqanda şəxs adı. Türkcə baş – başda duran, öndə duran və ər – kişi, igid, döyüşçü sözlərindəndir.

İstinadlar

1. Q. Qeybullayev Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
2. Plutarx, Lukull, 34
3. Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 667
4. Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 616
5. Шербак. Г. А. Огузнаме. М., 1959, səh 27
6. Dion Kassiy, XI, I, 24.
7. L. Z. Budaqov, II, 467
8. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, III, səh 1993
9. Егоров Е. Г. Этимологический словарь чувашского языка. Че-боксары, 1964, səh 326
10. Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 290-291
11. Юсифов Ю. Б. Об актуальных проблемах этнической истории Азербайджана. "Проблемы изучения источников по истории Азербай джана". Баку, 1988, səh 27
12. Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М., 1967, səh 50
13. Alban tarixi, I kitab, 19-cu fəsil
14. Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 479
15. Yesai Həsən Calalyan. Alban ölkəsinin tarixi. 1702-1722. Bakı, 1992
16. Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 480
17. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, V.V. IV, 2
18. Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 76
19. Древнетюркский словарь, М., 1969
20. Alban tarixi, I kitab, 26-cı fəsil
21. Moisey Xorenasi, III kitab, 60-cı fəsil
22. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, IV, II, səh 2045
23. Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 614
24. Документы архива хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков. М., 1967
25. Alban tarixi, I, kitab, 19-cu fəsil
26. Alban tarixi, II kitab, 16-cı fəsil
27. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, IV, II, səh 144
28. Lazar Parpetsi, II, s. 35
29. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, I, səh 629
30. Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 184 – 186
31. Bartold, Seçilmiş əsərləri, V, 115
32. Alban tarixi, I litab, 9 – cu fəsil
33. Alban tarixi, I kitab, 18-ci fəsil
34. Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 519
35. Немет Ю. Специальные проблемы тюркского языкознания. Венгрии. "Вопросы языкознания". 1953, № 6., səh 128
36. Alban tarixi, III kitab, 23-cü fəsil
37. Гумилев Л. И. Тысячелетия вокруг Каспия. Баку, 1991, səh 138
38. Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962, səh 55
39. Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962, səh 547
40. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV , səh 142
41. Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969, səh 235
42. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, III, 2, səh 2172
43. Тихонов Д. И. Хозяйство и общественный строй уйгурского государства X—XIV вв. М. —Л., 1966, səh 128, 178
44. Ашурбейли С. Б. Государство Ширваншахов. Баку, 1985, səh 103
45. Бархударян М. Арцах. Пер. с древнеармянского Яргуляна. НА Ин-та Истории АН Азерб. ССР, инв. № 1662, səh 219
46. Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 116
47. Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969, V, s. 161
48. Бархударян М. Арцах. Пер. с древнеармянского Яргуляна. НА Ин-та Истории АН Азерб. ССР, инв. № 1662, səh 107
49. Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 270
50. Ахмедов Г. М. Средневековый город Байлакан. Баку, 1972
51. Валиханов Ч. Ч. Сочинения, тт. I—V, Алма-Ата, 1961—72, səh 26, 80

Ədəbiyyat

• Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994

Həmçinin bax

• Qafqaz Albaniyası
• Qafqaz Albaniyasının toponimləri
• Alban Həvari Kilsəsi
• Azərbaycan türklərinin etnogenezi