fbpx
Wikipedia

Nəriman Nərimanov

Avqust 09, 2021

Vikipediyada bu ad-soyadlı digər şəxslər haqqında da məqalələr var; bax: Nəriman Nərimanov (dəqiqləşdirmə).

Nəriman Kərbəlayi Nəcəf oğlu Nərimanov (azərb-ərəb. نریمان نریماناوو‎; 14 aprel 1870(1870-04-14), Tiflis, Qafqaz canişinliyi – 19 mart 1925(1925-03-19), Moskva) — Azərbaycan bolşevik inqilabçısı, ictimai-siyasi xadimi, yazıçısı, publisisti, həkimi; Azərbaycan SSR-in 1-ci Xalq Xarici İşlər Komissarı; Azərbaycan SSR İnqilab Komitəsinin Sədri; Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin 1-ci Sədri; ZSFSR İttifaq Sovetinin 1-ci Sədri; SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Rəyasət Heyətinin ZSFSR-dən 1-ci Sədri.

Nəriman Nərimanov
Nəriman Kərbəlayi Nəcəf oğlu Nərimanov
SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Rəyasət Heyətinin ZSFSR-dən 1-ci Sədri
30 dekabr 1922 — 19 mart 1925
Sələfi vəzifə təsis edilib
Xələfi Qəzənfər Musabəyov
Sələfi vəzifə təsis edilib
Xələfi Aleksandr Myasnikyan
Sələfi vəzifə təsis edilib
Xələfi Qəzənfər Musabəyov
Sələfi vəzifə təsis edilib
Xələfi vəzifə ləğv edilib
Azərbaycan SSR-in 1-ci Xalq Xarici İşlər Komissarı
28 aprel 1920 — 6 may 1921
Sələfi vəzifə təsis edilib
Xələfi Mirzə Davud Hüseynov
Şəxsi məlumatlar
Partiya
Təhsili
Doğum tarixi 14 aprel 1870(1870-04-14)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 19 mart 1925(1925-03-19) (54 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi ürək tutması
Dəfn yeri
Atası Kərbəlayi Nəcəf
Anası Həlimə xanım
Həyat yoldaşı
Uşağı
Təltifləri
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Nəriman Nərimanov Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.

Azərbaycanın müsəlman şərqində nail olduğu bir çox ilklər, o cümlədən ilk konstitusiya onun adıyla bağlıdır. Nərimanov hakimiyyəti dövründə Azərbaycan xalqının adət və ənənələrinə dərin hörmət verilmiş, bütün dini və ənənəvi bayramlar rəsmi olaraq qeyri-iş günü hesab olunmuşdur. O, siyasətçidən əlavə bir maarifpərvər və dramaturq-yazıçı kimi Azərbaycan tarixində mühüm rol oynamış, 1894-cü ildə Bakıda ilk qiraətxananı açmışdır. Ədəbiyyatçı kimi Azərbaycan milli romanının ("Bahadır və Sona") və ilk tarixi faciənin ("Nadir şah") banisidir. Onun hakimiyyəti dövründə bütün qonşu respublikalarla dostluq münasibəti saxlanılmışdır. Məsələn Türkiyədəki Qurtuluş Savaşına böyük dəstək vermiş və nəticədə Türkiyənin xəritədən silinməsinə qarşı verilən mücadilədə onlara böyük dəstək vermişdir. Daha sonralar Atatürk ona bu köməkliklərinin əvəzini verməyi təklif etdiyində isə N.Nərimanov ona "Paşam, Türk millətində bir ənənə vardır, qardaş qardaşa borc verməz, qardaş hər durumda qardaşının əlindən tutar." deyə cavab göndərmişdir.

Həyatı

Nəriman Nərimanov 1870-ci ildə Tiflis şəhərində anadan olmuşdur. 1890-cı ildə Qori seminariyasını, 1908-ci ildə Novorossiysk (Odessa) Universitetinin tibb fakültəsini bitirmişdir.

1905-ci ildə Sosial-Demokrat "Hümmət" təşkilatınnın rəhbərliyinə daxil olmuş, Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə (bolşeviklər) Partiyasının (RSDF(b)P) məramnaməsini Azərbaycan dilinə çevirmişdir. 1909-cu ildə həbs olunaraq Həştərxan şəhərinə sürgün edilmişdir.

1913-cü ildə Bakıya qayıdan Nərimanov fəhlələr arasında təbliğatla məşğul olmuşdur.

Artıq 1917-ci ildə N.Nərimanov "Hümmət" Təşkilatı Mərkəzi Komitəsinin sədri və RSDF(b)P Bakı Komitəsinin üzvü, "Hümmət" qəzetinin baş redaktoru idi.

1918-ci ilin martında Nərimanov Bakı Sovetində şəhər təsərrüfatı üzrə xalq komissarı təyin olunur. Həmin ilin iyun ayında ağır xəstəliklə əlaqədar olaraq Həştərxan şəhərinə müalicəyə göndərilir. Sağaldıqdan sonra həmin şəhərdə bir sıra partiya orqanlarında çalışır.

 
Poçt markası (1997)

N.Nərimanov 1919-cu ildə Moskvaya çağırılaraq RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığında (XİN) Şərq məsələləri üzrə Xalq komissarının müavini vəzifəsinə təyin edilir.

28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdikdən və Azərbaycan SSR elan edildikdən sonra N.Nərimanov Azərbaycan SSR Müvəqqəti İnqilabı Komitəsinin Sədri və Xalq Komissarları Sovetinin Sədri vəzifəsini tutur.

1922-ci ildə SSRİ yarandıqdan sonra SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədrlərindən biri seçilir.

N. Nərimanov 1925-ci ildə müəmmalı şəkildə ölmüş və Moskvada Kremlin divarları yaxınlığında dəfn edilmişdir.

Görkəmli inqilabçı Lev Trotski Nərimanovun ölümü ilə bağlı demişdi: "Lenindən sonra Şərqin ən böyük ikinci itkisi." Serqo Orconikidze isə Nərimanovu belə təsvir etmişdi: "Partiyamızın Şərqdəki ən böyük nümayəndəsi."

Ailəsi

N.Nərimanov Tiflis şəhərində yoxsul bir ailədə anadan olmuşdur. Ona əslən Cənubi Azərbaycanın Urmiya mahalından olan ulu babasının adını vermişlər. Böyük qardaşı Salman Nərimanov xatirə dəftərində yazır ki, ulu babamız Nəriman XVII əsrdə Kaxetiya valisi I İraklinin sarayında "sabitqədəm" eşik ağası olmuşdur. N.Nərimanovun atası Kərbəlayi Nəcəf xırda ticarətlə məşğul idi. Kərbəlayi Nəcəfin atası Allahverdi bəy XIX əsrdə Zaqafqaziyada tanınmış musiqi xadimlərindən idi. Kərbəlayi Nəcəf tiflisli hacı Məhəmmədqasım Zamanovun qızı Həlimə xanımla evlənmiş, onların 9 övladı olmuşdur: Salman, Mərziyə, Rza, Rizvan, Fatma, Səkinə, Rizvan (ölən uşağın adı verilib), Nəriman, Zöhrəbanu.

Qardaşı

Salman Nərimanov Nəriman Nərimanovun böyük qardaşıdır. O, 1847-ci ildə Tiflisdə anadan olmuşdur. O, "Səyyarə" və "Səyyareyi-Həqqi" imzası ilə şeirlər yazmağa başlayır. Salman Nərimanov Qafqazda ilk azərbaycanlı mürəttib kimi tanınmışdır. O, 1905–1907-ci illərdə Bakı mətbəələrində baş mürəttiblik etməklə bərabər Azərbaycanda milli mürəttiblərin yetişməsində və poliqrafiya sənətinin inkişafında xidmət göstərmişdir. Məqalələrini "Qoca Salman" imzası ilə yazmışdır. Hal-hazırda "Səyahətnamə" əsəri AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazamalar İnstitunda saxlanılır. "Həyat" qəzetinin 1906-cı il nömrələrində dərc edilmiş məqalələri: "Nəmrudlar və Şəddatlar", "Hami-niku", "Ağacı içindən qurd yeyər", "Filankəsə məktub", "Qissədən hissə", "Danışmalı ya danışmamalı", "Açıq məktub", "Hüriyyətdən haqq ilə istifadə lazımdır". 1907-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.

Həyat yoldaşı

Gülsüm Nərimanova (Əliyeva) 1898-ci ildə Bakı şəhərində əslən Şamaxıdan olan tacir Mirkazım Əliyevin ailəsində anadan olmuşdur. 1915-ci ildə o,böyük mütəfəkkir, görkəmli dövlət xadimi Nəriman Nərimanovla ailə həyatı qurur. 1931–1935-ci illərdə isə o,Moskvada Timiryazev adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının bağçılıq-meyvəçilik fakültəsində və Qaragül qoyunçuluğu institutunda oxuyur. Qərbi Sibirdəki iş təcrübəsi əsasında Gülsüm xanım "Çox mühüm yem bazası", "Silos kampaniyasında kəskin dönüşə nail olmalı", "Silos üçün qüllələr və xəndəklər uğrunda", "Kollektivləşmə qadını azadlığa çıxarır" adlı kitabçalar yazır. Bundan başqa o, "Təsadüfi kampaniya" məqaləsini, "Uşaqlar üçün nağıl və hekayələr", "Bakinskiy raboçi" qəzeti üçün məqalə və "Mənim xatirələrim "i yazıb çap etdirir. Fəal hamilik fəaliyyətinə görə Gülsüm xanım Nərimanova Moskva Hərbi Dairəsinin, Moskva Şəhər Səhiyyə Şöbəsinin, Hərbi Xəstəxana komandanlığının fərmanları ilə təltif edilir, "Almaniya üzərində qələbəyə görə medalı" ilə təltif edilir. O, Moskva şəhər Qırmızı Xaç Komitəsinin hamilik komissiyasının üzvü idi, "SSRİ-nin sanitar mühafizəsi əlaçısı" döş nişanı ilə mükafatlandırılmışdır. Gülsüm xanım Nərimanova 1953-cü ildə vəfat etmiş, Moskvadakı Vaqankovskoye qəbiristanlığında dəfn edilmişdir.

 
Şeirin əlyazması

Abdulla Şaiqin N.Nərimanovun ailə qurması münasibətilə yazdığı təbrik şeiri:

  "Möhtərəm Nəriman bəy Nərimanov cənablarına!"
Nişan qoymuşsan eşitdim, xeyir olsun!
Dan yıldızı kimi bəxtin durulsun.
Yaşa, yeni yoldaşınla çox yaşa:
Bu dünyanı rahətliklə vur başa.
Fırtına tufanlardan sonra əlbət,
Gözəl olur sakitlik, istirahət.
Yox, sən rahatlıq sevməyən atəşsən,
Əriyəcək qəhrinlə müdhiş düşmən.
  

Oğlu

Nəcəf Nəriman oğlu Nərimanov 2 dekabr 1919-cu ildə Rusiya Federasiyasının Moskva şəhərində anadan olmuşdur. 1928-ci ildə Nəcəf Nərimanov Moskva şəhərində 109 №-li məktəbə daxil olur. 1938-ci ildə doqquzillik məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirən Nəcəf Nərimanov sonradan Puşkin adına Tankçılıq məktəbi adını alan Leninqrad Hərbi Texniki-tank məktəbinə daxil olur. Nəcəf Nərimanov 1940-cı ildə Kiyev hərbi məktəbini bitirdikdən sonra Hərbi Akademiyada oxumağı arzulayırdı. Bunun üçün o, Qızıl Ordunun Stalin adına Hərbi Akademiyaya qəbul imtahanına buraxılması üçün ərizə ilə müraciət edir. Lakin 1941-ci ildə başlayan Böyük Vətən müharibəsi onun arzusunun həyata keçməsinə mane olur. O, Stalinqrad və Cənub cəbhələrində döyüşmüş, 2-ci qvardiya mexanikiləşdirilmiş korpusun 58-ci əlahiddə qvardiya təmir-bərpa taborunun tank təmir bölüyünun tağım komandiri olmuşdur. "Stalinqradın müdafiəsinə görə" medalı ilə təltif olunur. 1943-cü il sentyabr ayının 10-da Ukraynanın Volnovaxa şəhərinin və şəhər dəmiryol qovşağının düşmənlərdən azad edilməsində Nəcəf Nərimanovun tankçıları da fərqlənir. Həmin gün cəsur komandir, 24 yaşlı Nərimanov həlak olur. Onu Volnovaxada qardaşlıq qəbirstanlığında əsgəri ehtiramla dəfn edirlər.

Əmisi nəvəsi

Müzəffər Nərimanov 1897-ci ildə Tiflisdə anadan olmuşdur. Fevral-burjua demokratik inqilabından (1917) sonra Bakı quberniya ərzaq komitəsinin müvəkkili, Azərbaycanda Sovet hakimiyəti qurulduqdan sonra isə Nuxa qəza və Zaqatala mahal fövqəladə komissarının müavini olmuşdur. 1921-ci ildə AK (b) P Fabrik və Zavod Rayon Komitəsinin katibi seçilmişdir. 1925-ci ildə G.V.Plexanov ad. Xalq Təsərrüfatı İnstitutunu bitirmiş, AK (b) P MK təşkilat şöbəsinin müdiri (1925–1927), Azərbaycan SSR Xalq FKM komissarını müavini (1927–1928), ÜİK (b) P Sverdlovsk Dairə Komitəsinin katibi (1929–1930), AK (b) P MK katibi, Ural Vil.İstehlak İttifaqının sədr müavini (1930–1933), AK (b) P MK kütləvi təşkilat şöbəsinin müdiri, Orconikidze Rayon Komitəsinin katibi, Bakı Komitəsinin katibi, sonra II katibi (1933–1937) vəzifələrində çalışmışdır. ÜİK (b) P-nın 16 və 17-ci qurultaylarının, AKP və Zaqafqaziya kommunist təşkilatlarının bir sıra qurultaylarının nümayəndəsi olmuşdur. Dəfələrlə AK (b) P MK, ÜİK (b) P Zaqafqaziya Ölkəvə Sverdlovsk Vil.Komitələrinə, Azərbaycan SSR MİK və SSR MİK-nə üzv seçilmişdir. Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni ilə təltif edilmişdir. 1937-ci ildə M.Bağırov tərəfindən tutulmuş, 1938-ci ildə isə repressiya qurbanı olaraq güllələnmişdir.

  • Salman Nərimanov

  • Gülsüm xanım Nərimanova

  • Nəcəf Nərimanov

  • Müzəffər Nərimanov

Müəllimlik fəaliyyəti

 
N.Nərimanovun dərs dediyi Qızılhacılı kənd (Nərimaniyyə) məktəbi

Qızılhacılı kənd orta məktəbi dövrü (1890–1891)

Tiflis quberniyası qəzalarda icma məktəbi açmaq üçün 22 noyabr 1873-cü ildə xüsusi nizamnamə qəbul etdi. 1875-ci ildə Borçalı qəzasında yaşayan azərbaycanlılar üçün icma yolu ilə bir ibtidai məktəb təşkil etmək məqsədilə N.Nərimanov bölgəni gəzir. Heç bir kənd həmin məktəbi qəbul etmir. Yalnız Qızılhacılı maarif orqanlarına xüsusi ərizə ilə müraciət edərək, icma məktəbinin onlara verilməsini xahiş edirlər. 1875-ci il hesabatında Qafqaz təhsil dairəsinin müdiri Neverov yazırdı: "Öz xərci ilə məktəb açmaq arzusunda olan Borçalı qəzasından Qızılhacılı adlı bir müsəlman kəndi də vardır".

XIX əsrin 70-ci illərində hökumətin xüsusi sərəncamı ilə kəndlərdə təşkil olunan icma məktəbləri dövlətin maarif orqanları tərəfindən nəzarət olunur, lakin dövlət xəzinəsindən yardım göstərmirdi. İcma məktəblərin saxlamaq üçün əhalidən xüsusi vergi toplanırdı. Bu məqsədlə həmin il hər evdən 1 manat 30 qəpik pul toplamaqla qızılhacılar 292 manat pul toplamışdılar. Bunu 200 manatı müəllim üçün illik əmək haqqı, 92 manat isə məktəbin təsərrüfat işlərin və dərs ləvazimatı üçün xərclənmişdir. Beləliklə, qızılhacılar Zaqafqaziyada yaşayan azərbaycanlılar üçün açılmış maarifin ilk pioneri oldular. 1876-cı ildə məktəb üçün yeni tipli, üç sinifli daş bina da tikdilər. Beləliklə, 1877-ci il sentyabrın 1-də əvvəllər xüsusi evlərdə fəaliyyət göstərən molla məktəbinin bazasında yeni tipli, dünyəvi təhsil verən ibtidai məktəb öz işinə başladı. Hələ Nərimanovun sağlığında kənd əhli xüsusi qərarla onu "Nərimaniyyə məktəbi" adlandırmışdılar.

1890-cı ildə Qori müəllimlər seminariyasını bitirən 20 yaşlı Nərimanov pedoqoji fəaliyyətinə Tiflis quberniyası Borçalı qəzasının Qızılhacılı kənd ibtidai məktəbində bir rus dili müəllimi kimi öz pedaqoji fəaliyyətinə başlamışdır. Lakin gələcək ədib və dövlət xadiminə yalnız bir tədris ili işləmək müəssər oldu. Maddi imkan ucbatından məktəb bağlandı. Nərimanov Bakıya getməli oldu. O zamankı Azərbaycan kəndinə məxsus olan cəhətlər- savadsızlıq və fanatizm, hüquqsuzluq və dözülməz istismar məhz bu kənddə bütün dəhşəti ilə Nərimanovun gözü qarşısında canlandı və çox sonralar özünün yazdığı kimi "bəşəriyyətin geridə qalmış hissəsinə qüvvəsi çatdığı qədər kömək etmək" fikri onda ilk dəfə həmin kənddə yarandı. Qızılhacılıda dərs dediyi müddət "Nadanlıq" əsərini qələmə almağa başlamışdır.

Bakı dövrü (1891–1902)

 
Nərıman Nərımanovun Zaqafqaziya Qori müəllimlər seminariyasını qurtarması haqqında şəhadətnamə. 5 İyun 1890

Bir il sonra yeni məktəb açmaq niyyəti ilə Bakıya köçən Nərimanov çox geniş miqyaslı ictimai-pedoqoji fəaliyyətə başlayır. Məktəb açmaq ona müəssər olmur və Nərimanov S.M.Qənizadənin köməyi ilə A.İ.Pobedonostsevin 6 sinifli progimnaziyasının hazırlıq sinfinin aşağı şöbəsinə müəllim qəbul edilir.Bu məktəb xüsusi məktəb olduğundan orada işləyənlər dövlət qulluqçusu hesab edilmirdilər və dövlət məktəblərində çalışan müəllimlər üçün ayrılmış imtiyazlardan istifadə etmək hüququndan məhrum idilər. Maddi vəziyyətin ağır keçməsinə baxmayaraq, Nərimanov bu məktəbdə 5 il fəaliyyət göstərir, azərbaycanlı balalarının təhsilə cəlb edilməsinə, şagirdlərin sayının artmasına çalışır.

Bakı şəhər pedoqoji ictimaiyyətinin və əhalinin dərin hörmətini qazanan Nərimanov Bakı realnı məktəbinin direktoru tərəfindən 1896-cı ilin əvvəllərində həmin məktəbə Azərbaycan dili müəllimi və sinif mürəbbilərinin köməkçisi vəzifəsinə dəvət edilir. Az sonra, 1896-cı il sentyabrın 1-də Bakı şəhər dumasının qərarı ilə Probedonostsevin progimnaziyasının bazasında Bakı oğlan klassik gimnaziyası təşkil edilir və Nərimanov artıq dövlət qulluqçusu vəzifəsinə təsdiq edildiyindən həmin gimnaziyada eyni vəzifəyə dəyişilir. Nərimanov burada fasiləsiz olaraq 1902-ci ilədək çalışır və özünü işguzar, nümunəvi müəllim kimi göstərir. Yüksək səviyyəli pedaqoji xidmətlərinə görə əvvəlcə medalla, daha sonra üçüncü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeniilə təltif edilir.

Nərimanovun pedaqoji fəaliyyəti təkcə müəllimliklə məhdudlaşmırdı. O həm də ictimai xadim kimi Azərbaycanda maarif və mədəniyyətin yayılmasına ciddi təsir göstərirdi. Həmin dövrdə Nərimanov Bakı şəhərinin müxtəlif tədris müəssisələri nəzdində fəaliyyət göstərən bazar günü məktəbləri və axşam kurslarında da pulsuz olaraq dərs deyir, dövrünün digər mütərəqqi ziyalıları ilə birlikdə yaşlı əhaliyə savad öyrədir, mütərəqqi fikirlər yayır, bu məktəb və kursların xeyrinə teatr tamaşalarının göstərilməsində iştirak edirdi.

Nərimanov ruspərəst şovinistlərin mövqeyinə qarşı öz mövqeyini də izah edərək deyirdi: "Türk (azərbaycanlı) uşaqları tək Puşkini deyil, həm də Şekspiri, Şilleri bilməlidir. Ancaq türk (azərbaycanlı) uşağı özünə doğma olan əsl proletar şairi Sabirin odlu-alovlu şeirlərini, xalq şairləri Vaqifin, Zakirin, Vidadinin şeirlərini biləndən sonra bunları bilməlidir". N.Nərimanovun tövsiyəsi bu idi ki, "türk (Azərbaycan) dilinin tədrisini azaltmaq təklifini irəli sürənlər özləri bu dili öyrənsinlər ki, Sabiri anlasınlar".

N.Nərimanov Azərbaycan dilini sıxışdıran kommunistlərin mövqeyinin çar Nikolayın mövqeyi ilə üst-üstə düşdüyünü vurğulayaraq onları çəkinmədən şovinist adlandırmışdır.

N.Nərimanov xalqımızın milli dirçəlişi naminə gördüyü işlərin sayı olduqca çoxdur. Bu yolda onun qətiyyətini sübut edən daha bir fakt: 1924-cü il martın 20-də Moskvada partiyanın siyasi bürosunda N.Nərimanovun təklifi ilə məsələ müzakirə olunmuşdur. O, F.Dzerjinskinin fikrinin əleyhinə gedərək neftdən gələn gəlirin böyük hissəsinin Azərbaycanda maarifin və səhiyyənin inkişafında xərclənməsi məsələsini qoymuşdur. N.Nərimanov buna nail olmuş və öz tövsiyələrini XKS sədri Q.Musabəyova yazmışdır.

İlk Milli Qiraətxana (1894)

 
N.Nərimanovun qiraətxana açması haqqında Bakı qubernatorunun verdiyi şəhadətnamə. 18 aprel, 1897-ci il

Həkimlik fəaliyyəti


 
Novorossiysk İmperator Universitetinin tibb fakültəsini bitirməsi haqqında diplom.

N.Nərimanov 1902-ci ildə 32 yaşında Odessadakı Novorossiysk İmperator Universitetinin tibb fakültəsinə qəbul olmuş, 1908-ci ildə buranı bitirmişdir. 4-cü kursda oxuyarkən "Tibb və İslam" əsərini yazmışdır. Həştərxanda sürgündə olarkən ictimai-siyasi fəaliyyətlə yanaşı həkimliklə də məşğul olmuşdur. Həştərxan "Xalq Universitetləri Cəmiyyəti"nin sədri olan Nərimanov Həştərxan quberniyası həkimlərinin II qurultayında "Şurayi — İslam" cəmiyyəti adından çıxış etmişdir. 1918-ci ildə Nərimanov Bakı şəhər təsərrüfatı komissarı kimi şəhərin sanitar vəziyyəti, eləcə də xəstəxanaların vəziyyəti ilə bağlı bir çox lazımı tədbirlər görmüşdür.

1914-cü ildən Nərimanov Bakının Qara şəhər rayonunda pulsuz müalicəxanasında işləmiş, neft mədənlərində işləyən xəstə fəhlələri və xəstəxanaya yaxın kəndlərin camaatını müalicə etmişdir. O, öz mənzilində də xəstələri pulsuz müalicə edirdi.

1909-cu ildən 1918-ci ilə qədər N.Nərimanov Həştərxanda və Bakıda "Xolera-vəba", "Şaxotka-vərəm", "Traxom", "Qadınlar aləmi", "Tibb və İslam", "Əyyaşlıq" və başqa bu kimi faydalı elmi-publisistik mövzularda mühazirələr oxumuş, məqalələr və kitabçalar çap etdirmişdir.

N.Nərimanov hər mühazirədən sonra "Tibb və islam" kitabçasını yoxsul fəhlələr arasında yaymaq üçün pulsuz paylayırdı. (Bax: həmin illərdə Həştərxanda nəşr olunan "Burhani-tərəqqi", "İdel", "Astraxanskiy kray" və s. eləcə də Bakıda nəşr olunan "İqbal", "Baku", "Sədayi-həqq" və s qəzetlər) Bu elmi-kütləvi mühazirələr ən çox yayılan vəba, çiçək, traxoma, malyariya, revmatizm, mədə-bağırsaq xəstəliklərinə qarşı təcili profilaktik tədbirlərin görülməsində böyük rol oynayırdı.

 
Beynəlxalq Tibb Təqvimində N.Nərimanovun yazdığı resept

N.Nərimanov Qara şəhərdə işləməyə başlayandan sonra onun ilk yarımillik fəaliyyəti haqqında Bakı tibb-sanitariya bürosunun hesabatında göstərilirdi ki, doktor çox gərgin işləyir, qəbul vaxtını məhdudlaşdırmırdı. Bir gündə onun qəbuluna 50-dən 80-ə kimi xəstə gəlirdi və onlara hər cür tibbi yardım göstərilirdi. 1914-cü ilin altı ayı ərzində Nərimanov 11765 xəstə qəbul etmiş, 2441 nəfərə cərrahi yardım göstərmişdir. 9418 resept yazmışdır.

 
N.Nərimanovun istifadə etdiyi tibbi alətlər

N.Nərimanov çıxışlarının birində deyirdi: "Həkimlərin xəstələrin qəbuluna vaxtı çox az qalır. Hər bir xəstəyə orta hesabla 2 dəqiqədən 3,5 dəqiqəyədək vaxt sərf edə bilirlər".

Onun Moskvada- SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri işləyərkən Rusiya Qırmızı Xaç cəmiyyətinin sədri Z.Solovyevə və RSFSR Xalq səhiyyə komissarı N.A.Semaşkoya göndərdiyi məktublar bunu sübut edir. Həmin məktublarda o, Azərbaycan əhalisinin tibb və səhiyyə sahəsindəki ehtiyaclarından danışır və xahiş edir ki, Azərbaycanın cərrahiyyə, aptek alətləri, müxtəlif medikamentlər və xüsusi ilə həmin dövrdə çox ehtiyac duyulan malyariya əleyhinə kinə ilə təmin edilsin.

Siyasi fəaliyyəti

Qarabağ

N.Nərimanovun Dağlıq Qarabağ probleminə münasibəti birmənalı olmuşdur. 1920-ci ildə Dağlıq Qarabağda ermənilərin keçirdiyi "qurultayın" qərarının nəticəsiz qalmasını N.Nərimanovun Ermənistana verdiyi notanın nəticəsi kimi qiymətləndirmək olar. 1920-ci il iyulun 10-da N.Nərimanov Moskvaya RK(b)P MK-ya "Dağlıq Qarabağda vəziyyət" haqqında teleqram vurmuşdur. Teleqram bu sözlərlə bitirdi: "Müsəlman əhalisi Moskvanın qəflətən köhnə mövqeyə qayıtmasını və ermənipərəst siyasət yürütməyini sovet hökumətinin Azərbaycanın sərhədlərini qorumaq iqtidarında olmaması və xainlik kimi qiymətləndirəcəkdir".

Azərbaycana qarşı ərazi iddialarından əl çəkməyən erməni millətçilərinin "Böyük Ermənistan " yaratmaq iddiası sovetləşmədən sonra davam etdirildi ki, bu da məhz sovet Rusiyasının himayədarlığı və bilavasitə iştirakı ilə həyata keçirildi. Belə ki, Ermənistanda sovet hakimiyyətinin elan edilməsindən sonra ermənilər Dağlıq Qarabağ məsələsini yenidən ortaya atdılar. Bu azmış kimi, 1921-ci il iyunun 12-də Ermənistan hökuməti Dağlıq Qarabağın "Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının bir hissəsi" kimi elan olunduğu haqqında dekret qəbul etdi. Bir qədər sonra onlar qətnaməni ləğv etmədən Dağlıq Qarabağ və digər mübahisəli hesab etdikləri ərazilər üzrə komissiya yaratmaq təklifini irəli sürdülər. 1921-ci ildə bir-birinin ardınca qəbul olunan üç qərardan irəli gələn nəticələri də N.Nərimanovun siyasətinin uğuru kimi qiymətləndirmək olar. 1921-ci il iyunun 19-da Ermənistan tərəfindən "Dağlıq Qarabağın Ermənistana yenidən birləşdirilməsi haqqında" dekret həyata keçirilmədi, iyunun 26-da Azərbaycan XKS-nin qərarı ilə Ermənistanın Dağlıq Qarabağda olan nümayəndəsi Mravyanın fəaliyyəti qadağan olunaraq xətm edildi. İyunun 27-də Azərbaycan K(b)P MK-nın Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun iclası keçirildi. İclas "Tiflisdə komissiyanın işi ilə əlaqədar Azərbaycanla Ermənistanın sərhədləri haqqında" məsələyə baxıb aşağıdakı qərarı qəbul edir:

1. Siyasi Büro və Təşkilat Bürosu Dağlıq Qarabağın Azərbaycana şəksiz iqtisadi meylini nəzərə alaraq, Dağlıq Qarabağ haqqında məsələnin Bekzadyan tərəfindən qoyuluşunu qəbuledilməz sayır. Məsələ həmin mənada da həll olunmalıdır.

2. Ona görə də erməni və türk əhalili yerlərin müvafiq olaraq Ermənistana və Azərbaycana ayrılması təklifi inzibati və iqtisadi məqsədəuyğunluq baxımından qəbul edilə bilməz.

İyun ayının 28-də N.Nərimanovun sədrliyi ilə Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin (bundan sonra — Azərbaycan XKS) yeni iclası çağırıldı və A.Myasnikovun (Myasnikyan) Dağlıq Qarabağı "Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının bir hissəsi" kimi elan edən bəyanatı rədd edildi. Eyni zamanda, həmin iclasda Azərbaycan XKS-in rəyi olmadan təyin edilmiş

A.Mravyanın geri çağırılması məsələsi qoyuldu.

Bununla da, iki sovet respublikası arasında ixtilaflar artdığından,1921-ci il iyulun 4–5-də RK(b)P MK-nın Qafqaz bürosunun plenumu məsələni müzakirə etməli oldu. Məsələnin müzakirəsində RK(b)P MK üzvü Stalin, RK(b)P Qafqaz bürosunun üzvləri Q.Orconikidze, S.Kirov, A.Myasnikov, F.Maxaradze, N.Nərimanov, A.Nazaretyan, Y.Fiqatner, İ.Oraxelaşvili və başqaları iştirak etdilər. Bu zaman iki nöqteyi-nəzər ortaya çıxmışdı. S.Kirovun təklifmə görə, Qarabağın dağlıq hissəsi Azərbaycandan alınaraq Ermənistan SSR-ə verilməli idi. Ancaq N.Nərimanov qətiyyətlə buna etiraz etmiş və bildirmişdi ki, Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir. Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi tələbi bu iclasda ilk dəfə məhz Kirov tərəfındən ortaya atılmışdı. İyulun 4-də axşam iclasında Kirov-Myasnikov qruplaşmasınm (S.Kirov, A.Myasnikov, Q.Orconikidze, Y.Fiqatner) təklifi ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistanm tərkibinə daxil edilməsi haqqında əsassız və qərəzli qərar qəbul edildi. Məsələnin belə bir ciddi xarakter aldığını görən N.Nərimanov Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistan SSR-ə verilib-verilməməsi barədə bütün Qarabağ əhalisi arasında rəy sorğusu keçirməyi təklif etdi. N.Nərimanovun bu təklifınə qarşı Kirov-Myasnikov qruplaşması bildirdi ki, rəy sorğusu bütün Qarabağda deyil, yalnız Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan ermənilər arasında keçirilsin. Bu məsələ üzrə səsvermədə də Kirov-Myasnikov qruplaşması qalib gəldi. İclasda Qarabağın Azərbaycan hüdudlarında saxlamlması lehinə N.Nərimanov, F.Maxaradze, A.Nazaretyan, əleyhinə Q.Orconikidze, A.Myasnikov, S.Kirov, Y.Fiqatner səs verdilər. Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistanın tərkibinə verilməsi və rəy sorğusunun yalnız ermənilər arasında keçirilməsi lehinə Orconikidze,Y.Fiqatner, S.Kirov, A.Myasnikov, A.Nazaretyan səs verdilər. Iclasın sonunda N.Nərimanovun təkidi ilə Qarabağ məsələsinin Azərbaycan üçün böyük əhəmiyyətə malik olduğunu nəzərə alaraq RK(b)P MK-nın Qafqaz bürosu bu məsələ barədə RK(b)P MK-nın qəti qərarın çıxarılmasmı zəruri saydı. Nərimanovun mövqeyini Maxaradze, və Nazaretyan müdafiə edir, Orconikidze, Kirov, Myasnikov və Fiqatner isə əleyhinə səs vermişdir. N.Nərimanov həqiqətən Stalinin, Orconikidzenin üstünə qışqırmış və demişdir: '"Mən bircə gün də qoymaram Qarabağ erməni tapdağının altında qalsın. Mən Qarabağı bu gecə ya qaytaracağam, ya da başqa cür həll edəcəyəm!".

Beləliklə, N.Nərimanovun ciddi müqavimətindən sonra, iyulun 5-də plenumun səhər iclasında Qarabağ məsələsinə yenidən baxıldı. Plenumun RK(b)P MK-nın rəyini nəzərə alaraq yeni qərar qəbul etdi: ‘Müsəlmanlarla ermənilər arasında milli barışığın zəruriliyini, yuxarı və aşağı Qarabağın iqtisadi əlaqələri və daim Azərbaycanla sıx əlaqədə olmasını nəzərə alaraq Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in hüdudlarında saxlanılsın, muxtar vilayətin tərkibinə daxil olan Şuşa şəhəri inzibati mərkəz olmaqla, ona geniş vilayət muxtariyyəti verilsin". Qərarda, həmçinin, göstərilirdi ki, Azərbaycan K(b)P MK-ya tapşırılsın ki, muxtar vilayətin sərhəddini, ərazisinin həcmini müəyyən etsin və onu RK(b)P MK Qafqaz bürosunun təsdiqinə təqdim etsin.

Zəngəzur

Milliyət məsələləri

N.Nərimanovun siyasətinin əsas mahiyyəti yerli azərbaycanlı əhalinin güzəranını yaxşılaşdırmaq, hər sahə üçün milli kadr potensialı yaratmaq, azərbaycanlıların hakimiyyətdə sözünü daha kəsərli etmək, Bakının erməniləşdirilməsinin qarşısını almaqdan ibarət olmuşdur. Onun bu işlərə zidd gedənlərə qarşı ifşaedici fəaliyyəti, istər azərbaycanlı olsun, istər erməni, istərsə də Mərkəzin nümayəndəsi, barışmaz olmuşdur. N.Nərimanovun fəaliyyəti Mərkəzin və ermənilərin planlarını pozduğundan, onlar N.Nərimanovun siyasətini Kommunist Partiyasının "beynəlmiləlçi" siyasətinə zidd kimi qiymətləndirərək onu zəiflətmək yolu ilə getmişdir.

N. Nərimanov Kommunist Partiyasının işlərinə müdaxilədən uzaqlaşdırılmışdır. O özü də etiraf edirdi ki, "mən tərkibi tamamilə düşmənlərdən ibarət olan Azərbaycan MK-nın (AK(b)P MK) qərarına təsir göstərə bilmirəm".

1923-cü ilin aprelində keçirilən RK(b)P XII qurultayına N.Nərimanov Azərbaycandan nümayəndə seçilməmişdi. Onun əvəzinə keçmiş müsavatçı Yusif Qasımov seçilmişdi. N.Nərimanov qeyd edirdi ki, "M.Hüseynov, Ə.Qarayev müsəlman fəhlələrinin inkişaf səviyyəsini qaldırmağın zəruriliyi haqqında mənim tələblərimdə millətçilik meyli görürdülər".

N. Nərimanovun hər çıxışı Sarkis və Mirzoyan tərəfindən milli təmayüllü kommunistin çıxışı kimi şərh edilirdi. N.Nərimanov Stalinə yazdığı məktubda xüsusi olaraq qeyd edirdi ki, "Mikoyan Bakı Komitəsinin şəxsində müxalifət yaradır ki, mənim fəaliyyətimin, milli təmayüllülüyümün qarşısını alsın", "Mərkəz mənə etibar etsəydi bu, çox asan olardı. Mərkəz ancaq S.Orconikidzeyə etibar edir".

N. Nərimanov Stalinə yazdığı müraciətdə özünün "millətçi" olduğunu danmırdı: "Mən həmişə bu nöqsanları göstərirdim və əlbəttə, əleyhdarlarımın dili ilə desək, "millətçi" adını qazanmışam". N.Nərimanovun əsas məqsədi "müsəlman fəhlələrinin inkişaf səviyyəsini təxminən rus fəhlələrinin inkişaf səviyyəsinə çatdırmaq" idi.

Fəaliyyətinin əvvəlindən N.Nərimanov Azərbaycan xalqının milli dəyərlərini ön plana çəkmişdir. N.Nərimanovun hökumətin başçısı vəzifəsindəki fəaliyyəti bolşevik hakimiyyəti şəraitində Azərbaycanı bir sıra bəlalardan qorumuş, adamların şüurunda sovet dövründə milli inkişafın mümkünlüyünü bərqərar etmişdir. Onu demək kifayətdir ki, "Nərimanovçuluq" uzun müddət sovet rəsmi dairələrində "millətçilik" kimi qəbul olunduğu halda, xalqımız üçün sovet sistemi şəraitində milli mənliyin, milli adət-ənənələrin və mənəvi dəyərlərin qorunmasının əsas qaynağı idi.

Hələ Ermənistan sovetləşməmişdən əvvəl Ermənistan Respublikasının Azərbaycandakı nümayəndəsi 1920-ci ilin avqustunda N.Nərimanovla görüşdən aldığı təəssüratını İrəvana belə yazırdı: "N.Nərimanov kommunistliyini çox tez-tez unudur və özünün milli türk simasını açıq nümayiş etdirir". N.Nərimanovun milli təmayüllü siyasəti "Nərimançılıq" adlanırdı. "1920-ci illərdən başlayaraq doktor Nəriman Nərimanovun Komissarlar Şurasının sədri olduğu zamanlarda "Nərimançılıq" adı altında millətçi bir qrupun meydana çıxdığını eşitməyən az idi".

Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsi

N. Nərimanovun fəaliyyətində milli təmayül və millətin mənafelərini qorumaq üstünlük təşkil etmiş, o, Azərbaycanda baş verən inqilabi proseslərə digər bolşeviklərdən fərqli münasibət bəsləmiş, yerli xüsusiyyətləri nəzərə almış və milli birliyə xüsusi diqqət yetirmişdir. Beləliklə, N.Nərimanovun ictimai, siyasi, dövlətçilik fəaliyyətində Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizə başlıca yerlərdən birini tutmuşdur.

Onun bu mövqeyi Bakı, Zəngəzur, Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ və Zaqatala məsələlərinin həlli zamanı özünü göstərmişdir. Azərbaycanın ərazi problemləri N. Nərimanovun zamanında deyil, ondan əvvəl meydana çıxmışdır. Bu problemlər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə də xarici siyasətin ən ağrılı və mürəkkəb məsələləri olaraq qalmış və həll edilməmişdir.

N. Nərimanov ağır bolşevik sistemi şəraitində Azərbaycan hökumətinin, demək olar ki, hüquqlarının məhdud olduğu şəraitdə ərazi bütövlüyünü qorumağa çalışmış və çətin olsa da buna nail olmuşdur. Çünki N. Nərimanovun hökumət başçısı işlədiyi dövrdə itirilməsi rəsmiləşdirilməsini gözləyən ərazilər faktiki olaraq əvvəllər Azərbaycanın nəzarətindən çıxmışdı.

N. Nərimanov sovet Rusiyasının iddialarına qarşı barışmaz siyasi xətt yeridərək, xalqının hüquqlarını və maraqlarını, respublikanın müstəqilliyini qorumağa çalışmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələlərdə N. Nərimanovla mərkəz arasında çox vaxt ciddi fikir ayrılıqları yaranmışdır. Problemlərin əksəriyyətinin müsbət həll olunması N.Nərimanovun şəxsi nüfuzu və əzmkarlığı sayəsində mümkün olmuşdur.

1917-ci il Rusiyada Fevral inqilabından sonra sərhəd quruluşu məsələsində təşəbbüsün ermənilərin əlinə keçməsindən, onların geniş miqyaslı təbliğatlarından və dünya ictimai fikrini öz tərəflərinə çəkmələrindən, nəhayət, Rusiyanın və dünyanın aparıcı dövlətlərinin geostrateji maraqlarından doğmuşdur.

Qərbi Azərbaycan torpaqlarının müdafiəsi

1918-ci il may ayının 29-da Azərbaycan Milli Şurası qədim Azərbaycan vilayətini və şəhəri olan İrəvanı çoxsaylı etirazlara baxmayaraq, əlacsız qalaraq ermənilərə güzəştə gedir, əvəzində isə erməni məllətçiləri Azərbaycana qarşı bütün ərazi iddialarından əl çəkəcəyinə dair sənədlərə imza atır. Bununla da Azərbaycan rahat nəfəs almağa başlayır ki, ermənilər tarixi Azərbaycan torpaqları Zəngəzur, Göyçə, Naxçıvan və Qarabağa dair ərazi iddialarına son qoyacaqlar. Lakin erməni millətçiləri daha da şirniklənərək Azərbaycanın bu ərazilərinə qarşı da ərazi idddialarına başladılar.

Zəngəzuru Azərbaycandan ayırmaq eyni zamanda aparıcı dövlətlərin geosiyasi maraqları da üst-üstə düşürdü. Zəngəzur Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvanı birləşdirdiyindən bu ərazi Türkiyəni Azərbaycanla və türk dünyasına açılan bir pəncərə və yeganə quru ərazi idi. Tarixən Avrasiyada mövcud olan "vahid türk xətti" dünya xəritəsində bir neçə sahədə parçalanmalı idi. Gündəlikdə Zəngəzurun hesabına Azərbaycanla Türkiyə arasında birbaşa əlaqənin pozulması durmuşdur. Zəngəzur Azərbaycan torpağı olsa da artıq 1918–1919-cu illərdə silahlı erməni dəstələri azərbaycanlılar yaşayan bir çox kəndləri dağıdaraq ərazinin böyük hissəsinə nəzarət edirdilər. 1920-ci ilin noyabrında, hətta 1921-ci ilin yayına qədər Zəngəzur bolşeviklərin deyil, daşnakların idarəçiliyində idi.

N. Nərimanov 1921-ci ildə etiraf edirdi ki, Zəngəzurla bağlı 1920-ci il dekabr bəyanatını verərkən Zəngəzurun Azərbaycandan ayrılmasının qarşısını təkbaşına almaq iqtidarında deyildi.

O, bu haqda deyirdi: "Əgər müsəlman kommunistlərinin əksəriyyəti… milli təmayül əhval-ruhiyyəsində olsaydı, inanın ki, Ermənistan Zəngəzuru ala bilməzdi". 1920-ci il iyulun 10-da N.Nərimanovun Moskvaya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə "Dağlıq Qarabağda vəziyyət" haqqında vurduğu teleqram bu sözlərlə bitirdi: "Müsəlman əhalisi Moskvanın qəflətən köhnə mövqeyə qayıtmasını və ermənipərəst siyasət yürütməyini sovet hökumətinin siyasətinə xainlik kimi qiymətləndirəcəkdir".

V. Leninə məktubunda N.Nərimanov ərazi problemləri barədə Mərkəzin siyasəti ilə barışmaz mövqeyini sərt və açıq-aydın qoyaraq, onları Azərbaycanın Rusiya ilə ittifaqını pozacağı ilə hədələyirdi.

Naxçıvanın müdafiəsi

N. Nərimanovun 1920-ci il 1 dekabr tarixli Naxçıvan haqqında bəyanatından 27 gün sonra Ermənistan İnqilab Komitəsinin cavab bəyanatı verildi ki, Naxçıvanın taleyi əhalinin öhdəsinə buraxılmışdır.

1921-ci il martın 16-da Moskvada, həmin il oktyabrın 13-də isə Qarsda imzalanan müqavilələrdə Naxçıvanın Azərbaycan ərazisi olduğu beynəlxalq sazişlə təsdiqləndi. Naxçıvanın taleyinin həllində N.Nərimanovun həyata keçirdiyi milli maraqlara söykənmiş, düşünülmüş dövlət siyasəti, ardıcıl, strateji və taktiki addımlar silsiləsi, Azərbaycanın Türkiyə ilə gizli danışıqlarda razılaşdırılmış addımları, Mustafa Kamal Paşanın və N.Nərimanovun qiyabi və həmrəy danışıqları, Naxçıvan əhalisinin qətiyyəti belə uğurlu nəticə ilə başa çatdı. N. Nərimanov Ümumazərbaycan sovetlər qurultayında Naxçıvanla bağlı məsələni xüsusi vurğulamışdır ki, sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasındakı müqaviləyə əsasən Naxçıvan Azərbaycanın protektoratlığı altında bir respublika kimi tanınacaq və Azərbaycan nümayəndə heyəti bu işdə var qüvvəsi ilə çalışacaqdır. Türkiyə-Rusiya danışıqlarında məhz Azərbaycanın təkidi ilə Naxçıvan məsələsinin müzakirə edilməsinə nail olunmuş və Türkiyənin təkidi ilə bu məsələnin Azərbaycanın xeyrinə həlli təmin olunmuşdur. Azərbaycan tərəfi hələ Qars müqaviləsi qəbul olunmamış, 1921-ci il avqustun 14-də Naxçıvan və Ermənistan rəhbərliyinə teleqram vuraraq tələb etdi ki, "Ermənistan XKS tərəfindən göndərilən bütün şəxslər təcili olaraq Naxçıvandan çıxarılsınlar".

Ərazi problemləri bolşeviklərin siyasətində sovet hakimiyyətini qurmaq üçün şirnikdirici amil kimi istifadə olunurdu. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması ərəfəsində Naxçıvan, Qarabağ, Zəngəzur və Zaqatalanın Azərbaycan ərazisi olduğu dəfələrlə etiraf edilsə də, Gürcüstanın sovetləşmə növbəsi çatanda Rusiya artıq Zaqatalanın gürcülərin xeyrinə mübahisəli olduğu haqda saziş imzaladı, Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduğu gün, yəni dekabrın 1-də Naxçıvanı, Zəngəzuru, Qarabağı onlara vermək haqqında Azərbaycanın bəyanatına nail oldular. 1920-ci il dekabrın 2-də Rusiya ilə artıq sovetləşmiş Ermənistan arasında imzalanan sazişdə Zəngəzur Ermənistan ərazisi kimi göstərilmişdisə də, Naxçıvan və Qarabağ haqqında heç bir qeyd olmamışdır. 1917-ci ilin fevralından 1918-ci ilin mayına qədər Milli Şuranın, 1918–1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin üzləşdiyi ərazi mübahisələri 1920-ci ilin aprelindən sonra da Azərbaycan sovet hökuməti qarşısında bütün ağırlığı ilə durmuşdur. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurularkən Azərbaycan tərəfindən İrəvan xanlığının əraziləri rəsmi olaraq ermənilərə verilmiş, Borçalı və Dərbənd problemi gündəlikdən çıxmış, Qarabağda separatçı silahlı üsyan qalxmış, Naxçıvanda vəziyyət çox ağır olaraq qalmışdı. Zəngəzurun böyük hissəsinə erməni silahlı dəstələri tərəfindən nəzarət olunurdu. Qarabağ, Naxçıvan və Zəngəzur ermənilər tərəfindən iddialı ərazi olaraq qalırdı, Gürcüstan Zaqatalaya qarşı iddialarından əl çəkmədiyindən Zaqatala RusiyaGürcüstan müqaviləsi ilə mübahisəli ərazi kimi müəyyənləşmiş, sovet Rusiyası Bakını mənimsəmək planlarını hələ də qurmaqda idi. N. Nərimanov Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda fəal və yorulmaz mübarizə aparmış və fəaliyyəti əksər hallarda uğurlu olmuşdur. Məhz N.Nərimanovun siyasəti nəticəsində 1918–1920-ci illərdə olduğu kimi, Bakı yenə də sovet Azərbaycanının paytaxtı olaraq tanındı. Qarabağ, Naxçıvan və Zaqatala Azərbaycanın ərazisi statusunda ilk dəfə olaraq beynəlxalq hüquq normaları ilə qəbul olundu. Bununla belə, 1918–1920-ci illərdə İrəvan və Dərbənd xanlıqlarının və Zəngəzur mahalının ərazilərinin itirilməsi bağışlanmaz haldır. N. Nərimanov Naxçıvanın Azərbaycandan qoparılmaması üçün Meğridən yol verilməsi uğrunda ardıcıl mübarizəsini davam etdirmişdir. O dövrdə baş verən ərazi bölgüsünü bəzi erməni siyasətçiləri özlərinin məğlubiyyəti kimi qiymətləndirirdilər.

Türkiyə-Rusiya danışıqlarında məhz Azərbaycanın təkidi ilə Naxçıvan məsələsinin müzakirə edilməsinə nail olunmuş və Türkiyənin təkidi ilə bu məsələnin Azərbaycanın xeyrinə həlli təmin olunmuşdur. Azərbaycan tərəfi hələ Qars müqaviləsi qəbul olunmamış, 1921-ci il avqustun 14-də Naxçıvan və Ermənistan rəhbərliyinə teleqram vuraraq tələb etdi ki, "Ermənistan XKS tərəfindən göndərilən bütün şəxslər təcili olaraq Naxçıvandan çıxarılsınlar". Ərazi problemləri bolşeviklərin siyasətində sovet hakimiyyətini qurmaq üçün şirnikdirici amil kimi istifadə olunurdu.

Gürcüstanla ərazi məsələsi

Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması ərəfəsində Naxçıvan, Qarabağ, Zəngəzur və Zaqatalanın Azərbaycan ərazisi olduğu dəfələrlə etiraf edilsə də, Gürcüstanın sovetləşmə növbəsi çatanda Rusiya artıq Zaqatalanın gürcülərin xeyrinə mübahisəli olduğu haqda saziş imzaladı, Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduğu gün, yəni dekabrın 1-də Naxçıvanı, Zəngəzuru, Qarabağı onlara vermək haqqında Azərbaycanın bəyanatına nail oldular. 1920-ci il dekabrın 2-də Rusiya ilə artıq sovetləşmiş Ermənistan arasında imzalanan sazişdə Zəngəzur Ermənistan ərazisi kimi göstərilmişdisə də, Naxçıvan və Qarabağ haqqında heç bir qeyd olmamışdır.

1920-ci ilin aprelindən sonra da Azərbaycan sovet hökuməti qarşısında bütün ağırlığı ilə durmuşdur. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurularkən Azərbaycan tərəfindən İrəvan xanlığının əraziləri rəsmi olaraq ermənilərə verilmiş, Borçalı və Dərbənd problemi gündəlikdən çıxmış, Qarabağda separatçı silahlı üsyan qalxmış, Naxçıvanda vəziyyət çox ağır olaraq qalmışdı. Zəngəzurun böyük hissəsinə erməni silahlı dəstələri tərəfindən nəzarət olunurdu. Qarabağ, Naxçıvan və Zəngəzur ermənilər tərəfindən iddialı ərazi olaraq qalırdı, Gürcüstan Zaqatalaya qarşı iddialarından əl çəkmədiyindən Zaqatala Rusiya Gürcüstan müqaviləsi ilə mübahisəli ərazi kimi müəyyənləşmiş, sovet Rusiyası Bakını mənimsəmək planlarını hələ də qurmaqda idi. N.Nərimanov Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda fəal və yorulmaz mübarizə aparmış və fəaliyyəti əksər hallarda uğurlu olmuşdur. Məhz N.Nərimanovun siyasəti nəticəsində 1918–1920-ci illərdə olduğu kimi, Bakı yenə də sovet Azərbaycanının paytaxtı olaraq tanındı. Qarabağ, Naxçıvan və Zaqatala Azərbaycanın ərazisi statusunda ilk dəfə olaraq beynəlxalq hüquq normaları ilə qəbul olundu. Bununla belə, 1918–1920-ci illərdə İrəvan və Dərbənd xanlıqlarının və Zəngəzur mahalının ərazilərinin itirilməsi bağışlanmaz haldır. N.Nərimanov Naxçıvanın Azərbaycandan qoparılmaması üçün Meğridən yol verilməsi uğrunda ardıcıl mübarizəsini davam etdirmişdir. O dövrdə baş verən ərazi bölgüsünü bəzi erməni siyasətçiləri özlərinin məğlubiyyəti kimi qiymətləndirirdilər.

Lakin bir sıra əzəli Azərbaycan torpaqlarının itirilməsi qaçılmaz oldu, təəsüf ki, bu məsələdə Bolşevik rəhbərliyi müsəlman və türk azərbaycanlılara tamamilə zidd mövqe tutaraq, maksimum onlara məxsus torpaqları parçalamaq və qonşu respublikalara verməklə öz xəyanətini bir daha nümayiş etdirdi. N.Nərimanov "V. İ. Leninə məktub"unda ərazi problemləri haqqında erməni və rus siyasəti ilə barışmaz mövqeyini açıq-aydın ortaya qoymuşdur. Məktubundakı fikirlər bunu təsdiq edir: "Dəhşətli vəziyyət yaranmışdır. Mərkəz Azərbaycanın tamamilə mübahisəsiz ərazilərini Ermənistana verir. Ərazilərimizi Ermənistana, daşnaklara vermək, düzəldilməsi mümkün olmayan pis nəticələr verə biləcək səhvdir".

Beləliklə, N. Nərimanovun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda fəaliyyəti əksər hallarda uğurlu olmuşdur. Naxçıvan, Qarabağ, Zaqatala Azərbaycanın tərkibində saxlanılmış, Bakı Azərbaycanın paytaxtı kimi tanınmışdır. N. Nərimanov Naxçıvanın Azərbaycandan qoparılmaması üçün Meğridən yol verilməsi uğrunda ardıcıl mübarizəsini davam etdirmişdir.

Nəriman Nərimanov və Türk dünyası

 
Genuya konfransında iştirak edən RSFSR nümayəndə heyətinin üzvləri. Soldan ikinci Nəriman Nərimanov, 1922-ci il.

N. Nərimanovun Azərbaycanda, daha sonra Moskvada çalışarkən Sovet Rusiyasının Türküstan siyasətinə fərqli baxışlarının olduğunu, bu siyasətə tənqidi yanaşmasının mahiyyətini, onun dövlətçilik fəaliyyətində türkçü mövqeyini, Türkiyənin, Türküstanın türk xalqları və xadimləri ilə bağlı siyasəti Sovet rəhbərliyinə məlum idi.

N. Nərimanov hələ hakimiyyətə gəlməmişdən əvvəl, 1918-ci ildə Zaqafqaziya seyminin Osmanlı dövlətinə qarşı müharibə etməsini pisləmişdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqda N.Nərimanovun siyasətində Türkiyə-Rusiya-Azərbaycan strateji üçbucaq maraqları özünü büruzə verməyə başladı. Nəriman Nərimanovun Şərq ölkələri ilə Sovet Rusiyası arasında diplomatik əlaqələrin yaradılmasında böyük xidmətləri olmuşdur. Türkiyə ilə Sovet Rusiyası arasında diplomatik əlaqələrin yaradılması N.Nərimanovun siyasi fəaliyyətində misilsiz hadisə — "sənəd və mənbələrdə öz əksini tapsa da, tarixi dəyərini almamış", demək olar ki, unudulmuşdur.

Bu barədə türk tədqiqatçısı Hüseyn Adıgözəl "Atatürk, Nərimanov və Kurtuluş Savaşımız" mövzusunu ilk olaraq tədqiqata cəlb etməklə Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərində "unudulmuş səhifələrin" — tarixi həqiqətin bərpa edilməsi Nərimanovun bir müdrik şəxsiyyət kimi Türk-Azərbaycan birliyinə sədaqətini nümayiş etdirir. Onun müdrik siyasi xadim kimi portretinin bərpasına kömək edir. Hüseyn Adıgözəl tarixçi kimi toxunduğu mövzuda əsər yazmasının məqsədini şərh edərkən yazır: "Qurtuluş savaşımızın ən təhlükəli günlərində, bir qardaş olaraq əlini uzadan və əlindən gələn bütün yardımları yapan Sovetlər Birliyinin üzvi olan Azərbaycandan Türk Qurtuluş Savaşına böyük dəstək verən Nəriman Nərimanovun bir kommunist olsa da, Türk olduğundan, Türk millətçisi olduğundan zərrə qədər şübhəmiz yoxdur. Onun Kommunist olması bizə yardım etməsinə əngəl olmadığı kimi, bizlər də onun kommunist olmasına baxmayaraq, onun Türkiyə türkləri və türk milləti üçün etdiklərini əsla unuda bilmərik. Tarix olduğu kimi, yazılmalıdır ki, Türk birliyinin təməli sağlam olsun!

Məlum olduğu kimi Nəriman Nərimanovun Türkiyəli türklərlə ilk tanışlığı 1909–1913-cü illərdə Həştərxanda olmuşdur. Sürgün illəri nəzarət altında olan N. Nərimanov burada gizli inqilabi fəaliyyətini leqal tədbirlərdə məharətlə davam etdirirdi. Onun "Şurayi-islam cəmiyyəti"ndə təşkil olunan tədbirlərində tatar, rus, qazax, qırğız və türk zabitləri də iştirak edirdilər. Hüseyn Adıgözəl yazır: "Birinci Dünya Müharibəsində əsir düşən və Həştərxana göndərilən türk zabitləri ilə (Nərimanov) orada qarşılaşmış və onlardan aldığı məlumatlarla Türkiyə və türklərin vəziyyətindən xəbər tutmuş, Qurtuluş Savaşı müddətində çətin durumda olan Türkiyə türklərinə əlindən gəldiyindən də daha artığını yaparaq, yardım etməyə çalışmışdır".

1920–1921-ci illərdə Böyük öndər Mustafa Kamal Paşa ilə Nəriman Nərimanov arasında "müxtəlif tarixlərdəki yazışma və məktublardakı söhbət, qarşılıqlı ortaq fikirlər" əsasında yaranmış dostluq münasibətləri sarsılmaz qardaşlıq əlaqələrinə çevrilmişdir. 1920-ci ildə N.Nərimanovun "müstəqil sovet Azərbaycanına" Xalq Komissarları Sovetinin sədri kimi başçılıq etməsi Mustafa Kamal Paşanı məmnun etmişdi. O, Azərbaycanla dostluq əlaqələri qurmaq üçün tanınmış şair və diplomat Memduh Şevket Esendağı səfir göndərir. Bir ildən sonra Türkiyədə, Ankara şəhərində Azərbaycan səfirliyi açılarkən ilk səfir İbrahim Əbilovun dəvətəni qəbul edib açılışda şəxsən iştirak edən Mustafa Kamal Paşa "Azərbaycan bayrağını öz əlləri ilə qaldırır" və çıxış edərək deyir: "Milli hüdudumuz içində azad müstəqil yaşamaq istəyirik. Millətimiz bu istəyimizin qardaş Azərbaycan xalqı və hökuməti tərəfindən dəstəkləndiyi üçün böyük qürur hissi duyur. Türkiyə və Anadolu türkləri azərbaycanlı qardaşlarının onlara bəslədikləri xoş və gözəl duyğulara böyük dəyər verirlər. Yaşasın Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığı".

Mustafa Kamal Atatürkün tövsiyəsi ilə əvvəlcə Bakıda N.Nərimanovun dəvətində olması təsadüfi deyildi. Nərimanov Leninə məktub yazıb Behbud Şahtaxtinskini də Türk nümayəndə heyəti ilə Moskvaya göndərir. Lenin tutarlı arqumentlərlə yazılmış N.Nərimanovun məktubunu 1921-ci il fevralın 19-da Mərkəzi Komitənin üzvləri ilə də tanış edir. N.Nərimanov məktubun bir yerində Leninə yazırdı: "Erməni məsələsi türklər üçün ölüm-qalım məsələsidir. Bu məsələdə Türklərin yanında yer almasanız, bütün Şərq xalqlarını itirə bilərik və Azərbaycanı əldə saxlamaq mümkün olmaz! ("Respublika" qəzeti, 10 iyul 2019-cu il). Hadisənin axarından göründüyü kimi, gözlənilən nəticədən anlaşılır ki, Lenin xarici işlər naziri ermənipərəst Çiçeçrin kimi düşünən, türk heyətini soyuq qarşılayan və təkliflərini diqqətə almayan rəhbərlərin münasibətəlrini nəzərə almadan Nərimanovun məktubundakı xəbərdarlıqlarına diqqət yetirmiş, "tərəflər arasındakı anlaşmanın gərəkli olması qənaətinə gəlmişdir".

Ona görə də Türkiyə nümayəndə heyətinin Rusiya Federasiyası ilə anlaşmasında uğur əldə edilir: "Türkiyə bir milyon qızıl pul borc alır. Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində qalması razılaşdırılır. Rusiya Federasiyası ilə Türkiyə ortaq düşmənləri İngiltərəyə qarşı hər məsələdə iş birliyində olmağı qərarlaşdırırlar".

N. Nərimanov Türkiyənin ağır durumunda onun böyük bir dövlət tərəfindən dəstəklənməsinə nail olur. Hüseyn Adıgözəl yazır: "Ankara hökumətinin Sovet İttifaqı tərəfindən tanınması beynəlxalq siyasi müstəvidə çox önəmli hadisə idi. Bu uğurun memarlarından biri, heç şübhə yoxdur ki, o dönəmdə Azərbaycan Şura hökumətinin başçısı Nəriman Nərimanov idi". Türkiyə ordusunun Qurtuluş Savaşında işğalçı qoşunlarına vurduğu zərbələr Azərbaycanda böyük sevinclə qarşılanırdı. N.Nərimanovun tapşırığı ilə Azərbaycanın xarici işlər komissarı Davud Hüseynov Türk xalqını, Türkiyə Böyük Millət Məclisini və onun rəhbəri Mustafa Kamal Paşanı Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası və Azərbaycan xalqı adından təbrik edir.

Bu münasibətlə 1921-ci il may ayının ortalarından hər ay Azərbaycan hökuməti Türkiyəyə 62 sistern neft və üç vaqon kerosin göndərməyi qərara almışdı. …1922-ci ilin iyul ayına qədər 9 min tondan çox kerosin və 350 ton benzin göndərilmişdir. 1921-ci il martın 17-də Türkiyənin səfiri Memduh Şovkət bəy Mustafa Kamal Paşanın təqdim etdiyi məktuba əsasən N.Nərimanov "hökumət üzvlərindən bəzilərinin qarşı çıxmasına rəğmən" dərhal xəzinədə olan 500 kilo qızılı Ankaraya göndərdi. Əlavə də 30 sistern neft, iki sistern benzin və 8 sistern mədən yağı göndərdi. 1921-ci il martın 23-də Mustafa Kamal Paşaya cavab məktubunda Türk ordusunun zəfərini təbrik etdikdən sonra ona səmimiyyətlə yazırdı: "Paşam, Türk millətində bir ənənə vardır, qardaş qardaşa borc verməz, qardaş qardaşın hər çətin durumunda əlindən tutar. Biz qardaş xalqıq, hər zaman və hər şərtlər altında bir-birimizin əlindən tutacağıq. Bu gün etdiklərimiz bir qardaşın qardaşına etdiklərindən başqa bir şey deyildir". (Doğan Avcıoğlu. "Milli Qurtuluş tarixi" III-cild, səh. 438. Sitat Hüseyn Adıgözəlin məqaləsindən götürülmüşdür).

Tarixi mənbə və qaynaqlar təsdiq edir ki, Nərimanov Azərbaycan Dövlətinin başında qaldığı iki il boyunca Moskvaya bağlı olmasına baxmayaraq, müstəqil dövlət başçısı kimi hərəkət edərək, Türkiyə hökuməti ilə olan əlaqələri daha yüksək ölçü və miqyaslara daşımış və hər şeydən önəmlisi, çox çətin durumda olan Anadoludakı qardaşlarına dövlətinin bütün imkanlarını səfərbər edərək, heç kimsədən çəkinmədən əlindən gələn hər cür yardım etmişdir. Bütün bunlar sənəd və mənbələrdə öz əksini tapsa da, tarixi dəyərini almamışdır.

Əsərləri

Xatirəsi

Ədəbiyyatda

  • Həsənov, Həsən Əziz oğlu Nəriman Nərimanovun milli dövlətçilik baxışları və fəaliyyəti Bakı: Elm, 2005. 248 səh.
  • Olub-keçənləri düşünərkən: Heydər Əliyevin Nəriman Nərimanovla bağlı müsahibəsi, Bakı, "Ulduz" jurnalı, 1990, № 6, 78 səh.
  • Əhmədov, Teymur Əkbər oğlu Nəriman Nərimanov dramaturgiyası: monoqrafiya / T. Ə. Əhmədov ; elmi red. M. İbrahimov — Bakı : Nurlar NPM, 2005. — 384 səh.
  • Qurbanov, Şamil Dünyamalı oğlu Nəriman Nərimanov : ömrünün son illəri / Təkmilləşmiş, əlavələr edilmiş II nəşri — Bakı : Azərbaycan nəşriyyatı, 2003. — 376 səh.
  • Əhmədov, Hüseyn Mustafa oğlu Seçilmiş pedaqoji əsərləri : 12 cilddə / Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti, VI cild: Nəriman Nərimanov: həyatı, fəaliyyəti, pedaqoji və tibbi fikirləri / elmi red. A. B. Məmmədov. — Bakı : Təhsil, 2006. — 284 səh.
  • Həsənov, Həsən Əziz oğlu Nəriman Nərimanovun tarixi missiyası / ön sözün müəl. Q. M. Bayramov; elmi red. F. F. İbrahimli. — Bakı: Pedaqogika, 2005. — 88 səh.
  • Əhmədov, Teymur Əkbər oğlu Nəriman Nərimanov: həyatı, mühiti, ədəbi yaradıcılığı: monoqrafiya / tərt. İ. Allahverdi; red. M. Ə. İbrahimov. — Bakı: Nurlar NPM, 2006. — 320 səh.
  • Əliyeva, Firuzə N. Nərimanov və milli məsələ / elmi red. Ə. M. Tağıyev; AMEA, Fəlsəfə və Hüquq İn-tu. Əliyeva, Firuzə. Bakı: Nafta-Press, 2015. 79 səh.
  • Ən mühüm, ən başlıca şərt (Mətn) / N. H. Nərimanov; H. Hüseynov. Nərimanov, Nəriman Həmid oğlu. iqt. e. n., dos. Bakı: Azərnəşr, 1965, 57 səh.
  • Qasımlı Əmir Teymur oğlu Nəriman Nərimanov və Türk xalqları – Bakı, "Nurlan", 2006, 160 s.
  • Nərimanov Nəriman Nəcəf oğlu Məktublar və Qarabağ məsələsinə dair sənədlər Bakı, Nurlar NPM, 2016, 176 səh.

Haqqında çəkilən filmlər

  1. Nəriman Nərimanovun dəfni (film, 1925) (qısametrajlı sənədli film)
  2. Nəriman Nərimanov (film, 1966)
  3. Nəriman Nərimanov (film, 1972)

Digər

 
Gəminin qalıqları, 24 mart 2014-cü il.

"Bolşevik Nərimanov" gəmisi 1957-ci ildə düzəldilərək istifadəyə verilmiş, 1982-ci ildə isə istifadə müddəti bitmişdir. Gəmi istismardan çıxarıldıqdan sonra Sumqayıt sahilində saxlanılmış, iaşə obyekti kimi istifadə olunmuşdur.

İstinadlar

  1. """Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları"nın və "Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin [[7 may]] [[2019-cu il]] tarixli, 211 nömrəli Qərarı" (azərb.). nk.gov.az. 2019-05-11. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
  2. Nəriman Nərimanov — alovlu vətənpərvər, böyük türk təəssübkeşi
  3. http://www.magister.msk.ru/library/trotsky/trotm213.htm
  4. The Great Soviet Encyclopedia, 1939, p. 160.
  5. Teymur Əhmədov. Nəriman Nərimanov. Bakı, 1982.
  6. ↑ P.Əzizbəyova, İ.Mosesova. Ailə Şərəfi. Bakı,1970
  7. A.Şaiqin ev muzeyinin fondu
  8. Teymur Əhmədov. Nəriman Nərimanov. Bakı, 1982
  9. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası.VII cild. Bakı,1983. S.226
  10. ↑ "Maarif" (Gürcüstan maarif işçilərinin elmi-metodiki qəzeti), may, 2003.
  11. ↑ Baxış Qəhrəmanov. Doktor Nərimanov. Bakı,1990
  12. ↑ Həsən Həsənov. Nəriman Nərimanovun milli dövlətçilik baxışları və fəaliyyəti.Bakı, 2005.
  13. ↑ Elçin Əhmədov. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü (təhlili xronika). Bakı, 2012.
  14. Rəna Bayramova. Azərbaycan rəhbərliyində ixtilaflar və daxili siyasi çəkişmələr (1920–1925-ci illər). Bakı, 2007
  15. К истории образования Карабахской автономной области Азербайджанской ССР. 1918–1925. Документы и материалы. Баку, 1989.
  16. Şamil Qurbanov. Nəriman Nərimanov dünyası. Bakı, 2001.
  17. ↑ Həsənov, Həsən (Bakı, 2005). (PDF). Elm nəşriyyatı, elmi redaktor: Q. M. Bayramov, rəy: T. H. Musayeva, F. F. Əhmədova. səh. 248. 2018-12-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-12.
  18. ↑ Mustafa Kamal Atatürk və Nəriman Böyük türk xalqına məhəbbətdən qaynaqlanan qardaşlıq (azərb.). anl.az.
  19. "Respublika" qəzeti, 19 iyul 2019-cu il
  20. ""Nəriman Nərimanov ömrünün son illəri" kitabinin təqdimatı" (azərb.). azertag.az.
  21. Həsənov, Həsən (Bakı, 2005). Nəriman Nərimanovun tarixi missiyası (PDF). Pedaqogika nəşriyyatı, elmi redaktor: Q. M. Bayramov. səh. 88.
  22. "Teymur Əhmədovun "Nəriman Nərimanov"u" (azərb.). anl.az.
  23. Əliyeva, Firuzə (Bakı, 2015). N. Nərimanov və milli məsələ (PDF). Nafta-Press, elmi redaktor: Ə. M. Tağıyev; AMEA, Fəlsəfə və Hüquq İn-tu. Əliyeva, Firuzə. səh. 79.
  24. Nərimanov, Nəriman Nəcəf oğlu (Bakı, 2016). Məktublar və Qarabağ məsələsinə dair sənədlər (PDF). Nurlar NPM. səh. 176.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

 
   

Vikianbarda Nəriman Nərimanov ilə əlaqəli mediafayllar var.

 
   

Vikimənbədə Nəriman Nərimanov ilə əlaqəli məlumatlar var.

 
   

Vikisitatda Nəriman Nərimanov ilə əlaqəli məlumatlar var.

Avqust 09, 2021
nəriman, nərimanov, vikipediyada, soyadlı, digər, şəxslər, haqqında, məqalələr, dəqiqləşdirmə, nəriman, kərbəlayi, nəcəf, oğlu, nərimanov, azərb, ərəb, نریمان, نریماناوو, aprel, 1870, 1870, tiflis, qafqaz, canişinliyi, mart, 1925, 1925, moskva, azərbaycan, bol. Vikipediyada bu ad soyadli diger sexsler haqqinda da meqaleler var bax Neriman Nerimanov deqiqlesdirme Neriman Kerbelayi Necef oglu Nerimanov azerb ereb نریمان نریماناوو 14 aprel 1870 1870 04 14 Tiflis Qafqaz canisinliyi 19 mart 1925 1925 03 19 Moskva Azerbaycan bolsevik inqilabcisi ictimai siyasi xadimi yazicisi publisisti hekimi Azerbaycan SSR in 1 ci Xalq Xarici Isler Komissari Azerbaycan SSR Inqilab Komitesinin Sedri Azerbaycan SSR Xalq Komissarlari Sovetinin 1 ci Sedri ZSFSR Ittifaq Sovetinin 1 ci Sedri SSRI Merkezi Icraiyye Komitesi Reyaset Heyetinin ZSFSR den 1 ci Sedri Neriman NerimanovNeriman Kerbelayi Necef oglu NerimanovSSRI Merkezi Icraiyye Komitesi Reyaset Heyetinin ZSFSR den 1 ci Sedri30 dekabr 1922 19 mart 1925Selefi vezife tesis edilibXelefi Qezenfer Musabeyov12 mart 1922 15 yanvar 1923Selefi vezife tesis edilibXelefi Aleksandr MyasnikyanAzerbaycan SSR Xalq Komissarlari Sovetinin 1 ci Sedri28 aprel 1920 7 may 1922Selefi vezife tesis edilibXelefi Qezenfer MusabeyovAzerbaycan SSR Inqilab Komitesinin Sedri28 aprel 1920 19 may 1921Selefi vezife tesis edilibXelefi vezife legv edilibAzerbaycan SSR in 1 ci Xalq Xarici Isler Komissari28 aprel 1920 6 may 1921Selefi vezife tesis edilibXelefi Mirze Davud HuseynovSexsi melumatlarPartiya Sov IKPTehsili Zaqafqaziya Muellimler Seminariyasi Odessa UniversitetiDogum tarixi 14 aprel 1870 1870 04 14 Dogum yeri Tiflis Tiflis qezasi Tiflis quberniyasi Qafqaz canisinliyi Rusiya ImperiyasiVefat tarixi 19 mart 1925 1925 03 19 54 yasinda Vefat yeri Moskva Moskva quberniyasi d RSFSR SSRIVefat sebebi urek tutmasiDefn yeri Kreml divari nekropoluAtasi Kerbelayi NecefAnasi Helime xanimHeyat yoldasi Gulsum NerimanovaUsagi Necef NerimanovTeltifleri Vikianbarda elaqeli mediafayllarAzerbaycan Respublikasi Nazirler Kabinetinin 7 may 2019 cu il tarixli 211 nomreli Qerari ile Neriman Nerimanov Azerbaycan Respublikasinda eserleri dovlet varidati elan edilen muelliflerin siyahisina daxil edilmisdir 1 Azerbaycanin muselman serqinde nail oldugu bir cox ilkler o cumleden ilk konstitusiya onun adiyla baglidir Nerimanov hakimiyyeti dovrunde Azerbaycan xalqinin adet ve enenelerine derin hormet verilmis butun dini ve enenevi bayramlar resmi olaraq qeyri is gunu hesab olunmusdur O siyasetciden elave bir maarifperver ve dramaturq yazici kimi Azerbaycan tarixinde muhum rol oynamis 1894 cu ilde Bakida ilk qiraetxanani acmisdir Edebiyyatci kimi Azerbaycan milli romaninin Bahadir ve Sona ve ilk tarixi facienin Nadir sah banisidir Onun hakimiyyeti dovrunde butun qonsu respublikalarla dostluq munasibeti saxlanilmisdir Meselen Turkiyedeki Qurtulus Savasina boyuk destek vermis ve neticede Turkiyenin xeriteden silinmesine qarsi verilen mucadilede onlara boyuk destek vermisdir Daha sonralar Ataturk ona bu komekliklerinin evezini vermeyi teklif etdiyinde ise N Nerimanov ona Pasam Turk milletinde bir enene vardir qardas qardasa borc vermez qardas her durumda qardasinin elinden tutar deye cavab gondermisdir 2 Mundericat 1 Heyati 2 Ailesi 2 1 Qardasi 2 2 Heyat yoldasi 2 3 Oglu 2 4 Emisi nevesi 3 Muellimlik fealiyyeti 3 1 Qizilhacili kend orta mektebi dovru 1890 1891 3 2 Baki dovru 1891 1902 3 3 Ilk Milli Qiraetxana 1894 4 Hekimlik fealiyyeti 5 Siyasi fealiyyeti 5 1 Qarabag 5 2 Zengezur 5 3 Milliyet meseleleri 6 Azerbaycanin erazi butovluyu ugrunda mubarizesi 6 1 Qerbi Azerbaycan torpaqlarinin mudafiesi 6 2 Naxcivanin mudafiesi 6 3 Gurcustanla erazi meselesi 7 Neriman Nerimanov ve Turk dunyasi 8 Eserleri 9 Xatiresi 9 1 Edebiyyatda 9 2 Haqqinda cekilen filmler 9 3 Diger 10 Istinadlar 11 Hemcinin bax 12 Xarici kecidlerHeyati RedakteNeriman Nerimanov 1870 ci ilde Tiflis seherinde anadan olmusdur 1890 ci ilde Qori seminariyasini 1908 ci ilde Novorossiysk Odessa Universitetinin tibb fakultesini bitirmisdir 1905 ci ilde Sosial Demokrat Hummet teskilatinnin rehberliyine daxil olmus Rusiya Sosial Demokrat Fehle bolsevikler Partiyasinin RSDF b P meramnamesini Azerbaycan diline cevirmisdir 1909 cu ilde hebs olunaraq Hesterxan seherine surgun edilmisdir 1913 cu ilde Bakiya qayidan Nerimanov fehleler arasinda tebligatla mesgul olmusdur Artiq 1917 ci ilde N Nerimanov Hummet Teskilati Merkezi Komitesinin sedri ve RSDF b P Baki Komitesinin uzvu Hummet qezetinin bas redaktoru idi 1918 ci ilin martinda Nerimanov Baki Sovetinde seher teserrufati uzre xalq komissari teyin olunur Hemin ilin iyun ayinda agir xestelikle elaqedar olaraq Hesterxan seherine mualiceye gonderilir Sagaldiqdan sonra hemin seherde bir sira partiya orqanlarinda calisir Poct markasi 1997 N Nerimanov 1919 cu ilde Moskvaya cagirilaraq RSFSR Xalq Xarici Isler Komissarliginda XIN Serq meseleleri uzre Xalq komissarinin muavini vezifesine teyin edilir 28 aprel 1920 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti suqut etdikden ve Azerbaycan SSR elan edildikden sonra N Nerimanov Azerbaycan SSR Muveqqeti Inqilabi Komitesinin Sedri ve Xalq Komissarlari Sovetinin Sedri vezifesini tutur 1922 ci ilde SSRI yarandiqdan sonra SSRI Merkezi Icraiyye Komitesinin sedrlerinden biri secilir N Nerimanov 1925 ci ilde muemmali sekilde olmus ve Moskvada Kremlin divarlari yaxinliginda defn edilmisdir Gorkemli inqilabci Lev Trotski Nerimanovun olumu ile bagli demisdi Leninden sonra Serqin en boyuk ikinci itkisi 3 Serqo Orconikidze ise Nerimanovu bele tesvir etmisdi Partiyamizin Serqdeki en boyuk numayendesi 4 Ailesi RedakteN Nerimanov Tiflis seherinde yoxsul bir ailede anadan olmusdur Ona eslen Cenubi Azerbaycanin Urmiya mahalindan olan ulu babasinin adini vermisler Boyuk qardasi Salman Nerimanov xatire defterinde yazir ki ulu babamiz Neriman XVII esrde Kaxetiya valisi I Iraklinin sarayinda sabitqedem esik agasi olmusdur N Nerimanovun atasi Kerbelayi Necef xirda ticaretle mesgul idi Kerbelayi Necefin atasi Allahverdi bey XIX esrde Zaqafqaziyada taninmis musiqi xadimlerinden idi Kerbelayi Necef tiflisli haci Mehemmedqasim Zamanovun qizi Helime xanimla evlenmis onlarin 9 ovladi olmusdur Salman Merziye Rza Rizvan Fatma Sekine Rizvan olen usagin adi verilib Neriman Zohrebanu 5 Qardasi Redakte Salman Nerimanov Neriman Nerimanovun boyuk qardasidir O 1847 ci ilde Tiflisde anadan olmusdur O Seyyare ve Seyyareyi Heqqi imzasi ile seirler yazmaga baslayir Salman Nerimanov Qafqazda ilk azerbaycanli murettib kimi taninmisdir O 1905 1907 ci illerde Baki metbeelerinde bas murettiblik etmekle beraber Azerbaycanda milli murettiblerin yetismesinde ve poliqrafiya senetinin inkisafinda xidmet gostermisdir Meqalelerini Qoca Salman imzasi ile yazmisdir Hal hazirda Seyahetname eseri AMEA nin M Fuzuli adina Elyazamalar Institunda saxlanilir Heyat qezetinin 1906 ci il nomrelerinde derc edilmis meqaleleri Nemrudlar ve Seddatlar Hami niku Agaci icinden qurd yeyer Filankese mektub Qisseden hisse Danismali ya danismamali Aciq mektub Huriyyetden haqq ile istifade lazimdir 1907 ci ilde Bakida vefat etmisdir 6 Heyat yoldasi Redakte Gulsum Nerimanova Eliyeva 1898 ci ilde Baki seherinde eslen Samaxidan olan tacir Mirkazim Eliyevin ailesinde anadan olmusdur 1915 ci ilde o boyuk mutefekkir gorkemli dovlet xadimi Neriman Nerimanovla aile heyati qurur 1931 1935 ci illerde ise o Moskvada Timiryazev adina Kend Teserrufati Akademiyasinin bagciliq meyvecilik fakultesinde ve Qaragul qoyunculugu institutunda oxuyur Qerbi Sibirdeki is tecrubesi esasinda Gulsum xanim Cox muhum yem bazasi Silos kampaniyasinda keskin donuse nail olmali Silos ucun qulleler ve xendekler ugrunda Kollektivlesme qadini azadliga cixarir adli kitabcalar yazir Bundan basqa o Tesadufi kampaniya meqalesini Usaqlar ucun nagil ve hekayeler Bakinskiy raboci qezeti ucun meqale ve Menim xatirelerim i yazib cap etdirir Feal hamilik fealiyyetine gore Gulsum xanim Nerimanova Moskva Herbi Dairesinin Moskva Seher Sehiyye Sobesinin Herbi Xestexana komandanliginin fermanlari ile teltif edilir Almaniya uzerinde qelebeye gore medali ile teltif edilir O Moskva seher Qirmizi Xac Komitesinin hamilik komissiyasinin uzvu idi SSRI nin sanitar muhafizesi elacisi dos nisani ile mukafatlandirilmisdir Gulsum xanim Nerimanova 1953 cu ilde vefat etmis Moskvadaki Vaqankovskoye qebiristanliginda defn edilmisdir 6 Seirin elyazmasi Abdulla Saiqin N Nerimanovun aile qurmasi munasibetile yazdigi tebrik seiri Mohterem Neriman bey Nerimanov cenablarina Nisan qoymussan esitdim xeyir olsun Dan yildizi kimi bextin durulsun Yasa yeni yoldasinla cox yasa Bu dunyani rahetlikle vur basa Firtina tufanlardan sonra elbet Gozel olur sakitlik istirahet Yox sen rahatliq sevmeyen atessen Eriyecek qehrinle mudhis dusmen A Saiq Baki 8 mart 1914 cu il 7 Oglu Redakte Necef Neriman oglu Nerimanov 2 dekabr 1919 cu ilde Rusiya Federasiyasinin Moskva seherinde anadan olmusdur 1928 ci ilde Necef Nerimanov Moskva seherinde 109 li mektebe daxil olur 1938 ci ilde doqquzillik mektebi muveffeqiyyetle bitiren Necef Nerimanov sonradan Puskin adina Tankciliq mektebi adini alan Leninqrad Herbi Texniki tank mektebine daxil olur Necef Nerimanov 1940 ci ilde Kiyev herbi mektebini bitirdikden sonra Herbi Akademiyada oxumagi arzulayirdi Bunun ucun o Qizil Ordunun Stalin adina Herbi Akademiyaya qebul imtahanina buraxilmasi ucun erize ile muraciet edir Lakin 1941 ci ilde baslayan Boyuk Veten muharibesi onun arzusunun heyata kecmesine mane olur O Stalinqrad ve Cenub cebhelerinde doyusmus 2 ci qvardiya mexanikilesdirilmis korpusun 58 ci elahidde qvardiya temir berpa taborunun tank temir boluyunun tagim komandiri olmusdur Stalinqradin mudafiesine gore medali ile teltif olunur 1943 cu il sentyabr ayinin 10 da Ukraynanin Volnovaxa seherinin ve seher demiryol qovsaginin dusmenlerden azad edilmesinde Necef Nerimanovun tankcilari da ferqlenir Hemin gun cesur komandir 24 yasli Nerimanov helak olur Onu Volnovaxada qardasliq qebirstanliginda esgeri ehtiramla defn edirler 8 Emisi nevesi Redakte Muzeffer Nerimanov 1897 ci ilde Tiflisde anadan olmusdur Fevral burjua demokratik inqilabindan 1917 sonra Baki quberniya erzaq komitesinin muvekkili Azerbaycanda Sovet hakimiyeti qurulduqdan sonra ise Nuxa qeza ve Zaqatala mahal fovqelade komissarinin muavini olmusdur 1921 ci ilde AK b P Fabrik ve Zavod Rayon Komitesinin katibi secilmisdir 1925 ci ilde G V Plexanov ad Xalq Teserrufati Institutunu bitirmis AK b P MK teskilat sobesinin mudiri 1925 1927 Azerbaycan SSR Xalq FKM komissarini muavini 1927 1928 UIK b P Sverdlovsk Daire Komitesinin katibi 1929 1930 AK b P MK katibi Ural Vil Istehlak Ittifaqinin sedr muavini 1930 1933 AK b P MK kutlevi teskilat sobesinin mudiri Orconikidze Rayon Komitesinin katibi Baki Komitesinin katibi sonra II katibi 1933 1937 vezifelerinde calismisdir UIK b P nin 16 ve 17 ci qurultaylarinin AKP ve Zaqafqaziya kommunist teskilatlarinin bir sira qurultaylarinin numayendesi olmusdur Defelerle AK b P MK UIK b P Zaqafqaziya Olkeve Sverdlovsk Vil Komitelerine Azerbaycan SSR MIK ve SSR MIK ne uzv secilmisdir Qirmizi Emek Bayragi ordeni ile teltif edilmisdir 1937 ci ilde M Bagirov terefinden tutulmus 1938 ci ilde ise repressiya qurbani olaraq gullelenmisdir 9 Salman Nerimanov Gulsum xanim Nerimanova Necef Nerimanov Muzeffer NerimanovMuellimlik fealiyyeti Redakte N Nerimanovun ders dediyi Qizilhacili kend Nerimaniyye mektebi Qizilhacili kend orta mektebi dovru 1890 1891 Redakte Tiflis quberniyasi qezalarda icma mektebi acmaq ucun 22 noyabr 1873 cu ilde xususi nizamname qebul etdi 1875 ci ilde Borcali qezasinda yasayan azerbaycanlilar ucun icma yolu ile bir ibtidai mekteb teskil etmek meqsedile N Nerimanov bolgeni gezir Hec bir kend hemin mektebi qebul etmir Yalniz Qizilhacili maarif orqanlarina xususi erize ile muraciet ederek icma mektebinin onlara verilmesini xahis edirler 1875 ci il hesabatinda Qafqaz tehsil dairesinin mudiri Neverov yazirdi Oz xerci ile mekteb acmaq arzusunda olan Borcali qezasindan Qizilhacili adli bir muselman kendi de vardir 10 XIX esrin 70 ci illerinde hokumetin xususi serencami ile kendlerde teskil olunan icma mektebleri dovletin maarif orqanlari terefinden nezaret olunur lakin dovlet xezinesinden yardim gostermirdi Icma mekteblerin saxlamaq ucun ehaliden xususi vergi toplanirdi Bu meqsedle hemin il her evden 1 manat 30 qepik pul toplamaqla qizilhacilar 292 manat pul toplamisdilar Bunu 200 manati muellim ucun illik emek haqqi 92 manat ise mektebin teserrufat islerin ve ders levazimati ucun xerclenmisdir Belelikle qizilhacilar Zaqafqaziyada yasayan azerbaycanlilar ucun acilmis maarifin ilk pioneri oldular 1876 ci ilde mekteb ucun yeni tipli uc sinifli das bina da tikdiler Belelikle 1877 ci il sentyabrin 1 de evveller xususi evlerde fealiyyet gosteren molla mektebinin bazasinda yeni tipli dunyevi tehsil veren ibtidai mekteb oz isine basladi Hele Nerimanovun sagliginda kend ehli xususi qerarla onu Nerimaniyye mektebi adlandirmisdilar 10 1890 ci ilde Qori muellimler seminariyasini bitiren 20 yasli Nerimanov pedoqoji fealiyyetine Tiflis quberniyasi Borcali qezasinin Qizilhacili kend ibtidai mektebinde bir rus dili muellimi kimi oz pedaqoji fealiyyetine baslamisdir Lakin gelecek edib ve dovlet xadimine yalniz bir tedris ili islemek muesser oldu Maddi imkan ucbatindan mekteb baglandi Nerimanov Bakiya getmeli oldu O zamanki Azerbaycan kendine mexsus olan cehetler savadsizliq ve fanatizm huquqsuzluq ve dozulmez istismar mehz bu kendde butun dehseti ile Nerimanovun gozu qarsisinda canlandi ve cox sonralar ozunun yazdigi kimi beseriyyetin geride qalmis hissesine quvvesi catdigi qeder komek etmek fikri onda ilk defe hemin kendde yarandi Qizilhacilida ders dediyi muddet Nadanliq eserini qeleme almaga baslamisdir 10 Baki dovru 1891 1902 Redakte Neriman Nerimanovun Zaqafqaziya Qori muellimler seminariyasini qurtarmasi haqqinda sehadetname 5 Iyun 1890 Bir il sonra yeni mekteb acmaq niyyeti ile Bakiya kocen Nerimanov cox genis miqyasli ictimai pedoqoji fealiyyete baslayir Mekteb acmaq ona muesser olmur ve Nerimanov S M Qenizadenin komeyi ile A I Pobedonostsevin 6 sinifli progimnaziyasinin hazirliq sinfinin asagi sobesine muellim qebul edilir Bu mekteb xususi mekteb oldugundan orada isleyenler dovlet qulluqcusu hesab edilmirdiler ve dovlet mekteblerinde calisan muellimler ucun ayrilmis imtiyazlardan istifade etmek huququndan mehrum idiler Maddi veziyyetin agir kecmesine baxmayaraq Nerimanov bu mektebde 5 il fealiyyet gosterir azerbaycanli balalarinin tehsile celb edilmesine sagirdlerin sayinin artmasina calisir Baki seher pedoqoji ictimaiyyetinin ve ehalinin derin hormetini qazanan Nerimanov Baki realni mektebinin direktoru terefinden 1896 ci ilin evvellerinde hemin mektebe Azerbaycan dili muellimi ve sinif murebbilerinin komekcisi vezifesine devet edilir Az sonra 1896 ci il sentyabrin 1 de Baki seher dumasinin qerari ile Probedonostsevin progimnaziyasinin bazasinda Baki oglan klassik gimnaziyasi teskil edilir ve Nerimanov artiq dovlet qulluqcusu vezifesine tesdiq edildiyinden hemin gimnaziyada eyni vezifeye deyisilir Nerimanov burada fasilesiz olaraq 1902 ci iledek calisir ve ozunu isguzar numunevi muellim kimi gosterir Yuksek seviyyeli pedaqoji xidmetlerine gore evvelce medalla daha sonra ucuncu dereceli Muqeddes Stanislav ordeniile teltif edilir Nerimanovun pedaqoji fealiyyeti tekce muellimlikle mehdudlasmirdi O hem de ictimai xadim kimi Azerbaycanda maarif ve medeniyyetin yayilmasina ciddi tesir gosterirdi Hemin dovrde Nerimanov Baki seherinin muxtelif tedris muessiseleri nezdinde fealiyyet gosteren bazar gunu mektebleri ve axsam kurslarinda da pulsuz olaraq ders deyir dovrunun diger mutereqqi ziyalilari ile birlikde yasli ehaliye savad oyredir mutereqqi fikirler yayir bu mekteb ve kurslarin xeyrine teatr tamasalarinin gosterilmesinde istirak edirdi Nerimanov rusperest sovinistlerin movqeyine qarsi oz movqeyini de izah ederek deyirdi Turk azerbaycanli usaqlari tek Puskini deyil hem de Sekspiri Silleri bilmelidir Ancaq turk azerbaycanli usagi ozune dogma olan esl proletar sairi Sabirin odlu alovlu seirlerini xalq sairleri Vaqifin Zakirin Vidadinin seirlerini bilenden sonra bunlari bilmelidir N Nerimanovun tovsiyesi bu idi ki turk Azerbaycan dilinin tedrisini azaltmaq teklifini ireli surenler ozleri bu dili oyrensinler ki Sabiri anlasinlar N Nerimanov Azerbaycan dilini sixisdiran kommunistlerin movqeyinin car Nikolayin movqeyi ile ust uste dusduyunu vurgulayaraq onlari cekinmeden sovinist adlandirmisdir N Nerimanov xalqimizin milli dircelisi namine gorduyu islerin sayi olduqca coxdur Bu yolda onun qetiyyetini subut eden daha bir fakt 1924 cu il martin 20 de Moskvada partiyanin siyasi burosunda N Nerimanovun teklifi ile mesele muzakire olunmusdur O F Dzerjinskinin fikrinin eleyhine gederek neftden gelen gelirin boyuk hissesinin Azerbaycanda maarifin ve sehiyyenin inkisafinda xerclenmesi meselesini qoymusdur N Nerimanov buna nail olmus ve oz tovsiyelerini XKS sedri Q Musabeyova yazmisdir Ilk Milli Qiraetxana 1894 Redakte N Nerimanovun qiraetxana acmasi haqqinda Baki qubernatorunun verdiyi sehadetname 18 aprel 1897 ci ilHekimlik fealiyyeti Redakte Novorossiysk Imperator Universitetinin tibb fakultesini bitirmesi haqqinda diplom N Nerimanov 1902 ci ilde 32 yasinda Odessadaki Novorossiysk Imperator Universitetinin tibb fakultesine qebul olmus 1908 ci ilde burani bitirmisdir 4 cu kursda oxuyarken Tibb ve Islam eserini yazmisdir Hesterxanda surgunde olarken ictimai siyasi fealiyyetle yanasi hekimlikle de mesgul olmusdur Hesterxan Xalq Universitetleri Cemiyyeti nin sedri olan Nerimanov Hesterxan quberniyasi hekimlerinin II qurultayinda Surayi Islam cemiyyeti adindan cixis etmisdir 1918 ci ilde Nerimanov Baki seher teserrufati komissari kimi seherin sanitar veziyyeti elece de xestexanalarin veziyyeti ile bagli bir cox lazimi tedbirler gormusdur 1914 cu ilden Nerimanov Bakinin Qara seher rayonunda pulsuz mualicexanasinda islemis neft medenlerinde isleyen xeste fehleleri ve xestexanaya yaxin kendlerin camaatini mualice etmisdir O oz menzilinde de xesteleri pulsuz mualice edirdi 1909 cu ilden 1918 ci ile qeder N Nerimanov Hesterxanda ve Bakida Xolera veba Saxotka verem Traxom Qadinlar alemi Tibb ve Islam Eyyasliq ve basqa bu kimi faydali elmi publisistik movzularda muhazireler oxumus meqaleler ve kitabcalar cap etdirmisdir N Nerimanov her muhazireden sonra Tibb ve islam kitabcasini yoxsul fehleler arasinda yaymaq ucun pulsuz paylayirdi Bax hemin illerde Hesterxanda nesr olunan Burhani tereqqi Idel Astraxanskiy kray ve s elece de Bakida nesr olunan Iqbal Baku Sedayi heqq ve s qezetler Bu elmi kutlevi muhazireler en cox yayilan veba cicek traxoma malyariya revmatizm mede bagirsaq xesteliklerine qarsi tecili profilaktik tedbirlerin gorulmesinde boyuk rol oynayirdi Beynelxalq Tibb Teqviminde N Nerimanovun yazdigi reseptN Nerimanov Qara seherde islemeye baslayandan sonra onun ilk yarimillik fealiyyeti haqqinda Baki tibb sanitariya burosunun hesabatinda gosterilirdi ki doktor cox gergin isleyir qebul vaxtini mehdudlasdirmirdi Bir gunde onun qebuluna 50 den 80 e kimi xeste gelirdi ve onlara her cur tibbi yardim gosterilirdi 1914 cu ilin alti ayi erzinde Nerimanov 11765 xeste qebul etmis 2441 nefere cerrahi yardim gostermisdir 9418 resept yazmisdir 11 N Nerimanovun istifade etdiyi tibbi aletlerN Nerimanov cixislarinin birinde deyirdi Hekimlerin xestelerin qebuluna vaxti cox az qalir Her bir xesteye orta hesabla 2 deqiqeden 3 5 deqiqeyedek vaxt serf ede bilirler Onun Moskvada SSRI Merkezi Icraiyye Komitesinin sedri isleyerken Rusiya Qirmizi Xac cemiyyetinin sedri Z Solovyeve ve RSFSR Xalq sehiyye komissari N A Semaskoya gonderdiyi mektublar bunu subut edir Hemin mektublarda o Azerbaycan ehalisinin tibb ve sehiyye sahesindeki ehtiyaclarindan danisir ve xahis edir ki Azerbaycanin cerrahiyye aptek aletleri muxtelif medikamentler ve xususi ile hemin dovrde cox ehtiyac duyulan malyariya eleyhine kine ile temin edilsin 11 Siyasi fealiyyeti RedakteQarabag Redakte N Nerimanovun Dagliq Qarabag problemine munasibeti birmenali olmusdur 1920 ci ilde Dagliq Qarabagda ermenilerin kecirdiyi qurultayin qerarinin neticesiz qalmasini N Nerimanovun Ermenistana verdiyi notanin neticesi kimi qiymetlendirmek olar 1920 ci il iyulun 10 da N Nerimanov Moskvaya RK b P MK ya Dagliq Qarabagda veziyyet haqqinda teleqram vurmusdur Teleqram bu sozlerle bitirdi Muselman ehalisi Moskvanin qefleten kohne movqeye qayitmasini ve ermeniperest siyaset yurutmeyini sovet hokumetinin Azerbaycanin serhedlerini qorumaq iqtidarinda olmamasi ve xainlik kimi qiymetlendirecekdir 12 Azerbaycana qarsi erazi iddialarindan el cekmeyen ermeni milletcilerinin Boyuk Ermenistan yaratmaq iddiasi sovetlesmeden sonra davam etdirildi ki bu da mehz sovet Rusiyasinin himayedarligi ve bilavasite istiraki ile heyata kecirildi Bele ki Ermenistanda sovet hakimiyyetinin elan edilmesinden sonra ermeniler Dagliq Qarabag meselesini yeniden ortaya atdilar Bu azmis kimi 1921 ci il iyunun 12 de Ermenistan hokumeti Dagliq Qarabagin Ermenistan Sovet Sosialist Respublikasinin bir hissesi kimi elan olundugu haqqinda dekret qebul etdi Bir qeder sonra onlar qetnameni legv etmeden Dagliq Qarabag ve diger mubahiseli hesab etdikleri eraziler uzre komissiya yaratmaq teklifini ireli surduler 13 1921 ci ilde bir birinin ardinca qebul olunan uc qerardan ireli gelen neticeleri de N Nerimanovun siyasetinin uguru kimi qiymetlendirmek olar 1921 ci il iyunun 19 da Ermenistan terefinden Dagliq Qarabagin Ermenistana yeniden birlesdirilmesi haqqinda dekret heyata kecirilmedi iyunun 26 da Azerbaycan XKS nin qerari ile Ermenistanin Dagliq Qarabagda olan numayendesi Mravyanin fealiyyeti qadagan olunaraq xetm edildi 12 Iyunun 27 de Azerbaycan K b P MK nin Siyasi Burosu ve Teskilat Burosunun iclasi kecirildi Iclas Tiflisde komissiyanin isi ile elaqedar Azerbaycanla Ermenistanin serhedleri haqqinda meseleye baxib asagidaki qerari qebul edir 1 Siyasi Buro ve Teskilat Burosu Dagliq Qarabagin Azerbaycana seksiz iqtisadi meylini nezere alaraq Dagliq Qarabag haqqinda meselenin Bekzadyan terefinden qoyulusunu qebuledilmez sayir Mesele hemin menada da hell olunmalidir 2 Ona gore de ermeni ve turk ehalili yerlerin muvafiq olaraq Ermenistana ve Azerbaycana ayrilmasi teklifi inzibati ve iqtisadi meqsedeuygunluq baximindan qebul edile bilmez 14 Iyun ayinin 28 de N Nerimanovun sedrliyi ile Azerbaycan Xalq Komissarlari Sovetinin bundan sonra Azerbaycan XKS yeni iclasi cagirildi ve A Myasnikovun Myasnikyan Dagliq Qarabagi Ermenistan Sovet Sosialist Respublikasinin bir hissesi kimi elan eden beyanati redd edildi Eyni zamanda hemin iclasda Azerbaycan XKS in reyi olmadan teyin edilmisA Mravyanin geri cagirilmasi meselesi qoyuldu 13 Bununla da iki sovet respublikasi arasinda ixtilaflar artdigindan 1921 ci il iyulun 4 5 de RK b P MK nin Qafqaz burosunun plenumu meseleni muzakire etmeli oldu Meselenin muzakiresinde RK b P MK uzvu Stalin RK b P Qafqaz burosunun uzvleri Q Orconikidze S Kirov A Myasnikov F Maxaradze N Nerimanov A Nazaretyan Y Fiqatner I Oraxelasvili ve basqalari istirak etdiler Bu zaman iki noqteyi nezer ortaya cixmisdi S Kirovun teklifme gore Qarabagin dagliq hissesi Azerbaycandan alinaraq Ermenistan SSR e verilmeli idi Ancaq N Nerimanov qetiyyetle buna etiraz etmis ve bildirmisdi ki Qarabag Azerbaycanin ayrilmaz hissesidir Qarabagin Ermenistanin terkibine daxil edilmesi telebi bu iclasda ilk defe mehz Kirov terefinden ortaya atilmisdi Iyulun 4 de axsam iclasinda Kirov Myasnikov qruplasmasinm S Kirov A Myasnikov Q Orconikidze Y Fiqatner teklifi ile Dagliq Qarabagin Ermenistanm terkibine daxil edilmesi haqqinda esassiz ve qerezli qerar qebul edildi 13 Meselenin bele bir ciddi xarakter aldigini goren N Nerimanov Qarabagin dagliq hissesinin Ermenistan SSR e verilib verilmemesi barede butun Qarabag ehalisi arasinda rey sorgusu kecirmeyi teklif etdi N Nerimanovun bu teklifine qarsi Kirov Myasnikov qruplasmasi bildirdi ki rey sorgusu butun Qarabagda deyil yalniz Qarabagin dagliq hissesinde yasayan ermeniler arasinda kecirilsin Bu mesele uzre sesvermede de Kirov Myasnikov qruplasmasi qalib geldi Iclasda Qarabagin Azerbaycan hududlarinda saxlamlmasi lehine N Nerimanov F Maxaradze A Nazaretyan eleyhine Q Orconikidze A Myasnikov S Kirov Y Fiqatner ses verdiler Qarabagin dagliq hissesinin Ermenistanin terkibine verilmesi ve rey sorgusunun yalniz ermeniler arasinda kecirilmesi lehine Orconikidze Y Fiqatner S Kirov A Myasnikov A Nazaretyan ses verdiler Iclasin sonunda N Nerimanovun tekidi ile Qarabag meselesinin Azerbaycan ucun boyuk ehemiyyete malik oldugunu nezere alaraq RK b P MK nin Qafqaz burosu bu mesele barede RK b P MK nin qeti qerarin cixarilmasmi zeruri saydi 15 Nerimanovun movqeyini Maxaradze ve Nazaretyan mudafie edir Orconikidze Kirov Myasnikov ve Fiqatner ise eleyhine ses vermisdir N Nerimanov heqiqeten Stalinin Orconikidzenin ustune qisqirmis ve demisdir Men birce gun de qoymaram Qarabag ermeni tapdaginin altinda qalsin Men Qarabagi bu gece ya qaytaracagam ya da basqa cur hell edeceyem 16 Belelikle N Nerimanovun ciddi muqavimetinden sonra iyulun 5 de plenumun seher iclasinda Qarabag meselesine yeniden baxildi Plenumun RK b P MK nin reyini nezere alaraq yeni qerar qebul etdi Muselmanlarla ermeniler arasinda milli barisigin zeruriliyini yuxari ve asagi Qarabagin iqtisadi elaqeleri ve daim Azerbaycanla six elaqede olmasini nezere alaraq Dagliq Qarabag Azerbaycan SSR in hududlarinda saxlanilsin muxtar vilayetin terkibine daxil olan Susa seheri inzibati merkez olmaqla ona genis vilayet muxtariyyeti verilsin Qerarda hemcinin gosterilirdi ki Azerbaycan K b P MK ya tapsirilsin ki muxtar vilayetin serheddini erazisinin hecmini mueyyen etsin ve onu RK b P MK Qafqaz burosunun tesdiqine teqdim etsin 13 Zengezur Redakte Milliyet meseleleri Redakte N Nerimanovun siyasetinin esas mahiyyeti yerli azerbaycanli ehalinin guzeranini yaxsilasdirmaq her sahe ucun milli kadr potensiali yaratmaq azerbaycanlilarin hakimiyyetde sozunu daha keserli etmek Bakinin ermenilesdirilmesinin qarsisini almaqdan ibaret olmusdur Onun bu islere zidd gedenlere qarsi ifsaedici fealiyyeti ister azerbaycanli olsun ister ermeni isterse de Merkezin numayendesi barismaz olmusdur N Nerimanovun fealiyyeti Merkezin ve ermenilerin planlarini pozdugundan onlar N Nerimanovun siyasetini Kommunist Partiyasinin beynelmilelci siyasetine zidd kimi qiymetlendirerek onu zeifletmek yolu ile getmisdir N Nerimanov Kommunist Partiyasinin islerine mudaxileden uzaqlasdirilmisdir O ozu de etiraf edirdi ki men terkibi tamamile dusmenlerden ibaret olan Azerbaycan MK nin AK b P MK qerarina tesir gostere bilmirem 1923 cu ilin aprelinde kecirilen RK b P XII qurultayina N Nerimanov Azerbaycandan numayende secilmemisdi Onun evezine kecmis musavatci Yusif Qasimov secilmisdi N Nerimanov qeyd edirdi ki M Huseynov E Qarayev muselman fehlelerinin inkisaf seviyyesini qaldirmagin zeruriliyi haqqinda menim teleblerimde milletcilik meyli gorurduler N Nerimanovun her cixisi Sarkis ve Mirzoyan terefinden milli temayullu kommunistin cixisi kimi serh edilirdi N Nerimanov Staline yazdigi mektubda xususi olaraq qeyd edirdi ki Mikoyan Baki Komitesinin sexsinde muxalifet yaradir ki menim fealiyyetimin milli temayulluluyumun qarsisini alsin Merkez mene etibar etseydi bu cox asan olardi Merkez ancaq S Orconikidzeye etibar edir N Nerimanov Staline yazdigi muracietde ozunun milletci oldugunu danmirdi Men hemise bu noqsanlari gosterirdim ve elbette eleyhdarlarimin dili ile desek milletci adini qazanmisam N Nerimanovun esas meqsedi muselman fehlelerinin inkisaf seviyyesini texminen rus fehlelerinin inkisaf seviyyesine catdirmaq idi Fealiyyetinin evvelinden N Nerimanov Azerbaycan xalqinin milli deyerlerini on plana cekmisdir N Nerimanovun hokumetin bascisi vezifesindeki fealiyyeti bolsevik hakimiyyeti seraitinde Azerbaycani bir sira belalardan qorumus adamlarin suurunda sovet dovrunde milli inkisafin mumkunluyunu berqerar etmisdir Onu demek kifayetdir ki Nerimanovculuq uzun muddet sovet resmi dairelerinde milletcilik kimi qebul olundugu halda xalqimiz ucun sovet sistemi seraitinde milli menliyin milli adet enenelerin ve menevi deyerlerin qorunmasinin esas qaynagi idi Hele Ermenistan sovetlesmemisden evvel Ermenistan Respublikasinin Azerbaycandaki numayendesi 1920 ci ilin avqustunda N Nerimanovla gorusden aldigi teessuratini Irevana bele yazirdi N Nerimanov kommunistliyini cox tez tez unudur ve ozunun milli turk simasini aciq numayis etdirir N Nerimanovun milli temayullu siyaseti Nerimanciliq adlanirdi 1920 ci illerden baslayaraq doktor Neriman Nerimanovun Komissarlar Surasinin sedri oldugu zamanlarda Nerimanciliq adi altinda milletci bir qrupun meydana cixdigini esitmeyen az idi 17 Azerbaycanin erazi butovluyu ugrunda mubarizesi RedakteN Nerimanovun fealiyyetinde milli temayul ve milletin menafelerini qorumaq ustunluk teskil etmis o Azerbaycanda bas veren inqilabi proseslere diger bolseviklerden ferqli munasibet beslemis yerli xususiyyetleri nezere almis ve milli birliye xususi diqqet yetirmisdir Belelikle N Nerimanovun ictimai siyasi dovletcilik fealiyyetinde Azerbaycanin erazi butovluyu ugrunda mubarize baslica yerlerden birini tutmusdur Onun bu movqeyi Baki Zengezur Naxcivan Dagliq Qarabag ve Zaqatala meselelerinin helli zamani ozunu gostermisdir Azerbaycanin erazi problemleri N Nerimanovun zamaninda deyil ondan evvel meydana cixmisdir Bu problemler Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde de xarici siyasetin en agrili ve murekkeb meseleleri olaraq qalmis ve hell edilmemisdir N Nerimanov agir bolsevik sistemi seraitinde Azerbaycan hokumetinin demek olar ki huquqlarinin mehdud oldugu seraitde erazi butovluyunu qorumaga calismis ve cetin olsa da buna nail olmusdur Cunki N Nerimanovun hokumet bascisi islediyi dovrde itirilmesi resmilesdirilmesini gozleyen eraziler faktiki olaraq evveller Azerbaycanin nezaretinden cixmisdi N Nerimanov sovet Rusiyasinin iddialarina qarsi barismaz siyasi xett yeriderek xalqinin huquqlarini ve maraqlarini respublikanin musteqilliyini qorumaga calismisdir Qeyd etmek lazimdir ki bu meselelerde N Nerimanovla merkez arasinda cox vaxt ciddi fikir ayriliqlari yaranmisdir Problemlerin ekseriyyetinin musbet hell olunmasi N Nerimanovun sexsi nufuzu ve ezmkarligi sayesinde mumkun olmusdur 1917 ci il Rusiyada Fevral inqilabindan sonra serhed qurulusu meselesinde tesebbusun ermenilerin eline kecmesinden onlarin genis miqyasli tebligatlarindan ve dunya ictimai fikrini oz tereflerine cekmelerinden nehayet Rusiyanin ve dunyanin aparici dovletlerinin geostrateji maraqlarindan dogmusdur 17 Qerbi Azerbaycan torpaqlarinin mudafiesi Redakte 1918 ci il may ayinin 29 da Azerbaycan Milli Surasi qedim Azerbaycan vilayetini ve seheri olan Irevani coxsayli etirazlara baxmayaraq elacsiz qalaraq ermenilere guzeste gedir evezinde ise ermeni melletcileri Azerbaycana qarsi butun erazi iddialarindan el cekeceyine dair senedlere imza atir Bununla da Azerbaycan rahat nefes almaga baslayir ki ermeniler tarixi Azerbaycan torpaqlari Zengezur Goyce Naxcivan ve Qarabaga dair erazi iddialarina son qoyacaqlar Lakin ermeni milletcileri daha da sirniklenerek Azerbaycanin bu erazilerine qarsi da erazi idddialarina basladilar Zengezuru Azerbaycandan ayirmaq eyni zamanda aparici dovletlerin geosiyasi maraqlari da ust uste dusurdu Zengezur Azerbaycanin esas hissesi ile Naxcivani birlesdirdiyinden bu erazi Turkiyeni Azerbaycanla ve turk dunyasina acilan bir pencere ve yegane quru erazi idi Tarixen Avrasiyada movcud olan vahid turk xetti dunya xeritesinde bir nece sahede parcalanmali idi Gundelikde Zengezurun hesabina Azerbaycanla Turkiye arasinda birbasa elaqenin pozulmasi durmusdur Zengezur Azerbaycan torpagi olsa da artiq 1918 1919 cu illerde silahli ermeni desteleri azerbaycanlilar yasayan bir cox kendleri dagidaraq erazinin boyuk hissesine nezaret edirdiler 1920 ci ilin noyabrinda hetta 1921 ci ilin yayina qeder Zengezur bolseviklerin deyil dasnaklarin idareciliyinde idi N Nerimanov 1921 ci ilde etiraf edirdi ki Zengezurla bagli 1920 ci il dekabr beyanatini vererken Zengezurun Azerbaycandan ayrilmasinin qarsisini tekbasina almaq iqtidarinda deyildi O bu haqda deyirdi Eger muselman kommunistlerinin ekseriyyeti milli temayul ehval ruhiyyesinde olsaydi inanin ki Ermenistan Zengezuru ala bilmezdi 1920 ci il iyulun 10 da N Nerimanovun Moskvaya Kommunist Partiyasi Merkezi Komitesine Dagliq Qarabagda veziyyet haqqinda vurdugu teleqram bu sozlerle bitirdi Muselman ehalisi Moskvanin qefleten kohne movqeye qayitmasini ve ermeniperest siyaset yurutmeyini sovet hokumetinin siyasetine xainlik kimi qiymetlendirecekdir V Lenine mektubunda N Nerimanov erazi problemleri barede Merkezin siyaseti ile barismaz movqeyini sert ve aciq aydin qoyaraq onlari Azerbaycanin Rusiya ile ittifaqini pozacagi ile hedeleyirdi 17 Naxcivanin mudafiesi Redakte N Nerimanovun 1920 ci il 1 dekabr tarixli Naxcivan haqqinda beyanatindan 27 gun sonra Ermenistan Inqilab Komitesinin cavab beyanati verildi ki Naxcivanin taleyi ehalinin ohdesine buraxilmisdir 17 1921 ci il martin 16 da Moskvada hemin il oktyabrin 13 de ise Qarsda imzalanan muqavilelerde Naxcivanin Azerbaycan erazisi oldugu beynelxalq sazisle tesdiqlendi Naxcivanin taleyinin hellinde N Nerimanovun heyata kecirdiyi milli maraqlara soykenmis dusunulmus dovlet siyaseti ardicil strateji ve taktiki addimlar silsilesi Azerbaycanin Turkiye ile gizli danisiqlarda razilasdirilmis addimlari Mustafa Kamal Pasanin ve N Nerimanovun qiyabi ve hemrey danisiqlari Naxcivan ehalisinin qetiyyeti bele ugurlu netice ile basa catdi N Nerimanov Umumazerbaycan sovetler qurultayinda Naxcivanla bagli meseleni xususi vurgulamisdir ki sovet Rusiyasi ile Turkiye arasindaki muqavileye esasen Naxcivan Azerbaycanin protektoratligi altinda bir respublika kimi taninacaq ve Azerbaycan numayende heyeti bu isde var quvvesi ile calisacaqdir Turkiye Rusiya danisiqlarinda mehz Azerbaycanin tekidi ile Naxcivan meselesinin muzakire edilmesine nail olunmus ve Turkiyenin tekidi ile bu meselenin Azerbaycanin xeyrine helli temin olunmusdur Azerbaycan terefi hele Qars muqavilesi qebul olunmamis 1921 ci il avqustun 14 de Naxcivan ve Ermenistan rehberliyine teleqram vuraraq teleb etdi ki Ermenistan XKS terefinden gonderilen butun sexsler tecili olaraq Naxcivandan cixarilsinlar 17 Erazi problemleri bolseviklerin siyasetinde sovet hakimiyyetini qurmaq ucun sirnikdirici amil kimi istifade olunurdu Azerbaycanda sovet hakimiyyetinin qurulmasi erefesinde Naxcivan Qarabag Zengezur ve Zaqatalanin Azerbaycan erazisi oldugu defelerle etiraf edilse de Gurcustanin sovetlesme novbesi catanda Rusiya artiq Zaqatalanin gurculerin xeyrine mubahiseli oldugu haqda sazis imzaladi Ermenistanda sovet hakimiyyeti quruldugu gun yeni dekabrin 1 de Naxcivani Zengezuru Qarabagi onlara vermek haqqinda Azerbaycanin beyanatina nail oldular 1920 ci il dekabrin 2 de Rusiya ile artiq sovetlesmis Ermenistan arasinda imzalanan sazisde Zengezur Ermenistan erazisi kimi gosterilmisdise de Naxcivan ve Qarabag haqqinda hec bir qeyd olmamisdir 1917 ci ilin fevralindan 1918 ci ilin mayina qeder Milli Suranin 1918 1920 ci illerde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumetinin uzlesdiyi erazi mubahiseleri 1920 ci ilin aprelinden sonra da Azerbaycan sovet hokumeti qarsisinda butun agirligi ile durmusdur Azerbaycanda sovet hakimiyyeti qurularken Azerbaycan terefinden Irevan xanliginin erazileri resmi olaraq ermenilere verilmis Borcali ve Derbend problemi gundelikden cixmis Qarabagda separatci silahli usyan qalxmis Naxcivanda veziyyet cox agir olaraq qalmisdi Zengezurun boyuk hissesine ermeni silahli desteleri terefinden nezaret olunurdu Qarabag Naxcivan ve Zengezur ermeniler terefinden iddiali erazi olaraq qalirdi Gurcustan Zaqatalaya qarsi iddialarindan el cekmediyinden Zaqatala RusiyaGurcustan muqavilesi ile mubahiseli erazi kimi mueyyenlesmis sovet Rusiyasi Bakini menimsemek planlarini hele de qurmaqda idi N Nerimanov Azerbaycanin erazi butovluyu ugrunda feal ve yorulmaz mubarize aparmis ve fealiyyeti ekser hallarda ugurlu olmusdur Mehz N Nerimanovun siyaseti neticesinde 1918 1920 ci illerde oldugu kimi Baki yene de sovet Azerbaycaninin paytaxti olaraq tanindi Qarabag Naxcivan ve Zaqatala Azerbaycanin erazisi statusunda ilk defe olaraq beynelxalq huquq normalari ile qebul olundu Bununla bele 1918 1920 ci illerde Irevan ve Derbend xanliqlarinin ve Zengezur mahalinin erazilerinin itirilmesi bagislanmaz haldir N Nerimanov Naxcivanin Azerbaycandan qoparilmamasi ucun Megriden yol verilmesi ugrunda ardicil mubarizesini davam etdirmisdir O dovrde bas veren erazi bolgusunu bezi ermeni siyasetcileri ozlerinin meglubiyyeti kimi qiymetlendirirdiler Turkiye Rusiya danisiqlarinda mehz Azerbaycanin tekidi ile Naxcivan meselesinin muzakire edilmesine nail olunmus ve Turkiyenin tekidi ile bu meselenin Azerbaycanin xeyrine helli temin olunmusdur Azerbaycan terefi hele Qars muqavilesi qebul olunmamis 1921 ci il avqustun 14 de Naxcivan ve Ermenistan rehberliyine teleqram vuraraq teleb etdi ki Ermenistan XKS terefinden gonderilen butun sexsler tecili olaraq Naxcivandan cixarilsinlar Erazi problemleri bolseviklerin siyasetinde sovet hakimiyyetini qurmaq ucun sirnikdirici amil kimi istifade olunurdu 17 Gurcustanla erazi meselesi Redakte Azerbaycanda sovet hakimiyyetinin qurulmasi erefesinde Naxcivan Qarabag Zengezur ve Zaqatalanin Azerbaycan erazisi oldugu defelerle etiraf edilse de Gurcustanin sovetlesme novbesi catanda Rusiya artiq Zaqatalanin gurculerin xeyrine mubahiseli oldugu haqda sazis imzaladi Ermenistanda sovet hakimiyyeti quruldugu gun yeni dekabrin 1 de Naxcivani Zengezuru Qarabagi onlara vermek haqqinda Azerbaycanin beyanatina nail oldular 1920 ci il dekabrin 2 de Rusiya ile artiq sovetlesmis Ermenistan arasinda imzalanan sazisde Zengezur Ermenistan erazisi kimi gosterilmisdise de Naxcivan ve Qarabag haqqinda hec bir qeyd olmamisdir 1920 ci ilin aprelinden sonra da Azerbaycan sovet hokumeti qarsisinda butun agirligi ile durmusdur Azerbaycanda sovet hakimiyyeti qurularken Azerbaycan terefinden Irevan xanliginin erazileri resmi olaraq ermenilere verilmis Borcali ve Derbend problemi gundelikden cixmis Qarabagda separatci silahli usyan qalxmis Naxcivanda veziyyet cox agir olaraq qalmisdi Zengezurun boyuk hissesine ermeni silahli desteleri terefinden nezaret olunurdu Qarabag Naxcivan ve Zengezur ermeniler terefinden iddiali erazi olaraq qalirdi Gurcustan Zaqatalaya qarsi iddialarindan el cekmediyinden Zaqatala Rusiya Gurcustan muqavilesi ile mubahiseli erazi kimi mueyyenlesmis sovet Rusiyasi Bakini menimsemek planlarini hele de qurmaqda idi N Nerimanov Azerbaycanin erazi butovluyu ugrunda feal ve yorulmaz mubarize aparmis ve fealiyyeti ekser hallarda ugurlu olmusdur Mehz N Nerimanovun siyaseti neticesinde 1918 1920 ci illerde oldugu kimi Baki yene de sovet Azerbaycaninin paytaxti olaraq tanindi Qarabag Naxcivan ve Zaqatala Azerbaycanin erazisi statusunda ilk defe olaraq beynelxalq huquq normalari ile qebul olundu Bununla bele 1918 1920 ci illerde Irevan ve Derbend xanliqlarinin ve Zengezur mahalinin erazilerinin itirilmesi bagislanmaz haldir N Nerimanov Naxcivanin Azerbaycandan qoparilmamasi ucun Megriden yol verilmesi ugrunda ardicil mubarizesini davam etdirmisdir O dovrde bas veren erazi bolgusunu bezi ermeni siyasetcileri ozlerinin meglubiyyeti kimi qiymetlendirirdiler 17 Lakin bir sira ezeli Azerbaycan torpaqlarinin itirilmesi qacilmaz oldu teesuf ki bu meselede Bolsevik rehberliyi muselman ve turk azerbaycanlilara tamamile zidd movqe tutaraq maksimum onlara mexsus torpaqlari parcalamaq ve qonsu respublikalara vermekle oz xeyanetini bir daha numayis etdirdi N Nerimanov V I Lenine mektub unda erazi problemleri haqqinda ermeni ve rus siyaseti ile barismaz movqeyini aciq aydin ortaya qoymusdur Mektubundaki fikirler bunu tesdiq edir Dehsetli veziyyet yaranmisdir Merkez Azerbaycanin tamamile mubahisesiz erazilerini Ermenistana verir Erazilerimizi Ermenistana dasnaklara vermek duzeldilmesi mumkun olmayan pis neticeler vere bilecek sehvdir Belelikle N Nerimanovun Azerbaycanin erazi butovluyu ugrunda fealiyyeti ekser hallarda ugurlu olmusdur Naxcivan Qarabag Zaqatala Azerbaycanin terkibinde saxlanilmis Baki Azerbaycanin paytaxti kimi taninmisdir N Nerimanov Naxcivanin Azerbaycandan qoparilmamasi ucun Megriden yol verilmesi ugrunda ardicil mubarizesini davam etdirmisdir 17 Neriman Nerimanov ve Turk dunyasi Redakte Genuya konfransinda istirak eden RSFSR numayende heyetinin uzvleri Soldan ikinci Neriman Nerimanov 1922 ci il N Nerimanovun Azerbaycanda daha sonra Moskvada calisarken Sovet Rusiyasinin Turkustan siyasetine ferqli baxislarinin oldugunu bu siyasete tenqidi yanasmasinin mahiyyetini onun dovletcilik fealiyyetinde turkcu movqeyini Turkiyenin Turkustanin turk xalqlari ve xadimleri ile bagli siyaseti Sovet rehberliyine melum idi N Nerimanov hele hakimiyyete gelmemisden evvel 1918 ci ilde Zaqafqaziya seyminin Osmanli dovletine qarsi muharibe etmesini pislemisdi Azerbaycanda sovet hakimiyyeti qurulduqda N Nerimanovun siyasetinde Turkiye Rusiya Azerbaycan strateji ucbucaq maraqlari ozunu buruze vermeye basladi Neriman Nerimanovun Serq olkeleri ile Sovet Rusiyasi arasinda diplomatik elaqelerin yaradilmasinda boyuk xidmetleri olmusdur Turkiye ile Sovet Rusiyasi arasinda diplomatik elaqelerin yaradilmasi N Nerimanovun siyasi fealiyyetinde misilsiz hadise sened ve menbelerde oz eksini tapsa da tarixi deyerini almamis demek olar ki unudulmusdur 18 Bu barede turk tedqiqatcisi Huseyn Adigozel Ataturk Nerimanov ve Kurtulus Savasimiz movzusunu ilk olaraq tedqiqata celb etmekle Turkiye Azerbaycan munasibetlerinde unudulmus sehifelerin tarixi heqiqetin berpa edilmesi Nerimanovun bir mudrik sexsiyyet kimi Turk Azerbaycan birliyine sedaqetini numayis etdirir Onun mudrik siyasi xadim kimi portretinin berpasina komek edir Huseyn Adigozel tarixci kimi toxundugu movzuda eser yazmasinin meqsedini serh ederken yazir Qurtulus savasimizin en tehlukeli gunlerinde bir qardas olaraq elini uzadan ve elinden gelen butun yardimlari yapan Sovetler Birliyinin uzvi olan Azerbaycandan Turk Qurtulus Savasina boyuk destek veren Neriman Nerimanovun bir kommunist olsa da Turk oldugundan Turk milletcisi oldugundan zerre qeder subhemiz yoxdur Onun Kommunist olmasi bize yardim etmesine engel olmadigi kimi bizler de onun kommunist olmasina baxmayaraq onun Turkiye turkleri ve turk milleti ucun etdiklerini esla unuda bilmerik Tarix oldugu kimi yazilmalidir ki Turk birliyinin temeli saglam olsun 19 Melum oldugu kimi Neriman Nerimanovun Turkiyeli turklerle ilk tanisligi 1909 1913 cu illerde Hesterxanda olmusdur Surgun illeri nezaret altinda olan N Nerimanov burada gizli inqilabi fealiyyetini leqal tedbirlerde meharetle davam etdirirdi Onun Surayi islam cemiyyeti nde teskil olunan tedbirlerinde tatar rus qazax qirgiz ve turk zabitleri de istirak edirdiler Huseyn Adigozel yazir Birinci Dunya Muharibesinde esir dusen ve Hesterxana gonderilen turk zabitleri ile Nerimanov orada qarsilasmis ve onlardan aldigi melumatlarla Turkiye ve turklerin veziyyetinden xeber tutmus Qurtulus Savasi muddetinde cetin durumda olan Turkiye turklerine elinden geldiyinden de daha artigini yaparaq yardim etmeye calismisdir 18 1920 1921 ci illerde Boyuk onder Mustafa Kamal Pasa ile Neriman Nerimanov arasinda muxtelif tarixlerdeki yazisma ve mektublardaki sohbet qarsiliqli ortaq fikirler esasinda yaranmis dostluq munasibetleri sarsilmaz qardasliq elaqelerine cevrilmisdir 1920 ci ilde N Nerimanovun musteqil sovet Azerbaycanina Xalq Komissarlari Sovetinin sedri kimi basciliq etmesi Mustafa Kamal Pasani memnun etmisdi O Azerbaycanla dostluq elaqeleri qurmaq ucun taninmis sair ve diplomat Memduh Sevket Esendagi sefir gonderir Bir ilden sonra Turkiyede Ankara seherinde Azerbaycan sefirliyi acilarken ilk sefir Ibrahim Ebilovun deveteni qebul edib acilisda sexsen istirak eden Mustafa Kamal Pasa Azerbaycan bayragini oz elleri ile qaldirir ve cixis ederek deyir Milli hududumuz icinde azad musteqil yasamaq isteyirik Milletimiz bu isteyimizin qardas Azerbaycan xalqi ve hokumeti terefinden desteklendiyi ucun boyuk qurur hissi duyur Turkiye ve Anadolu turkleri azerbaycanli qardaslarinin onlara besledikleri xos ve gozel duygulara boyuk deyer verirler Yasasin Turkiye Azerbaycan qardasligi Mustafa Kamal Ataturkun tovsiyesi ile evvelce Bakida N Nerimanovun devetinde olmasi tesadufi deyildi Nerimanov Lenine mektub yazib Behbud Sahtaxtinskini de Turk numayende heyeti ile Moskvaya gonderir Lenin tutarli arqumentlerle yazilmis N Nerimanovun mektubunu 1921 ci il fevralin 19 da Merkezi Komitenin uzvleri ile de tanis edir N Nerimanov mektubun bir yerinde Lenine yazirdi Ermeni meselesi turkler ucun olum qalim meselesidir Bu meselede Turklerin yaninda yer almasaniz butun Serq xalqlarini itire bilerik ve Azerbaycani elde saxlamaq mumkun olmaz Respublika qezeti 10 iyul 2019 cu il Hadisenin axarindan gorunduyu kimi gozlenilen neticeden anlasilir ki Lenin xarici isler naziri ermeniperest Cicecrin kimi dusunen turk heyetini soyuq qarsilayan ve tekliflerini diqqete almayan rehberlerin munasibetelrini nezere almadan Nerimanovun mektubundaki xeberdarliqlarina diqqet yetirmis terefler arasindaki anlasmanin gerekli olmasi qenaetine gelmisdir 18 Ona gore de Turkiye numayende heyetinin Rusiya Federasiyasi ile anlasmasinda ugur elde edilir Turkiye bir milyon qizil pul borc alir Naxcivanin Azerbaycanin terkibinde qalmasi razilasdirilir Rusiya Federasiyasi ile Turkiye ortaq dusmenleri Ingiltereye qarsi her meselede is birliyinde olmagi qerarlasdirirlar N Nerimanov Turkiyenin agir durumunda onun boyuk bir dovlet terefinden desteklenmesine nail olur Huseyn Adigozel yazir Ankara hokumetinin Sovet Ittifaqi terefinden taninmasi beynelxalq siyasi mustevide cox onemli hadise idi Bu ugurun memarlarindan biri hec subhe yoxdur ki o donemde Azerbaycan Sura hokumetinin bascisi Neriman Nerimanov idi Turkiye ordusunun Qurtulus Savasinda isgalci qosunlarina vurdugu zerbeler Azerbaycanda boyuk sevincle qarsilanirdi N Nerimanovun tapsirigi ile Azerbaycanin xarici isler komissari Davud Huseynov Turk xalqini Turkiye Boyuk Millet Meclisini ve onun rehberi Mustafa Kamal Pasani Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasi ve Azerbaycan xalqi adindan tebrik edir 18 Bu munasibetle 1921 ci il may ayinin ortalarindan her ay Azerbaycan hokumeti Turkiyeye 62 sistern neft ve uc vaqon kerosin gondermeyi qerara almisdi 1922 ci ilin iyul ayina qeder 9 min tondan cox kerosin ve 350 ton benzin gonderilmisdir 1921 ci il martin 17 de Turkiyenin sefiri Memduh Sovket bey Mustafa Kamal Pasanin teqdim etdiyi mektuba esasen N Nerimanov hokumet uzvlerinden bezilerinin qarsi cixmasina regmen derhal xezinede olan 500 kilo qizili Ankaraya gonderdi Elave de 30 sistern neft iki sistern benzin ve 8 sistern meden yagi gonderdi 1921 ci il martin 23 de Mustafa Kamal Pasaya cavab mektubunda Turk ordusunun zeferini tebrik etdikden sonra ona semimiyyetle yazirdi Pasam Turk milletinde bir enene vardir qardas qardasa borc vermez qardas qardasin her cetin durumunda elinden tutar Biz qardas xalqiq her zaman ve her sertler altinda bir birimizin elinden tutacagiq Bu gun etdiklerimiz bir qardasin qardasina etdiklerinden basqa bir sey deyildir Dogan Avcioglu Milli Qurtulus tarixi III cild seh 438 Sitat Huseyn Adigozelin meqalesinden goturulmusdur Tarixi menbe ve qaynaqlar tesdiq edir ki Nerimanov Azerbaycan Dovletinin basinda qaldigi iki il boyunca Moskvaya bagli olmasina baxmayaraq musteqil dovlet bascisi kimi hereket ederek Turkiye hokumeti ile olan elaqeleri daha yuksek olcu ve miqyaslara dasimis ve her seyden onemlisi cox cetin durumda olan Anadoludaki qardaslarina dovletinin butun imkanlarini seferber ederek hec kimseden cekinmeden elinden gelen her cur yardim etmisdir Butun bunlar sened ve menbelerde oz eksini tapsa da tarixi deyerini almamisdir 18 Eserleri Redakte1894 Nadanliq 1895 Dilin belasi yaxud Samdan bey 1896 1908 Bahadir ve Sona 1899 Nadir sah 1909 Xolera Veba 1910 Tibb ve Islam 1910 Caxotka Verem 1910 Ailemi nisvan Tif ve Dizenteriya Verem Traxom Hemli arvat 1913 Pir 1915 Bir kendin serguzesti yaxud Emi Nadir sah Samdan bey Pir Bahadir ve Sona Hemli arvat Traxom Tibb ve Islam eski elifba ile Xatiresi RedakteEdebiyyatda Redakte Hesenov Hesen Eziz oglu Neriman Nerimanovun milli dovletcilik baxislari ve fealiyyeti Baki Elm 2005 248 seh 17 Olub kecenleri dusunerken Heyder Eliyevin Neriman Nerimanovla bagli musahibesi Baki Ulduz jurnali 1990 6 78 seh Ehmedov Teymur Ekber oglu Neriman Nerimanov dramaturgiyasi monoqrafiya T E Ehmedov elmi red M Ibrahimov Baki Nurlar NPM 2005 384 seh Qurbanov Samil Dunyamali oglu Neriman Nerimanov omrunun son illeri Tekmillesmis elaveler edilmis II nesri Baki Azerbaycan nesriyyati 2003 376 seh 20 Ehmedov Huseyn Mustafa oglu Secilmis pedaqoji eserleri 12 cildde Azerbaycan Beynelxalq Universiteti VI cild Neriman Nerimanov heyati fealiyyeti pedaqoji ve tibbi fikirleri elmi red A B Memmedov Baki Tehsil 2006 284 seh Hesenov Hesen Eziz oglu Neriman Nerimanovun tarixi missiyasi on sozun muel Q M Bayramov elmi red F F Ibrahimli Baki Pedaqogika 2005 88 seh 21 Ehmedov Teymur Ekber oglu Neriman Nerimanov heyati muhiti edebi yaradiciligi monoqrafiya tert I Allahverdi red M E Ibrahimov Baki Nurlar NPM 2006 320 seh 22 Eliyeva Firuze N Nerimanov ve milli mesele elmi red E M Tagiyev AMEA Felsefe ve Huquq In tu Eliyeva Firuze Baki Nafta Press 2015 79 seh 23 En muhum en baslica sert Metn N H Nerimanov H Huseynov Nerimanov Neriman Hemid oglu iqt e n dos Baki Azernesr 1965 57 seh Qasimli Emir Teymur oglu Neriman Nerimanov ve Turk xalqlari Baki Nurlan 2006 160 s Nerimanov Neriman Necef oglu Mektublar ve Qarabag meselesine dair senedler Baki Nurlar NPM 2016 176 seh 24 Haqqinda cekilen filmler Redakte Neriman Nerimanovun defni film 1925 qisametrajli senedli film Neriman Nerimanov film 1966 Neriman Nerimanov film 1972 Diger Redakte Geminin qaliqlari 24 mart 2014 cu il Bolsevik Nerimanov gemisi 1957 ci ilde duzeldilerek istifadeye verilmis 1982 ci ilde ise istifade muddeti bitmisdir Gemi istismardan cixarildiqdan sonra Sumqayit sahilinde saxlanilmis iase obyekti kimi istifade olunmusdur Istinadlar Redakte Eserlerin dovlet varidati elan edilmesi Qaydalari nin ve Eserleri dovlet varidati elan edilen muelliflerin ve dovlet varidati elan edilen filmlerin Siyahisi nin tesdiq edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabineti nin 7 may 2019 cu il tarixli 211 nomreli Qerari azerb nk gov az 2019 05 11 Istifade tarixi 2019 05 13 Neriman Nerimanov alovlu vetenperver boyuk turk teessubkesi http www magister msk ru library trotsky trotm213 htm The Great Soviet Encyclopedia 1939 p 160 Teymur Ehmedov Neriman Nerimanov Baki 1982 1 2 P Ezizbeyova I Mosesova Aile Serefi Baki 1970 A Saiqin ev muzeyinin fondu Teymur Ehmedov Neriman Nerimanov Baki 1982 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi VII cild Baki 1983 S 226 1 2 3 Maarif Gurcustan maarif iscilerinin elmi metodiki qezeti may 2003 1 2 Baxis Qehremanov Doktor Nerimanov Baki 1990 1 2 Hesen Hesenov Neriman Nerimanovun milli dovletcilik baxislari ve fealiyyeti Baki 2005 1 2 3 4 Elcin Ehmedov Ermenistanin Azerbaycana tecavuzu tehlili xronika Baki 2012 Rena Bayramova Azerbaycan rehberliyinde ixtilaflar ve daxili siyasi cekismeler 1920 1925 ci iller Baki 2007 K istorii obrazovaniya Karabahskoj avtonomnoj oblasti Azerbajdzhanskoj SSR 1918 1925 Dokumenty i materialy Baku 1989 Samil Qurbanov Neriman Nerimanov dunyasi Baki 2001 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Hesenov Hesen Baki 2005 Neriman Nerimanovun Milli Dovletcilik Baxislari Ve Fealiyyeti PDF Elm nesriyyati elmi redaktor Q M Bayramov rey T H Musayeva F F Ehmedova seh 248 2018 12 22 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 04 12 1 2 3 4 5 Mustafa Kamal Ataturk ve Neriman Boyuk turk xalqina mehebbetden qaynaqlanan qardasliq azerb anl az Respublika qezeti 19 iyul 2019 cu il Neriman Nerimanov omrunun son illeri kitabinin teqdimati azerb azertag az Hesenov Hesen Baki 2005 Neriman Nerimanovun tarixi missiyasi PDF Pedaqogika nesriyyati elmi redaktor Q M Bayramov seh 88 Teymur Ehmedovun Neriman Nerimanov u azerb anl az Eliyeva Firuze Baki 2015 N Nerimanov ve milli mesele PDF Nafta Press elmi redaktor E M Tagiyev AMEA Felsefe ve Huquq In tu Eliyeva Firuze seh 79 Nerimanov Neriman Necef oglu Baki 2016 Mektublar ve Qarabag meselesine dair senedler PDF Nurlar NPM seh 176 Hemcinin bax RedakteNeriman Nerimanovun xatire muzeyi Neriman Nerimanovun Ev Muzeyi Tbilisi Neriman Nerimanovun heykeli Baki Neriman Nerimanovun bustu Sumqayit Neriman Nerimanov metrostansiyasi Nerimanov rayonuXarici kecidler Redakte Vikianbarda Neriman Nerimanov ile elaqeli mediafayllar var Vikimenbede Neriman Nerimanov ile elaqeli melumatlar var Vikisitatda Neriman Nerimanov ile elaqeli melumatlar var Teymuroglu Emir Neriman Nerimanov ve turk xalqlari Baki Nurlar 2006 Seda Neriman Nerimanovun dogum gunudur 14 aprel 2016 Neriman Nerimanovun xatiresi BIOQRAFIYA https mail muallim edu az news php id 10675 amp lang Menbe https az wikipedia org w index php title Neriman Nerimanov amp oldid 6073773, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.