fbpx
Wikipedia

Aratta

Avqust 11, 2021

Aratta – Azərbaycan ərazisində (Güney Azərbaycanda) e.ə. III minilliyin I yarısında meydana gəlmiş ilk dövlət qurumu. Aratta tarixinə dair olan məlumatlar yarı əfsanəvi xarakter daşıyır.

Aratta
e.ə. III minilliyin birinci yarısı–{{{süqut_ili}}}
StatusuKrallıq
Rəsmi dilləriaratta dili, şumer dili
Etnik qrupları
arattalar, kutilər, şumerlər, kassilər, lulubilər
Dini
Politeizm
İdarəetmə formasımonarxiya
Tarixi 
• Yaranması
e.ə. III minilliyin birinci yarısı
 Xələfi

Arratanın ərazisi Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq ərazilərini əhatə edirdi. Diyala çayının yuxarı axarı və müasir Zəncan-Qəzvin ərazisi Arattanın aşağı sərhəddini təşkil edirdi. Aratta dövləti İkiçayarası (Mesopotamiya) şəhər dövlətləri ilə iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrə girmişdi.

Arattanın tarixinə dair qaynaqlar

Aratta dövləti ilə əlaqədar (e.ə. III minilliyin I yarısı) hadisələr və məlumatlar bir neçə şumer dastanında əks olunmuşdur. Onlar aşağıdakılardır:

  1. En-Merkar və Aratta hökmdarı
  2. En-Merkar və En-Sukuşsiranna
  3. En-Merkar və Luqalbanda
  4. Luqalbanda və Hurrum dağı

Aratta dövlətinin ərazisi

Arattanın coğrafi mövqeyi və yerləşdiyi ərazi haqqında müxtəlif fərziyyə və mülahizələr irəli sürülüb. Erməni tarixçiləri XIX əsrdən başlayaraq Aratta sözünü Ayrarat (Ayrorat, daha dəqiqi Ararat) kimi təhrif edərək Ağrı dağı ətrafında (Şərqi Anadoluda) lokalizə etməyə çalışmış və Aratta dövlətinin ən qədim erməni dövləti olduğunu qeyd etmişlər (hər nə qədər ermənilərin (ərmənlər) və ermən tarixinin haylarla yaxından-uzaqdan əlaqəsi olmasa da). Lakin Arattanı təsvir edən qədim qaynaqlardakı təbii-coğrafi şərait və faydalı qazıntı yataqlarının heç biri Şərqi Anadoluda olmadığından ermənilərin bu əsassız iddialarının tarixi saxtalaşdırmaq cəhdindən başqa bir şey olmadığı və heç bir elmi mənbəyə əsaslanmadığı üzə çıxır. Şumer dastanları qiymətli lacivərd daşının Arattadan gətirildiyini qeyd edirlər. Məhz bununla əlaqədar tədqiqatçılar Arattanı lacivərd yataqları olan əraziyə şamil edirlər.

Məlumdur ki, müasir dövrdə Cənubi Amerikada, Baykal yaxınlığında, Bədəxşanda (Əfqanıstan) və Pamirdə lacivərd yataqları var. Buna uyğun olaraq bəzi tədqiqatçılar Arattanı Bədəxşanda lacivərd yatqlarına yaxın bir ərazidə, digərləri isə Şərqın Qərbə gələn yolları yaxınlığında, Xəzərin cənub və cənub-şərqində, Xəzər ilə Urmiya gölü arasında, İranın Kirman əyalətində, Diyala çayının yuxarı axarında Sənəndəc və Kirmanşah dairəsində axtarırdılar. Əslində isə Sənəndəc və Kirmanşah Aratta dövlətinin cənub sərhədlərini təşkil edirdi. Buradan Şimala doğru isə qədim Azərbaycan torpaqları başlayır. Arattanın uzaq Əfqanıstanda və oradan Qərbə doğru uzanan yollar üzərində yerləşdirilməsi qaynaqların məlumatına qətiyyən uyğun gəlmir. Dastanlardan göründüyü kimi Aratta dağlıq ölkə idi, burada lacivərdi əhali özü hasil edirdi. Şumer qasidi bir neçə dəfə bura gəlib qayıdır, Aratta hökmdarı Şumeri işğal etməyə cəhd göstərir və hətta Şumer hökmdarı En-Merkar (əslində "en" rütbədir ad isə "Merkar"dır) buraya səfərə çıxır. Aratta ustaları Şumerə çağırılır, əhalisi isə Şumerlə mal mübadiləsi aparır. Bu mülahizələrin özü də Arattanın Şumerdən uzaqda yerləşməsi fikrini təkzib edir.

Dastanda deyilir ki, Şumer qasidi "Qara dağı" keçdi, beş, altı, yeddi dağı aşdı və Aratta ölkəsinə daxil oldu". Dastandakı Qara dağ İraqdan İrana keçidi təşkil edən indiki Süleymaniyyə ərazisində yerləşən Qaradağ ilə eyniləşdirilir. Süleymaniyyədən isə yol Azərbaycanın cənub torpaqlarına çıxırdı. E.ə. VIII əsrdə Assur hökmdarı II Sarqon (e.ə. 722-705) Mannaya yürüşünü Süleymaniyyə keçidindən başlamışdı. O, yürüşünü belə təsvir etmişdi: "...yeddi dağı çətinliklə aşdım, oradan axan Rappa və Aratta çaylarını gur vaxtı keçdim, Mannanın vilayəti Surikaşa endim". Heç şübhəsiz ki, burada yad edilən yeddi dağ və Aratta dövlətinin adını saxlamış çay dastanda eynilə əks olunmuş coğrafi mühitə tam uyğundur. Sonra e.ə. VIII əsr Urartu hökmdarı I Argişti (e.ə. 786-764) Mannaya yürüşü zamanı Alateye vilayətinə qədər olan ərazini tutmuşdu. Alateye Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq ərazilərini əhatə edən vilayətə şamil edilirdi. Aratta və Alateye eyni dağlıq ərazinin müxtəlif dialekt adlarıdır. Hər iki adı əmələ gətirən söz dağ mənasını daşıyır.

Beləliklə Şumer qaynaqlarında yad edilən Aratta, eyni adı saxlamış Aratta çayı və Alateye vilayəti Güney Azərbaycanda Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq ərazilərinə aid toponimlərdir. Arattanın sərhədləri cənub-şərqdə Zəncana, cənub-qərbdə isə Zəribər gölünə (Sənəndəcin şimalı) kimi çatırmış. Aratta qədim Azərbaycan ərazisinə verilən ilk məlum addır.

Şumerlə əlaqələr

Mesopotamiya
 

Əyalətlər və dövlətlər
Əhali
Əlyazmalar
Dillər
Mifologiya
 
  • bax
  • müzakirə
  • redaktə

Dastanlara görə Uruk (Şumer şəhər dövləti) ilə Aratta arasında əlaqələr gah düşmənçilik, gah dinc, gah dostluq xarakteri daşıyır. En-Merkar (Uruk hökmdarı) Arattanın Uruka tabe olmasını tələb edir. Aratta hökmdarı da öz növbəsində Uruku Arattaya tabe etmək üçün tədbirlər görür. Lakin sami tayfaları Uruk şəhərini mühasirə edən zaman En-Merkar hərbi yardım almaq üçün Aratta hökmdarına müraciət edir. Şumerlər Uruk şəhərindəki məbədləri bərpa etmək üçün tikinti materiallarına, qiymətli metal və daşlara ehtiyac duyurdular. Uruk hökmdarı En-Merkar bu materialların Arattadan gətirilməsini istəyirdi. O, Aratta hökmdarı ilə yazışmalar aparır, qasidlər göndərir və hətta bu ölkəyə səfər edir.

Şumerlə Aratta arasında bəzən siyasi rəqabət güclənirdi. Aratta hökmdarı En-Sukuşsiranna En-Merkardan onu ali hakim kimi tanımasını tələb edir. En-Merkar isə ona əks tələb göndərir. Belə olduqda En-Sukurşiranna şuranı toplayır. Şura üzvləri ona En-Merkara tabe olmağı məsləhət görürlər. Aratta hökmdarı bu təklifi rədd edir və kahini Urqirunnunanı Uruku tutmağa göndərir. Lakin son məqamda kahin məğlub olur. Buna baxmayaraq yəqin ki, En-Merkar Arattaya bir müttəfiq kimi baxırdı. Sami tayfaları Şumeri narahat edən zaman o, məhz Aratta hökmdarından kömək diləmiş və bu məqsədlə Arattaya Luqalbandanı göndərmişdi.

Şumer-Aratta əlaqələri "En-Merkar və Aratta hökmdarı" dastanında nisbətən geniş əks olunmuşdur. En-Merkar Aratta hökmdarına qasidlə xəbər göndərir ki, o, Şumerə tabe olsun və məbəd tikintisi üçün material göndərsin. Əvəzində En-Merkar Arattaya taxıl göndərəcəyini vəd edir. Aratta hökmdarı Şumerə tabe olmaq tələbinə qarşı qasidə belə cavab verir: "Mən ali kahinəm, təmiz əl (ilahə İnanna) tərəfindən təyin olunmuşam... Xoş sifət İnanna həqiqətən məni Arattaya, "saf ənənələr ölkəsinə" gətirdi, məni sanki böyük darvaza kimi, dağlarda onun önünə qoydu. Məgər Aratta Uruka tabe ola bilərmi? Aratta Uruka boyun əyməyəcəkdir!" Qasid En-Merkarın adından Aratta hökmdarına hədə-qorxu gəlir: "Qasid, Arattanın ali kahininə de ki, onun şəhərinin (əhalisini) vəhşi göyərçinlər kimi, ağacdan hürküdərəm, onları quş kimi yuvada tutaram, satılmış (qul) kimi mən onu öldürərəm, dağılmış şəhər kimi onun toz-torpağını yığaram. Arattanın əhalisini Engi (şumerlərin müdriklik və yeraltı sular tanrısı) lənətə gətirmişdir... Ona (Arattaya) qarşı İnanna hiddətlənmişdir".

Aratta hökmdarı En-Merkarın hədələrinə məhəl qoymadı və qasid vasitəsilə onunla mübahisəyə girişdi, münaqişəni sülh yolu ilə həll etmək istədi. Aratta hökmdarı qasidə cavab verdi ki, "Arattada göz yaşə çilənir, su burulur, un tökülür, ölkədə qurbankəsmə, dua, ibadət vardır, nə beş adam, nə on adam (yəni çox adam) vardır. Uruk necə dağlara qarşı çıxış edə bilər? Sənin ağan silaha sarılmaq istəyir, mən isə təkbətək vuruşmağa (yaxud mübahisəyə) çağırıram". Aratta hökmdarı ölkənin məharətindən, qəhrəmanlığından danışır, onu dağlara qaranlıq yayan axşam şəfəqinə, üzü parıltı ilə dolu olan və göyə qalxan aya, dağlara çəpər olan ağaclara bənzədir və En-Merkardan taxıl göndərməsini tələb edir. Eyni zamanda En-Merkar tələb edir ki, Aratta hökmdarı onun yanına gəlsin, sonuncu isə En-Merkarın Arattaya gəlməsini təklif edir. Qaynaq bu haqda yazır: "O, torbaları ayırdı, içini taxıl ilə doldurdu... Yükü eşşəklərə yüklədikdən sonra ağa, müdrik kahin, Uruk şəhərinin ali hökmdarı, Kulabın (Urukun dini məhəlləsi) ali kahini Aratta yolu ilə taxılı göndərdi. Adamlar qarışqa kimi torpağın dəlik-deşiyindən çıxıb Arattaya getdilər. Ali hökmdar Arattaya, özgə ölkəsinə gedən qasidə dedi: "Qasid! Arattanın ali hökmdarına de ki,... lacivərdi bir ağac kimi qoy əlinə alsın, Arattanın ali hökmdarı qoy mənim yanıma gəlsin".

En-Merkar qarşıya Arattanı siyasi cəhətdən Uruka tabe etmək məqsədini qoymuşdu. Aratta hökmdarı sonralar lacivərdi və digər materialları İkiçayarasına göndərdi, lakin onun itaətkarı olması tələbinə məhəl qoymadı.

İdarəçilik

Arattada mövud olan siyasi və ideoloji şərait şumer məfhumları vasitəsilə əks olunmuşdur. Ölkəni ensi rütbəsi daşıyan hökmdar idarə edirdi. Şumerdə bu rütbə ali kahin – hökmdara şamil edilirdi. Ensi rütbəsinin Aratta dilində rütbəsi qalmamışdır. Qaynaq Arattanı "saf ənənələr ölkəsi" adlandırır. Arattanın dövlət idarələri şəhərlərdə yerləşir, hökmdar sarayda oturur və dövləti idarə edirdi. Əsilzadə təbəqəsinə daxil olan maşmaş (kahin-vəzir), sukkal (elçi-kiçik hökmdar, əyalət hakimi), uqula (rəis) və başqaları dövlət idarələrinin qulluqçuları olmuşlar. Arattada dövlət idarəsində mirzələr də çalışırdılar. Onlar həm Şumer hökmdarına cavab yazır, həm də En-Merkarın şumer dilində yazdığı məktubları tərcümə edirdilər. Göründüyü kimi, Aratta dövlət idarələri şumer mixi işarələri və şumer dili ilə tanış idi. Şumer ilə Aratta arasında əlaqə qasid vasitəsi ilə həyata keçirilirdi.

Aratta əhalisinin məşğuliyyəti

Zəngin yeraltı faydalı sərvətləri olan Aratta ölkəsinin əhalisi qızıl, gümüş, mis, dağ daşı, qiymətli lacivərd daşı hasil edirdi. Qiymətli metallardan hazırlanmış əşyalar və lacivərd daşı İkiçayarasına ixrac edilirdi. Aratta əhalisi əsasən sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə məşğul olurdu. Burada məbəd və saray tikən, divarlara qiymətli daşlardan naxışlar vuran mahir ustalar vardı. Arattalılar qiymətli metal və daşlardan nadir zinət əşyaları hazırlayırdılar. Qaynaqdan bəlli olur ki, En-Merkar Aratta ustalarının Uruka gəlməsini ilahə İnannadan xahiş edir: "Xanımım İnanna, Aratta adamları qoy mənə qızılı və gümüşü ustalıqla emal etsinlər, təmiz lacivərd parçalarından, qızıl-gümüş qatışığından... Urukda, açıq təpədə sən yaşadığın "Anşan evi"ndə qoy məbəd tiksinlər. İşıqlı Giparın (İnanna və kahinlərin yaşadıqları yer) ortasını qoy Aratta adamları mənimçün bəzəsinlər.

Qaynaqlardan həmçinin o da məlum olur ki, Aratta əhalisi əkinçiliklə də məşğul olur, buğda, noxud becərirdi. Qaynaqda Aratta əkinçiliyinin yağış sularından asılı olması belə təsvir edilir: "Tanrıların ali kahini İşkur göyü guruldadır, ildırım çaxdırır, dağlara lərzə saldırır və yağış yağdırır. Bu zaman buğda və noxud göyərir". Arattada əkinçilik təbiətin şıltaqlığına uyğun olaraq inkişaf edirdi. Şübhəsiz ki, əkinçilikdə dağ sularından da istifadə edilirdi.

Təbii sərvətləri

Arattanın təbii sərvətləri haqqında geniş məlumat verilməsə də, lacivərdin məhz Arattadan gətirildiyi qeyd edilir. Məlum olur ki, Aratta əhalisi lacivərd çıxarılması və yonulması ilə məşğul olurdu. Azərbaycanda lacivərd yataqlarının olması barədə orta əsr coğrafiyaşünası Həmdulla Qəzvini (XIV əsr) yazırdı: "Lacivərdin ən yaxşı yataqları Bədəxşandadır (Əfqanıstan). Lakin bir yataq Mazandaranda (Xəzərin cənub şərqi) və Azərbaycandakı Dizmarda (Təbriz yaxınlığında), digəri Kirmanda vardır". Yəqin ki, qədim zamanlarda Bədəxşandan da lacivərd gətirilir, Arattada boşaldılır və buradan İkiçayarasına ixrac edilirmiş. Eyni zamanda Mazandaran və Azərbaycandakı lacivərd yataqları da Arattanın nəzarəti altında idi.

Arattada din

Arattada çoxALLAHlılıq (politeizm), yəni müxtəlif tanrı və tanrıçalara (ilahələrə) sitayiş mövcud idi. Qaynaqdan göründüyü kimi Şumerdə bərəkət və məhəbbət ilahəsi hesab edilən İnannaya ibadət geniş yayılmışdı. İnannanın Arattada müqbil adı məlum deyil. Akkadlar bu ilahəni İştar adlandırırdılar. Qaynaqlarda Aratta ilə əlaqədar adı çəkilən digər bir ilahə Lamadır. İlahə Lama Arattanın mühafizəkarı hesab edilirdi. O, sırf Aratta ilahəsi imiş. Şumer tanrısı Dumuzi həmçinin Arattaya himayədarlıq edirdi. Ola bilsin ki, Aratta panteonuna ilahə başçılıq edirdi və nəsli quruluşun qalıqları Arattanın dini dünyagörüşündə də öz əksini tapmışdı.

Mənbələr

  1. Azərbaycan tarixi (7 cilddə),I cild,Bakı,1997
  2. Z.Bünyadov,Y.Yusifov-Azərbaycan tarixi,Bakı,2006
  3. Q.Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994
  4. S.Əliyarlı-Azərbayan tarixi üzrə qaynaqlar,Bakı,2007
  5. S.Qaşqay – Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı qaynaqlarda, Bakı, 2006

Həmçinin bax

Avqust 11, 2021
aratta, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, səhifənin, neytrall. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Bu sehifenin neytralligi subhe dogurur Meqalede teref tutma ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirler oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Aratta Azerbaycan erazisinde Guney Azerbaycanda e e III minilliyin I yarisinda meydana gelmis ilk dovlet qurumu Aratta tarixine dair olan melumatlar yari efsanevi xarakter dasiyir Arattae e III minilliyin birinci yarisi suqut ili StatusuKralliqResmi dilleriaratta dili sumer diliEtnik qruplariarattalar kutiler sumerler kassiler lulubilerDiniPoliteizmIdareetme formasimonarxiyaTarixi Yaranmasie e III minilliyin birinci yarisiXelefiLulubiArratanin erazisi Urmiya golunun cenub ve cenub serq erazilerini ehate edirdi Diyala cayinin yuxari axari ve muasir Zencan Qezvin erazisi Arattanin asagi serheddini teskil edirdi Aratta dovleti Ikicayarasi Mesopotamiya seher dovletleri ile iqtisadi siyasi ve medeni elaqelere girmisdi Mundericat 1 Arattanin tarixine dair qaynaqlar 2 Aratta dovletinin erazisi 3 Sumerle elaqeler 4 Idarecilik 5 Aratta ehalisinin mesguliyyeti 6 Tebii servetleri 7 Arattada din 8 Menbeler 9 Hemcinin baxArattanin tarixine dair qaynaqlar RedakteAratta dovleti ile elaqedar e e III minilliyin I yarisi hadiseler ve melumatlar bir nece sumer dastaninda eks olunmusdur Onlar asagidakilardir En Merkar ve Aratta hokmdari En Merkar ve En Sukussiranna En Merkar ve Luqalbanda Luqalbanda ve Hurrum dagiAratta dovletinin erazisi RedakteArattanin cografi movqeyi ve yerlesdiyi erazi haqqinda muxtelif ferziyye ve mulahizeler ireli surulub Ermeni tarixcileri XIX esrden baslayaraq Aratta sozunu Ayrarat Ayrorat daha deqiqi Ararat kimi tehrif ederek Agri dagi etrafinda Serqi Anadoluda lokalize etmeye calismis ve Aratta dovletinin en qedim ermeni dovleti oldugunu qeyd etmisler her ne qeder ermenilerin ermenler ve ermen tarixinin haylarla yaxindan uzaqdan elaqesi olmasa da Lakin Arattani tesvir eden qedim qaynaqlardaki tebii cografi serait ve faydali qazinti yataqlarinin hec biri Serqi Anadoluda olmadigindan ermenilerin bu esassiz iddialarinin tarixi saxtalasdirmaq cehdinden basqa bir sey olmadigi ve hec bir elmi menbeye esaslanmadigi uze cixir Sumer dastanlari qiymetli laciverd dasinin Arattadan getirildiyini qeyd edirler Mehz bununla elaqedar tedqiqatcilar Arattani laciverd yataqlari olan eraziye samil edirler Melumdur ki muasir dovrde Cenubi Amerikada Baykal yaxinliginda Bedexsanda Efqanistan ve Pamirde laciverd yataqlari var Buna uygun olaraq bezi tedqiqatcilar Arattani Bedexsanda laciverd yatqlarina yaxin bir erazide digerleri ise Serqin Qerbe gelen yollari yaxinliginda Xezerin cenub ve cenub serqinde Xezer ile Urmiya golu arasinda Iranin Kirman eyaletinde Diyala cayinin yuxari axarinda Senendec ve Kirmansah dairesinde axtarirdilar Eslinde ise Senendec ve Kirmansah Aratta dovletinin cenub serhedlerini teskil edirdi Buradan Simala dogru ise qedim Azerbaycan torpaqlari baslayir Arattanin uzaq Efqanistanda ve oradan Qerbe dogru uzanan yollar uzerinde yerlesdirilmesi qaynaqlarin melumatina qetiyyen uygun gelmir Dastanlardan gorunduyu kimi Aratta dagliq olke idi burada laciverdi ehali ozu hasil edirdi Sumer qasidi bir nece defe bura gelib qayidir Aratta hokmdari Sumeri isgal etmeye cehd gosterir ve hetta Sumer hokmdari En Merkar eslinde en rutbedir ad ise Merkar dir buraya sefere cixir Aratta ustalari Sumere cagirilir ehalisi ise Sumerle mal mubadilesi aparir Bu mulahizelerin ozu de Arattanin Sumerden uzaqda yerlesmesi fikrini tekzib edir Dastanda deyilir ki Sumer qasidi Qara dagi kecdi bes alti yeddi dagi asdi ve Aratta olkesine daxil oldu Dastandaki Qara dag Iraqdan Irana kecidi teskil eden indiki Suleymaniyye erazisinde yerlesen Qaradag ile eynilesdirilir Suleymaniyyeden ise yol Azerbaycanin cenub torpaqlarina cixirdi E e VIII esrde Assur hokmdari II Sarqon e e 722 705 Mannaya yurusunu Suleymaniyye kecidinden baslamisdi O yurusunu bele tesvir etmisdi yeddi dagi cetinlikle asdim oradan axan Rappa ve Aratta caylarini gur vaxti kecdim Mannanin vilayeti Surikasa endim Hec subhesiz ki burada yad edilen yeddi dag ve Aratta dovletinin adini saxlamis cay dastanda eynile eks olunmus cografi muhite tam uygundur Sonra e e VIII esr Urartu hokmdari I Argisti e e 786 764 Mannaya yurusu zamani Alateye vilayetine qeder olan erazini tutmusdu Alateye Urmiya golunun cenub ve cenub serq erazilerini ehate eden vilayete samil edilirdi Aratta ve Alateye eyni dagliq erazinin muxtelif dialekt adlaridir Her iki adi emele getiren soz dag menasini dasiyir Belelikle Sumer qaynaqlarinda yad edilen Aratta eyni adi saxlamis Aratta cayi ve Alateye vilayeti Guney Azerbaycanda Urmiya golunun cenub ve cenub serq erazilerine aid toponimlerdir Arattanin serhedleri cenub serqde Zencana cenub qerbde ise Zeriber golune Senendecin simali kimi catirmis Aratta qedim Azerbaycan erazisine verilen ilk melum addir Sumerle elaqeler RedakteMesopotamiya Eyaletler ve dovletler Sumer III Ur Akkad Amorey Isin Subartu Aratta Assuriya Babil Het Yeni Babil Kuti Ehali Aramiler Amoriler Assiriyalilar Kassitler Kutiler Lullubiler Hurriler Keldaniler Ariler Elyazmalar Mixi yazi Enuma elis Diller Sumer Akkad Arami Hurri Hitit Mifologiya Nabu Istar Asalluhi Ea Tiamat Marduk Samas Kinqu Militta Isum Baba Assur baxmuzakireredakteDastanlara gore Uruk Sumer seher dovleti ile Aratta arasinda elaqeler gah dusmencilik gah dinc gah dostluq xarakteri dasiyir En Merkar Uruk hokmdari Arattanin Uruka tabe olmasini teleb edir Aratta hokmdari da oz novbesinde Uruku Arattaya tabe etmek ucun tedbirler gorur Lakin sami tayfalari Uruk seherini muhasire eden zaman En Merkar herbi yardim almaq ucun Aratta hokmdarina muraciet edir Sumerler Uruk seherindeki mebedleri berpa etmek ucun tikinti materiallarina qiymetli metal ve daslara ehtiyac duyurdular Uruk hokmdari En Merkar bu materiallarin Arattadan getirilmesini isteyirdi O Aratta hokmdari ile yazismalar aparir qasidler gonderir ve hetta bu olkeye sefer edir Sumerle Aratta arasinda bezen siyasi reqabet guclenirdi Aratta hokmdari En Sukussiranna En Merkardan onu ali hakim kimi tanimasini teleb edir En Merkar ise ona eks teleb gonderir Bele olduqda En Sukursiranna surani toplayir Sura uzvleri ona En Merkara tabe olmagi meslehet gorurler Aratta hokmdari bu teklifi redd edir ve kahini Urqirunnunani Uruku tutmaga gonderir Lakin son meqamda kahin meglub olur Buna baxmayaraq yeqin ki En Merkar Arattaya bir muttefiq kimi baxirdi Sami tayfalari Sumeri narahat eden zaman o mehz Aratta hokmdarindan komek dilemis ve bu meqsedle Arattaya Luqalbandani gondermisdi Sumer Aratta elaqeleri En Merkar ve Aratta hokmdari dastaninda nisbeten genis eks olunmusdur En Merkar Aratta hokmdarina qasidle xeber gonderir ki o Sumere tabe olsun ve mebed tikintisi ucun material gondersin Evezinde En Merkar Arattaya taxil gondereceyini ved edir Aratta hokmdari Sumere tabe olmaq telebine qarsi qaside bele cavab verir Men ali kahinem temiz el ilahe Inanna terefinden teyin olunmusam Xos sifet Inanna heqiqeten meni Arattaya saf eneneler olkesine getirdi meni sanki boyuk darvaza kimi daglarda onun onune qoydu Meger Aratta Uruka tabe ola bilermi Aratta Uruka boyun eymeyecekdir Qasid En Merkarin adindan Aratta hokmdarina hede qorxu gelir Qasid Arattanin ali kahinine de ki onun seherinin ehalisini vehsi goyercinler kimi agacdan hurkuderem onlari qus kimi yuvada tutaram satilmis qul kimi men onu oldurerem dagilmis seher kimi onun toz torpagini yigaram Arattanin ehalisini Engi sumerlerin mudriklik ve yeralti sular tanrisi lenete getirmisdir Ona Arattaya qarsi Inanna hiddetlenmisdir Aratta hokmdari En Merkarin hedelerine mehel qoymadi ve qasid vasitesile onunla mubahiseye girisdi munaqiseni sulh yolu ile hell etmek istedi Aratta hokmdari qaside cavab verdi ki Arattada goz yase cilenir su burulur un tokulur olkede qurbankesme dua ibadet vardir ne bes adam ne on adam yeni cox adam vardir Uruk nece daglara qarsi cixis ede biler Senin agan silaha sarilmaq isteyir men ise tekbetek vurusmaga yaxud mubahiseye cagiriram Aratta hokmdari olkenin meharetinden qehremanligindan danisir onu daglara qaranliq yayan axsam sefeqine uzu parilti ile dolu olan ve goye qalxan aya daglara ceper olan agaclara benzedir ve En Merkardan taxil gondermesini teleb edir Eyni zamanda En Merkar teleb edir ki Aratta hokmdari onun yanina gelsin sonuncu ise En Merkarin Arattaya gelmesini teklif edir Qaynaq bu haqda yazir O torbalari ayirdi icini taxil ile doldurdu Yuku esseklere yukledikden sonra aga mudrik kahin Uruk seherinin ali hokmdari Kulabin Urukun dini mehellesi ali kahini Aratta yolu ile taxili gonderdi Adamlar qarisqa kimi torpagin delik desiyinden cixib Arattaya getdiler Ali hokmdar Arattaya ozge olkesine geden qaside dedi Qasid Arattanin ali hokmdarina de ki laciverdi bir agac kimi qoy eline alsin Arattanin ali hokmdari qoy menim yanima gelsin En Merkar qarsiya Arattani siyasi cehetden Uruka tabe etmek meqsedini qoymusdu Aratta hokmdari sonralar laciverdi ve diger materiallari Ikicayarasina gonderdi lakin onun itaetkari olmasi telebine mehel qoymadi Idarecilik RedakteArattada movud olan siyasi ve ideoloji serait sumer mefhumlari vasitesile eks olunmusdur Olkeni ensi rutbesi dasiyan hokmdar idare edirdi Sumerde bu rutbe ali kahin hokmdara samil edilirdi Ensi rutbesinin Aratta dilinde rutbesi qalmamisdir Qaynaq Arattani saf eneneler olkesi adlandirir Arattanin dovlet idareleri seherlerde yerlesir hokmdar sarayda oturur ve dovleti idare edirdi Esilzade tebeqesine daxil olan masmas kahin vezir sukkal elci kicik hokmdar eyalet hakimi uqula reis ve basqalari dovlet idarelerinin qulluqculari olmuslar Arattada dovlet idaresinde mirzeler de calisirdilar Onlar hem Sumer hokmdarina cavab yazir hem de En Merkarin sumer dilinde yazdigi mektublari tercume edirdiler Gorunduyu kimi Aratta dovlet idareleri sumer mixi isareleri ve sumer dili ile tanis idi Sumer ile Aratta arasinda elaqe qasid vasitesi ile heyata kecirilirdi Aratta ehalisinin mesguliyyeti RedakteZengin yeralti faydali servetleri olan Aratta olkesinin ehalisi qizil gumus mis dag dasi qiymetli laciverd dasi hasil edirdi Qiymetli metallardan hazirlanmis esyalar ve laciverd dasi Ikicayarasina ixrac edilirdi Aratta ehalisi esasen senetkarligin muxtelif saheleri ile mesgul olurdu Burada mebed ve saray tiken divarlara qiymetli daslardan naxislar vuran mahir ustalar vardi Arattalilar qiymetli metal ve daslardan nadir zinet esyalari hazirlayirdilar Qaynaqdan belli olur ki En Merkar Aratta ustalarinin Uruka gelmesini ilahe Inannadan xahis edir Xanimim Inanna Aratta adamlari qoy mene qizili ve gumusu ustaliqla emal etsinler temiz laciverd parcalarindan qizil gumus qatisigindan Urukda aciq tepede sen yasadigin Ansan evi nde qoy mebed tiksinler Isiqli Giparin Inanna ve kahinlerin yasadiqlari yer ortasini qoy Aratta adamlari menimcun bezesinler Qaynaqlardan hemcinin o da melum olur ki Aratta ehalisi ekincilikle de mesgul olur bugda noxud becerirdi Qaynaqda Aratta ekinciliyinin yagis sularindan asili olmasi bele tesvir edilir Tanrilarin ali kahini Iskur goyu guruldadir ildirim caxdirir daglara lerze saldirir ve yagis yagdirir Bu zaman bugda ve noxud goyerir Arattada ekincilik tebietin siltaqligina uygun olaraq inkisaf edirdi Subhesiz ki ekincilikde dag sularindan da istifade edilirdi Tebii servetleri RedakteArattanin tebii servetleri haqqinda genis melumat verilmese de laciverdin mehz Arattadan getirildiyi qeyd edilir Melum olur ki Aratta ehalisi laciverd cixarilmasi ve yonulmasi ile mesgul olurdu Azerbaycanda laciverd yataqlarinin olmasi barede orta esr cografiyasunasi Hemdulla Qezvini XIV esr yazirdi Laciverdin en yaxsi yataqlari Bedexsandadir Efqanistan Lakin bir yataq Mazandaranda Xezerin cenub serqi ve Azerbaycandaki Dizmarda Tebriz yaxinliginda digeri Kirmanda vardir Yeqin ki qedim zamanlarda Bedexsandan da laciverd getirilir Arattada bosaldilir ve buradan Ikicayarasina ixrac edilirmis Eyni zamanda Mazandaran ve Azerbaycandaki laciverd yataqlari da Arattanin nezareti altinda idi Arattada din RedakteArattada coxALLAHliliq politeizm yeni muxtelif tanri ve tanricalara ilahelere sitayis movcud idi Qaynaqdan gorunduyu kimi Sumerde bereket ve mehebbet ilahesi hesab edilen Inannaya ibadet genis yayilmisdi Inannanin Arattada muqbil adi melum deyil Akkadlar bu ilaheni Istar adlandirirdilar Qaynaqlarda Aratta ile elaqedar adi cekilen diger bir ilahe Lamadir Ilahe Lama Arattanin muhafizekari hesab edilirdi O sirf Aratta ilahesi imis Sumer tanrisi Dumuzi hemcinin Arattaya himayedarliq edirdi Ola bilsin ki Aratta panteonuna ilahe basciliq edirdi ve nesli qurulusun qaliqlari Arattanin dini dunyagorusunde de oz eksini tapmisdi Menbeler RedakteAzerbaycan tarixi 7 cildde I cild Baki 1997 Z Bunyadov Y Yusifov Azerbaycan tarixi Baki 2006 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 S Eliyarli Azerbayan tarixi uzre qaynaqlar Baki 2007 S Qasqay Qedim Azerbaycan tarixi mixi yazili qaynaqlarda Baki 2006Hemcinin bax RedakteAratta dovleti Azerbaycan idarecileri Lulubi dovleti Kuti dovletiMenbe https az wikipedia org w index php title Aratta amp oldid 5616448, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.