fbpx
Wikipedia

Qədim Gəncə qalası

Avqust 12, 2021

Qədim Gəncə qalası — Qədim Gəncə şəhərini əhatə edən üç qatlı müdafiə səddləri. Şəhər ərazisi əvvəlcə daxili, daha sonra ikinci, sonradan isə üçüncü qat divarlarla əhatə edilmişdir. Qala divarlarının dəqiq inşa edilmə tarixi bilinməsə də, məlumdur ki, Gəncə Şəddadilər dövlətinin paytaxtı olarkən (971-1088) artıq şəhər qala divarı ilə əhatə edilmişdir. 1063-cü ildə isə Əbüləsvar Şavurun sifarişi ilə usta İbrahim ibn Osman tərəfindən Qədim Gəncə qalası üçün qoşa qala qapıları hazırlanmışdır. 1139-cu ildə baş vermiş Gəncə zəlzələsi zamanı qala divarlarına ciddi zədə dəysə də, onlar sonradan bərpa olunmuş və 1235-ci ildə monqollar tərəfindən dağıdılana kimi şəhəri müdafiə etmişdir. XVII əsrdə şəhər ərazisi I Şah Abbas tərəfindən köçürülənə kimi Gəncə qalası əhali ilə məskunlaşmışdır.

Qədim Gəncə qalası
Qədim Gəncə qala divarlarının qalıqları
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Şəhər Gəncə
Yerləşir Qədim Gəncə
Üslubu Arran memarlıq məktəbi
Material kərpic, çaydaşı, əhəng məhlulu
İstinad nöm.189
KateqoriyaQala
ƏhəmiyyətiÖlkə əhəmiyyətli
Qədim Gəncə qalasının planı

Qala-şəhərin solsahil hissəsi daşlarla üzlənmiş qala divarları və dərin xəndəklərlə əhatə olunmuşdur. Qala divarları ilə əhatə olunmuş ərazi düzgün olmayan dördbucaqlı formasına və 600x750 m ölçüyə malikdir. Daxili qala divarları çaydaşı və əhəng məhlulu qarışığından inşa edilmişdir. Qala divarları arasındakı dərin xəndək Gəncəçayından gələn su ilə doldurulurdu. Divarlar bir-birindən aralıda yerləşən bastionlarla möhkəmləndirilmişdir.

Tarixi

 
1063-сü ildə Şəddadilər sülaləsindən olan Əbüləsvar Şavurun sifarişi ilə usta İbrahim ibn Osman tərəfindən Qədim Gəncə qalası üçün hazırlanmış Gəncə qapıları, 1139-cu il Gəncə zəlzələsi zamanı şəhəri yağmalamış I Demetrinin rəhbərlik etdiyi gürcü ordusu tərəfindən qənimət kimi aparılmışdır. Hazırda Gəncə qapılarının dövrümüzə çatmış hissəsi Gelati monastırında saxlanılır.

Gəncə qalası orta əsrlərdə (X-XIII əsrlər) monqollar tərəfindən dağıdılana kimi (1235-ci il) Yaxın Şərqin ən böyük ticarət, sənətkarlıq və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Bu zəngin və gözəl qala-şəhər tarixi qədim dövrlərə gedib çıxan yaşayış məntəqəsinin yerində inşa edilmişdi.

Şəhər-qalanın əsasının nə vaxt qoyulması haqqında mənbələrdə müxtəlif fikirlər qeyd edilir. XV əsr İran tarixçisi Mirxond yazır ki, “I Qubad inşaat işini sevən şahlardan idi. O, bir çox gözəl tikili və böyük şəhərlərin əsasını qoymuşdur. Deyirlər ki, Bərdə, Gəncə və Miafarikin də onun tərəfindən əsası qoyulmuş şəhərlərdəndir.” XIV əsr tarixçisi Həmdullah Qəzvini isə qeyd edir ki, “Gəncə beşinci iqlimə aiddir...Bu islam şəhərinin əsası hicri 39-cu ildə qoyulmuşdur. O, gözəl və böyük bir şəhərdir.” Qəzvinin məlumatını əsas alsaq, Gəncə qalasının əsasının miladi 659-660-cı illərdə qoyulmasını ehtimal etmək olar.

Bəzi tədqiqatçılar VII əsrdə Gəncə qalasına nəzarət uğrunda ərəblər və xəzərlər arasında döyüşlərin baş verməsini qeyd edirlər.

Moisey Kalankatlı isə yazır:

  Bundan iki il sonra amansız və qəddar insan Xozepatqos Ermənistana gəldi. O, elə həmin il öldürüldü . Sonra onun oğlu gəldi və ölkəmizi qılınc gücü ilə alıb, çoxlu kilsə yandırdı və əhalini əsir alıb Bağdada qayıtdı. Sonra o, xəlifənin əmrilə oradan yenə qayıtdı və xəzinə hesabına erməni təqviminin iki yüz doxsan beşinci ilində Arşakaşen vilayətində Qandzak şəhərini saldırdı. Sonra o, Süniklilərin ölkəsinə getdi. Baqk vilayətinin əhalisini əsir etdi və sonra Alahec dairəsinin Arkunaget kəndinə gəlib əmr etdi ki, burada olan müqəddəs Qriqori adına kilsəni yandırsınlar.  

Kalankatlının məlumatını əsas alsaq, Gəncə qalasının əsasının IX əsrdə qoyulmasını ehtimal etmək olar. İ. Cəfərzadə Kalankatlının bu məlumatını şərh edərkən deyir ki, “Gəncə qalasının əsasının qoyulmasını IX əsrdən əvvəlki dövrlərə aid edən mənbələrin məlumatlarını nəzərə alsaq, ehtimal etmək olar ki, Xozepatkos əvvəlcə hücum zamanı Gəncə qalasını dağıtmış və daha sonra bərpa etmişdir.”

Ərəb coğrafiyaşünası İbn Havqəl 977-ci ildə yazır: “Gənzə şəhəri gözəl və zəngindir. Bu yaşayış yeri çox sıx məskunlaşmışdır, əhali əliaçıq, xoş xasiyyətli, mügribandır, yadellilər və alimləri sevirlər.”

1938-1940-cı illərdə aparılmış arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmişdir ki, Qədim Gəncə qalası daha əvvəlki əsrlərdə yaşayış yeri olmuş ərazidə inşa edilmişdir. Bunu qala altında 1 metrdən artıq qalınlığa malik mədəni təbəqənin üzə çıxarılması sübut edir. İlkin olaraq Qədim gəncə bir qat, daha sonra iki, daha sonra isə üçüncü qat qala divarları ilə əhatə edilmişdir. Bütün bu təbəqələşmə göstərir ki, Qədim Gəncə uzun əsrlər boyunca eyni ərazidə mövcud olmuşdur.

Ümumilikdə Qədim Gəncə qalası və ətrafdakı şəhər məhəllələri 9–10 km2 ərazini əhatə edir. Qala daxilində mədəni təbəqənin qalınlığı 4-metrə yaxındır. Qədim şəhərin iki qat qala divarları ilə əhatə olunması, küncləri işıq istiqamətində yönləndirilmiş dördbucaqlı sitadeli, 42x42x12, 33x33x8 və 31x31x7 sm ölçülü, o zaman üçün kifayət qədər böyük olan, mühüm tikililər üçün xarakterik böyük ölçülü kərpiclərin istifadəsi, 4 km uzunluğa malik sahil səddləri, üç monumental tağlı körpüsü və müxtəlif dini ayinlərin izləndiyi qədim nekropollarının olması onu deməyə əsas verir ki, 1139-cu ildə baş verən güclü zəlzələ və 1235-ci ildə monqollar tərəfindən dağıdılmasından sonra Qədim Gəncə ərazisi tərk edilməmişdir.

XIII əsrdə Gəncədə yaşamış və 1241-ci ildə “Tarix” əsərini yazmağa başlamış Kirakos Qandzaketsi 1235-ci ildə monqolların şəhəri ələ keçirərək dağıtmalarını təsvir edərkən yazır: “Beləcə, dörd il ərzində şəhər insanlarsız qaldı, bundan sonra onun yenidən inşa edilməsi əmri verildi, tədricən toplanmış insanlar şəhər divarları istisna olmaqla onun tikilməsinə başladılar.”

Tarixi mənbələrdə verilən bu məlumatlar və arxeoloji tədqiqatların nəticələri göstərir ki, XVII əsrin əvvəllərinə kimi Gəncə şəhəri qədim dövrlərdən mövcud olduğu ərazidə yerləşmiş, yalnız XVII əsrdə hal-hazırda mövcud olduğu sahəyə köçürülmüşdür. V. Bartold və A. Bakıxanovun məlumatları da bu məlumatları təsdiq edir. Gəncə şəhərinin köçürülməsindən bəhs edən A. Bakıxanov yazır:

  Bu yolla Qafqazda işləri qaydasına salan şah (I Abbas), Gəncənə əvvəlki yerindən bir fərsəx yuxarıya, hazırda çinarlar əkilmiş böyük meydan olan sahəyə köçürdü...  

Yerləşməsi

Qədim Gəncə qalası Gəncə şəhərindən şimal şərqdə, şəhər mərkəzindən 5 km aralıda yerləşir. Gəncə və Zazalı dəmir yolu stansiyaları arasından keçən Gəncəçay, qala ərazisini və qala divarlarını iki hissəyə bölür. Şəhər-qalanın ərazisi üç qatlı qala divarları ilə əhatələnmişdir. Qala divarları və onların qalıqları 250 hektara yaxın ərazini tutur, şəhər yerinin ümumi sahəsi isə 9–10 km2-ə bərabərdir.

Şəhər-qalanın xarabalıqları yerləşən ərazi cənubdab Xaraba yeri, Dinaraç, Narlı qoruq, Çilləxana və Əsa yeri, qərbdən İrəvanlı yeri, şimaldan Tap-Qışlaq, Tatlı və Zazalı kəndləri, Şərqdən isə Mirzik kəndi ilə əhatələnmişdir. Gəncəçayın sağ sahilində, dəmir yolu xəttindən şimalda qədim İmamzadə qəbirsanlığı və İmamzadə türbəsi yerləşir. Gəncəçayın sağ sahilində, dəmir yolu xəttindən təxminən 1 km aralıda, İmamzadə türbəsindən fərqli olaraq qala divarları xaricində inşa edilmiş Comərd Qəssab türbəsi yerləşir.

Qala divarları halqasından 3 km aralıda daha bir qədim qəbirsanlıq yerləşir. XII əsr şairi Nizami Gəncəvinin həmin qəbirsanlıq ərazisində yerləşən məzarı üzərində sonradan böyük məqbərə inşa edilmişdir.

Təsviri

 
 
Gəncə qalası divarlarının dövrümüzə çatmış qalıqları

Qala-şəhərin solsahil hissəsi daşlarla üzlənmiş qala divarları və dərin xəndəklərlə əhatə olunmuşdur. Ehtimal ki, xəndək daha bir qala divarı ilə əhatə olunmuş, yəni iki qala divarının arasında yerləşmişdir. Qala divarları ilə əhatə olunmuş ərazi düzgün olmayan dördbucaqlı formasına və 600x750 m ölçüyə malikdir. Daxili qala divarları çaydaşı və əhəng məhlulu qarışığından inşa edilmişdir. Qala divarları arasındakı dərin xəndək Gəncəçayından gələn su ilə doldurulurdu. Divarlar bir-birindən aralıda yerləşən bastionlarla möhkəmləndirilmişdir.

Qala divarlarının cənub-şərq tərəfində yarımdairəvi künc qülləsinin qalıqları yaxşı saxlanmışdır. Qüllə də qala divarları kimi çaydaşı və əhəng məhlulundan inşa edilmişdir. Burda xəndək qülləni keçərək şimala – çay istiqamətinə doğru irəliləyir. Qalanıın bu hissəsinin daxili həcmi şəhər tikililərinin qalıqlarından formalaşmış təpə formasına malikdir. Təpənin səthi çaydaşıları, bişmiş kərpic qalıqları, həmçinin şirli və şirsiz saxsı qab qırıqları ilə örtülmüşdür. Şəhər yerindən kənarda yerləşən və sahil boyunca uzanan müdafiə divarları yaxşı saxlanmışdır. Bu divar çay axınının əksinə bir kilometrdən çox məsafədə uzanır. Dövrümüzə çatmış sahil divarı bir metrdən çox enə malik olmaqla, gəc və gil qarışığından istifadə ilə inşa edilmişdir. Bəzi yerlərdə divarın hündürlüyü 3 metrə yaxındır. Hörgü zamanı çaydaşlarından istifadə edilmiş və inşaat “şam ağacı” formasında aparılmışdır. Bu divarın hörgüsündə kərpicə nadir hallarda rast gəlinir.

Çayın aşağı axarında, qala divarlarından kənarda sahil müdafiə divarı davam etdirilmir və onun olmasını isbat edəcək qalıqlar dövrümüzə çatmamışdır. Buna görə də tədqiqatçılar belə qərara gəlmişlər ki, Qədim Gəncə qalasının solsahil hissəsində əsas tikililər cənub və cənub-qərb hissədə - hazırda Xaraba yeri adlanan ərazidə yerləşirdi.

Qalanın sağsahil hissəsi solsahil hissəsindən bir neçə dəfə böyükdür. Şəhər yerinin bu tərəfi hər tərəfdən demək olar ki paralal gedən iki qatlı qala divarları ilə əhatə edilmişdir. Yalnız cənub-qərb tərəfdən qala divarları bir qatlıdır. Qala divarları arasındakı məsafə 100-200 metr arasında dəyişir.

Birinci qala divarları ilə əhatə olunmuş ərazi 600x420 metr ərazi və düzgün olmayan düzbucaqlı formasına malikdir. Qala divarları bir-birinin yaxınlığında yerləşən yarımdairəvi bürclərlə möhkəmləndirilib.

İkinci qala divarları daha geniş ərazini əhatə edir. Bu divarların əhatə etdiyi ərazi də düzbucaqlı formasına malikdir. Həmin ərazi 860x860 metr ölçüyə malikdir. Şərq divarının şimal qurtaracağı bu böyük meydanı əhatə edərək qərbə doğru burulur və İmamzadə türbəsinin divarları yaxınlığında yoxa çıxır. İki qala divarı arasındakı ərazinin bu hissəsini İmamzadə türbəsi və sonradan salınmış İmamzadə qəbirsanlığı tutur. Qərb divarı sahil divarı ilə üst-üstə düşür və beləliklə sahil kənarı möhkəmləndirmə səddi həm də qala divarlarının bir hissəsi kimi istifadə olunur. Cənub-qərb tərəfdən bu hissə daxili halqanın divarları ilə əhatələnmişdir. Onun qərb qurtaracağı şəhər sitadelinin ərazisindən çıxaraq sahil yaxınlığında şimala dönür və bir qədər irəliləyərək sahil divarı ilə birləşir.

 
İkinci qala divarında tədqiq edilmi dairəvi qüllənin qalıqları

Bu divarlardan başqa, Qədim Gəncə qalasının şərq hissəsinin divarları da çox dağılmış vəziyyətdə olsa da dövrümüzə çatmışdır. İkinci şəhər divarından bir qədər şərqdə yerləşən bu divar dəmir yolunun cənubundan baxdıqda yaxşı görünür. İkinci qala divarı ilə üçüncü divar arasında təxminən 150 metr məsafə vardır. Üçüncü qat qala divarı dəmir yolu yaxınlığında kəsilir və xəttin digər tərəfində bir neçə addım sonra yenidən görünərək şimal-qərb istiqaməti boyunca xeyli uzanır. Daha sonra iki təpə yaxınlığından keçərək ikinci qat qala divarına doğru yaxınlaşır. Daha sonra həmin divar düz xətt boyunca 300 metrdən artıq şimala doğru irəliləyərək bir qədər qərbə, daha sonra şimala doğru burularaq qərbə dönür və İmamzadə türbəsini əhatə edən divarlara çatır. Qala-şəhərin bu hissəsində bir-birinə qarışmış çoxlu sayda divar qalıqları görünməkdədir. Həmin divarlar müxtəlif ölçü və səviyyədə olan meydanlar əmələ gətirirlər.

Qədim Gəncə qalasının birinci və ikinci divarlarından dövrümüzə yalnız xarabalıqlar çatmış, bəzi yerlərdə bastion və qüllələrin qalıqları görünməkdədir. Qala divarlarının ən yaxşı saxlandığı hissələr şəhər-qalanın qərb, cənub və qismən şərq hissəsində yerləşir. Qala divarlarının yer üstündə olan hissəsindən görünür ki, divarlar çaydaşı və əhəng məhlulundan istifadə edilməklə hörülmüşdür. Divarların bəzi yerlərində nadir hallarda bişmiş kərpic hörgülərinə də rast gəlinir. Xüsusilə sağ sahil qalasının birinci (daxili) qala divarının qərb tərəfindəki künc qülləsinin divarında yaxşı kərpic hörgüsünü müşahidə etmək mümkündür.

Qala divarlarının inşasında kərpic və çaydaşı ilə yanaşı 75x75x40 sm ölüçyə malik tuf daşlarından da istifadə olunmuşdur. Divarda onlar bloklar şəklində tətbiq edilməklə kərpic yuvararın içində yerləşdirilmişdir. Tuf daşı ətrafındakı kərpiclər yanlardan vertikal, üst və altdan isə horizontal şəkildə hörülmüşdür. Qala divarlarının qalıqlarına əsasən müəyyən edilmişdir ki, bu cür daş-kərpic hörgüsü bütün divar boyunca sıralanmış və bir növ naxış xarakteri daşımışdır. Qalanın inşası zamanı istifadə edilmiş tuf daşı Hacıkənd qəsəbəsi ərazisindəki daş karxanasından gətirilmişdir. XVII əsrdə həmin karxandan gətirilmiş tuf daşlarından Gəncə şəhərindəki Müqəddəs İohann kilsəsinin, XIX əsrdə isə isə Göygöl şəhərindəki Müqəddəs İohann kilsəsinin inşasında istifadə olunmuşdur.

Qaladaxili ərazi, vaxtilə burda olmuş tikililərin xarabalıqlarından formalaşdmış çoxlu sayda təpələrdən ibarətdir. Bütün qala ərazisi kərpic və ornamental tikili qalıqları, şirli və şirsiz saxsı qab qırıqları və digər arxeoloji materiallarla zəngindir. Qala divarrları xaricində də tikili qalıqlarından əmələ gəlmiş çoxlu sayda təpələr mövcuddur və onların da səthi arxeoloji materiallarla zəngindir.

Sağsahildə inşa edilmiş müdafiə divarı solsahildəki divarla müqayisədə daha dayanıqlı, qalın və əsaslı inşa edilmişdir. Sağ sahildə qala divarları xüsusi qüllələr şəklində irəli çıxır və ehtimal ki, həmin qüllələr yazda su həcminin qalxması, həmçinin şəhərə çay tərəfdən ola biləcək hücumun qarşısının alınması zamanı müdafiə üçün istifaadə olunmuşdur. Sağsahil müdafiə divarı uzunluq baxımından da solsahil müdafiə divarını geridə qoyur. Onun uzunluğu dağılmış hissələrlə birlikdə 3 km-dən artıqdır.

Bu sahədə şəhər ərazisi daha geniş olmaqla cənub-şərq tərəfdə fasiləsiz davam edərək Nizami Gəncəvinin məzarı yerləşən qədim məzarlığa, şimal-şərq tərəfdə isə Tatlı kəndinin ərazisinə kimi çatır.

Şəhərin sağ və sol sahil hissələri üç ədəd tağlı körpü vasitəsiylə əlaqələndirilmişdir. Gəncəçayın şəhər ərazisindən keçən hissəsində çoxlu sayda tikili qalıqları dövrümüzə çatmışdır.

Gəncə qalası ərazisində yerləşən bağlar Gəncəçaydan çəkilmiş və bu günə kimi fəaliyyət göstərən çoxlu sayda arxlar vasitəsiylə sulanır. Qalanın solsahil ərazisində Korarx, Qızılhacılı arrxı, Xan arxı, Ləmsə arxı, Balabağban arxı, Karxana arxı, Arazbar arxı, Şatır arrxı və Allahdad arxı, sağsahil ərazisində isə Xanlıq arxı, Ərəb arxı, Çölək arxı, Topçu arxı, Şin arxı, Dinarac arxı yerləşir. İ. Cəfərzadə qeyd edir ki, aparılmış tədqiqatlar Qədim Gəncə qalasının sağsahil hissəsinin daha qədim yaşayış yeri olduğunu göstərmişdir.

Tədqiqi

 
 
1935-ci ildə E. Xadarin (solda) və 1939-cu ildə İ. Cəfərzadə (sağda) tərəfindən Qədim Gəncə qalası ərazisində qazıntılar zamanı aşkarlanmış alban yazılı keramika hissələri

Qədim Gəncə qalasının xarabalıqlarında tədqiqatlar ilk dəfə 1890-cı illərdə E.Ressler tərəfindən aparılmış, sonradan Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin üzvləri qala-şəhər ərazisindən yerüstü materiallar toplamışlar. Onların topladığı arxeoloji materiallar 1926-1928-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Muzeyində nümayiş etdirilmişdir. 1935-1937-ci illərdə Gəncə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin direktoru E. R. Xadarin Qədim Gəncə ərazisində səthi raşdırmalar apararaq çoxlu sayda keramika, şüşə və metal məmulatı, o cümlədən müxtəlif dövrlərə aid sikkələr toplamışdır. Onun topladığı arxeoloji materiallar hal-hazırda Gəncə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində nümayiş etdiririlir.

1935-ci ildə E. Xadarinin qala ərazisindən aşkarladığı keramik qab qırığı üzərindəki yazıya görə xüsusi diqqət cəlb etmişdir. Qırmızı gildən hazırlanmış və 7x5 sm ölçüyə malik qab ehtimal ki, qapaq qırığıdır. Onun üzərində alban hərflərini xatırladan əlifba ilə yazı qeyd edilmişdir. Sonradan 1939-cu ildə İ. Cəfərzadə tərəfindən Qədim Gəncə ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı, qalanın sağsahil ərazisinin iç qala sahəsində, şimal küncü yaxınlığında oxşar forma və xüsusiyyətə malik daha bir qab qırığı əldə edilmişdir. 1939-cu ildə hər iki artefakta baxış keçirən akademik İ. İ. Meşşaninov onların hər ikisi üzərində eyni sözlərin təkrarlandığı qənaətinə gəlmiş, lakin yazıların oxunmasına nail ola bilməmişdir.

Qədim Gəncə qala-şəhər yerində əsaslı arxeoloji qazıntı işləri 1938-1940-cı illərdə həyata keçirilmişdir. Qazıntı işlərində İ. M. Cəfərzadə (elmi rəhbər kimi), O. Ş. İsmizadə, İ. P. Şeblıkin, , Y. İ. Qummel, N. Q. Mel, A. A. Xarazova və Azərbaycan Dövlət Muzeyinin elmi işçiləri V. N. Leviatov və S. M. Qazıyev iştirak etmişlər.

1938-ci ildə qala ərazisinin əsasən horizontl tədqiqi həyata keçirilmiş, bu tədqiqatlar zamanı 5–6 km2 sahədə, müxtəlif tikililər ərazisində, o cümlədən Gəncəçay boyunca 4 km uzanan qala divarı ərazisində arxeoloji qazıntılar aparılmışdır. Bu mərhələrə Gəncə qalası və onun daxilində yerləşən bir neçə tikilinin təsvir və planı hazırlanmış, qala ərazisindəki kəhriz və su quyuları aşkarlanaraq təmizlənmişdir. Bu mərhələdə qazıntılar zamanı müxtəlif keramika və şüşə məmulatı, o cümlədən XII-XIII əsrlərə aid daşdan yonma yolu ilə hazırlanmış qablar və və mis sikkələr aşkarlanmışdır.

 
Qədim Gəncə qalası ərazisində aşkarlanmış üzərində Məhəmməd Cahan Pəhləvanın adı olan saxsı qab. Gəncə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi

Qazıntıların birinci mərhələsində Qədim Gəncə qalasının birinci (sitadel) və ikinci divarları daxilində tədqiqatlar aparılmış, qala-şəhər ərazisində mədəni təbəqənin qalınlığı və mərhələləri müəyyən edilmişdir. Aydın olmuşdur ki, Qədim Gəncə qalasının sağsahil ərazisində mədəni təbəqənin qalınlığı 3-4 metr, solsahil ərazisində isə 1-2 metrə bərabərdir. Həmçinin qala ərazisində aşkarlanmış 12 tip saxsı materialından yalnız ağ və boz gil məmulatının yerli olmadığı, qalan saxsı qabların isə şəhər ərazisindəki emalatxanalarda (aşkarlanmış istehsal tullantıları və emalatxanalar əsasında) hazırlandığı təsdiqlənmişdir.

1939-cu ildə həyata keçirilmiş qazıntı işlərinin əsas məqsədi Qədim Gəncə qala divarlarının (birinci və ikinci divar sıraları) inşaat texnikasının müəyyənləşdirilməsi və qala divarlarından kənarda mədəni təbəqənin qalınlığının araşdırılması olmuşdur. Qala divalarından kənarda, Gəncəçay sahilində, solsahil qalasının şimal-şərq künc qülləsindən 150 addım aralıda yerləşən yanaşı iki meydanda qazıntılara başlanılmışdır. Burada birinci meydançada böyük yaşayış binası kompleksi, ikinci meydançada isə aşağı körpüyə eniş yolu aşkarlanmışdır. Bu iki meydançadan birincisində mədəni təbəqənin qalınlığı 130-150 sm, ikincisində isə 100-120 sm müəyyən edilmişdir.

1940-cı ildə həyata keçirilmiş arxeoloji qazıntı işlərinin əsas məqsədi şəhərin formalaşması tarixinin, birinci və ikinci qala divarları halqalarının inşa dövrünün müəyyənləşdirilməsi, həmçinin qala divarlarından kənarda yerləşən ərazilərin öyrənilməsi olmuşdur. Bu məqsədlə 1940-cı ilin qazıntı planına Qədim Gəncə qalasından cənub-qərbdə yerləşən Xaraba yeri ərazisində, o cümlədən, Nizami Gəncəvinin məzarı yerləşən qədim qəbirsanlıq ərazisində tunc dövrünə aid üç kurqan və orta əsrlərə aid altı məzarın öyrənilməsi də daxil edilmişdir.

Arxeoloji qazıntılar

Birinci qala divarı

 
Gəncəçay sahilində yerləşən müdafiə səddinin qalıqları

Birinci qala divarlarının öyrənilməsi məqsədi ilə üç sahədə qazıntı işləri aparılmışdır. Qazıntı sahələrindən ikisi qala divarlarının şimal hissəsinin şərq qurtaracağında, üçüncüsü isə şimal qurtaracağı yaxınlığında yerləşir. Bu hər üç qazıntı sahəsi birinci divarın şərq künc qülləsi ətrafında yerləşir. Birinci qazıntı sahəsində işlər zamanı daxili divarın 6 metr uzunluğunda fasadı təmizlənərək üzə çıxarılmışdır. Ümumilikdə birinci tədqiqat sahəsi 5 metr en, 40 metr uzunluğa malik olmuşdur. Bu sahədə qazıntılar zamanı qala divarlarrı daxilində müxtəlif şəhər tikililərinin qalıqları aşkarlanaraq təmizlənmişdir. Aşkarlanmış tikililərin inşası zamanı əsasən çaydaşından istifadə olunmuşdur. Kərpicə isə bu tikililərdə nadir halda rast gəlinir.

Bu ərazinin təmizlənməsi zamanı çaydaşı ilə döşənmiş kiçik şəhər meydanı üzə çıxarılmışdır. Meydanın döşəməsi inşaat baxımından 1938-ci il qazıntıları zamanı körpü yaxınlığında təmizlənmiş ərazinin döşəməsini xatırladır. Həmin ərazidə qala divarının inşaat texnikasının müəyyənləşdirilməsi məqsədi ilə, divar, yuxarıdan aşağıya doğru 50 sm ölçüdə kəsilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, qala divarlarının aşağı hissəsi gil-saman qarışığından inşa edilmiş, 3 metr hündürlükdən sonra isə inşaat materialı kimi 33x33x8 sm ölçülü çiy kərpicdən istifadə edilmişdir. Arxoloqların qala divarından bütöv kərpic çıxarmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələnmişdir və burdan belə qərara gəlinmişdir ki, daxili qala divarlarının hörgüsü zamanı kərpiclər hələ tam qururmamış olmuşdur.

Daxili qalanın tədqiqatı sonrakı mərhələdə bir qədər qərb tərəfdə 50 metr uzunluğa malik sahədə aparılmışdır. Burada qala divarı kvadrat formalı, 5 metr hündürlüyə malik üç qüllə ilə bölünmüşdür. Bu üç qüllədən yalnız ən şimalda olanın ərazisində ətraflı tədqiqat aparılaraq, qüllə təməlinə kimi qazılmış, onun yanında çaydaşı və gil məhlulundan inşa edilmiş tikililərin özülləri aşkara çıxarılmışdır. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu ərazidə qala divarlarının təməli sarı fil məhlulundan inşa edilmişdir. 2 metr hündürlükdən etibarən isə hörgü 42x42x12 sm ölüçülü çiy kərpiclər vasitəsiylə davam etdirilmişdir. Kərpiclərin hazırlanması zamanı sarımtıl gil və saman qarışığından istifadə olunub. Ümumilikdə daxili qala divarlarının eni 6 metrə bərabər olmuşdur.

Daxili qalanın tədqiqat işləri, tikilinin şimal küncündəki şərq qülləsi yaxınlığında 15-50 metr ərazidə davam etdirilmişdir. Burdakı tədqiqatlar zamanı tikilinin təməlinin iki sıralı çaydaşları və gil məhlulundan hörülməsi aşkara çıxarılmışdır. Yuxarı hissədə görgü 33x33x8 sm ölçülü böyük və 31x31x7 sm ölçülü kiçik çiy kərpclərdən istifadə ilə həyata keçirilmişdir. Ümumilikdə qala divarı, digər tədqiq edilmiş ərazilərdə olduğu kimi 6 metr enə malikdir.

Birinci qala divarının müxtəlif yerlərində aparılan tədqiqatlar nəticəsində onun hər tərəfdən eyni dövrdə inşa edilməsi, eyni qalınlığa və höhkəmliyə malik olması müəyyən edilmişdir. Birinci qala divarlarının şərq tərəfinin fasadı gil hörgü üzərinə əlavə edilmiş və bir metr enə malik olan çaydaşı-gil toxuması ilə üzlənmişdir. Hörgüdən tökülmüş dağ yerlərindən məlum olur ki, qala divarlarının qərbində yerləşən dairəvi qüllənin fasadı kimi şərq divarının fasadı da çaydaşı-tuf hörgüsü ilə bəzədilmişdir. Hörgü texnikası və xarakterinə görə fasad, çiy kərpiclərdən tikilmiş qala divarlarının özündən daha sonrakı dövrdə inşa edilmişdir.

Birinci qala divarının tədqiqi zamanı onun şərq hissəsi yaxınlığında su kəmərləri şəbəkəsi aşkar edilmişdir. Şəbəkənin bir hissəsinin tədqiq edilməsi nəticəsində müəyyən olmuşdur ki, o, hər biri 40 sm uzunluğa, 15 sm giriş, 12 sm diametrində çıxış tərəflərə malik saxsı boruların bir-birinə keçirilməsi sayəsində yaradılmışdır. Həmçinin, həmin ərazidə bir-biri yaxınlığında yerləşən su quyuları da aşkarlanmışdır. Su quyularından birinin təmizlənməsi nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, su quyularının divarları bişmiş kərpicdən gil məhlulu qarışığı istifadə etməklə hörülmüşdür. İ. Cəfərzadə qeyd edir ki, bu cür su quyuları şəhərin müxtəlif ərazilərində inşa edilmiş və yeraltı su sisteminin işləməsi və suyun keyfiyyətinin yoxlanması üçün istifadə olunmuşdur.

İkinci qala divarı

 
1939-cu ildə ikinci qala divarı ərazisində qazıntılar.

Birinci və ikinci qala divarlarının inşa edilmə ardıcıllığının müəyyənləşdirilməsi üçün 1940-cı ildə ikinci qala divarı ərazisində, dəmir yolu xəttindən 100-120 metr şimalda, birinci və ikinci qala divarlarının kəsişmə sahəsində, birinci qala divarının cənub künc qülləsi istiqamətində qazıntılara başlanılmışdır. İkinci qala divarlarının şərq tərəfində ümumi sahəsi 275m2 olan ərazidə geni qazıntılar aparılmış, həmçinin 350 sm uzunluq, 120 sm enə malik ərazi təmələ kimi qazılmışdır. Qazıntılar nəticəsində ikinci qala divarının şərq tərəf fasadı 40 metr uzunluqda məsafədə təmizlənmiş, 5 metr uzunluqda isə qala divarlarının daxili hissəsi açılmışdır.

Aparılmış tədqiqat işləri nəticəsində ikinci qala divarınnın şərq hissəsində inşaat xarakteri və texnikası araşdırılmış, ikinci qala divarının birinci qala divarı ilə kəsişmə yeri öyrənilmişdir. Həmçinin ikinci qala divarında yerləşən bir yarımdariəvi və iki dördbucaqlı qüllə təmizlənərək tədqiq edilmişdir.

İkinci qala divarının şərq hissəsi 3 metr enə malik olmaqla gil qarışığından inşa edilmişdir. Təxminən hər 50 – 40 sm-dən sonra bir sıra çiy kərpic hörgüsünə bir sıra çaydaşı hörgüsü əlavə edilmişdir. Qala divarlarının ilkin hündürlüyü müəyyən edilməsə də, saxlanılmış hissənin hündürlüyü 3 metrdən artıqdır.

 
İkinci qala divarının inşasında istifadə edilmiş Gəncə hörgüsü sonradan Arran memarlıq məktəbinin əsas elementlərindən birinə çevrilmiş və bu üslubda inşa edilmiş bir çox abidələrdə təkrarlanmışdır.

Qazılmış qüllələrdən ilk kvadrat formalı olanı kordur və içi tamamilə çiy kərpiclə doldurulmuşdur. Onun diametrii 5 metrə bərabərdir. Qüllənin inşası zamanı 25x5x5 sm və 23x23x5 sm ölçülü bişmiş kərpiclər və çaydaşından istifadə olunmuşdur. Bu qala divralarınıın hörgüsü zamanı istifadə edilmiş hörgü texnikası sonradan elmi ədəbiyyatda “Gəncə hörgüsü” adlandırılmışdır. Gəncə hörgüsünün özəlliyi ondadır ki, bu hörgü texnikasından istifadə zamanı, çaydaşıları yanlardan, alt və üstdən iki qat kərpic hörgüsü ilə yaradılmış yuvaların içinə hörülür. Hər 4-5 sətir kərpic hörgüsündən sonra kərpic yuvacıqlar paralel olaraq bir-biri üzərində yerləşdirilmişdir. Bu bloklar və ya yuvalara yerləşdirilmiş çaydaşıları kərpic hörgünün səthindən kənara çıxdığına görə, qalanın fasadı əhəng məhlulu ilə üzlənmişdi. Qala divarının aşağı hissələrində əhəng məhlulu yaxşı saxlanmışdır.

Qüllənin təməli əhəng məhlulu və çaydaşından hörülmüş və yerüstü hissədən Gəncə hörgüsünə keçilmişdir. Qüllənin təməli isə 1.5 metr dərinliyə gedib çıxır. Qüllənin yuxarı hissəsi dağılıb və dövrümüzə çatmış hissənin hündürlüyü təməldən 5 metrdir. Qüllənin daxilinin çiy kərpiclə doldurulması onun müdafiə məqsədi ilə istifadə olunmasını, üst meydançasında isə oxçular və atıcı silahların yerləşdirilməsini ehtimal etməyə əsas vermişdir.

İkinci dördbucaqlı qüllə birinci qüllədən bir qədər aralı – şimal tərəfdə yerləşir. Onun inşası zamanı əsasən çaydaşından istifadə edilmişdir. Təməldə qüllənin inşası üçün çaydaşı ilə yanaşı əhəng məhlulundan, 1.2 metr hündürlükdən sonra isə əhəng və gil məhlulundan növbəli şəkildə istifadə edilmişdir. Möhkəmləndirici məhlulun inşaatda bu cür kombinasiyasına Azərbaycan ərazisində başqa heç bir tikilidə rast gəlinməmişdir.

Bu qüllənin fasadı yaxınlıqdakından fərqli görüntüyə malik olmaqla, bişmi kərpiclə həyata keçirilmiş şam ağacı hörgüsünə malikdir. Qüllənin fasadındakı çıxıntılar əhəng məhlulu ilə həyata keçirilmiş üzləmə ilə aradan qaldırılmışdır. Qüllənin yuxarı hissələri dağılmışdır. Ən yaxşı saxlanmış hissədə onun hündürlüyü 3 metrə çatır. Qüllə divarının qalınlığı isə 2 metrə yaxındır. Cənub divarının qərb qurtaracağı birinci dördbucaqlı qüllənin üzlənmiş divarına birləşdirilir ki, bu da ikincii qüllənin daha sonra inşa edildiyini göstərir. İkinci dördbucaqlı qüllənin daxili ölçüsü 6x5 metr ölçüyə malikdir. Şərq və şimaldan o, daş-kərpic divarıa üzlənmişdir: cənubdan o, birinci dördbucaqlı qalanın şimal divarı, qərbdən isə çiy kərpicdən hörülmüş ikinci qala divarı ilə qapanır. Qazıntılar zamanı ikinci dördbucaqlı qülləyə şəhər tərəfdən giriş qapısı aşkarlanaraq təmizlənmişdir.

İkinci düzbucaqlı qüllənin daxilində, giriş qapısınn yanlarında yerləşən kərpicdən tikilmiş ocaqlar vardır. Ocaqlar 25-30 sm dərinliyə və daxildən yarımsferik formaya malik olmaqla, gəclə üzlənmişdir. Qüllənin daxili və xarici divarlarının hörgüsündə material və texnika fərqli, giriş qapısı və içəridə olan ocaqlar göstərir ki, ikinci dördbucaqlı qüllə, birinci müdafiəsində keşik çəkən hərbiçilərin yaşayışı üçün nəzərdə tutulmuşdur. Abidəni tədqiq etmiş arxeoloq İ. Cəfərzadənin fikrincə qüllələrin yuxarı hissələrindən tökülmüş daşların onun təməlindən 4-5 metr aralıya səpələnməsi, hər iki qüllənin kifayət qədər yüksəkliyə malik olduğunu təsdiq edir. Dördbucaqlı qala qüllələri yarımdairəvi qüllələrlə müqayisədə daha qədim tarixə malikdir.

İkinci dördbucaqlı qüllədən 6 metr şimalda yarımdairəvi qüllə yerləşir. Bu qüllənin daxili diametri dördbucaqlı qüllənin daxili diametrindən kiçikdir. Qüllə, bişmiş kərpic, çaydaşı və əhən məhlulundan Gəncə hörgüsü ilə inşa edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, tədqiq edilmiş qüllələrin hamısı sonrakı dövrdə inşa edilmiş və çiy kərpic divara birləşdirilmişdir. Dairəvi qüllə yaxınlığında qazıntı zamanı 70-120 sm dərinlikdə çarxformalı, yaxşı bişirilmiş kufi yazılı möhür aşkarlanmışdır. Möhürün tapıldığı yerdən qərbdə 80-90 sm dərinlikdə qalanın su kəmərləri sisteminin qalıqları aşkarlanmışdır. Su kəməri hər biri 38 sm uzunluğa, 18 giriş, 15 sm çıxış diametrinə malik saxsı saxsı borulardan çəkilmişdir.

İstinadlar

  1. Джафарзада, 1949. səh. 3
  2. Джафарзада, 1949. səh. 12
  3. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 13
  4. Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, в.29, отд. 1. Тифлис. 1901. 64.
  5. Каганкатваци, Моисей (1861). История Агван, перев. К. Патканяна, гл. XX. Санкт-Петербург. 270.
  6. Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, в.38, отд. 1. Тифлис. 1908. 86.
  7. Джафарзада, 1949. səh. 58
  8. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 59
  9. Гандзакский, Киракос (1909). История (арм. изд.) перевод Т. И. Тер-Григорьяна. Тифлис. 223–224.
  10. Джафарзада, 1949. səh. 60
  11. Бартольд, В. (1914). Энциклопедия ислама (нем. изд). Лейден – Лейнциг. 136–137.
  12. Бакиханов, А. (1926). Гюлистан-Ирам. Баку. 98.
  13. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 17
  14. Джафарзада, 1949. səh. 19
  15. Щеблыкин, И.П. (1943). Памятники Азербайджанского зодчества эпохи Низами. Баку: Изд-во АзФАН. səh. 50.
  16. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 22
  17. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 23
  18. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 24
  19. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 25
  20. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 26
  21. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 27
  22. Джафарзада, 1949. səh. 28
  23. Джафарзада, 1949. səh. 29
  24. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 30
  25. Джафарзада, 1949. səh. 31
  26. Джафарзада, 1949. səh. 32
  27. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 33
  28. Джафарзада, 1949. səh. 34
  29. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 35
  30. Джафарзада, 1949. səh. 36
  31. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 44
  32. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 39
  33. Джафарзада, 1949. səh. 40
  34. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 41
  35. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 42
  36. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 45
  37. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 46
  38. Джафарзада, 1949. səh. 47
  39. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 48
  40. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 49
  41. ↑ Джафарзада, 1949. səh. 50
  42. Джафарзада, 1949. səh. 51
  43. Джафарзада, 1949. səh. 52
  44. Джафарзада, 1949. səh. 53

Ədəbiyyat

  • Джафарзаде, И. М. (1949). Историко-археологический очерк Старой Гянджи. Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР.
  • Д. Халилов, Д. Мусаев, Р. Гурбанов (1990). Археологические раскопки на городише средневековой Гянджи в 1982 г. (Археологические и этнографические изыскание в Азербайджане, 1982). Баку. 43–47.
  • Ахмедов, Р. (Москва). Раскопки в Гяндже (Археологические открытия 1986 года). 1988. 454.
  • Ахмедов, Р. (Москва). Раскопки в средневековой Гянджи (Археологические открытия 1984 года). 1986. 415.
  • Альтман М. М. Исторический очерк города Ганджи. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949.
  • Ахмедов Р. Дж. Гянджа средневековья (археологическое изучение). — Б.: Элм, 1988.

Həmçinin bax

Avqust 12, 2021
qədim, gəncə, qalası, qədim, gəncə, şəhərini, əhatə, edən, üç, qatlı, müdafiə, səddləri, şəhər, ərazisi, əvvəlcə, daxili, daha, sonra, ikinci, sonradan, isə, üçüncü, divarlarla, əhatə, edilmişdir, qala, divarlarının, dəqiq, inşa, edilmə, tarixi, bilinməsə, məl. Qedim Gence qalasi Qedim Gence seherini ehate eden uc qatli mudafie seddleri Seher erazisi evvelce daxili daha sonra ikinci sonradan ise ucuncu qat divarlarla ehate edilmisdir Qala divarlarinin deqiq insa edilme tarixi bilinmese de melumdur ki Gence Seddadiler dovletinin paytaxti olarken 971 1088 artiq seher qala divari ile ehate edilmisdir 1063 cu ilde ise Ebulesvar Savurun sifarisi ile usta Ibrahim ibn Osman terefinden Qedim Gence qalasi ucun qosa qala qapilari hazirlanmisdir 1139 cu ilde bas vermis Gence zelzelesi zamani qala divarlarina ciddi zede deyse de onlar sonradan berpa olunmus ve 1235 ci ilde monqollar terefinden dagidilana kimi seheri mudafie etmisdir XVII esrde seher erazisi I Sah Abbas terefinden kocurulene kimi Gence qalasi ehali ile meskunlasmisdir Qedim Gence qalasiQedim Gence qala divarlarinin qaliqlariOlke Azerbaycan AzerbaycanSeher GenceYerlesir Qedim GenceUslubu Arran memarliq mektebiMaterial kerpic caydasi eheng mehluluAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 189KateqoriyaQalaEhemiyyetiOlke ehemiyyetliQedim Gence qalasinin planiQala seherin solsahil hissesi daslarla uzlenmis qala divarlari ve derin xendeklerle ehate olunmusdur Qala divarlari ile ehate olunmus erazi duzgun olmayan dordbucaqli formasina ve 600x750 m olcuye malikdir Daxili qala divarlari caydasi ve eheng mehlulu qarisigindan insa edilmisdir Qala divarlari arasindaki derin xendek Gencecayindan gelen su ile doldurulurdu Divarlar bir birinden aralida yerlesen bastionlarla mohkemlendirilmisdir Mundericat 1 Tarixi 2 Yerlesmesi 3 Tesviri 4 Tedqiqi 5 Arxeoloji qazintilar 5 1 Birinci qala divari 5 2 Ikinci qala divari 6 Istinadlar 7 Edebiyyat 8 Hemcinin baxTarixi Redakte 1063 su ilde Seddadiler sulalesinden olan Ebulesvar Savurun sifarisi ile usta Ibrahim ibn Osman terefinden Qedim Gence qalasi ucun hazirlanmis Gence qapilari 1139 cu il Gence zelzelesi zamani seheri yagmalamis I Demetrinin rehberlik etdiyi gurcu ordusu terefinden qenimet kimi aparilmisdir Hazirda Gence qapilarinin dovrumuze catmis hissesi Gelati monastirinda saxlanilir Gence qalasi orta esrlerde X XIII esrler monqollar terefinden dagidilana kimi 1235 ci il Yaxin Serqin en boyuk ticaret senetkarliq ve medeniyyet merkezlerinden biri olmusdur Bu zengin ve gozel qala seher tarixi qedim dovrlere gedib cixan yasayis menteqesinin yerinde insa edilmisdi 1 Seher qalanin esasinin ne vaxt qoyulmasi haqqinda menbelerde muxtelif fikirler qeyd edilir XV esr Iran tarixcisi Mirxond yazir ki I Qubad insaat isini seven sahlardan idi O bir cox gozel tikili ve boyuk seherlerin esasini qoymusdur Deyirler ki Berde Gence ve Miafarikin de onun terefinden esasi qoyulmus seherlerdendir 2 XIV esr tarixcisi Hemdullah Qezvini ise qeyd edir ki Gence besinci iqlime aiddir Bu islam seherinin esasi hicri 39 cu ilde qoyulmusdur O gozel ve boyuk bir seherdir 3 Qezvinin melumatini esas alsaq Gence qalasinin esasinin miladi 659 660 ci illerde qoyulmasini ehtimal etmek olar 3 Bezi tedqiqatcilar VII esrde Gence qalasina nezaret ugrunda erebler ve xezerler arasinda doyuslerin bas vermesini qeyd edirler 4 Moisey Kalankatli ise yazir Bundan iki il sonra amansiz ve qeddar insan Xozepatqos Ermenistana geldi O ele hemin il olduruldu Sonra onun oglu geldi ve olkemizi qilinc gucu ile alib coxlu kilse yandirdi ve ehalini esir alib Bagdada qayitdi Sonra o xelifenin emrile oradan yene qayitdi ve xezine hesabina ermeni teqviminin iki yuz doxsan besinci ilinde Arsakasen vilayetinde Qandzak seherini saldirdi Sonra o Suniklilerin olkesine getdi Baqk vilayetinin ehalisini esir etdi ve sonra Alahec dairesinin Arkunaget kendine gelib emr etdi ki burada olan muqeddes Qriqori adina kilseni yandirsinlar 5 Kalankatlinin melumatini esas alsaq Gence qalasinin esasinin IX esrde qoyulmasini ehtimal etmek olar I Ceferzade Kalankatlinin bu melumatini serh ederken deyir ki Gence qalasinin esasinin qoyulmasini IX esrden evvelki dovrlere aid eden menbelerin melumatlarini nezere alsaq ehtimal etmek olar ki Xozepatkos evvelce hucum zamani Gence qalasini dagitmis ve daha sonra berpa etmisdir 3 Ereb cografiyasunasi Ibn Havqel 977 ci ilde yazir Genze seheri gozel ve zengindir Bu yasayis yeri cox six meskunlasmisdir ehali eliaciq xos xasiyyetli mugribandir yadelliler ve alimleri sevirler 6 1938 1940 ci illerde aparilmis arxeoloji tedqiqatlar zamani mueyyen edilmisdir ki Qedim Gence qalasi daha evvelki esrlerde yasayis yeri olmus erazide insa edilmisdir Bunu qala altinda 1 metrden artiq qalinliga malik medeni tebeqenin uze cixarilmasi subut edir 7 Ilkin olaraq Qedim gence bir qat daha sonra iki daha sonra ise ucuncu qat qala divarlari ile ehate edilmisdir Butun bu tebeqelesme gosterir ki Qedim Gence uzun esrler boyunca eyni erazide movcud olmusdur 8 Umumilikde Qedim Gence qalasi ve etrafdaki seher mehelleleri 9 10 km2 erazini ehate edir 8 Qala daxilinde medeni tebeqenin qalinligi 4 metre yaxindir 8 Qedim seherin iki qat qala divarlari ile ehate olunmasi kuncleri isiq istiqametinde yonlendirilmis dordbucaqli sitadeli 42x42x12 33x33x8 ve 31x31x7 sm olculu o zaman ucun kifayet qeder boyuk olan muhum tikililer ucun xarakterik boyuk olculu kerpiclerin istifadesi 4 km uzunluga malik sahil seddleri uc monumental tagli korpusu ve muxtelif dini ayinlerin izlendiyi qedim nekropollarinin olmasi onu demeye esas verir ki 1139 cu ilde bas veren guclu zelzele ve 1235 ci ilde monqollar terefinden dagidilmasindan sonra Qedim Gence erazisi terk edilmemisdir 8 XIII esrde Gencede yasamis ve 1241 ci ilde Tarix eserini yazmaga baslamis Kirakos Qandzaketsi 1235 ci ilde monqollarin seheri ele kecirerek dagitmalarini tesvir ederken yazir Belece dord il erzinde seher insanlarsiz qaldi bundan sonra onun yeniden insa edilmesi emri verildi tedricen toplanmis insanlar seher divarlari istisna olmaqla onun tikilmesine basladilar 9 Tarixi menbelerde verilen bu melumatlar ve arxeoloji tedqiqatlarin neticeleri gosterir ki XVII esrin evvellerine kimi Gence seheri qedim dovrlerden movcud oldugu erazide yerlesmis yalniz XVII esrde hal hazirda movcud oldugu saheye kocurulmusdur 10 V Bartold 11 ve A Bakixanovun melumatlari da bu melumatlari tesdiq edir Gence seherinin kocurulmesinden behs eden A Bakixanov yazir Bu yolla Qafqazda isleri qaydasina salan sah I Abbas Gencene evvelki yerinden bir fersex yuxariya hazirda cinarlar ekilmis boyuk meydan olan saheye kocurdu 12 Yerlesmesi RedakteQedim Gence qalasi Gence seherinden simal serqde seher merkezinden 5 km aralida yerlesir Gence ve Zazali demir yolu stansiyalari arasindan kecen Gencecay qala erazisini ve qala divarlarini iki hisseye bolur Seher qalanin erazisi uc qatli qala divarlari ile ehatelenmisdir Qala divarlari ve onlarin qaliqlari 250 hektara yaxin erazini tutur 13 seher yerinin umumi sahesi ise 9 10 km2 e beraberdir 13 Seher qalanin xarabaliqlari yerlesen erazi cenubdab Xaraba yeri Dinarac Narli qoruq Cillexana ve Esa yeri qerbden Irevanli yeri simaldan Tap Qislaq Tatli ve Zazali kendleri Serqden ise Mirzik kendi ile ehatelenmisdir 13 Gencecayin sag sahilinde demir yolu xettinden simalda qedim Imamzade qebirsanligi ve Imamzade turbesi yerlesir 13 Gencecayin sag sahilinde demir yolu xettinden texminen 1 km aralida Imamzade turbesinden ferqli olaraq qala divarlari xaricinde insa edilmis Comerd Qessab turbesi yerlesir 14 Qala divarlari halqasindan 3 km aralida daha bir qedim qebirsanliq yerlesir XII esr sairi Nizami Gencevinin hemin qebirsanliq erazisinde yerlesen mezari uzerinde sonradan boyuk meqbere insa edilmisdir 15 Tesviri Redakte Gence qalasi divarlarinin dovrumuze catmis qaliqlari Qala seherin solsahil hissesi daslarla uzlenmis qala divarlari ve derin xendeklerle ehate olunmusdur Ehtimal ki xendek daha bir qala divari ile ehate olunmus yeni iki qala divarinin arasinda yerlesmisdir 16 Qala divarlari ile ehate olunmus erazi duzgun olmayan dordbucaqli formasina ve 600x750 m olcuye malikdir 16 Daxili qala divarlari caydasi ve eheng mehlulu qarisigindan insa edilmisdir Qala divarlari arasindaki derin xendek Gencecayindan gelen su ile doldurulurdu Divarlar bir birinden aralida yerlesen bastionlarla mohkemlendirilmisdir 16 Qala divarlarinin cenub serq terefinde yarimdairevi kunc qullesinin qaliqlari yaxsi saxlanmisdir 16 Qulle de qala divarlari kimi caydasi ve eheng mehlulundan insa edilmisdir Burda xendek qulleni kecerek simala cay istiqametine dogru irelileyir Qalaniin bu hissesinin daxili hecmi seher tikililerinin qaliqlarindan formalasmis tepe formasina malikdir Tepenin sethi caydasilari bismis kerpic qaliqlari hemcinin sirli ve sirsiz saxsi qab qiriqlari ile ortulmusdur Seher yerinden kenarda yerlesen ve sahil boyunca uzanan mudafie divarlari yaxsi saxlanmisdir Bu divar cay axininin eksine bir kilometrden cox mesafede uzanir 17 Dovrumuze catmis sahil divari bir metrden cox ene malik olmaqla gec ve gil qarisigindan istifade ile insa edilmisdir Bezi yerlerde divarin hundurluyu 3 metre yaxindir Horgu zamani caydaslarindan istifade edilmis ve insaat sam agaci formasinda aparilmisdir Bu divarin horgusunde kerpice nadir hallarda rast gelinir 17 Cayin asagi axarinda qala divarlarindan kenarda sahil mudafie divari davam etdirilmir ve onun olmasini isbat edecek qaliqlar dovrumuze catmamisdir 17 Buna gore de tedqiqatcilar bele qerara gelmisler ki Qedim Gence qalasinin solsahil hissesinde esas tikililer cenub ve cenub qerb hissede hazirda Xaraba yeri adlanan erazide yerlesirdi 18 Qalanin sagsahil hissesi solsahil hissesinden bir nece defe boyukdur Seher yerinin bu terefi her terefden demek olar ki paralal geden iki qatli qala divarlari ile ehate edilmisdir Yalniz cenub qerb terefden qala divarlari bir qatlidir Qala divarlari arasindaki mesafe 100 200 metr arasinda deyisir 18 Birinci qala divarlari ile ehate olunmus erazi 600x420 metr erazi ve duzgun olmayan duzbucaqli formasina malikdir Qala divarlari bir birinin yaxinliginda yerlesen yarimdairevi burclerle mohkemlendirilib 18 Ikinci qala divarlari daha genis erazini ehate edir Bu divarlarin ehate etdiyi erazi de duzbucaqli formasina malikdir Hemin erazi 860x860 metr olcuye malikdir Serq divarinin simal qurtaracagi bu boyuk meydani ehate ederek qerbe dogru burulur ve Imamzade turbesinin divarlari yaxinliginda yoxa cixir Iki qala divari arasindaki erazinin bu hissesini Imamzade turbesi ve sonradan salinmis Imamzade qebirsanligi tutur Qerb divari sahil divari ile ust uste dusur ve belelikle sahil kenari mohkemlendirme seddi hem de qala divarlarinin bir hissesi kimi istifade olunur 18 Cenub qerb terefden bu hisse daxili halqanin divarlari ile ehatelenmisdir Onun qerb qurtaracagi seher sitadelinin erazisinden cixaraq sahil yaxinliginda simala donur ve bir qeder irelileyerek sahil divari ile birlesir 19 Ikinci qala divarinda tedqiq edilmi dairevi qullenin qaliqlari Bu divarlardan basqa Qedim Gence qalasinin serq hissesinin divarlari da cox dagilmis veziyyetde olsa da dovrumuze catmisdir Ikinci seher divarindan bir qeder serqde yerlesen bu divar demir yolunun cenubundan baxdiqda yaxsi gorunur Ikinci qala divari ile ucuncu divar arasinda texminen 150 metr mesafe vardir 19 Ucuncu qat qala divari demir yolu yaxinliginda kesilir ve xettin diger terefinde bir nece addim sonra yeniden gorunerek simal qerb istiqameti boyunca xeyli uzanir Daha sonra iki tepe yaxinligindan kecerek ikinci qat qala divarina dogru yaxinlasir Daha sonra hemin divar duz xett boyunca 300 metrden artiq simala dogru irelileyerek bir qeder qerbe daha sonra simala dogru burularaq qerbe donur ve Imamzade turbesini ehate eden divarlara catir Qala seherin bu hissesinde bir birine qarismis coxlu sayda divar qaliqlari gorunmekdedir Hemin divarlar muxtelif olcu ve seviyyede olan meydanlar emele getirirler 19 Qedim Gence qalasinin birinci ve ikinci divarlarindan dovrumuze yalniz xarabaliqlar catmis bezi yerlerde bastion ve qullelerin qaliqlari gorunmekdedir 19 Qala divarlarinin en yaxsi saxlandigi hisseler seher qalanin qerb cenub ve qismen serq hissesinde yerlesir Qala divarlarinin yer ustunde olan hissesinden gorunur ki divarlar caydasi ve eheng mehlulundan istifade edilmekle horulmusdur 19 Divarlarin bezi yerlerinde nadir hallarda bismis kerpic horgulerine de rast gelinir Xususile sag sahil qalasinin birinci daxili qala divarinin qerb terefindeki kunc qullesinin divarinda yaxsi kerpic horgusunu musahide etmek mumkundur 19 Qala divarlarinin insasinda kerpic ve caydasi ile yanasi 75x75x40 sm olucye malik tuf daslarindan da istifade olunmusdur Divarda onlar bloklar seklinde tetbiq edilmekle kerpic yuvararin icinde yerlesdirilmisdir Tuf dasi etrafindaki kerpicler yanlardan vertikal ust ve altdan ise horizontal sekilde horulmusdur Qala divarlarinin qaliqlarina esasen mueyyen edilmisdir ki bu cur das kerpic horgusu butun divar boyunca siralanmis ve bir nov naxis xarakteri dasimisdir Qalanin insasi zamani istifade edilmis tuf dasi Hacikend qesebesi erazisindeki das karxanasindan getirilmisdir XVII esrde hemin karxandan getirilmis tuf daslarindan Gence seherindeki Muqeddes Iohann kilsesinin XIX esrde ise ise Goygol seherindeki Muqeddes Iohann kilsesinin insasinda istifade olunmusdur 20 Qaladaxili erazi vaxtile burda olmus tikililerin xarabaliqlarindan formalasdmis coxlu sayda tepelerden ibaretdir Butun qala erazisi kerpic ve ornamental tikili qaliqlari sirli ve sirsiz saxsi qab qiriqlari ve diger arxeoloji materiallarla zengindir 20 Qala divarrlari xaricinde de tikili qaliqlarindan emele gelmis coxlu sayda tepeler movcuddur ve onlarin da sethi arxeoloji materiallarla zengindir 20 Sagsahilde insa edilmis mudafie divari solsahildeki divarla muqayisede daha dayaniqli qalin ve esasli insa edilmisdir Sag sahilde qala divarlari xususi qulleler seklinde ireli cixir ve ehtimal ki hemin qulleler yazda su hecminin qalxmasi hemcinin sehere cay terefden ola bilecek hucumun qarsisinin alinmasi zamani mudafie ucun istifaade olunmusdur Sagsahil mudafie divari uzunluq baximindan da solsahil mudafie divarini geride qoyur Onun uzunlugu dagilmis hisselerle birlikde 3 km den artiqdir 20 Bu sahede seher erazisi daha genis olmaqla cenub serq terefde fasilesiz davam ederek Nizami Gencevinin mezari yerlesen qedim mezarliga simal serq terefde ise Tatli kendinin erazisine kimi catir 21 Seherin sag ve sol sahil hisseleri uc eded tagli korpu vasitesiyle elaqelendirilmisdir Gencecayin seher erazisinden kecen hissesinde coxlu sayda tikili qaliqlari dovrumuze catmisdir 21 Gence qalasi erazisinde yerlesen baglar Gencecaydan cekilmis ve bu gune kimi fealiyyet gosteren coxlu sayda arxlar vasitesiyle sulanir Qalanin solsahil erazisinde Korarx Qizilhacili arrxi Xan arxi Lemse arxi Balabagban arxi Karxana arxi Arazbar arxi Satir arrxi ve Allahdad arxi sagsahil erazisinde ise Xanliq arxi Ereb arxi Colek arxi Topcu arxi Sin arxi Dinarac arxi yerlesir 22 I Ceferzade qeyd edir ki aparilmis tedqiqatlar Qedim Gence qalasinin sagsahil hissesinin daha qedim yasayis yeri oldugunu gostermisdir 23 Tedqiqi Redakte 1935 ci ilde E Xadarin solda ve 1939 cu ilde I Ceferzade sagda terefinden Qedim Gence qalasi erazisinde qazintilar zamani askarlanmis alban yazili keramika hisseleri Qedim Gence qalasinin xarabaliqlarinda tedqiqatlar ilk defe 1890 ci illerde E Ressler terefinden aparilmis sonradan Azerbaycani Tedqiq ve Tetebbo Cemiyyetinin uzvleri qala seher erazisinden yerustu materiallar toplamislar Onlarin topladigi arxeoloji materiallar 1926 1928 ci illerde Azerbaycan Dovlet Muzeyinde numayis etdirilmisdir 24 1935 1937 ci illerde Gence Tarix Diyarsunasliq Muzeyinin direktoru E R Xadarin Qedim Gence erazisinde sethi rasdirmalar apararaq coxlu sayda keramika suse ve metal memulati o cumleden muxtelif dovrlere aid sikkeler toplamisdir Onun topladigi arxeoloji materiallar hal hazirda Gence Tarix Diyarsunasliq Muzeyinde numayis etdiririlir 24 1935 ci ilde E Xadarinin qala erazisinden askarladigi keramik qab qirigi uzerindeki yaziya gore xususi diqqet celb etmisdir Qirmizi gilden hazirlanmis ve 7x5 sm olcuye malik qab ehtimal ki qapaq qirigidir Onun uzerinde alban herflerini xatirladan elifba ile yazi qeyd edilmisdir 24 Sonradan 1939 cu ilde I Ceferzade terefinden Qedim Gence erazisinde aparilan arxeoloji tedqiqatlar zamani qalanin sagsahil erazisinin ic qala sahesinde simal kuncu yaxinliginda oxsar forma ve xususiyyete malik daha bir qab qirigi elde edilmisdir 25 1939 cu ilde her iki artefakta baxis keciren akademik I I Messaninov onlarin her ikisi uzerinde eyni sozlerin tekrarlandigi qenaetine gelmis lakin yazilarin oxunmasina nail ola bilmemisdir 26 Qedim Gence qala seher yerinde esasli arxeoloji qazinti isleri 1938 1940 ci illerde heyata kecirilmisdir Qazinti islerinde I M Ceferzade elmi rehber kimi O S Ismizade I P Seblikin Y I Qummel N Q Mel A A Xarazova ve Azerbaycan Dovlet Muzeyinin elmi iscileri V N Leviatov ve S M Qaziyev istirak etmisler 27 1938 ci ilde qala erazisinin esasen horizontl tedqiqi heyata kecirilmis bu tedqiqatlar zamani 5 6 km2 sahede muxtelif tikililer erazisinde o cumleden Gencecay boyunca 4 km uzanan qala divari erazisinde arxeoloji qazintilar aparilmisdir 27 Bu merhelere Gence qalasi ve onun daxilinde yerlesen bir nece tikilinin tesvir ve plani hazirlanmis qala erazisindeki kehriz ve su quyulari askarlanaraq temizlenmisdir 27 Bu merhelede qazintilar zamani muxtelif keramika ve suse memulati o cumleden XII XIII esrlere aid 28 dasdan yonma yolu ile hazirlanmis qablar ve ve mis sikkeler askarlanmisdir Qedim Gence qalasi erazisinde askarlanmis uzerinde Mehemmed Cahan Pehlevanin adi olan saxsi qab Gence Tarix Diyarsunasliq Muzeyi Qazintilarin birinci merhelesinde Qedim Gence qalasinin birinci sitadel ve ikinci divarlari daxilinde tedqiqatlar aparilmis qala seher erazisinde medeni tebeqenin qalinligi ve merheleleri mueyyen edilmisdir 29 Aydin olmusdur ki Qedim Gence qalasinin sagsahil erazisinde medeni tebeqenin qalinligi 3 4 metr solsahil erazisinde ise 1 2 metre beraberdir Hemcinin qala erazisinde askarlanmis 12 tip saxsi materialindan yalniz ag ve boz gil memulatinin yerli olmadigi qalan saxsi qablarin ise seher erazisindeki emalatxanalarda askarlanmis istehsal tullantilari ve emalatxanalar esasinda hazirlandigi tesdiqlenmisdir 29 1939 cu ilde heyata kecirilmis qazinti islerinin esas meqsedi Qedim Gence qala divarlarinin birinci ve ikinci divar siralari insaat texnikasinin mueyyenlesdirilmesi ve qala divarlarindan kenarda medeni tebeqenin qalinliginin arasdirilmasi olmusdur 29 Qala divalarindan kenarda Gencecay sahilinde solsahil qalasinin simal serq kunc qullesinden 150 addim aralida yerlesen yanasi iki meydanda qazintilara baslanilmisdir Burada birinci meydancada boyuk yasayis binasi kompleksi ikinci meydancada ise asagi korpuye enis yolu askarlanmisdir Bu iki meydancadan birincisinde medeni tebeqenin qalinligi 130 150 sm ikincisinde ise 100 120 sm mueyyen edilmisdir 30 1940 ci ilde heyata kecirilmis arxeoloji qazinti islerinin esas meqsedi seherin formalasmasi tarixinin birinci ve ikinci qala divarlari halqalarinin insa dovrunun mueyyenlesdirilmesi hemcinin qala divarlarindan kenarda yerlesen erazilerin oyrenilmesi olmusdur 31 Bu meqsedle 1940 ci ilin qazinti planina Qedim Gence qalasindan cenub qerbde yerlesen Xaraba yeri erazisinde o cumleden Nizami Gencevinin mezari yerlesen qedim qebirsanliq erazisinde tunc dovrune aid uc kurqan ve orta esrlere aid alti mezarin oyrenilmesi de daxil edilmisdir 31 Arxeoloji qazintilar RedakteBirinci qala divari Redakte Gencecay sahilinde yerlesen mudafie seddinin qaliqlari Birinci qala divarlarinin oyrenilmesi meqsedi ile uc sahede qazinti isleri aparilmisdir 32 Qazinti sahelerinden ikisi qala divarlarinin simal hissesinin serq qurtaracaginda ucuncusu ise simal qurtaracagi yaxinliginda yerlesir Bu her uc qazinti sahesi birinci divarin serq kunc qullesi etrafinda yerlesir 32 Birinci qazinti sahesinde isler zamani daxili divarin 6 metr uzunlugunda fasadi temizlenerek uze cixarilmisdir Umumilikde birinci tedqiqat sahesi 5 metr en 40 metr uzunluga malik olmusdur 32 Bu sahede qazintilar zamani qala divarlarri daxilinde muxtelif seher tikililerinin qaliqlari askarlanaraq temizlenmisdir Askarlanmis tikililerin insasi zamani esasen caydasindan istifade olunmusdur Kerpice ise bu tikililerde nadir halda rast gelinir 32 Bu erazinin temizlenmesi zamani caydasi ile dosenmis kicik seher meydani uze cixarilmisdir Meydanin dosemesi insaat baximindan 1938 ci il qazintilari zamani korpu yaxinliginda temizlenmis erazinin dosemesini xatirladir 32 Hemin erazide qala divarinin insaat texnikasinin mueyyenlesdirilmesi meqsedi ile divar yuxaridan asagiya dogru 50 sm olcude kesilmisdir Mueyyen edilmisdir ki qala divarlarinin asagi hissesi gil saman qarisigindan insa edilmis 3 metr hundurlukden sonra ise insaat materiali kimi 33x33x8 sm olculu ciy kerpicden istifade edilmisdir 32 Arxoloqlarin qala divarindan butov kerpic cixarmaq cehdleri ugursuzluqla neticelenmisdir ve burdan bele qerara gelinmisdir ki daxili qala divarlarinin horgusu zamani kerpicler hele tam qururmamis olmusdur 32 Daxili qalanin tedqiqati sonraki merhelede bir qeder qerb terefde 50 metr uzunluga malik sahede aparilmisdir Burada qala divari kvadrat formali 5 metr hundurluye malik uc qulle ile bolunmusdur Bu uc qulleden yalniz en simalda olanin erazisinde etrafli tedqiqat aparilaraq qulle temeline kimi qazilmis onun yaninda caydasi ve gil mehlulundan insa edilmis tikililerin ozulleri askara cixarilmisdir 33 Arasdirmalar neticesinde mueyyen edilmisdir ki bu erazide qala divarlarinin temeli sari fil mehlulundan insa edilmisdir 2 metr hundurlukden etibaren ise horgu 42x42x12 sm oluculu ciy kerpicler vasitesiyle davam etdirilmisdir Kerpiclerin hazirlanmasi zamani sarimtil gil ve saman qarisigindan istifade olunub Umumilikde daxili qala divarlarinin eni 6 metre beraber olmusdur 34 Daxili qalanin tedqiqat isleri tikilinin simal kuncundeki serq qullesi yaxinliginda 15 50 metr erazide davam etdirilmisdir 34 Burdaki tedqiqatlar zamani tikilinin temelinin iki sirali caydaslari ve gil mehlulundan horulmesi askara cixarilmisdir 34 Yuxari hissede gorgu 33x33x8 sm olculu boyuk ve 31x31x7 sm olculu kicik ciy kerpclerden istifade ile heyata kecirilmisdir Umumilikde qala divari diger tedqiq edilmis erazilerde oldugu kimi 6 metr ene malikdir 34 Birinci qala divarinin muxtelif yerlerinde aparilan tedqiqatlar neticesinde onun her terefden eyni dovrde insa edilmesi eyni qalinliga ve hohkemliye malik olmasi mueyyen edilmisdir Birinci qala divarlarinin serq terefinin fasadi gil horgu uzerine elave edilmis ve bir metr ene malik olan caydasi gil toxumasi ile uzlenmisdir Horguden tokulmus dag yerlerinden melum olur ki qala divarlarinin qerbinde yerlesen dairevi qullenin fasadi kimi serq divarinin fasadi da caydasi tuf horgusu ile bezedilmisdir Horgu texnikasi ve xarakterine gore fasad ciy kerpiclerden tikilmis qala divarlarinin ozunden daha sonraki dovrde insa edilmisdir 35 Birinci qala divarinin tedqiqi zamani onun serq hissesi yaxinliginda su kemerleri sebekesi askar edilmisdir Sebekenin bir hissesinin tedqiq edilmesi neticesinde mueyyen olmusdur ki o her biri 40 sm uzunluga 15 sm giris 12 sm diametrinde cixis tereflere malik saxsi borularin bir birine kecirilmesi sayesinde yaradilmisdir 35 Hemcinin hemin erazide bir biri yaxinliginda yerlesen su quyulari da askarlanmisdir Su quyularindan birinin temizlenmesi neticesinde mueyyen edilmisdir ki su quyularinin divarlari bismis kerpicden gil mehlulu qarisigi istifade etmekle horulmusdur 35 I Ceferzade qeyd edir ki bu cur su quyulari seherin muxtelif erazilerinde insa edilmis ve yeralti su sisteminin islemesi ve suyun keyfiyyetinin yoxlanmasi ucun istifade olunmusdur 35 Ikinci qala divari Redakte 1939 cu ilde ikinci qala divari erazisinde qazintilar Birinci ve ikinci qala divarlarinin insa edilme ardicilliginin mueyyenlesdirilmesi ucun 1940 ci ilde ikinci qala divari erazisinde demir yolu xettinden 100 120 metr simalda birinci ve ikinci qala divarlarinin kesisme sahesinde birinci qala divarinin cenub kunc qullesi istiqametinde qazintilara baslanilmisdir 31 Ikinci qala divarlarinin serq terefinde umumi sahesi 275m2 olan erazide geni qazintilar aparilmis hemcinin 350 sm uzunluq 120 sm ene malik erazi temele kimi qazilmisdir 31 Qazintilar neticesinde ikinci qala divarinin serq teref fasadi 40 metr uzunluqda mesafede temizlenmis 5 metr uzunluqda ise qala divarlarinin daxili hissesi acilmisdir 31 Aparilmis tedqiqat isleri neticesinde ikinci qala divarinnin serq hissesinde insaat xarakteri ve texnikasi arasdirilmis ikinci qala divarinin birinci qala divari ile kesisme yeri oyrenilmisdir Hemcinin ikinci qala divarinda yerlesen bir yarimdarievi ve iki dordbucaqli qulle temizlenerek tedqiq edilmisdir 31 Ikinci qala divarinin serq hissesi 3 metr ene malik olmaqla gil qarisigindan insa edilmisdir Texminen her 50 40 sm den sonra bir sira ciy kerpic horgusune bir sira caydasi horgusu elave edilmisdir 31 Qala divarlarinin ilkin hundurluyu mueyyen edilmese de saxlanilmis hissenin hundurluyu 3 metrden artiqdir 36 Ikinci qala divarinin insasinda istifade edilmis Gence horgusu sonradan Arran memarliq mektebinin esas elementlerinden birine cevrilmis ve bu uslubda insa edilmis bir cox abidelerde tekrarlanmisdir Qazilmis qullelerden ilk kvadrat formali olani kordur ve ici tamamile ciy kerpicle doldurulmusdur Onun diametrii 5 metre beraberdir Qullenin insasi zamani 25x5x5 sm ve 23x23x5 sm olculu bismis kerpicler ve caydasindan istifade olunmusdur 31 Bu qala divralariniin horgusu zamani istifade edilmis horgu texnikasi sonradan elmi edebiyyatda Gence horgusu adlandirilmisdir 31 Gence horgusunun ozelliyi ondadir ki bu horgu texnikasindan istifade zamani caydasilari yanlardan alt ve ustden iki qat kerpic horgusu ile yaradilmis yuvalarin icine horulur 36 Her 4 5 setir kerpic horgusunden sonra kerpic yuvaciqlar paralel olaraq bir biri uzerinde yerlesdirilmisdir Bu bloklar ve ya yuvalara yerlesdirilmis caydasilari kerpic horgunun sethinden kenara cixdigina gore qalanin fasadi eheng mehlulu ile uzlenmisdi Qala divarinin asagi hisselerinde eheng mehlulu yaxsi saxlanmisdir 36 Qullenin temeli eheng mehlulu ve caydasindan horulmus ve yerustu hisseden Gence horgusune kecilmisdir Qullenin temeli ise 1 5 metr derinliye gedib cixir 37 Qullenin yuxari hissesi dagilib ve dovrumuze catmis hissenin hundurluyu temelden 5 metrdir 37 Qullenin daxilinin ciy kerpicle doldurulmasi onun mudafie meqsedi ile istifade olunmasini ust meydancasinda ise oxcular ve atici silahlarin yerlesdirilmesini ehtimal etmeye esas vermisdir 37 Ikinci dordbucaqli qulle birinci qulleden bir qeder arali simal terefde yerlesir Onun insasi zamani esasen caydasindan istifade edilmisdir 38 Temelde qullenin insasi ucun caydasi ile yanasi eheng mehlulundan 1 2 metr hundurlukden sonra ise eheng ve gil mehlulundan novbeli sekilde istifade edilmisdir Mohkemlendirici mehlulun insaatda bu cur kombinasiyasina Azerbaycan erazisinde basqa hec bir tikilide rast gelinmemisdir 39 Bu qullenin fasadi yaxinliqdakindan ferqli goruntuye malik olmaqla bismi kerpicle heyata kecirilmis sam agaci horgusune malikdir 39 Qullenin fasadindaki cixintilar eheng mehlulu ile heyata kecirilmis uzleme ile aradan qaldirilmisdir Qullenin yuxari hisseleri dagilmisdir En yaxsi saxlanmis hissede onun hundurluyu 3 metre catir Qulle divarinin qalinligi ise 2 metre yaxindir 39 Cenub divarinin qerb qurtaracagi birinci dordbucaqli qullenin uzlenmis divarina birlesdirilir ki bu da ikincii qullenin daha sonra insa edildiyini gosterir 39 Ikinci dordbucaqli qullenin daxili olcusu 6x5 metr olcuye malikdir Serq ve simaldan o das kerpic divaria uzlenmisdir cenubdan o birinci dordbucaqli qalanin simal divari qerbden ise ciy kerpicden horulmus ikinci qala divari ile qapanir 40 Qazintilar zamani ikinci dordbucaqli qulleye seher terefden giris qapisi askarlanaraq temizlenmisdir 40 Ikinci duzbucaqli qullenin daxilinde giris qapisinn yanlarinda yerlesen kerpicden tikilmis ocaqlar vardir Ocaqlar 25 30 sm derinliye ve daxilden yarimsferik formaya malik olmaqla gecle uzlenmisdir Qullenin daxili ve xarici divarlarinin horgusunde material ve texnika ferqli giris qapisi ve iceride olan ocaqlar gosterir ki ikinci dordbucaqli qulle birinci mudafiesinde kesik ceken herbicilerin yasayisi ucun nezerde tutulmusdur 40 Abideni tedqiq etmis arxeoloq I Ceferzadenin fikrince qullelerin yuxari hisselerinden tokulmus daslarin onun temelinden 4 5 metr araliya sepelenmesi her iki qullenin kifayet qeder yuksekliye malik oldugunu tesdiq edir 41 Dordbucaqli qala qulleleri yarimdairevi qullelerle muqayisede daha qedim tarixe malikdir 41 Ikinci dordbucaqli qulleden 6 metr simalda yarimdairevi qulle yerlesir Bu qullenin daxili diametri dordbucaqli qullenin daxili diametrinden kicikdir Qulle bismis kerpic caydasi ve ehen mehlulundan Gence horgusu ile insa edilmisdir 41 Arasdirmalar neticesinde mueyyen edilmisdir ki tedqiq edilmis qullelerin hamisi sonraki dovrde insa edilmis ve ciy kerpic divara birlesdirilmisdir 42 Dairevi qulle yaxinliginda qazinti zamani 70 120 sm derinlikde carxformali yaxsi bisirilmis kufi yazili mohur askarlanmisdir 43 Mohurun tapildigi yerden qerbde 80 90 sm derinlikde qalanin su kemerleri sisteminin qaliqlari askarlanmisdir Su kemeri her biri 38 sm uzunluga 18 giris 15 sm cixis diametrine malik saxsi saxsi borulardan cekilmisdir 44 Istinadlar Redakte Dzhafarzada 1949 seh 3 Dzhafarzada 1949 seh 12 1 2 3 Dzhafarzada 1949 seh 13 Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostej i plemen Kavkaza v 29 otd 1 Tiflis 1901 64 Kagankatvaci Moisej 1861 Istoriya Agvan perev K Patkanyana gl XX Sankt Peterburg 270 Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostej i plemen Kavkaza v 38 otd 1 Tiflis 1908 86 Dzhafarzada 1949 seh 58 1 2 3 4 Dzhafarzada 1949 seh 59 Gandzakskij Kirakos 1909 Istoriya arm izd perevod T I Ter Grigoryana Tiflis 223 224 Dzhafarzada 1949 seh 60 Bartold V 1914 Enciklopediya islama nem izd Lejden Lejncig 136 137 Bakihanov A 1926 Gyulistan Iram Baku 98 1 2 3 4 Dzhafarzada 1949 seh 17 Dzhafarzada 1949 seh 19 Sheblykin I P 1943 Pamyatniki Azerbajdzhanskogo zodchestva epohi Nizami Baku Izd vo AzFAN seh 50 1 2 3 4 Dzhafarzada 1949 seh 22 1 2 3 Dzhafarzada 1949 seh 23 1 2 3 4 Dzhafarzada 1949 seh 24 1 2 3 4 5 6 Dzhafarzada 1949 seh 25 1 2 3 4 Dzhafarzada 1949 seh 26 1 2 Dzhafarzada 1949 seh 27 Dzhafarzada 1949 seh 28 Dzhafarzada 1949 seh 29 1 2 3 Dzhafarzada 1949 seh 30 Dzhafarzada 1949 seh 31 Dzhafarzada 1949 seh 32 1 2 3 Dzhafarzada 1949 seh 33 Dzhafarzada 1949 seh 34 1 2 3 Dzhafarzada 1949 seh 35 Dzhafarzada 1949 seh 36 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Dzhafarzada 1949 seh 44 1 2 3 4 5 6 7 Dzhafarzada 1949 seh 39 Dzhafarzada 1949 seh 40 1 2 3 4 Dzhafarzada 1949 seh 41 1 2 3 4 Dzhafarzada 1949 seh 42 1 2 3 Dzhafarzada 1949 seh 45 1 2 3 Dzhafarzada 1949 seh 46 Dzhafarzada 1949 seh 47 1 2 3 4 Dzhafarzada 1949 seh 48 1 2 3 Dzhafarzada 1949 seh 49 1 2 3 Dzhafarzada 1949 seh 50 Dzhafarzada 1949 seh 51 Dzhafarzada 1949 seh 52 Dzhafarzada 1949 seh 53Edebiyyat RedakteDzhafarzade I M 1949 Istoriko arheologicheskij ocherk Staroj Gyandzhi Baku Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR D Halilov D Musaev R Gurbanov 1990 Arheologicheskie raskopki na gorodishe srednevekovoj Gyandzhi v 1982 g Arheologicheskie i etnograficheskie izyskanie v Azerbajdzhane 1982 Baku 43 47 Ahmedov R Moskva Raskopki v Gyandzhe Arheologicheskie otkrytiya 1986 goda 1988 454 Ahmedov R Moskva Raskopki v srednevekovoj Gyandzhi Arheologicheskie otkrytiya 1984 goda 1986 415 Altman M M Istoricheskij ocherk goroda Gandzhi B Izdatelstvo Akademii nauk Azerbajdzhanskoj SSR 1949 Ahmedov R Dzh Gyandzha srednevekovya arheologicheskoe izuchenie B Elm 1988 Hemcinin bax Redakte1139 cu il Gence zelzelesi Zelzele Qedim Gence qalasinin dagilmasina sebeb olmusdur Monqollarin Azerbaycana II yurusu Bu yurus zamani Qedim Gence qalasi dagidilmis ve seher qaret edilmisdir Seddadiler Qedim Gence qalasi 971 1088 cu illerde Seddadiler dovletinin paytaxti olmusdurMenbe https az wikipedia org w index php title Qedim Gence qalasi amp oldid 5959407, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.