Mona Liza

Mona Liza (it. Monna Lisa və ya La Gioconda, fr. La Joconde) — İtaliya intibahı rəssamı Leonardo da Vinçi tərəfindən çəkilmiş Liza Gerardininin yarım boy ölçülü portreti. Mona Liza, "dünyanın ən məşhur, ən çox ziyarət edilən, ən çox haqqında yazılan, ən çox musiqi həsr edilən və ən çox parodiya edilən sənət əsəridir." Mona Liza həm də dünyada ən bahalı rəsm əsərlərindən biridir. 1962-ci ildə $100 milyon dəyərində sığorta edilən əsər, o zamana kimi məlum olan ən böyük sığorta dəyəri kimi Ginnesin Rekordlar Kitabına düşmüş, 2017-ci ildə isə onun sığorta dəyəri $800 milyona çatmışdır.

Mona Liza
it. Monna Lisa
Portretin görünüşü
Rəssam	Leonardo da Vinçi
Tarixi	1503-1506, ehtimal ki, 1517-ci ilə kimi əsər üzərində iş davam etdirilmişdir.
Üslubu	portret
Texnikası	yağlı boya
Ölçüləri	77 sm × 53 sm
Sifarişçi	Liza Gerardini
Saxlanıldığı yer	Luvr muzeyi
Saytı	louvre.fr/oeuvre-…​ (fr.) louvre.fr/en/oe…​ (ing.) louvre.fr/…​ (yap.) louvre.fr/… wga.hu/html/l/leo…​ (ing.)
İnventar nömrəsi	INV. 779
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Rəsm əsəri, Françesko del Cakondonun həyat yoldaşı Liza Gerardininin qaraqovaq paneli üzərində yağlı boya ilə çəkilmiş portretidir. Əsərin 1503-1506-cı illərdə çəkildiyinə inanılır; lakin, ehtimal ki, Da Vinçi 1517-ci ilə kimi portret üzərində işləməyə davam etmişdir. Son elmi tədqiqatlar rəssamın əsər üzərində işə 1513-cü ildən əvvəl başlamadığını göstərir. Fransa kralı I Fransisk tərəfindən alınmış əsər hazırda Fransa Respublikasının mülkiyyətindədir və 1797-ci ildən Parisdəki Luvr muzeyinin daimi ekspozisiyasına daxildir.

Subyektin çox vaxt sirrli adlandırılan mimikası, kompozisiyanın monumentallığı, formaların incə modelləndirilməsi və atmosferik illüzionizm əsərin geniş tədqiqinə və məşhurlaşmasına səbəb olan əsas xüsusiyyətləridir.

Adı və subyekti

  Əsas məqalə: Liza del Cakondo

Əsərin Azərbaycan dilində “Mona Liza” kimi tanınan adı İntibah dövrü sənət tarixçisi və rəssam Corco Vazarinin “Leonardo, Françesko del Cakondonun sifarişi ilə onun həyat yoldaşı Mona Lizanın portretini çəkməyi öhdəsinə götürdü” məlumatına əsasən yaranmışdır. “Mona” italyanca nəcib müraciət forması olan “ma donna” ifadəsinin qısa forması olmaqla “Ma’am”, “Madam” və ya ingiliscə “My lady” ifadələri ilə yaxındır. Əsərin adında adətən “Mona” ifadəsi işlədilsə də (Vazarinin istifadə etdiyi kimi), müasir italyancada əsasən “Monna Lisa” kimi (“mona” bəzi italyan ləhcələrində vulqar səslənir) qeyd edilir.

Vazarinin Mona Liza haqqında məlumatı onun Leonardonun ölümündən 31 il sonra, 1550-ci ildə nəşr etdiyi rəssamın bioqrafiyasında verilmişdir. Həmin əsər rəssamın həyatı və əsərlərinin mənşəyi haqqında ən mühüm və etibarlı mənbə hesab edilir. Leonardonun tələbəsi Salainin şəxsi qeydlərinə əsasən, o, 1524-cü ildə vəfat edərkən, ona Leonardo tərəfindən vəsiyyət edilmiş və “la Gioconda” adlandırılan portretə malik olmuşdur.

Leonardonun bu əsərin müəllifi olması və əsərin tarixi haqqında məlumat 2005-ci ildə Heydelberq Universitetinin Kitabxanasında aşkarlanmış Qədim Roma filosofu Siseronun əsərinin 1477-ci ildə nəşr nüsxəsinə yazılmış qeydlə dəqiqləşdirilmişdir. Qeyd, 1503-cü ilin oktyabrında Leonardonun müasiri Aqostino Vespuççi tərəfindən yazılmışdır. Qeyddə Leonardo, əsərdə adı çəkilən Qədim Yunanıstan rəssamı Apelleslə müqayisə edilir və onun həmin dövrdə Liza del Cakondonun portreti üzərində işləməsi bildirilir.

Bu sənədin kəşf olunmasına cavab olaraq Luvr muzeyinin sözçüsü Vinsent Deliuvin deyir ki, “1503-cü ildə Leonardo da Vinçi florensiyalı xanım Liza del Cakondonun rəsmini çəkməyə başlamışdır. Biz indi buna tam əminik. Təəssüf ki, biz Liza del Cakondonun haqqında bəhs edilən portretinin Luvrdakı əsər olmasına tam əmin deyilik.”

Əsərin modeli olan Liza del Cakondo Florensiya və Toskanada məskunlaşmış Gerardini ailəsinin üzvü, florensiyalı ipək taciri Françesko del Cakondonun həyat yoldaşı olmuşdur. Əsər ailənin yeni evə köçməsi və Andrea adlı övladlarının doğulmasını qeyd etmək məqsədi ilə sifariş edilmişdir. Əsərin italyanca adı olan “La Gioconda” həm də “xoşbəxt”, “şən” (ingiliscə “jocund”, “jovial”) anlamını ifadə edir. Əsərin fransızca adı olan “La Joconde” də eyni anlamı daşıyır.

Bu kəşfdən qabaq alimlər portretin subyekti ilə bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirmişdilər. Bəzi tədqiqatçılar Liza del Cakondonun başqa portretdə təsvir olunduğunu qeyd edərək, Vazarinin qeyd etdiyi Mona Liza portretini başqa əsərlərlə identikləşdirmişdilər.

Portretdə digər məşhur orta əsr İtaliya qadınlarının təsvir edilməsini qeyd edənlər də olmuşdur. Araqonlu İzabella (Milan hersoqinyası), Sesiliya Qallerani, Konstanza d'Avalos, İzabella d'Este, Pasifika Brandano və ya Brandino, İzabella Qualanda, Katerina Sfroza, həmçinin Salai və Leonardonun özü də portretin ehtimal edilən subyektləri arasında olmuşlar. XXI əsr sənət tarixçilərinin ortaq rəyinə əsasən əsərdə ənənəvi olaraq hesab edildiyi kimi Liza del Cakondonun təsvir edilməsi dəqiqləşdirilmişdir.

Tarixi

Həmçinin bax: Leonardo da Vinçi

 

Da Vinçinin təxminən 1512-1515-ci illər arasında qırmızı təbaşirlə çəkdiyi avtoportreti hesab edilən əsər. Hazırda Turin Kral Kitabxanasında saxlanılır.

 

Luara çayı sahilində yerləşən Ambuaz şəhərində Klo-Lüse qəsri. Leonardo ömrünün son illərini bu qəsrdə yaşamış, ehtimallara görə burada "Mona Liza" üzərində çalışmağa davam etmişdir. Hazırda qəsr da Vinçinin ev muzeyi kimi fəaliyyət göstərir.

Leonardo “Mona Liza” portreti üzərində işləməyə 1503 və ya 1504-cü illərdə İtaliyanın Florensiya şəhərində başlamışdır. Luvr muzeyinin əsərin “şübhəsiz ki, 1503-1506-cı illərdə çəkilməsini” qeyd etməsinə baxmayaraq, incəsənət tarixçisi Martin Kemp qeyd edir ki, “əsərin əsl tarixini müəyyənləşdirməkdə müəyyən çətinliklər vardır.” Karlo Pedretti və Alessandro Vezzosi kimi bir çox nüfuzlu Leonardo mütəxəssisləri əsərin Leonardonun yaradıcılığının son mərhələsinə aid xarakteristik stilə malik olmasını qeyd etməklə, 1513-cü ildən sonrakı dövrə aid edirlər. Digər tədqiqatçılar isə sənədləşməni əsas götürərək, Leonardonun portreti 1513-cü ildən sonra çəkməsini bildirirlər. Leonardonun müasiri olmuş Corco Vazari bildirir ki, “o, dörd il əsər üzərində çalışdıqdan sonra onu tamamlanmamış qoymuşdu”. Ömrünün sonuna yaxın Leonardo “heç vaxt heç bir əsəri tamamlamadığına görə təəssüf hissi keçir”diyini qeyd edirdi.

1504-cü ildə Rafaelin mürəkkəb və qələmlə çəkdiyi və hazırda Luvr muzeyində saxlanılan eskizdə subyekt iki böyük sütunun ortasına yerləşdirilmişdir. Bütün mütəxəssislər eskizin Leonardonun “Mona Liza”sı əsasında çəkildiyini təsdiqləyirlər. Oslodakı Mili Sənət, Memarlıq və Dizayn Muzeyi, həmçinin Baltimordakı Volters Sənət Muzeyindəki sonrakı dövrlərə aid kopyalarda da geniş sütunlar görünür. Buna görə əvvəllər düşünülürdü ki, Luvrdakı “Mona Liza” əvvəllər yan sütunlara malik olmuş və sonradan kəsilmişdir. Lakin, 1993-cü ildə alman sənət tarixçisi Frenk Zöllner əsəri tədqiq edərək onun heç vaxt kəsilmədiyini bildirmişdir. 2004-cü ildə aparılmış testlər seriyası nəticəsində bu fakt təsdiqlənmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, Luvr muzeyinin XVI əsr İtaliya rəssamlığı üzrə kuratoru Vinsent Deliuvin qeyd edir ki, Rafaelin eskizi və sonrakı dövrə aid digər eskizlər ola bilsin ki, əsərin başqa versiyası əsasında çəkilmişdir. Frenk Zöllner isə bildirir ki, eskizlər rəssamın ikinci “Mona Liza” portreti işləməsini də sübut edir.

Əsərin kimin üçün çəkilməsi də dəqiq deyil. Corco Vazari portretin Liza del Cakondonun həyat yoldaşı Françesko del Cakondonun sifarişi ilə çəkildiyini qeyd edir. Lakin, 1517-ci ildə Leonardonu ziyarət edən Antonio de Bitis yazır ki, “Mona Liza” Culyano di Lorenzo de Mediçinin sifarişi ilə çəkilmişdir.

 

Fransa kralı I Fransisk həyatının sonuna kimi Leonardoya himayədarlıq etmiş, rəssamın ölümündən sonra isə onun bir neçə əsərini, o cümlədən Mona Lizanın portretini alaraq (ehtimal ki, rəssamın varisi hesab edilən tələbəsi və sevgilisi Salaidən) Fransa kral kolleksiyasına qatmışdır. Portretin müəllifi Jan Klue, təxminən 1530-cu illər, Luvr muzeyi.

1516-cı ildə Fransa kralı I Fransisk Leonardonu öz ölkəsinə dəvət edərək, krala aid Ambuaz qəsri yaxınlığındakı Klo-Lüse qəsrində yaşamağı və çalışmağı təklif edir. Tədqiqatçılar rəssamın “Mona Liza”nı da özü ilə Fransaya apardığını və orda əsər üzərində işləməyə davam etdiyinə inanırlar. Sənət tarixçisi Karmen Bembeç belə nəticəyə gəlir ki, Leonardo 1516-1517-ci illərdə əsəri təkmilləşdirməyə davam etmişdir.

Leonardonun ölümü ərəfəsində və ölümündən sonra əsərin taleyi ilə bağlı alimlərin fikirləri müxtəlifdir. Martin Kemp kimi bəzi sənət tarixçiləri Leonardonun ölümqabağı əlində qalmış bütün əsərlərini tələbəsi (və ehtimal ki sevgilisi) Salaiyə vəsiyət etdiyini və 1525-ci ilə kimi əsərlərin Salaidə qaldığını düşünürlər. Digərləri isə “Mona Liza”nın “Müqəddəs Anna, Madonna və körpə ilə” və “Vəftizçi İohann” əsərləri ilə birlikdə 1518-ci ildə Salai tərəfindən I Fransiskə satıldığına inanırlar. Luvr muzeyi əsərin Kral kolleksiyasına 1518-ci ildə daxil olduğunu bildirir.

Rafaelin eskizində əsəri iki sütunun əhatə etməsi, sifarişçinin dəqiq bilinməməsi, Leonardonun ölümü ərəfəsində əsərin taleyi haqqında dəqiq məlumat olmamasını nəzərə alan bir sıra tarixçilər rəssamın “Mona Liza”nın iki variantını çəkdiyini iddia edirlər. İlk versiya 1503-cü ildə Françesko del Cakondo tərəfindən sifariş edilmiş, kənarlarında sütunlara malik olmuş, Leonardo tərəfindən tamamlanmamış buraxılmış və rəssamın ölümündən sonra 1525-ci ilə kimi Salaidə saxlanmışdır. İkinci versiya isə Culyano de Mediçi tərəfindən 1513-cü ildə sifariş edilmiş, sütunlara malik olmamış, 1518-ci ildə Salai tərəfindən I Fransiskə satılmış və hazırda Luvr muzeyində saxlanılır.

Kral XIV Lüdovik tərəfindən Versal sarayına aparılana kimi portret Fontenblo sarayında saxlanılmışdır. Böyük Fransa inqilabından sonra “Mona Liza” Luvr sarayına gətirilmiş, lakin, qısa müddət Napoleonun Tüilri sarayındakı yataq otağında asılmışdır.

Fransa-Prussiya müharibəsi (1870-1871) zamanı əsər Luvr sarayından Brest arsenalına gətirilmişdir. İkinci Dünya müharibəsi zamanı təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün “Mona Liza” Luvrdan çıxarılaraq əvvəlcə Ambuaz qəsrinə, daha sonra Lok-Dyö abbatlığına, ordan Şambor qəsrinə və nəticədə Montoban kommunasındakı Enqr muzeyinə gətirilmişdir.

2015-ci ilin dekabrında Fransa alimi Paskal Kottenin işığın əks etdirilməsi texnologiyasını tətbiq edərək rəsmin əsas boya qatı altında başqa bir portret tapdığı haqqında məlumat yayılır. Portret modelin kənara baxan əsas obrazıdır. 2004-cü ildə Luvrdan əsər üzərində işləmək üçün icazə almağa nail olan Kotte, portretin əsas boya qatının altını tədqiq etmək üçün on il vaxt sərf etmişdir. Kottenin fikrincə əsas boya qatı altındakı təsvir Leonardonun orijnal “Mona Liza”sıdır.

Lakin, bu portret əsərin mühüm tarixi mənbələrdə qeyd edilən təsviri ilə üst-üstə düşmür: həm Corco Vazari, həm də Covanni Paolo Lomaçço subyektin gülümsəməsini qeyd edirlər; Kottenin portretindəki subyekt isə gülümsəmir. Bundan başqa, portretdə Rafaelin 1504-cü ilə aid olan eskizindəki sütunlar da yoxdur. Həmçinin, Kotte etiraz edir ki, onun tədqiqatı irəli sürdüyü nəzəriyyənin təsdiq edilməsinə əsaslanmışdır və ortaya çıxardığı ikinci portret əsl hesab edilməməlidir; o, təsvirin heç vaxt mövcud olmamasını qeyd edir. Kemp də həmçinin vurğulayır ki, Kottenin ortaya çıxardığı portret heç bir halda əsərin əsli hesab edilə bilməz.

Oğurlanması və vandalizm

 

Luvrun Karre Salonunda
"Mona Liza"nın boş yeri, 1911-ci il

 

"Mona Liza" Uffitsi qalereyasında, 1913-cü il

21 avqust 1911-ci ildə portret Luvr muzeyindən oğurlanmışdır. Növbəti günə kimi əsərin oğurlanması aşkar olunmamışdır, rəssam Lui Berud beş il ərzində “Mona Liza”nın sərgiləndiyi Karre Salonunda gəzərkən əsərin yerində yalnız dörd dəmir asılqanın qaldığını görür. Berud təhlükəsizlik xidmətinin rəhbərinə məlumat versə də, təhlükəsizlik xidməti təbliğat üçün əsərin fotolarının çəkilməsi məqsədiylə ekspozisiyadan götürüldüyünü düşünür. Bir neçə saat sonra Luvrun seksiya rəhbəri ilə əlaqə saxlayır və onlar “Mona Liza”nın çəkiliş üçün götürülmədiyini təsdiqləyir. Növbəti həftə tədqiqat üçün Luvr tamamilə bağlanır.

Hadisə ilə əlaqədar daha əvvəl Luvru yandırmağa çalışmış Fransa şairi Giyom Apolliner şübhəli bilinərək həbs edilmişdir. Apolliner dostu rəssam Pablo Pikassonun adını çəkdiyinə görə o da dindirilmiş, daha sonra onlar hər ikisi azad edilmişdirlər. İki il sonra oğru etdiyi əməli etiraf etmişdir. Luvrun əməkdaşı Vinçenso Perucia adi iş vaxtında muzeyə gələrək əsəri oğurlamış və daha sonra paltosunun altında gizlədərək muzeydən çıxarmışdır. İtalyan millətçisi olan Perucia əsərin İtaliya muzeylərindən birində sərgilənməli olduğunu düşünürdü.

Perucia ola bilsin ki, əsərin kopyalarına sahib olan bir şəxslə əməkdaşlıq etmiş və həmin adam orijinalın oğurlanmasından sonra kopyaların qiymətinin qalxmasına ümid etmişdir. Sonrakı hesabatda oğurluğun Eduardo de Valfierno tərəfindən sifariş edilməsi, orijinalın yerinin naməlum olduğu müddətdə ABŞ-da satılması üçün nəzərdə tutulmuş altı kopyanın hazırlanmasının isə İv Şadrona sifariş olunması qeyd edilmişdir. Lakin, orijinal əsər Avropada saxlanmışdır. Əsəri iki il evində saxladıqdan sonra, onu Florensiyadakı Uffitsi qalereyasına satmağa çalışan Perucia həbs edilmişdir. İki həftə Uffitsidə sərgiləndikdən sonra 4 yanvar 1914-cü ildə portret Luvr muzeyinə qaytarılmışdır. Cinayət əməlinə görə altı ay həbs cəzası alan Perucia patriotizminə görə İtaliyada alqışlanmışdır. Oğurluq hadisəsindən əvvəl “Mona Liza” sənət heyranları xaric geniş ictimayət arasında o qədər də məşhur deyildi. Yalnız 1860-cı illərdən başlayaraq bəzi fransız intelegensiyası nümayəndələri və sənət tənqidçiləri portreti İntibah incəsənətinin şah əsərlərindən biri kimi qiymətləndirməyə başlamışdırlar.

1956-cı ildə vandal bir şəxs portretə hücum edərək onun üstünə kimyəvi turşu atır və nəticədə portretin bir hissəsi zədələnmişdir. Həmin ilin 30 dekabrında əsərə daş atılması nəticəsində onun sol əli yaxınlığında hissə zədələnmiş və sonradan bərpa edilmişdir.

Bu hadisələrdən sonra “Mona Liza”nın müdafiə edilməsi üçün gülləkeçirməyən şüşədən istifadə edilməsi qərara alınmışdır. 1974-cü ilin aprelində Tokyo Milli Muzeyində əsərin sərgilənməsi zamanı muzeyin məhdud imkanlı şəxslərlə bağlı siyasətindən narazı olan qadın əsərə qırmızı sprey boya ilə hücum etmişdi. 2 avqust 2009-cu ildə Fransa vətəndaşlığı ala bilməyən rusiyalı bir qadın muzeydən aldığı keramik qədəhi əsərə ataraq onu zədələməyə çalışsa da, qədəh şüşəyə dəyərək yerə düşmüşdür. Hər iki hadisə zamanı əsər zədələnməmişdir.

Estetik xüsusiyyətləri

 

Mona Liza sağ əlini sol əli üzərinə qoymuşdur. Lizanın ailəli və sadiq xanım olmasını göstərmək üçün Leonardo barmaqda üzük təsvir etmək yerinə bu jesti seçmişdir.

“Mona Liza” orta əsrlərdə qadınlıq idealı hesab edilən Bakirə Məryəmin intibah dövrünə aid bir çox təsvirləri ilə oxşar xüsusiyyətlərə malikdir. ¾ profildən çəkilmiş profil portreti Lorenzo di Kredi və Anyolo di Domeniko del Mazzierenin XV əsrə aid əsərləri ilə oxşardır. Zöllner qeyd edir ki, modelin ümumi mövqeyini flamand rəssamlarının modellərində də görmək mümkündür və “Flamand portret rəssamlığında kənar sütunlar da tez-tez rast gəlinən detal idi”. Vuds-Marsden Hans Memlinqin “Benededetto Portinarinin portreti” (1487) və italyan imitatorlarından Sebastyano Mainardinin zaman portretlərinə istinad edərək subyekt və arxa landşaft arasında təsvir edilən locciyanın Leonardonun erkən portretlərindən biri olan “Cinevra de Bençinin portreti”ndə artıq istifadə edilməmişdir.

Nəzərəçarpan vertikal formada “pozetto” pozasında əyləşmiş qadın əllərini qarnı üstündə çarpazlaşdırmışdır. Onun baxışları izləyicinin üstündə mərkəzləşib. Leonardo özünəməxsus konturlarla işləmə metodunu (sfumato) tətbiq etdiyinə görə, model həddən artıq canlı görünür. Onun yüngül təbəssümü qəribə təəssürat yaradır: təbəssüm ağızın və gözlərin kənarlarında hiss olunur.

“Mona Liza” modelin xəyali peyzaj qarşısında təsvir edildiyi ilk əsərlərdən biri, Leonardo isə ilk dəfə məsafə prespektivi işlətmiş rəssamdır. Cazibədar qadın tünd rəngli təməli olan sütunlu açıq locciyada oturmuşdur. Onun arxasında buzlu dağları xatırladan geniş landşaft vardır. Qıvrım yollar və körpü peyzajda insan təsiri olması haqqında minimum məlumat verir. “Cinevra de Bençinin portreti”ndən fərqli olaraq “Mona Liza”da horizont xəttini çiyin deyil göz tərəfdə yerləşdirmiş, peyzajı modelin baxışları ilə əlaqələndirmiş və beləcə rəsmin sirli təbiətini vurğulamışdır.

“Mona Liza” aydın görünən kipriklər və qaşlara malik deyildir. Bəzi tədqiqatçılar qeyd edir ki, bu xüsusiyyət həmin dövrün alicənab xanımlarında rast gəlinən ümumi hal idi, bu tüklər təmiz hesab edilmədiyinə görə, tamamilə təmizlənirdi. 2007-ci ildə Fransa mühəndsi Paskal Kotte yüksək ultraşüa tədqiqatı nəticəsində müəyyən etmişdir ki, “Mona Liza” əvvəlcə qaşlar və görünən kirpiklərlə çəkilmiş, lakin sonrakı dövrlərdə ehtimal ki, təmizləmələr zamanı bu detallar itirilmişdir. Kotte müəyyənləşdirmişdir ki, əsər üzərində sonradan dəfələrlə işlər aparılmış, Mona Lizanın üz ölçüsü və baxış istiqaməti dəyişdirilmişdir. O, həmçinin müəyyənləşdirmişdir ki, əsərin əsas boya qatı altında qalan variantlarından birində baş örtüyünün saça çoxlu tutqaclar vasitəsiylə bərkidilmiş, boğazında isə mirvari boyunbağı olmuşdur, lakin, sonradan həmin detallar təmizlənərək əsər yenidən işlənmişdir.

Portretdəki model və peyzaj haqqında çoxsaylı fərziyyələr mövcuddur. Məsələn, təsvir etdiyi modelin gözəlliyi “hətta “quatrocento” (XV əsr) standartları və ya XII əsr standartları ilə müqayisə edildikdə xüsusi bir görüntü olmadığına” görə, Leonardo modeli olduğundan daha gözəl təsvir etmişdir. Yukio Yaşiro kimi Şərq incəsənəti tarixini araşdıran bəzi alimlər, Leonardonun “Mona Liza”nın peyzajını çəkərkən Çin rəssamlığından ilhamlana biləcəyi ehtimalını irəli sürsələr də, qərb alimləri dəqiq sübutlar olmadığına görə bu ehtimalları rədd edirlər.

Harvard Universitetinin professoru Marqaret Layvinqstoun 2003-cü ildə yayımladığı tədqiqatında qeyd edir ki, “Mona Liza”ya birbaşa foveal baxış zamanı onun gülüşü yoxa çıxır. İnsan gözü vizual məlumatı tədqiq etdiyinə görə o, kölgə tutulması üçün uyğun seçim deyildir, lakin, periferik baxış kölgələri yaxşı ortaya çıxara bilər. Urbino Universitetinin geomorfologiya professoru Rozetta Borçia və rəssam-fotoqraf Oliviya Nesçi tərəfindən 2008-ci ildə yayımlanmış tədqiqatda isə Leonardonun təsvir etdiyi peyzajın Pesaro, Urbino və Rimini ərazilərini əhatə edən Montefeltro tarixi regionunun görüntüləri ilə oxşarlığının olması qeyd edilir.

Texnika

 

Rafael Santi tərəfindən 1504-cü ildə
mürəkkkəb və qələmlə çəkilmiş
"Mona Liza" eskizi. Hazırda
Luvr muzeyində saxlanılır.

 

Nyu-Yorkdakı Hayd kolleksiyasında saxlanan bu təsvirin Leonardo tərəfindən çəkilməsi və "Mona Liza"nın hazırlıq eskizi olması güman edilir. Əgər elədirsə, o zaman rəssam ilkin olaraq modelin əlində iri lələk yerləşdirməyi nəzərdə tutmuşdu.

Aleksey Civeleqov qeyd edir ki, Mona Lizanın yaradılması zamanı Leonardonun ustadlığı "elə bir səviyyəyə çatmışdı ki, qarşıya qoyulmuş bütün formal kompozisiya məqsədlərinə çatılmışdı və Leonardoya elə gəlirdi ki, yalnız ən çətin bədii texniki məsələlər onun diqqətinə layiqdir.Mona Lizanın simasında tələblərinə cavab verən model tapdıqda isə rəssam, daha əvvəl həll etmədiyi ən mürəkkəb rəssamlıq texnikası məsələlərindən bir neçəsini həll etməyə qərar verir. O, əvvəl kəşf etdiyi və sınaqdan keçirdiyi texnikalar, xüsusilə əvvəllər də qeyri-adi effekt yaratmaq üçün istifadə etdiyi sfumato vasitəsiylə əvvəlki işlərindən daha da irəli gedərək canlı insan üzü yaratmaq və üz cizgilərini elə təsvir etməyə çalışmışdır ki, onların ifadəliyi modelin daxili aləmini tamamilə açıb göstərə bilsin". Boris Vipper fikrini belə ifadə edir: "Bu vəcd, Mona Lizanın simasındakı bu idrakın ölən qığlcımı necə əldə edilib soruşularsa, bu zaman iki əsas amil xatırlanmalıdır: birincisi bu, Leonardonun gözəl sfumatosu idi. Leonardo, səbəbsiz yerə, "modelləşdirmə sənətin ruhudur" demirdi. Məhz sfumato ilə sənətkar Mona lizanın süzgün baxışını, külək kimi yüngül təbəssümünü, heç nə ilə müqayisə edilməyəcək sığala bənzər yumşaq toxunuşu ilə yaratmışdır.". Mona Lizanın üz hissəsi xüsusilə gözlərinin ətrafındaki kölgələr sfumato texnikasını göstərir. Sfumato — rəssamlıqda fiqur və əşyaları bürüyən havanı vermək üçün ümumi təsvirin yumşaldılması texnikasıdır. Leonardo bu məqsədlə işıq mənbəyi və vücud hissələrinin qarışımından formalaşan "yüngül dumanlanma" yaratmağı təklif edirdi.

Leonardo Da Vinçi ilk olaraq şəkil üçün piramida dizaynı istifadə edəcəkdi. Mona Lizanın əlləri piramida dizaynının küncü idi. Sinəsi, boynu və üzü əllərindən daha işıqlıdır. İşıq isə rəsmin altındakı həndəsi rəsmləri göstərir. Əslində Leonardo Da Vinçi şəkildə normal, oturmuş qadını təsvir etmişdir. Ancaq o zamanlar oturmuş qadının rəsmi məşhur deyildi. Aydındır ki, Leonardo Da Vinçi oturan qadının müşahidəçi ilə arasında olan məsafəni göstərib.

Yevsey Rotenberq yazır ki, "Leonardo onun yaradılışını, ümumiləşdirmə dərəcəsini təmin edə bildi, bu da onu ümumilikdə intibah insanı obrazı kimi görmək imkanı verir. Bu yüksək ümumiləşdirmə dərəcəsi rəsmin bütün elementlərinə təsir edir, Mona Lizanın baş və çiyinlərini əhatə edən nurlu, şəffaf örtüklü, diqqətlə çəkilmiş saçlarını və paltarın kiçik qatlarını ortaq düz konturda birləşdirir. Üzün (bu zamana görə, qaşlar aradan qaldırıldı) və gözəl, parlaq əlləri əsərin yumşaqlıqla çəkilməsini hiss etdirir. “Mona Liza” rəsmində qadının sifətində qaş və kirpikləri də daxil olmaqla heç bir tük yoxdur. Bəzi tədqiqatçılara görə, Da Vinçi həmin dövrün dəbinə görə “Mona Liza”nı qaşsız və kirpiksiz çəkib."

Vladimir Alpatov əlavə edir: "Leonardo, Mona Lizanın insan mimikasının hədsiz dəyişkənliyini təsvir etməyi bacardı." Liza del Cokondonun gözləri izləyicini diqqətlə və sakit seyr etməsinə baxmayaraq, göz boşluğunun kölgəsi səbəbiylə bir az qaşqın olduğu düşünülür. Onun dodaqları sıxılmışdır, lakin dodağının künc tərəflərində inanılmaz bir kölgə var. Mona Liza hər an gülümsəyə bilər. Mona Lizanın üzündə səbrli görünüş və yarı təbəssüm olması onun ziddiyətli təbiətini göstərir. Leonardo əsər üzərində bir neçə il işləyərək, heç bir sərt keçid və ya kəsişmənin qalmamasına çalışmışdır; rəsmdə künclər aydın görünsələr də, onlar yarımişıqdan yarımkölgəyə keçidlər sayəsində tamamilə itirilmişdir.

Konservasiya

“Mona Liza”nın 500 yaşı var, 1952-ci ildə çağırılmış beynəlxalq komissiya isə qeyd edir ki, “əsər əla vəziyyətdə saxlanmışdır.” Bu, qismən əsərə tətbiq edilmiş müxtəlif konservasiya tədbirləri ilə əlaqəlidir. 1993-cü ildə əsəri ətraflı analiz etmiş Madam de Jirond qeyd edir ki, erkən bərpaçılar “böyük təmkin nümayiş etdirmişlər.” Lakin, laklanmanın tətbiq edilməsi, hətta XVI əsrin sonlarında əsərin rənginin tündləşməsinə, 1809-cu ildə həyata keçirilmiş aqressiv təmizləmə isə ən üst boya qatının qismən silinməsinə və fiqurun yayılmış görünüş almasına səbəb olmuşdur. Buna baxmayaraq, bütün tarixi boyunca “Mona Liza”ya böyük qayğı ilə yanaşılmış, deformasiyaya uğramış panel kuratorlarda “bəzi narahatlıqlar” yaratsa da, 2004-2005-ci ildə çağırılmış bərpaçılar təstəsi əsərin gələcəyi haqqında optimist fikirlər səsləndirmişdir.

Qovaq paneli

Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, “Mona Liza” orijinal çərçivəsindən çıxarılmışdır. Müxtəlif rütubət səviyyəsinə görə əsərin çəkildiyi qovaq panelində fiqur boyunca çat əmələ gəlmiş və panelin yuxarı hissəsinə doğru tədricən genişlənmişdir. Panelin bütövlüyünü saxlamaq üçün XVIII əsrin ortaları — XIX əsrin əvvəllərində onun arxasında qoz ağacından iki kəpənək formalı fiqur bərkidilmişdir. Bu əməliyyat peşəkarcasına həyata keçirilmiş və çatlamanın qarşısı müvəffəqiyyətlə alınmışdır. Təxminən 1888-1905-ci illər arasında, və ya oğurlanması zamanı əsərin yuxarı çəmbəri qoparaq düşmüşdür. Sonradan bərpaçı tərəfindən qoymuş hissə yerinə yapıdırılmış və hamarlanmışdır.

Hazırda əsər gülləkeçirməyən şüşə arxasında sərt iqlim şəraitində saxlanılır. Rütubət 50% ±10%, tempratur isə 18 — 21 °C arasında saxlanılır. Rütubət dalğalanmalarını kompensasiya etmək və təxmini 55% rütubətlik dərəcəsini saxlammaq üçün əsərin qutusu silikagellə doldurulur.

Çərçivə

"Mona Liza"nın qovaq paneli rütubətin təsiri ilə genişlənib sıxıldığına görə, əsər müəyyən qədər deformasiyaya uğramışdır. Deformasiya və İkinci Dünya müharibəsi zamanı əsərin saxlanılma şəraiti qənaətbəxş olmadığına görə yaranan zədələrin aradan qaldırılması, həmçinin Leonardonun 500 illik yubileyi mərasiminə həsr olunmuş sərgiyə hazırlıqlar çərçivəsində 1951-ci ildə əsərin qədim çərçivəsi elastik palıd çərçivə ilə əvəzlənmişdir. Dekorativ çərçivənin altında tətbiq edilmiş həmin elastik çərçivə panelə təziq edərək onun gələcəkdə əyilməsinin qarşısını alır. 1970-ci ildə panelə qurd düşməsi məlum olur və buna görə də ona çinar lövhələri əlavə edilir. 2004-2005-ci illərdə əsəri tədqiq və bərpa edən işçi qrup həmin panellər sikamor panellərlə əvəzlənmiş, deformasiyanın ölçülməsi üçün isə metal hissələr əlavə edilmişdir.

Əsrlər ərzində zövqlərin dəyişməsi ilə “Mona Liza”nın dekoratic çərçivəsi də dəfələrlə dəyişdirilmişdir. 1909-cu ildə əsər fransız kolleksioner Martin-Mari-Pol de Beyqe tərəfindən hədiyyə edilmiş və “Mona Liza”nın yaradıldığı dövrə uyğun olan İntibah dövrü çərçivəsinə salınmışdır. Hansısa çərçivəyə uyğunlaşmaq üçün əsərin kənarları tarixi boyunca ən azı bir dəfə kəsilmişdir.

Təmizlənməsi və rəng bərpası

Əsərin ilk, həmçinin ən geniş təmizlənmə və rəng bərpası, 1809-cu ildə Napoleon muzeyi rəsmlərinin bərpasına cavabdeh olan Jan-Mari Huqstel tərəfindən həyata keçirilmişdir. İş zamanı duzlanmanın təmizlənməsi, rənglərin bərpası və korreksiya həyata keçirilmişdir. 1906-cı ildə Luvr bərpaçısı Ejen Denizard panelin çatlaması nəticəsində rəsmdə mələ gəlmiş çatların aradan qaldırılması üçün sulu boya bərpası həyata keçirmişdir. Denizard həm də, daha əvvəl çərçivə ilə örtülmüş hissələrin fərqlənməməsi üçün rəsmin kənarlarında laklama həyata keçirmişdir. 1913-cü ildə “Mona Liza”nın Luvra qaytarılmasından sonra Denizard yenidən əsər üzərində çalışmaq üçün işə cəlb edilmişdir. Ona əsəri əridici istifadə etmədən təmizləmək və bəzi çatların sulu boya ilə aradan qaldırılması həvalə olunmuşdu. 1952-ci ildə əsərin boya təbəqəsi üstündəki lak hamarlanmışdır. 1956-cı ildə əsərə ikinci dəfə hücum edildikdən sonra, Jan-Qabriel Qulinat “Mona Liza”nın sol dirsəyində yaranmış zədəni sulu boya ilə aradan qaldırmışdır.

 

"Mona Liza"nın Luvr muzeyinin Dövlət zalında sərgilənməsi

1977-ci ildə əsərin panel lövhələrində yenidən həşəratlar aşkar edilmiş, rəsmin zədələnməsinin qarşısını almaq üçün onunla panel lövhələr arasında qat yaradılmışdır. Bu nəticə karbon tetraxlorid və daha sonra Etilen oksid istifadə etməklə əldə edilmişdir. 1985-ci ildə ləkə yenidən karbon tetraxloridlə təmizlənmişdir.

Sərgilənmə

Kurasiya nəzarəti dövrünün başa çatmasından sonra əsər muzeydə yeni yeri olan “Dövlət zalına” (fr. Salle des États) köçürülmüşdür. O, nəzarət edilən iqlimlə təmin edilmiş xüsusi korpusda, gülləkeçirməz şüşə arxasında nümayiş etdirilir. 2005-ci ildən əsər LED lampaları vasitəsilə işıqlandırılır, 2013-cü ildə isə xüsusilə “Mona Liza”nın işıqlandırılması üçün istehsal edilmiş 20 vatlıq led lampalar quraşdırılmışdır. Lampalar 98-ə qədər rəng ötürmə indeksinə malik olmaqla, həm də əsərin keyfiyyətinə təsir edə biləcək infraqırmızı və infrabənövşəyi şüalanmanı azaldır. Əsərin hazırda sərgiləndiyi zalın yenidənqurulması işi Yaponiyanın “Nipon Televiziyası” tərəfindən maliyyələşdirilmişdir. Hər il “Mona Liza”nı Luvrda təxminən 6 milyon adam ziyarət edir.

Erkən versiya və kopyaları

Prado versiyası

  Əsas məqalə: Mona Liza (Prado versiyası)

“Mona Liza”nın “Mujer de mano de Leonardo Abince” (Leonardo da Vinçinin əlli qadını) kimi tanınan versiyası Madridin Prado muzeyində saxlanılır və əsrlərdir ki, Leonardoya aid edilir. Lakin, 2012-ci ildə həyata keçirilən restavrasiya işlərindən sonra onun Leonardonun tələbələrindən biri tərəfindən Luvr Mona Lizası ilə eyni vaxtda və eyni studiyada çəkilməsi ehtimal edilir. Restavrasiya zamanı aparılmış analiz nəticələrinə görə əsərin müəllifi Salai (1480-1524) və ya Melzi (1493-1572) hesab edilir. Lakin, bəzi tədqiqatçılar bu nəticəni şübhə altına almışlar.

Prado Mona Lizası oijinalla müqayisədə bir qədər fərqli prespektivə malikdir ki, bu da onun dünyada ilk stereoskopik cütlüyün bir hissəsi olması haqqında fərziyyənin yaranmasına səbəb olmuşdur. Lakin, son tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, bu stereoskopik cütlük ümid edilən stereoskopik drinliyi vermir.

Ayzeluort Mona Lizası

  Əsas məqalə: Ayzeluort Mona Lizası

“Mona Liza”nın Ayzeluort Mona Lizası və ya Erkən Mona Liza adı ilə tanınan versiyası ilk dəfə 1788-ci ildə ingilis zadəganı tərəfindən İtaliyada alınmış, 1913-cü ildə isə kolleksioner Hyu Bleyker tərəfindən yenidən kəşf edilmişdir. Əsər 2012-ci ildə Mona Liza Fondu tərəfindən ilk dəfə dünya mətbuatına təqdim edilmişdir. Əsərdə Leonardonun Luvrdakı portretində təsvir edilmiş eyni subyekt təsvir edilib. Bu əsər əksər tədqiqatçılar tərəfindən Leonardonun orijinal işi hesab edilməklə XVI əsrdə onun tərəfindən çəkildiyi bildirilir. Zöllner və Kemp də daxil olmaqla digər mütəxəssislər isə onun Leonardoya aidliyini şübhə altına alırlar.

•  

  Prado Mona Lizası

•  

  Ayzeluort Mona Lizası

•  

  Mona Liza, XVI əsr, Ermitaj

•  

  Mona Liza, XVI əsr, Karl Millerin kolleksiyası, Talvil, İsveçrə

•  

  Mona Vanna, 1514-1516

Məşhurluğu

  Əsas məqalələr: Mona Liza haqqında fərziyyələr və Mona Liza haqqında uydurma hekayələrin xronologiyası

 

ABŞ Prezidenti Con Kennedi, Fransa pianisti Madlen Malro, Andre Malro, Jaklin Kennedi və Lindon Conson, "Mona Liza"nın Milli Sənət Qalereyasında təqdimat mərasimində, 8 yanvar 1963.

Bu gün “Mona Liza” ən məşhur rəsm əsəri olsa da, XX əsrin əvvəllərinə kimi o, çoxsaylı yükdək keyfiyyətli əsərlərdən biri idi. Nə vaxtsa kral I Fransiskin kolleksiyasına daxil olmuş “Mona Liza”, Böyük Fransa inqilabından sonra milliləşdirilmiş Luvrda sərgilənən ilk sənət əsərlərindən biri olmuşdur. XIX əsrdən etibarən Leonardo dahi kimi dəyərləndirilməyə başlayır və əsərin məşurluğu tədricən artır, XIX əsrin ortalarından etibarən Fransa ziyalıları portreti sirrli kimi qiymətləndirərək onda ölümcül qadının (fr. femme fatal) təsvir edildiyini bildirirlər.

1878-ci ildə nəşr edilmiş Baedeker bələdçisində əsər “Leonardonun Luvrdakı ən məşhur əsəri” adlandırılsa da, əsər daha çox kütlə arasında yox ziyalılar arasında tanınırdı.

Əsərin 1911-ci ildə oğurlanması və 1913-cü ildə aşkarlanaraq muzeyə qaytarılması dünya mətbuatında geniş işıqlandırılmış və bu da əsərin məşhurlaşmasına səbəb olmuşdur. XX əsr ərzində əsər kütləvi reproduksiya, merçendayzinq və spekulyasiyalara məruz qalmışdır. Əsərin oğurlanması və muzeyə qaytarılması ərzində bir neçə il ərzində diqqət mərkəzində saxlanmasına görə, XX əsrdə Mona Liza “digər Leonardo” kimi qiymətlləndirilmişdir.

1962-ci ilin dekabrından 1963-cü ilin martına kimi Fransa hökuməti Nyu-York və Vaşinqtonda sərgilənməsi üçün əsəri ABŞ-a göndərmişdir. Əsər “SS France” laynerində yola salınmışdır. Təxminən 20 saniyə ərzində “Mona Liza”nı görmək üçün Nyu-Yorkda təxminən 1.7 milyon insan növbəyə durmuşdur. Metropoliten muzeyində sərgiləndiyi zaman düzgün saxlanılmamasına görə əsər nəmlənmişdir.

 

Luvr muzeyində "Mona Liza"nı görməyə gələn izləyicilər, 2015-ci il.

1974-cü ildə əsər Moskva və Tokioda sərgilənmişdir. 2014-cü ildə Luvr muzeyini 9.3 milyon nəfər ziyarət etmişdir. Muzeyin keçmiş direktoru Henri Loyrett qeyd edir ki, “ziyarətçilərin 80 faizi Mona Lizanı görmək üçün gəlir.”

Maddi dəyəri

1962-1963-cü illərdə turneyə göndərilməzdən əvvəl əsər $100 milyon dəyərində sığortalanmışdır. Sığorta alınmamışdır. Bunun əvəzinə təhlükəsizik tədbirlərinə daha çox xərc çəkilmişdir. ABŞ İstehlakçı Qiymətləri İndeksinə əsasən 1962-ci ilin $100 milyon məbləği 2015-ci ildə $782 milyona bərabərdir ki, bu da faktiki olaraq “Mona Liza”nı dünyanın ən dəyərli rəsm əsəri halına gətirmişdir.

2014-cü ildə “France 24” telekanalı “Mona Liza”nın satılması halında Fransanın dövlət borclarının bir hissəsinin ödənilməsinin mümkün olacağını bildirsə də, Fransa milli irs qanununa əsasən ölkənin dövlət muzeylərinin kolleksiyalarında saxlanılan əsərlərin satılmasının qadağan olduğunu vurğulayır.

Təsirləri

  Əsas məqalə: Mona Lizanın replikaları

 

Gənc qadın təkbuynuzla

 

Baltazar Kastilyonenin portreti

Hələ tamamlanmamışdan əvvəl “Mona Liza” Florensiya rəssamlıq məktəbinə təsir etməyə başlamışdı. Bir neçə dəfə Leonardonun studiyasında olmuş və “Mona Liza”nın təsvirini kopyalamış Rafael Santi portretin bəzi elementlərini, o cümlədən kompozisiya və formatını “Gənc qadın təkbuynuzla” (təxm. 1506) və “Maddalena Doninin porterti” (təxm. 1506) kimi əsərlərində təkrar etmişdir. Rafaelin sonrakı dövrdə işlədiyi “La velata” (1515-1516) və “Baltazar Kastilyonenin portreti” (təxm. 1514-1515) adlı əsərlərində də Leonardonun təsiri hiss edilməkdədir. Zollner qeyd edir ki, “Leonardonun əsərlərinin heç biri portret janrının inkişafına “Mona Liza” qədər təsir etməmişdir. “Mona Liza” intibah portretinin yekun nümunəsi olmaqla, təkcə insan təsviri kimi yox, həm də ideal kimi qəbul edilir.”

 

Artur Sapek - Le rire (Gülüş), 1883

 

MArsel Düşan - L.H.O.O.Q., 1919

Corco Vazari və Andre Felibyen kimi erkən şərhçilər əsəri realizminə görə qiymətləndirsələr də, Viktoriya dövrünün yazarlarını “Mona Liza”nın sirr və romantika ilə əhatələnmiş mühiti cəlb edirdi. 1859-cu ildə Teofil Qotye yazırdı ki, “Mona Liza” “sirrlə gülümsəyən gözəllik sfinksidir” və “onun formaları fikir, sonsuzluq və təəccüb ifadə edir." Volter Paterin 1869-cu ildə yayımlanmış məşhur essesində portretdəki model “onu əhatə edən qayalardan daha yaşlı; vampir kimi dəfələrlə ölmüş və məzarın sirrlərini bilən, dərin dalğıc və dərinlikərin sirrini saxlayan” kimi təsvir olunur. XX əsrin əvvəllərindən etibarən bəzi tədqiqatçılar əsərin subyektiv ekzegez və nəzəriyyələrin saxlancına çevrilməsini hiss etməyə başladıqlarını qeyd edirlər, 1911-ci ildə əsərin oğurlanmasından sonra intibah dövrü tədqiqatçısı Bernard Berenson deyir ki, “əsər iblisə çevrilmişdi, yaxşı ki ondan canımız qurtardı.”

Avanqard incəsənət dünyası “Mona Liza”nın təkzibedilməz məşhurluğunu xüsusi qeyd edir. Əsərin artan məşhurluğu fonunda dadaist və sürrealist rəssamlar tez-tez onun modifikasiya və karikaturalarını hazırlayırlar. 1883-cü ildə “Le rire” jurnalında Artur Sapekin tənbəki çəkən “Mona Liza” təsviri çap olunmuşdur. Ən təsirli modern sənətkarlardan olan Marsel Düşan 1919-cu ildə “Mona Liza”nın bığlı təsvir edildiyi “L.H.O.O.Q.” adlı redi-meyd hazırlamışdır. Ronda Roland Şarer qeyd edir ki, Düşan həmin reprodiksiyasında qismən öz üzünü modelləşdirmişdir.

Sürrealist əsərləri ilə məşhur olan rəssam Salvador Dali 1954-cü ildə “Mona Liza kimi avtoportret” əsərini işləmişdir. 1963-cü ildə “Mona Liza”nın ABŞ səfərindən sonra Endi Uorhol Merlin Monro (İyirmi beş rənglənmiş Merlin, 1962), Elvis Presli (1964) və Kempbells şorbaları (1961-1962) kimi seriqraf printi hazırlamışdır.

Bu gün də “Mona Liza” dünyanın müxtəlif yerlərindən olan rəssamları ilhamlandırmağa davam edir. Fransız urban rəssamı İnvayder mozaika stilini tətbiq etməklə Paris və Tokioda şəhər rəsmləri yaratmışdır. YouTube-da çoxsaylı “Mona Liza” parodiyaları tapmaq mümkündür.

İstinadlar

1. https://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/mona-lisa-portrait-lisa-gherardini-wife-francesco-del-giocondo
2. Lichfield, John (1 April 2005). "The Moving of the Mona Lisa". The Independent. 9 November 2016 tarixində .
3. "Highest insurance valuation for a painting". Guinness World Records (ingilis). İstifadə tarixi: 19 yanvar 2018.
4. "Inflation Calculator". www.dollartimes.com (ingilis). İstifadə tarixi: 19 yanvar 2018.
5. Pedretti, Carlo (1982). Leonardo, a study in chronology and style. Johnson Reprint Corporation. ISBN 0384452809.
6. Vezzosi, Alessandro (2007). "The Gioconda mystery – Leonardo and the "common vice of painters"". In Vezzosi; Schwarz; Manetti (eds.). Mona Lisa: Leonardo’s hidden face. Polistampa. ISBN 9788859602583.
7. Lorusso, Salvatore; Natali, Andrea (2015). "Mona Lisa: A comparative evaluation of the different versions and copies". Conservation Science. 15: 57–84. İstifadə tarixi: 19 yanvar 2018.
8. Asmus, John F.; Parfenov, Vadim; Elford, Jessie (28 November 2016). "Seeing double: Leonardo's Mona Lisa twin". Optical and Quantum Electronics. 48: 555. İstifadə tarixi: 19 yanvar 2018.
9. Carrier, David (2006). Museum Skepticism: A History of the Display of Art in Public Galleries. Duke University Press. səh. 35. ISBN 0822387573.
10. Cohen, Philip (23 June 2004). "Noisy secret of Mona Lisa's". New Scientist. 23 April 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 27 April 2008.
11. . Luvr muzeyi. 30 July 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 yanvar 2018.
12. it. Prese Lionardo a fare per Francesco del Giocondo il ritratto di mona Lisa sua moglieVasari, 1879. səh. 39
13. Clark, Kenneth (March 1973). "Mona Lisa". The Burlington Magazine (vol 115). 115 (840): 144–151. ISSN 0007-6287. JSTOR 877242.
14. . Heydelberq Universiteti. 5 November 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 yanvar 2018.
15. Delieuvin, Vincent (15 January 2008). "Télématin". Journal Télévisé. France 2 Télévision.
16. . MSN. 14 January 2008. 16 January 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 yanvar 2018.
17. "Researchers Identify Model for Mona Lisa". The New York Times. İstifadə tarixi: 23 yanvar 2018.
18. Kemp, 2006. səh. 261–262
19. Farago, 1999. səh. 123
20. Bartz, 2001. səh. 626
21. Stites, Raymond S. (January 1936). "Mona Lisa—Monna Bella". Parnassus (vol 8). College Art Association. 8 (1): 7–10, 22–23. doi:10.2307/771197. JSTOR 771197.
22. Littlefield, 1914. səh. 525
23. Wilson, 2000. səh. 364–366
24. Debelle, Penelope (25 June 2004). . The Age. Melbourne. 25 November 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 yanvar 2018.
25. Johnston, Bruce (8 January 2004). . The Daily Telegraph. UK. 11 October 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 yanvar 2018.
26. Chaundy, Bob (29 September 2006). "Faces of the Week". BBC. 3 August 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 24 yanvar 2018.
27. Nicholl, Charles (28 March 2002). "The myth of the Mona Lisa". The Guardian. UK. 5 September 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 23 yanvar 2018.
28. Wiesner-Hanks, Merry E. (2005). An Age of Voyages, 1350–1600. New York: Oxford University Press. səh. 26. ISBN 0-19-517672-3.
29. Thomas, Henry; Lee Thomas, Dana (1940). Living biographies of great painters. Garden City Publishing Co., Inc. səh. 49.
30. Konody, Paul G. (February 15, 1914). "Jump up". The New York Times.
31. Clark, Kenneth (March 1973). "Mona Lisa". Burlington Magazine. 115 cild.
32. Isbouts, Jean-Pierre; Heath-Brown, Christopher (2013). The Mona Lisa Myth. Santa Monica, California: Pantheon Press. ISBN 978-1492289494.
33. Friedenthal, Richard (1959). Leonardo da Vinci: a pictorial biography. New York: Viking Press.
34. Kemp, Martin (1981). Leonardo: The marvelous works of nature and man. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 0674524608.
35. Bramly, Serge (1995). Leonardo: The artist and the man. London: Penguin books. ISBN 0140231757.
36. Marani, Pietro (2003). Leonardo: The complete paintings. New York: Harry N. Abrams. ISBN 0810991594.
37. Zollner, Frank (1993). "Leonardo da Vinci's portrait of Mona Lisa de Giocondo" (PDF). Gazette des Beaux Arts. 121: 115–138. İstifadə tarixi: 24 yanvar 2018.
38. Delieuvin, Vincent; Tallec, Olivier (2017). What's so special about Mona Lisa. Paris: Editions du musée du Louvre. ISBN 978-2-35031-564-5.
39. Vasari, Giorgio (1550). Le Vite de' più eccellenti pittori, scultori, ed architettori. Florence, Italy: Lorenzo Torrentino.
40. De Beatis, Antonio (1979) [1st pub.:1517]. Hale, J.R.; Lindon, J.M.A. (eds.). The travel journal of Antonio de Beatis: Germany, Switzerland, the Low Countries, France and Italy 1517–1518. London, England: Haklyut Society.
41. Leonardo, Carmen Bambach, Rachel Stern, and Alison Manges (2003). Leonardo da Vinci, master draftsman. New York: Metropolitan Museum of Art. p. 234. ISBN 1588390330
42. Stern, Keith (September 1, 2009). Queers in History: The Comprehensive Encyclopedia of Historical Gays, Lesbians and Bisexuals. BenBella Books. səh. 276. ISBN 978-1-933771-87-8.
43. Kemp, Martin; Pallanti, Giuseppe (2017). Mona Lisa: The people and the painting. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780198749905.
44. Jestaz, Bertrand (1999). "Francois 1er, Salai, et les tableaux de Léonard". Revue de l’Art. 76: 68–72. İstifadə tarixi: 24 yanvar 2018.
45. Louvre Museum. "Mona Lisa". www.louvre.fr. İstifadə tarixi: 24 yanvar 2018.
46. Boudin de l'Arche, Gerard (2017). A la recherche de Monna Lisa. Cannes, France: Edition de l'Omnibus. ISBN 9791095833017.
47. Bohm-Duchen, Monica (2001). The private life of a masterpiece. University of California Press. səh. 53. ISBN 978-0-520-23378-2. 5 October 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 24 yanvar 2018.
48. "Hidden portrait 'found under Mona Lisa', says French scientist". BBC. 8 December 2015. 8 December 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 24 yanvar 2018.
49. "Secret Portrait Hidden Under Mona Lisa, Claims French Scientist". Newsweek. 8 December 2015. 8 December 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 24 yanvar 2018.
50. McAloon, Jonathan. "The Missing Mona Lisa". Apollo. 15 December 2015 tarixində .
51. Lomazzo, Gian Paolo (1584). Treatise on the art of painting. Milan.
52. Cotte, Pascal (2015). Lumiere on the Mona Lisa: Hidden portraits. Paris: Vinci Editions. ISBN 9782954825847.
53. "Theft of the Mona Lisa". Stoner Productions via Public Broadcasting Service (PBS). 29 October 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 25 yanvar 2018.
54. R. A. Scotti (April 2010). Vanished Smile: The Mysterious Theft of the Mona Lisa. Vintage Books. ISBN 978-0-307-27838-8. 2 January 2016 tarixində .
55. . TIME. 2 December 2007. 14 July 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 yanvar 2018.
56. The Lost Mona Lisa 2 yanvar 2016 at the Wayback Machine by R. A. Scotti (Random House, 2010)
57. "Noah Charney, Chronology of the Mona Lisa: History and Thefts, The Secret History of Art, Blouin Artinfo Blogs". 27 October 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 25 yanvar 2018.
58. "The Theft That Made The 'Mona Lisa' A Masterpiece". NPR. 30 July 2011. 27 August 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 25 yanvar 2018.
59. "Faces of the week". BBC. 29 September 2006. 3 August 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 25 yanvar 2018.
60. . Mona Lisa Mania. 1 June 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 yanvar 2018.
61. "'Mona Lisa' Still Smiling, Undamaged After Woman's Spray Attack in Tokyo". Sarasota Herald-Tribune. 21 April 1974. İstifadə tarixi: 25 yanvar 2018.
62. "Mona Lisa attacked by Russian woman". Xinhua News Agency. 12 August 2009. 2 March 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 25 yanvar 2018.
63. "Russian tourist hurls mug at Mona Lisa in Louvre". Associated Press. 11 August 2009. İstifadə tarixi: 25 yanvar 2018.
64. Zöllner, Frank (2000). Leonardo Da Vinci, 1452–1519. ISBN 9783822859797.
65. Zöllner, Frank. "Leonardo's Portrait of Mona Lisa del Giocondo" (PDF). səh. 16. 1 October 2014 tarixində (PDF).
66. Woods-Marsden p. 77 n. 100
67. "E.H. Gombrich, The Story of Art". Artchive.com. 3 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 26 yanvar 2018.
68. "The Mona Lisa (La Gioconda)". BBC. 25 October 2009. 26 June 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 26 oktyabr 2018.
69. Turudich, 2003. səh. 198
70. McMullen, Roy (1976). Mona Lisa: The Picture and the Myth. Macmillan Publishers. ISBN 0-333-19169-2.
71. Holt, Richard (22 October 2007). "Solved: Why Mona Lisa doesn't have eyebrows". The Daily Telegraph. UK. 4 April 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 26 yanvar 2018.
72. Ghose, Tia (9 December 2015). "Lurking Beneath the 'Mona Lisa' May Be the Real One". Livescience.com. 11 December 2015 tarixində .
73. Irene Earls, Artists of the Renaissance, Greenwood Press, 2004, p.113. ISBN 0-313-31937-5
74. Salgueiro, Heliana Angotti (2000). Paisaje y art. University of São Paulo. səh. 74. ISBN 85-901430-1-5.
75. "BBC NEWS – Entertainment – Mona Lisa smile secrets revealed". 31 August 2007 tarixində .
76. Rosetta Borchia and Olivia Nesci, Codice P. Atlante illustrato del reale paesaggio della Gioconda, Mondadori Electa, 2012, ISBN 978-88-370-9277-1
77. "Researchers identify landscape behind the Mona Lisa". The Times. İstifadə tarixi: 26 yanvar 2018.
78. Дживелегов А. Леонардо да Винчи Изд. 3-е М., Искусство, 1974.
79. Виппер Б. Р. Итальянский Ренессанс. XIII–XVI века. // Курс лекций по истории изобразительного искусства и архитектуры. М.: Искусство, 1977. Т. II. С. 74-102
80. Ротенберг Е. Искусство Италии. М.: Искусство, 1966
81. Алпатов М. Этюды по истории западно-европейского искусства. — М. Академия художеств СССР, 1963.
82. Mohen, Jean-Pierre (2006). Mona Lisa: inside the Painting. Harry N. Abrams, Inc. səh. 128. ISBN 0-8109-4315-8.
83. "Ageing Mona Lisa worries Louvre". BBC News. 26 April 2004. 16 August 2009 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2018.
84. "Biographical index of collectors of pastels". Pastellists.com. 15 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2013.
85. "Mona Lisa gains new Louvre home". BBC. 6 April 2005. 1 February 2008 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2018.
86. Fontoynont, Marc et al. "Lighting Mona Lisa with LEDs 8 mart 2014 at the Wayback Machine 2014-03-08 at the Wayback Machine" Note 29 avqust 2014 at the Wayback Machine 29 avqust 2014 at the Wayback Machine. SBI / Aalborg University, June 2013.
87. "Nippon Television Network Corporation". Ntv.co.jp. 6 April 2005. 8 October 2010 tarixində . İstifadə tarixi: 29 yanvar 2018.
88. "La Gioconda, Leonardo's atelier". Museo Nacional del Prado. 8 December 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 31 yanvar 2018.
89. "The 'Prado Mona Lisa' – The Mona Lisa Foundation". The Mona Lisa Foundation. 17 December 2015 tarixində .
90. Carbon, C. C.; Hesslinger, V. M. (August 2013). "Da Vinci's Mona Lisa Entering the Next Dimension". Perception. 42 (8): 887–893. doi:10.1068/p7524. PMID 24303752. 2 January 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 31 yanvar 2018.
91. Carbon, Claus-Christian; Hesslinger, Vera M. "Restoring Depth to Leonardo's Mona Lisa". American Scientist. 103 (6): 404–409. doi:10.1511/2015.117.1. 10 December 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 31 yanvar 2018. (Subscription required (help)).
92. Tweened animated gif of Mona Lisa and Prado version 7 fevral 2017 at the Wayback Machine by Carbon and Hesslinger
93. Brooks, K. R. (1 January 2017). "Depth Perception and the History of Three-Dimensional Art: Who Produced the First Stereoscopic Images?". i-Perception. 8 (1). doi:10.1177/2041669516680114. İstifadə tarixi: 25 January 2017.
94. Dutta, Kunal (15 December 2014). "'Early Mona Lisa': Unveiling the one-in-a-million identical twin to Leonardo da Vinci painting". 16 December 2014 tarixində .
95. Eyre, John (1926). The two Mona Lisas: Which was Giocondo's picture? Ten direct, distinct, and decisive data in favour of the Isleworth version and some recent Italian experts' opinions on it. London: J.M. Ouseley & Son.
96. Chappelow, AC (July 1, 1956). "The Isleworth Mona Lisa". Apollo Magazine.
97. Pulitzer, Henry E. (1960). Where is the Mona Lisa?. London: The Pulitzer Press. ASIN B0027MR0A2.
98. Asmus, John F. (1 July 1989). "Computer Studies of the Isleworth and Louvre Mona Lisas". Optical Engineering. 28 (7): 800–804. doi:10.1117/12.7977036. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2018.
99. "New proof said found for "original" Mona Lisa –". Reuters.com. 13 February 2013. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2018.
100. Soares, Atila (2013). A Jovem Mona Lisa. Rio de Janeiro, Brasil: Multifoco. ISBN 9788582733882.
101. Sauteur, Albert (April 22, 2014). "Albert Sauteur réinvente la perspective". Migros Magazine. 17: 14–17.
102. Alastair Sooke. "The Isleworth Mona Lisa: A second Leonardo masterpiece?". BBC. 2 January 2016 tarixində .
103. Riding, Alan (6 April 2005). "In Louvre, New Room With View of 'Mona Lisa'". The New York Times. 25 June 2011 tarixində . İstifadə tarixi: 5 fevral 2017.
104. Sassoon, Donald. "Why is the Mona Lisa Famous?". La Trobe University Podcast. 4 July 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 5 fevral 2018.
105. Sassoon, Donald (2001). "Mona Lisa: the Best-Known Girl in the Whole Wide World". History Workshop Journal (vol 2001). Oxford University Press. 2001 (51): 1. doi:10.1093/hwj/2001.51.1. ISSN 1477-4569.
106. Gopnik, Blake (7 May 2004). "A Record Picasso and the Hype Price of Status Objects". The Washington Post. 29 November 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 5 fevral 2018. (#apostrophe_markup)
107. "The Mona Lisa" (PDF). Metropolitan Museum of Art. İstifadə tarixi: 5 fevral 2018.
108. Stolow, Nathan (1987). Conservation and exhibitions: packing, transport, storage, and environmental consideration. Butterworths. səh. 188. ISBN 978-0-408-01434-2. 5 October 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 10 October 2010.
109. "Today in Met History: February 4". Metropolitan Museum of Art. 2013-02-04. İstifadə tarixi: 5 fevral 2018.
110. "Another art anniversary: Mona Lisa comes to New York! And she's almost drowned in a sprinkler malfunction". boweryboyshistory.com. 2013-01-13. İstifadə tarixi: 5 fevral 2018.
111. Bohm-Duchen, Monica (2001). The private life of a masterpiece. University of California Press. səh. 65. ISBN 978-0-520-23378-2. 5 October 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 5 fevral 2018.
112. The French Ministry of Foreign affairs. "The Louvre, the most visited museum in the world (01.15)". France Diplomatie :: Ministry of Foreign Affairs and International Development. 22 December 2015 tarixində .
113. "On a Mission to Loosen Up the Louvre". The New York Times. 11 October 2009. 24 December 2016 tarixində .
114. Young, Mark, ed. (1999). The Guinness Book of World Records 1999. Bantam Books. səh. 381. ISBN 0-553-58075-2.
115. . Measuring Worth. 8 August 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 fevral 2018.
116. "Culture – Could France sell the Mona Lisa to pay off its debts?". France 24. 30 November 2015 tarixində .
117. Zollner təxm. 1504-cü il qeyd etsə də, əksər tədqiqatçılar təxm. 1506-cı il göstərirlər
118. Zöllner, Frank. Leonardo Da Vinci, 1452–1519. səh. 161.
119. Clark, Kenneth (1999). "Mona Lisa". In Farago, Claire J. (ed.). Leonardo Da Vinci, Selected Scholarship: Leonardo's projects, c. 1500–1519. səh. 214. ISBN 9780815329350.
120. "The myth of the Mona Lisa". The Guardian. 10 July 2017 tarixində .
121. Samuels, Ernest; Samuels, Jayne (1987). Bernard Berenson, the Making of a Legend. səh. 215. ISBN 9780674067790.
122. Jones, Jonathan (26 May 2001). "L.H.O.O.Q., Marcel Duchamp (1919)". The Guardian. UK. 9 May 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 14 fevral 2018.
123. Marting, Marco De (2003). . Art Science Research Laboratory. 20 March 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 fevral 2018.
124. Dalí, Salvador. . Mona Lisa Images for a Modern World by Robert A. Baron (from the catalog of an exhibition at the Museum of Modern Art and the Philadelphia Museum of Art, 1973, p. 195). 28 October 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 fevral 2018.
125. Sassoon, Donald (2003). Becoming Mona Lisa. Harvest Books via Amazon Search Inside. səh. 251. ISBN 0-15-602711-9.
126. "The £20,000 Rubik's Cube Mona Lisa". metro.co.uk. 29 January 2009. 26 July 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 14 fevral 2018.
127. "Best Funny Mona Lisa Parodies La Gioconda Painting NO Panic! at the Disco". YouTube. 18 September 2014. 4 September 2015 tarixində .

Həmçinin bax

• Leonardo da Vinçinin əsərlərinin siyahısı
• Ən bahalı rəsm əsərlərinin siyahısı
• Oğurlanmış rəsm əsərlərinin siyahısı

Xarici keçidlər

• Kobbé, Gustav "The Smile of the Mona Lisa" The Lotus Magazine Vol. 8, No. 2 (Nov. 1916), pp. 67–74
• "Mona Lisa, Leonardo's Earlier Version". Zürich, Switzerland: The Mona Lisa Foundation. 26 June 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 5 November 2015.
• "True Colors of the Mona Lisa Revealed" (Press-reliz). Paris: Lumiere Technology. 19 October 2006. 26 June 2015 tarixində . İstifadə tarixi: 5 November 2015.
• Scientific analyses conducted by the Center for Research and Restoration of the Museums of France (C2RMF) Compare layers of the painting as revealed by x-radiography, infrared reflectographya and ultraviolet fluorescence
• "Stealing Mona Lisa". Dorothy & Thomas Hoobler. May 2009. excerpt of book. Vanity Fair
• Discussion by Janina Ramirez and Martin Kemp: Art Detective Podcast, 18 Jan 2017

Rəssamlıq portalı    İntibah portalı    İncəsənət portalı    İtaliya portalı    Fransa portalı