fbpx
Wikipedia

Müsavat Partiyasının xarici bürosu

Müsavat partiyasının xarici bürosu - Aprel işğalından sonra Müsavatın mühacirətdə fəaliyyət göstərən təşkilatı.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə mühacirlərlə birlikdə

Yaradılması

Azərbaycanın işğalından sonra xaricə güclü mühacir axını başlandı. Siyasi mühacirləri təşkilatlandırmaq zərurəti yarandı. İşğaldan sonra xaricə gedən Azərbaycan siyasi mühacirləri Tehran, Gilan, Təbriz, Astara, Ərdəbil, Trabzon, İstanbul və başqa şəhərlərdə mühacir cəmiyyətləri yaratsalar da bu cəmiyyətlər qısa müddətdən sonra fəaliyyətlərini dayandırmışdılar. Yalnız "Müsavat"ın görkəmli nümayəndələrinin, xüsusilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin xaricə mühacirətindən sonra müxtəlif ölkələrə səpələnmiş Azərbaycan mühacirlərini bir təşkilat ətrafına toplamaq mümkün oldu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1922-ci ildə Türkiyəyə gələrək, ilk növbədə, "Müsavat" Partiyasının Xarici Bürosunu təşkil etdi. "Müsavat" Partiyasının Xarici Bürosu ilk vaxtlar öz komitələrini partiya üzvlərinin daha çox məskunlaşdığı Türkiyəİranda yaratdı. Bu komitələr geniş fəaliyyətə başladılar.

Strukturu

İstanbulda fəaliyyət göstərən Xarici Büronun sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, katibi Mirzə Bala Məmmədzadə, xəzinədarı Xəlil bəy Xasməmmədov idi. Onlar Xarici Büronun Rəyasət Heyətini təşkil edirdi. Büro üzvləri Şəfi bəy RüstəmbəyliMustafa Vəkilov Rəyasət Heyətinin üzvləri ilə birlikdə onun icraiyyə orqanına daxil idilər ki, bunları da "beşlik" adlandırırdılar. Məmmədsadıq AxundzadəAbbasqulu Kazımzadə Büronun üzvləri idilər. Bu dövrdə partiyanın İranda Cəfər Cəfərov (sədr), Məhəmməd Əli Rəsulzadə və Qulam Şərifovdan ibarət Tehran (RəştƏnzəli təşkilatları da bu komitəyə tabe idilər), Teymur bəy Məlik-Aslanovun sədrliyi ilə Təbriz komitələri (ƏrdəbilAstara təşkilatları bu komitəyə tabe idilər) fəaliyyət göstərirdi.

Fəaliyyəti

"Müsavat" partiyası GürcüstanŞimali Qafqaz milli təşkilatları ilə ittifaqa girmiş, ilk əvvəl Qafqaz İstiqlal Komitəsi təşkil etmiş, sonra isə istiqlalın bərpa ediləcəyi təqdirdə Qafqaz işlərini idarə edəcək Qafqaz Konfederasiyası Şurasını yaratmağa nail olmuşdu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə "Müsavat" partiyasının xaricdə fəaliyyətinin genişlənməsi Sovet hakimiyyəti dairələrində böyük narahatlıq doğururdu. 1925-ci ildə Sovet İttifaqının xarici işlər komissarı G.V.Çiçerin Bakıda keçirilən IV Sovetlər qurultayındakı çıxışında demişdi:

  Son zamanlar müsavatçıların Türkiyədə fəaliyyətlərinin gücləndiyini qeyd etməmək olmaz - Biz dəfələrlə Türkiyə hökumətinə müraciət edərək, Sovet hökuməti əleyhinə intriqalara etirazımızı bildirmişik və buna, nəhayət, son qoyulmasını tələb etmişik.  

Bu dövrdə Türkiyənin beynəlxalq vəziyyətinin pis olması və böyük dövlətlərin bu dövlətə təzyiqinin artması onu eyni vəziyyətdə olan Sovet İttifaqı ilə yaxınlaşdırırdı. Sovet İttifaqımn tələbi ilə Türkiyədə müsavatçıların fəaliyyəti xeyli dərəcədə məhdudlaşırdı. 1931-ci ildə müsavatçılar Türkiyəni tərk etməyə məcbur oldular. Polşa hökuməti Azərbaycan mühacirlərini qəbul etdi. "Müsavat" partiyasının lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə himayəyə alındı. İrandakı müsavatçılar içərisində fars və türk təmayülləri arasında mübarizə gedirdi. Fars meylli qüvvələrə parlamentin sabiq üzvü molla Mirzə Səlim Axundzadə başçılıq edirdi. İran hökumətinin nümayəndələri fars meylli qüvvələrin təsir dairəsini genişləndirmək məqsədilə onlara maddi yardım göstərirdilər. Türk təmayüllü qüvvələrə isə Məmmədsadıq Quliyev rəhbərlik edirdi. M.B.Məmmədzadə İstanbula getdikdən sonra M.Quliyev Xarici Büronun Cənubi Azərbaycandakı nümayəndəsi təsdiq olunmuşdu.

Fikir ayrılıqları

 
Şəfi bəy Rüstəmbəyli

1931-1932-ci illərdən sonra Azərbaycanın daxilində və xaricdə "Müsavat" təşkilatlarının fəallığının zəifləməsi müşahidə olunurdu. Bu, bir tərəfdən, Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin müntəzəm olaraq keçirdiyi həbs və sürgünlərlə, digər tərəfdən isə, "Müsavat"ın Xarici Bürosu və Azərbaycan Milli Mərkəzi daxilindəki fıkir ayrılığının və ixtilafların dərinləşməsi ilə əlaqədar idi. Belə ki, "Müsavat"ın Xarici Bürosunun və AMM-in İstanbul qrupunda Mustafa Vəkilov, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Xəlil bəy Xasməmmədov və digərləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə müxalif mövqedə dururdu. Getdikcə dərinləşən ixtilaflar Müsavat mərkəzlərinin fəaliyyətini çətinləşdirdi. Vəziyyəti nizamlamaq məqsədilə 1928-ci ildə partiyanın rəhbər orqanı olan Divanın yenidən formalaşdırılması qərara alındı. Yeni Divan ayrı-ayrı partiya mərkəzlərinin təmsilçilərindən ibarət olmalı idi. Əksəriyyətin qəbul etdiyi qərara qarşı çıxdıqlarına görə Ş.Rüstəmbəyli, X.Xasməmmədov, M.Axundzadə İstanbul təşkilatından xaric edildilər. Lakin tezliklə nüfuzlu partiya üzvlərinin səyi ilə partiyada parçalanmasının qarşısı alındı. İlk vaxtlar ixtilafların səbəbi, formal olaraq, "Müsavat"ın Xarici Bürosunun və AMM-in İstanbuldan Parisə və yaxud Varşavaya köçürülməsi məsələsində yaranmış fikir ayrılığı kimi qələmə verilsə də, əslində, bu mübarizə partiyaya rəhbərlik, onun rəhbər xadimlərinin təsir dairəsinin müəyyən edilməsi ilə bağlı idi. Getdikcə güclənən təşkilatdaxili çəkişmələr 1934-cü ildə bir qrupun partiyadan xaric edilməsi ilə nəticələndi.

Varşava konfransı

1936-cı ilin avqustunda Varşavada Milli Müsavat Xalq Partiyasının qurultay səlahiyyətli konfransı keçirildi. Konfransda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Milli hərəkatda birgə" mövzusunda hesabat məruzəsi ilə çıxış edərək, partiyanın həm Azərbaycanın daxilində, həm də mühacirətdə öz taktiki xəttini düzgün müəyyənləşdirdiyini bildirdi. O, "şəxslər müvəqqəti, ideologiya əbədidir" tezisini əsas tutaraq, müsavatçıları ideologiyaya sadiqliyə çağırdı. Konfrans partiya sıralarının təmizlənməsi məsələsini müzakirə edərək, ilk növbədə, partiya rəhbərliyinin Mir Əziz Seyidli və Şəfi bəy Rüstəmbəylinin partiyadan xaric olunması haqqında vaxtilə çıxardığı qərarı təsdiq etdi. Sonra isə Nağı Şeyxzamanlı, Xəlil bəy Xasməmmədov və Səlim Ağasıbəyli partiya sıralarından xaric olundular. Konfrans partiyanın 7 nəfərdən ibarət Divanını seçdi, Divan üzvlüyünə sonradan daha iki nəfərin cəlb olunması haqqında qərar qəbul edildi. Partiyanın əvvəlki proqramının qəbulundan keçən müddət ərzində milli və beynəlxalq sahədə baş verən fövqəladə hadisələri özündə əks etdirən "Yeni Proqram Əsasları" müzakirə edilərək qəbul olundu. "Yeni Proqram Əsasları"nda partiyanın məqsədləri 1917-ci il proqramına nisbətən daha aydın ifadə olunurdu. 1917-ci il proqramındakı "Milli istiqlal və ya muxtariyyətə malik olmayan bir millət hürriyyət və mədəniyyətini hifz etməz" tezisi yeni proqramda təkmilləşdirilərək, "Müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rus istilasından qurtulacaq, qeydsiz-şərtsiz müstəqil bir dövlət halında yaşayacaqdır" şəklində ifadə olunmuşdu. "Yeni Proqram Əsasları"nda müsavatçılığın "böyük türk kültürünə bağlı, milli, mədəni və insani dəyərləri mənimsəyən, hürriyyət, cümhuriyyət və istiqlal idealına sadiq Azərbaycan vətənpərvərliyindən" ibarət olduğu göstərilirdi. Birinci proqramında millətin siniflərdən ibarət olduğunu və "Müsavat"ın zəhmətkeş xalqın mənafeyini müdafiə etdiyini bildirən Partiya "Yeni Proqram Əsasları"nda fərdlə ümuminin mənafelərinin uzlaşdırılması, hər cür sinif və zümrə hakimiyyətinin rədd edilməsini nəzərdə tutan daha mükəmməl nəzəriyyə irəli sürürdü. "Yeni Proqram Əsasları"nda sözdə sülhsevər cildə girən Sovet hökumətinin iç üzü açılıb göstərilir, bolşevizmin əleyhinə olan beynəlxalq təşkilatlarla əlaqə yaradılmasının, Azərbaycanın istiqlal mübarizəsinin bütün dünyada beynəlmiləl məsələ səviyyəsinə qaldırılmasının zəruriliyi qeyd olunur, həmçinin, Milli İstiqlalı bərpa etmək və onu hər cür təhlükələrdən qorumaq üçün siyasi müqəddəratları eyni olan Qafqaz xalqları ilə konfederasiya əsasında bağlılığın vacibliyi nəzərə çatdırılırdı. Varşava konfransı müsavatçılığın ideoloji cəhətdən dolğunlaşmasında və partiyadaxili ixtilafların aradan qaldırılmasında mühüm rol oynadı. Belə ki, 1936-cı il konfransından sonra partiya daxilində ixtilafların olması ilə bağlı heç bir fakt məlum deyil. Aprel işğalından sonra "Müsavat" partiyası Türkiyə, İran, FransaPolşada məskunlaşan müsavatçıları və digər Azərbaycan mühacirlərini vahid təşkilat ətrafında birləşdirməyə nail olmuşdu. "Müsavat" partiyasının Xarici Bürosu və AMM Azərbaycan mühacirlərinin bolşevizmə qarşı mütəşəkkil mübarizəsini təmin etmiş, ölkə daxilində fəaliyyət göstərən müsavatçılarla əlaqələr yaradaraq, onların sovet hakimiyyəti əleyhinə mübarizəsini istiqamətləndirmişlər. Partiya, eyni zamanda, bolşevizmə qarşı mübarizə aparan xalqların mühacirətdəki nümayəndələri ilə birlikdə antisovet təşkilatların yaradılmasına çalışmış və bu təşkilatların işində fəal iştirak etmişdir.

Həmçinin bax

Ədəbiyyat

  • İbrahimli X., Azərbaycan siyasi mühacirəti (1920-1991), B., 1997,
  • Oruclu M, Azərbaycanda və mühacirətdə Müsavat partiyasının fəaliyyəti (1911-1992), B., 2001.

İstinadlar

  1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2004. s. 231
  2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı 2004. s. 232

müsavat, partiyasının, xarici, bürosu, müsavat, partiyasının, xarici, bürosu, aprel, işğalından, sonra, müsavatın, mühacirətdə, fəaliyyət, göstərən, təşkilatı, məhəmməd, əmin, rəsulzadə, mühacirlərlə, birlikdə, mündəricat, yaradılması, strukturu, fəaliyyəti, f. Musavat partiyasinin xarici burosu Aprel isgalindan sonra Musavatin muhaciretde fealiyyet gosteren teskilati Mehemmed Emin Resulzade muhacirlerle birlikde Mundericat 1 Yaradilmasi 2 Strukturu 3 Fealiyyeti 4 Fikir ayriliqlari 5 Varsava konfransi 6 Hemcinin bax 7 Edebiyyat 8 IstinadlarYaradilmasi RedakteAzerbaycanin isgalindan sonra xarice guclu muhacir axini baslandi Siyasi muhacirleri teskilatlandirmaq zerureti yarandi Isgaldan sonra xarice geden Azerbaycan siyasi muhacirleri Tehran Gilan Tebriz Astara Erdebil Trabzon Istanbul ve basqa seherlerde muhacir cemiyyetleri yaratsalar da bu cemiyyetler qisa muddetden sonra fealiyyetlerini dayandirmisdilar Yalniz Musavat in gorkemli numayendelerinin xususile Mehemmed Emin Resulzadenin xarice muhaciretinden sonra muxtelif olkelere sepelenmis Azerbaycan muhacirlerini bir teskilat etrafina toplamaq mumkun oldu Mehemmed Emin Resulzade 1922 ci ilde Turkiyeye gelerek ilk novbede Musavat Partiyasinin Xarici Burosunu teskil etdi Musavat Partiyasinin Xarici Burosu ilk vaxtlar oz komitelerini partiya uzvlerinin daha cox meskunlasdigi Turkiye ve Iranda yaratdi Bu komiteler genis fealiyyete basladilar 1 Strukturu RedakteIstanbulda fealiyyet gosteren Xarici Buronun sedri Mehemmed Emin Resulzade katibi Mirze Bala Memmedzade xezinedari Xelil bey Xasmemmedov idi Onlar Xarici Buronun Reyaset Heyetini teskil edirdi Buro uzvleri Sefi bey Rustembeyli ve Mustafa Vekilov Reyaset Heyetinin uzvleri ile birlikde onun icraiyye orqanina daxil idiler ki bunlari da beslik adlandirirdilar Memmedsadiq Axundzade ve Abbasqulu Kazimzade Buronun uzvleri idiler Bu dovrde partiyanin Iranda Cefer Ceferov sedr Mehemmed Eli Resulzade ve Qulam Serifovdan ibaret Tehran Rest ve Enzeli teskilatlari da bu komiteye tabe idiler Teymur bey Melik Aslanovun sedrliyi ile Tebriz komiteleri Erdebil ve Astara teskilatlari bu komiteye tabe idiler fealiyyet gosterirdi Fealiyyeti Redakte Musavat partiyasi Gurcustan ve Simali Qafqaz milli teskilatlari ile ittifaqa girmis ilk evvel Qafqaz Istiqlal Komitesi teskil etmis sonra ise istiqlalin berpa edileceyi teqdirde Qafqaz islerini idare edecek Qafqaz Konfederasiyasi Surasini yaratmaga nail olmusdu Mehemmed Emin Resulzadenin rehberliyi ile Musavat partiyasinin xaricde fealiyyetinin genislenmesi Sovet hakimiyyeti dairelerinde boyuk narahatliq dogururdu 1925 ci ilde Sovet Ittifaqinin xarici isler komissari G V Cicerin Bakida kecirilen IV Sovetler qurultayindaki cixisinda demisdi Son zamanlar musavatcilarin Turkiyede fealiyyetlerinin guclendiyini qeyd etmemek olmaz Biz defelerle Turkiye hokumetine muraciet ederek Sovet hokumeti eleyhine intriqalara etirazimizi bildirmisik ve buna nehayet son qoyulmasini teleb etmisik Bu dovrde Turkiyenin beynelxalq veziyyetinin pis olmasi ve boyuk dovletlerin bu dovlete tezyiqinin artmasi onu eyni veziyyetde olan Sovet Ittifaqi ile yaxinlasdirirdi Sovet Ittifaqimn telebi ile Turkiyede musavatcilarin fealiyyeti xeyli derecede mehdudlasirdi 1931 ci ilde musavatcilar Turkiyeni terk etmeye mecbur oldular Polsa hokumeti Azerbaycan muhacirlerini qebul etdi Musavat partiyasinin lideri Mehemmed Emin Resulzade himayeye alindi Irandaki musavatcilar icerisinde fars ve turk temayulleri arasinda mubarize gedirdi Fars meylli quvvelere parlamentin sabiq uzvu molla Mirze Selim Axundzade basciliq edirdi Iran hokumetinin numayendeleri fars meylli quvvelerin tesir dairesini genislendirmek meqsedile onlara maddi yardim gosterirdiler Turk temayullu quvvelere ise Memmedsadiq Quliyev rehberlik edirdi M B Memmedzade Istanbula getdikden sonra M Quliyev Xarici Buronun Cenubi Azerbaycandaki numayendesi tesdiq olunmusdu 1 Fikir ayriliqlari Redakte Sefi bey Rustembeyli 1931 1932 ci illerden sonra Azerbaycanin daxilinde ve xaricde Musavat teskilatlarinin fealliginin zeiflemesi musahide olunurdu Bu bir terefden Azerbaycan Dovlet Siyasi Idaresinin muntezem olaraq kecirdiyi hebs ve surgunlerle diger terefden ise Musavat in Xarici Burosu ve Azerbaycan Milli Merkezi daxilindeki fikir ayriliginin ve ixtilaflarin derinlesmesi ile elaqedar idi Bele ki Musavat in Xarici Burosunun ve AMM in Istanbul qrupunda Mustafa Vekilov Sefi bey Rustembeyli Xelil bey Xasmemmedov ve digerleri Mehemmed Emin Resulzadeye muxalif movqede dururdu Getdikce derinlesen ixtilaflar Musavat merkezlerinin fealiyyetini cetinlesdirdi Veziyyeti nizamlamaq meqsedile 1928 ci ilde partiyanin rehber orqani olan Divanin yeniden formalasdirilmasi qerara alindi Yeni Divan ayri ayri partiya merkezlerinin temsilcilerinden ibaret olmali idi Ekseriyyetin qebul etdiyi qerara qarsi cixdiqlarina gore S Rustembeyli X Xasmemmedov M Axundzade Istanbul teskilatindan xaric edildiler Lakin tezlikle nufuzlu partiya uzvlerinin seyi ile partiyada parcalanmasinin qarsisi alindi Ilk vaxtlar ixtilaflarin sebebi formal olaraq Musavat in Xarici Burosunun ve AMM in Istanbuldan Parise ve yaxud Varsavaya kocurulmesi meselesinde yaranmis fikir ayriligi kimi qeleme verilse de eslinde bu mubarize partiyaya rehberlik onun rehber xadimlerinin tesir dairesinin mueyyen edilmesi ile bagli idi Getdikce guclenen teskilatdaxili cekismeler 1934 cu ilde bir qrupun partiyadan xaric edilmesi ile neticelendi 1 Varsava konfransi Redakte1936 ci ilin avqustunda Varsavada Milli Musavat Xalq Partiyasinin qurultay selahiyyetli konfransi kecirildi Konfransda Mehemmed Emin Resulzade Milli herekatda birge movzusunda hesabat meruzesi ile cixis ederek partiyanin hem Azerbaycanin daxilinde hem de muhaciretde oz taktiki xettini duzgun mueyyenlesdirdiyini bildirdi O sexsler muveqqeti ideologiya ebedidir tezisini esas tutaraq musavatcilari ideologiyaya sadiqliye cagirdi Konfrans partiya siralarinin temizlenmesi meselesini muzakire ederek ilk novbede partiya rehberliyinin Mir Eziz Seyidli ve Sefi bey Rustembeylinin partiyadan xaric olunmasi haqqinda vaxtile cixardigi qerari tesdiq etdi Sonra ise Nagi Seyxzamanli Xelil bey Xasmemmedov ve Selim Agasibeyli partiya siralarindan xaric olundular Konfrans partiyanin 7 neferden ibaret Divanini secdi Divan uzvluyune sonradan daha iki neferin celb olunmasi haqqinda qerar qebul edildi Partiyanin evvelki proqraminin qebulundan kecen muddet erzinde milli ve beynelxalq sahede bas veren fovqelade hadiseleri ozunde eks etdiren Yeni Proqram Esaslari muzakire edilerek qebul olundu Yeni Proqram Esaslari nda partiyanin meqsedleri 1917 ci il proqramina nisbeten daha aydin ifade olunurdu 1917 ci il proqramindaki Milli istiqlal ve ya muxtariyyete malik olmayan bir millet hurriyyet ve medeniyyetini hifz etmez tezisi yeni proqramda tekmillesdirilerek Musteqil Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti rus istilasindan qurtulacaq qeydsiz sertsiz musteqil bir dovlet halinda yasayacaqdir seklinde ifade olunmusdu Yeni Proqram Esaslari nda musavatciligin boyuk turk kulturune bagli milli medeni ve insani deyerleri menimseyen hurriyyet cumhuriyyet ve istiqlal idealina sadiq Azerbaycan vetenperverliyinden ibaret oldugu gosterilirdi Birinci proqraminda milletin siniflerden ibaret oldugunu ve Musavat in zehmetkes xalqin menafeyini mudafie etdiyini bildiren Partiya Yeni Proqram Esaslari nda ferdle umuminin menafelerinin uzlasdirilmasi her cur sinif ve zumre hakimiyyetinin redd edilmesini nezerde tutan daha mukemmel nezeriyye ireli sururdu Yeni Proqram Esaslari nda sozde sulhsever cilde giren Sovet hokumetinin ic uzu acilib gosterilir bolsevizmin eleyhine olan beynelxalq teskilatlarla elaqe yaradilmasinin Azerbaycanin istiqlal mubarizesinin butun dunyada beynelmilel mesele seviyyesine qaldirilmasinin zeruriliyi qeyd olunur hemcinin Milli Istiqlali berpa etmek ve onu her cur tehlukelerden qorumaq ucun siyasi muqedderatlari eyni olan Qafqaz xalqlari ile konfederasiya esasinda bagliligin vacibliyi nezere catdirilirdi Varsava konfransi musavatciligin ideoloji cehetden dolgunlasmasinda ve partiyadaxili ixtilaflarin aradan qaldirilmasinda muhum rol oynadi Bele ki 1936 ci il konfransindan sonra partiya daxilinde ixtilaflarin olmasi ile bagli hec bir fakt melum deyil Aprel isgalindan sonra Musavat partiyasi Turkiye Iran Fransa ve Polsada meskunlasan musavatcilari ve diger Azerbaycan muhacirlerini vahid teskilat etrafinda birlesdirmeye nail olmusdu Musavat partiyasinin Xarici Burosu ve AMM Azerbaycan muhacirlerinin bolsevizme qarsi mutesekkil mubarizesini temin etmis olke daxilinde fealiyyet gosteren musavatcilarla elaqeler yaradaraq onlarin sovet hakimiyyeti eleyhine mubarizesini istiqametlendirmisler Partiya eyni zamanda bolsevizme qarsi mubarize aparan xalqlarin muhaciretdeki numayendeleri ile birlikde antisovet teskilatlarin yaradilmasina calismis ve bu teskilatlarin isinde feal istirak etmisdir 2 Hemcinin bax RedakteMusavat Azerbaycan Milli Merkezi Baki Azerbaycan Milli MerkeziEdebiyyat RedakteIbrahimli X Azerbaycan siyasi muhacireti 1920 1991 B 1997 Oruclu M Azerbaycanda ve muhaciretde Musavat partiyasinin fealiyyeti 1911 1992 B 2001 Istinadlar Redakte 1 2 3 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2004 s 231 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2004 s 232Menbe https az wikipedia org w index php title Musavat Partiyasinin xarici burosu amp oldid 6016539, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.