fbpx
Wikipedia

Konstantinopolun fəthi

İstanbulun fəthi (türk. İstanbul'un fethi, qərbi mənbələrdə Konstantinopolun çökməsi adlandırılır yun. Άλωση της Κωνσταντινούπολης) — 6 aprel-29 may 1453-cü ildə baş verən mühasirənin nəticəsində Osmanlı hökmdarı II Mehmedin komandanlığındakı birliklərin Bizans İmperiyasının paytaxtı olan Konstantinopolu ələ keçirməsi.

Konstantinopolun fəthi
yun. Άλωση της Κωνσταντινούπολης
Əsas münaqişə: Osmanlı-Bizans müharibələri

Fausto Zonaronun II Mehmedin Konstantinopola Girişi əsəri
Tarix 6 aprel 1453 — 29 may 1453
Yeri Konstantinopol (indiki İstanbul)
Səbəbi Bizansın Şahzadə Orxana görə II Mehmeddən bac istəməsi
Nəticəsi Osmanlı İmperiyası qalib gəldi. Bizans İmperiyası süqut etdi.
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)

II Mehmed
Çandarlı Xəlil Paşa
Zağanos Paşa
Baltaoğlu Süleyman

XI Konstantin Paleoloq
Lukas Notaras †
Covanni Yustiniyani Lonqo †

Tərəflərin qüvvəsi

50000-250000
90-300 gəmi
70 top (4 şahi, 10 böyük və 56 kiçik kalibrli)

7000-10000 (5000 milis)
26 gəmi

Ölənlər və yaralananlar

Ağır

4000 ölü
30000 əsir və sürgün olunan

 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Konstantinopol əvvəllər də dəfələrlə mühasirəyə alınmışdı. VII-VIII əsrlərdə ƏməvilərAbbasilər tərəfindən şəhər mühasirəyə alındı, lakin bu mühasirələr uğursuz oldu. Osmanlılar da şəhəri daha əvvəllər mühasirəyə almışdı. Osmanlılar Mateos Kantakuzinosu Bizans İmperiyasının taxtına keçirmələrinə qarşılıq olaraq Çimpə qalasını almışdılar və Rumelidə ilk dəfə torpaq ələ keçirmişdilər. Rumeliyə keçdikdən sonra sərhədlərini genişləndirən Osmanlı ilk dəfə 1395-ci ildə I Bəyazidin komandanlığı altında Konstantinopolu mühasirəyə aldı. Bəzi mənbələrdə 1391-ci ildə baş verən fərqli bir mühasirədən də bəhs edilir. I Bəyazidin mühasirəsində mancanaqlardan istifadə edilmişdi. Mühasirə vaxtında Macarıstan krallığı indiki Bolqarıstan ərazisinə hücum etdi və mühasirə başa çatdı. Növbəti il mühasirə yenidən başladı və bu dəfə dəniz bağının qarşısını kəsmək üçün Anadolu Hasarı inşa edildi. Bizans İmperatorunun sülh təklifindən sonra mühasirə başa çatdı. Ankara döyüşündən sonra Osmanlı Fetrət dövrünü yaşadı. Bu dövrdə Konstantinopol I Bəyazidin oğlu olan Musa Çələbi tərəfindən 1412-ci ildə yenidən mühasirəyə alındı. Musa Çələbi qarışıqlığa Bizansın səbəb olduğuna və bəzi şahzadələrin Bizans tərəfindən dəstəkləndiyinə inanırdı. Buna baxmayaraq rəqib şahzadələrdən olan Mehmed Çələbinin hərəkətə keçməsi ilə bu mühasirə də dayandırıldı. Dördüncü mühasirə II Muradın dövründə oldu. II Murad Bizansa elçilər göndərərək Mustafa Çələbinin dəstəklənməməsini tələb etdi, ancaq bu tələbi müsbət nəticələnmədi. Üsyan ilə mübarizə aparan II Murad Mustafa Çələbini dəstəklədiyinə inandığı Bizans İmperiyası üzərinə irəlilədi və mühasirə başladı. Bizans İmperatoru VII İohanın Qara dəniz sahilindəki bəzi torpaqları və xərac verməyi qəbul etməsindən sonra bu mühasirə də başa çatdı. II Mehmed taxta çıxdığı vaxt Konstantinopol Osmanlı İmperiyasının torpaqları ilə əhatələnmiş vəziyyətdə idi.

Zəmin

Bizansın vəziyyəti

Min il bundan əvvəl Şərqi Roma imperiyasının ərazisini, paytaxtını və əhalisini miras alan Bizans XV əsrdə dərin tənəzzülə uğramışdı. Bundan başqa, demək olar ki, o, çətinliklər içində idi. Demək olar ki, bütün mülkiyyətlərini itirdikdən sonra, o çox kiçik bir dövlət olmuşdu, onun hakimiyyəti paytaxtına yayılırdı — Konstantinopol şəhəri, onun ətrafları, Kiçik Asiya sahillərində bir neçə yunan adaları, Bolqarıstanın sahilində bir neçə şəhər, eləcə də Peloponnes yarımadası. Bu dövləti yalnız nominal olaraq imperiya hesab etmək olardı, çünki hətta qurumun nəzarət altında qalan hissəsinin hökmdarları da faktiki olaraq mərkəzi hakimiyyətdən asılı deyildilər. Buna görə də, XV əsrin ortalarında Bizans yalnız şərti bir imperiya hesab edilə bilər: şəhərin süqutu zamanı imperator hakimiyyəti yalnız Konstantinopolun qala divarları ilə məhdudlaşırdı və onun da əhalisi 50 min nəfərdən çox deyildi. Bizans İmperiyası 1000 ildən artıq mövcud idi, lakin onun paytaxtı, Konstantinopol yalnız bir dəfə, 1204 il dördüncü Xaç yürüşü zamanı işğal edilmişdi. Bizanslılar 1261-ci ildə paytaxtı azad edə bildilər. İmperiya, şəhərin özü kimi, XV əsrin birinci yarısına qədər türklərin mühasirəsində çətinliklə yaşayırdı. Tərəqqi dövründə 1 milyona qədər insanın yaşadığı Bizansın paytaxtında XV əsrin ortalarında 50 min əhali çətinliklə olardı. Amma imperatorluq hələ də paytaxtın və simvolun — Konstantinopolun mövcudluğu sayəsində saxlanılırdı. Bizans pravoslav, Şərqi xristian dininin vətəni və dayağı kimi böyük nüfuza malikdir.

XV əsrin ortalarında Bizans İmperiyası hər tərəfdən öz əsas rəqibi, müsəlman dövləti olan Osmanlı türklərinin əraziləri ilə əhatə olunmuşdu. Konstantinopol indi demək olar ki, Osmanlı dövlətinin ortasında, onun Avropa və Asiya əraziləri arasında qalmışdı. Bu səbəbdən türklər üçün Konstantinopolun istilası praktiki olaraq, müsəlmanlara qarşı növbəti xaç yürüşü zamanı ondan xristian platsdarmı kimi istifadəsinin qarşısını almaq üçün dövlət əhəmiyyətli zərurətə çevrilmişdi.

Dördüncü Səlib yürüşündə zəncirdən istifadə edən Bizans İmperiyası bu mühasirədə də Qızıl buynuz limanının girişini zəncirlə bağladı. Döymə dəmirdən istehsal olunan zəncir fərqli formadakı halqalardan ibarətdi. Daha əvvəllər də fərqli dövlətlərin hücumlarına məruz qalan Bizans zəncirlə bağlı keçmişdəki əskikləri aradan qaldırmışdı. 1204-cü ildə Səlibçilərin hücumu zamanı zəncirin Qalatada bağlı olduğu qüllə ələ keçirilmiş və zəncir zərərsizləşdirilmişdir. Bu səbəbdən də Bizans qülləni gücləndirdi və ətrafını qala divarları ilə əhatələndirdi. Mühasirəyə hazırlaşmaq üçün Bizans donanması gücləndirildi. 1453-cü ilin fevral ayında limandakı gəmilərdən burada qalması istənildi. Buna baxmayaraq çoxu şəhərdən qaçdı. Bartolemey Soliqo tərəfindən hazırlanan zəncir 2 aprel 1453-cü ildə Kasteliyon və Euqenios qüllələri arasında çəkilərək limanı bağladı və zəncirin arxasında qalan Bizans donanması keşik çəkməyə başladı. Zəncirin bütün halqaları eyni deyildi və qalınlıqları 1,9-6,2 sm arasında dəyişirdi.

 
Konstantinopolu təsvir edən şəkil.

Bizansın başqa müdafiə silahı da qrejuva idi. Qrejuva suda sönmürdü və həm quru, həm də dəniz döyüşlərində istifadə olunacaqdı. Buna baxmayaraq Bizansın paytaxtı məzhəb çəkişmələri ilə qarşı-qarşıya qalmışdı. 1439-cu ildə KatolikOrtodoks kilsələrinin birləşməsi qəbul edildi. Bu hadisəyə Bizanslılar mənfi reaksiya verdi. Bəzi mənbələr xalqın "Konstantinopolda latın başlığı görməkdənsə, Türk sarığı görməyi seçirik" düşüncəsini dəstəklədiyini göstərir. İmperator Konstantinin Avropa dövlətlərindən istədiyi köməklər də məzhəb məsələlərinə görə ləngiyirdi. Mühasirədən əvvəl Məryəmin təsviri olan ikonanı daşıyan bir qrup dualar edə-edə Konstantinopolun küçələrində dolaşmağa başladı. Təsvirin yerə düşməsi və ardınca yağışın başlaması səbəbindən Bizanslılar narahat olmağa başladı. Bu hadisə xalqın arasında söz-söhbətlərin yayılmasına səbəb oldu. Mühasirədən əvvəl şəhərin süqut edəcəyi ilə bağlı söz-söhbətlərin yayılmasının xalqda ruh düşkünlüyünə səbəb olduğu düşünülür. Mühasirə vaxtı sıxıntı çəkməmək üçün ərzaq və silah anbarları dolduruldu. Müxtəlif ölkələrdən gələn əsgərlərlə keşikçilərin sayı artırıldı və şəhərin divarları gücləndirildi. Papa dövləti tərəfindən üç gəmi ilə birlikdə 200 əsgər göndərildi və 30 gəminin də hazırlanmaqda olduğu bildirildi. 1453-cü ilin yanvar ayında Genuyalı komandir Covanni Yustiniyani komandanlığındakı 700 əsgərlə köməyə gəldi. İmperator tərəfindən Yustiniyani baş komandan olaraq təyin olundu. Mühasirədən Bizans tərəfi qalib ayrılacağı təqdirdə Yustiniyaniyə Limni adası vəd olundu.

Bizansın müdafiə planında əsas ünsür şəhərin divarları idi. İlk dəfə 410–442-ci illərdə 1400 hektarlıq ərazini əhatə edəcək şəkildə 19 kilometr uzunluğunda Konstantin divarları inşa olunmuşdu. Əhalinin artması səbəbindən II Feodosiy əvvəlki divarlardan təqribən 1400 metr məsafədə yerləşən yeni divarların tikilməsinə göstəriş vermişdi. Bu divarların hündürlüyü 11 metr, eni isə 4,8 metrdi. Əsas divardan 14,5 metr irəlidə 8 metr hündürlüyü olan ön divarlar vardı. Bu divarların önündə isə 18 metr enində olan xəndəklər vardı. Divarlar təkcə qurudan ediləcək hücumlardan müdafiə üçün nəzərdə tutulmamışdı. Şəhərin dəniz sahili də bütünlüklə divarlarla əhatələnmişdi. 8,5 kilometr uzunluğu olan dəniz divarları da II Feodisiy dövründə tikilmişdi. Divarların 36 qapısı, 101 qülləsi və 27 bürcü vardı. Qızıl buynuz sahilindəki Qalata divarlarının tikintisi isə 439-cu ildə başlamış və 5,2 kilometr uzunluğa sahib olan bu divarlar 2-3 metr enində idi. Bu divarların 20 qapısı, 172 qülləsi vardı. Konstantinopol Ortodoks Kilsəsinin yerləşdiyi yerdə də iç qala vardı. XIV əsrdə Bizans-Genuya müharibəsi səbəbindən Qalata divarlarının da qarşısı xəndəklə əhatələnmişdi. Konstantinopolun su sistemi də inkişaf etmişdi. Təqribən 250 kilometr uzaqlıqda yerləşən Ulduz dağlarından və ətrafdakı dərələrdən şəhərə akveduklarla su gəlirdi. Sular şəhərdəki su depolarında toplanırdı.

Osmanlının vəziyyəti

 
Mühasirədə istifadə olunan Şahi toplarından biri.

1444-cü ildə taxtından imtina edən II Murad öz istəyi ilə hakimiyyəti oğlu Mehmedə verdi. II Mehmed 12 yaşında idi və dövrün sədrəzəmi Çandarlı Xəlil Paşa bu qərarı düzgün hesab etməmişdi. Bu hakimiyyət dəyişikliyindən sonra yeni bir Səlibçi ordusu toplandı və Osmanlı üzərinə hücuma keçdi. II Mehmedin dəvəti və Çandarlı Xəlil Paşanın da səyi nəticəsində II Murad ordunun başına keçərək Varna döyüşündə Səlibçiləri məğlub etdi. Bu döyüşdən sonra II Murad yenidən taxta çıxdı və Vəliəhd Mehmed Manisaya göndərildi. 1445-ci ilin noyabr ayında II Murad hakimiyyəti yenidən oğlu Mehmedə verdi. II Mehmedin ikinci hökmdarlığında Ədirnədə qarət və yanğın hadisələri baş verdi. Çandarlı Xəlil Paşa və digər dövlət xadimlərinin səyləri nəticəsində II Mehmed yenidən taxtdan endirildi. Cozef fon Hammerə görə II Mehmedə yenidən taxtdan uzaqlaşmaq təklifi edilmədi. Çandarlı Xəlil Paşa ona birlikdə ova getməyi təklif etdi və II Mehmed taxtdan endirildiyini ovdan qayıtdıqdan sonra öyrəndi. 1444–1446-cı illərdə müvəqqəti olaraq hakimiyyətdə qalan II Mehmed 1451-ci ildə II Muradın ölümündən sonra sonuncu dəfə taxta çıxdı. Çandarlı Xəlil Paşa tərəfindən sürgün edilən Zağanos Paşa II Mehmedin müdaxiləsi nəticəsində Ədirnəyə geri döndü. Çandarlı Xəlil Paşa ilə Zağanos Paşa arasındakı anlaşmazlıq mühasirə müddətində də davam edəcək, Çandarlı Xəlil Paşa mühasirənin dayandırılmasını, Zağanos Paşa isə əksinə olaraq mühasirənin davam etdirilməsi düşüncəsini müdafiə edəcəkdi. Taxtdan endirilməsinə səbəb olduğu və mühasirə düşüncəsini dəstəkləmədiyi üçün II Mehmedin Çandarlı Xəlil Paşanı düşmən gözündə gördüyü qeyd olunmuşdur.

Konstantinopolun dənizlə olan bağını tamamilə kəsmək və mühasirə vaxtı şəhərə dənizdən kömək gəlməsinin qarşısını almaq üçün II Mehmedin göstərişi ilə Rumeli Hasarının tikintisinə başlanıldı. Rumeli Hasarı I Bəyazid tərəfindən tikilən Anadolu Hasarının qarşısında idi. Tikinti 1452-ci ilin aprel ayında başlamışdı. Rumeli Hasarının tikintisində 5-6 min işçinin işlədiyi qeyd olunmuşdur. II Mehmed tikintinin gedişi ilə şəxsən maraqlanırdı. Avqustda tikinti başa çatdı. Rumeli Hasarının 13 bürcü vardı və üç böyük bürcün üstü qurğuşun baca ilə örtülmüşdü. 400 əsgərlə birlikdə qalanın müdafiəsi Firuz Ağaya tapşırıldı. Tikintinin başa çatması və boğazda gediş-gəlişin dayanması Bizans tərəfini narahat edirdi. Tikinti getdiyi müddət ərzində Bizans tərəfindən tikintinin dayandırılması üçün göndərilən 2 elçi II Mehmedin göstərişi ilə edam edildi. 1452-ci ilin noyabr ayında 2 Venesiya gəmisi boğazdan keçməyə cəhd göstərdi. İki qaladan da atəş açıldı və Antoniyo Rizzo adlı kapitanın gəmisi batırıldı. Ələ keçirilən Rizzo Ədirnəyə aparıldı və payaya keçirdildi. Kapitanın bağışlanması üçün Konstantinopoldan ayrılan Venesiya elçisi onun edam edildiyini gördükdən sonra geri döndü və Osmanlıların Venesiyaya müharibə elan etdiyi qəbul edildi.

Mühasirəyə hazırlıq müddətində dövrünə görə böyük topların hazırlanmasına başlandı. Bizans zindanlarından qaçırılan Urban adlı mühəndis tərəfindən hazırlanan Şahi topu bunlardan biri idi. Bu topun bir mərmisi təqribən 550 kiloqram idi. Topun uzunluğu 8, ətrafı isə 2,5 metrdi. Bu topun Konstantinopolun mühasirəsinə aparılmasını Rumeli Bəylərbəyi Dayı Qaraca Paşa öhdəsinə götürdü. Osmanlı ordusunun sayı ilə bağlı müxtəlif düşüncələr vardır. Hammerə görə 250000, Barboya börə 160000, Sfrantzes və Dukasa görə 200000 əsgər vardı. Mühasirəyə dənizdən dəstək vermək üçün Osmanlı donanması da hazırlanmışdı. Baltaoğlu Süleyman Paşanın komandanlığındakı donanmadakı gəmilərin sayı haqqında da fərqli düşüncələr vardır. Dukasa görə bu rəqəm 300, Yergiyos Fransisə görə isə 160 idi.

Gedişat

 
Konstantinopolun divarlarını və qapılarını göstərən xəritə.

Mühasirədən əvvəl şəhərin ətrafındakı bəzi qalalar və qəsəbələr Qaraca Paşanın komandanlığındakı 10000 nəfərlik ordu tərəfindən ələ keçirildi. Bizans İmperatoru XI Konstantin son diplomatik gediş olaraq şəhərin ətrafındakı kəndlərə və bu kəndlərdə yaşayan əhaliyə zərər dəyməməsini xahiş etdi. Buna baxmayaraq II Mehmed kəndlərdə heyvanların otarılmasını və qarşılarına çıxan kəndlilərin öldürülməsini əmr etdi. İmperator Konstantinin buna cavabı isə şəhərin qapılarını bağlamaq və buradakı türkləri həbs etmək oldu. XI Konstantinin qardaşları tərəfindən idarə olunan Moreya despotluğuna Osmanlı hücumları başladı.

6 aprel 1453-cü ildə Osmanlı quru qoşunları Qızıl Buynuzdan Mərmərəyə doğru qala divarlarının önündə mövqe tutdu. Həmin gündə Bizans və müttəfiqləri tərəfindən zəif hesab olunan Adrianopol qapısında İmperator Konstantin və müttəfiqləri mövqe tutdu. Meqaduk Lukas Notaras isə 100 atlı ilə birgə limanı və ətrafını qorumaqla vəzifələndirilmişdi. Konstantinopolda olan şahzadə Orxan bəysə əsgərləri ilə birlikdə sahildəki mövqeləri qoruyurdu. 6 apreldə ruh yüksəkliyini artırmaq üçün imperatorun əmri ilə zirehli və silahlı təqribən min əsgər Osmanlı ordusunun görəcəyi şəkildə qala divarlarında yürüş keçirdi. Bizansın müdafiəsi belə təşkil olunmuşdu; Müqəddəs Romanos qapısı Yustiniyani və əsgərləri, Müqəddəs Romanos və Adrianopol qapıları arasındakı mövqe əsasən Bizans-Genuya, Müqəddəs Romanos və cənubdakı Selimbriya qapısı arasındakı mövqe isə Bizans-Venesiya qüvvələri tərəfindən qorunurdu. Osmanlı ordusu hücuma başlamazdan əvvəl şəhərin ətrafındakı yaşayış yerlərini dağıtdı. Topların yerləşdiriləcəyi yerləri seçmək üçün şəhər divarlarının ən zəif yerləri müəyyən edildi. Qalata cəbhəsində Zağanos paşanın qüvvələri, divarların cənub hissəsində Anadolu bəylərbəyi İshaq paşa, şimal hissəsində isə Rumeli bəylərbəyi Qaraca paşa mövqe tutdu. Müqəddəs Romanos qapısı ilə Adrianopol qapısı arasındakı mərkəz mövqedə isə II Mehmed yeniçərilərlə birgə öz mövqesini tutdu. Bu bölgədə şəhərin ən zəif divarları yerləşirdi. Ən zəif bölgənin bura olduğunu müəyyən edən Osmanlılar toplarını 11 apreldə burada yerləşdirdi. Üç top Blaherne sarayı, üç top Piyi, iki top Adrianopol qapısı, dörd top da Müqəddəs Romanos qapısı önünə yerləşdirildi. Osmanlıların tökdürdüyü ən böyük top əvvəlcə Kaliqariya qapısı önünə yerləşdirilsə də, həmin mövqe güclü hesab olunduğundan top Müqəddəs Romanos qapısı önünə gətirildi. Topların mövqelərini tutmasından iki gün sonra Baltaoğlu Süleyman paşanın komandanlığındakı Osmanlı donanması Prinkiposla Antiqonini və Tarabyadakı bir Bizans qalasını ələ keçirdi.

Toplar öz mövqelərini tutduqdan sonra II Mehmed vəziri Vəli Mahmud paşanı imperatorun yanına elçi kimi göndərərək şəhərin təslim edilməsini istədi. Konstantinsə cavab olaraq şəhəri qorumağa and içdiyini, ancaq istəyərlərsə vergi verə biləcəyini bildirdi. 12 aprel 1453-cü ildə Osmanlının topçu hücumu başladı. Dövrünə görə güclü hesab olunan bu toplar çoxlu mənbələrə görə güclü gurultu çıxarırdı və şəhəri qoruyanların ruh yüksəkliyinin azalmasına səbəb olurdu. Osmanlı topları təqribən iki saata doldurulurdu və bu səbəbdən də atəşin sıxlığı aşağı idi. II Mehmed topların daha sıxlıqla doldurulmasını istədi və nəticədə toplardan biri partladı. Topu tökən Urban usta və ətrafındakılar öldü. Toplara xidmət göstərmək üçün ordugahda təmir yeri qurulsa da, tarixçi Hammerə görə Urbanın ölməsi səbəbindən parçalanmış top təmir edilə bilmədi. Macarıstan krallığı komandanı Yanos Hunyadidən məktub gətirən elçi Osmanlı topçularını xam hesab etdi və onlara topçuların mənimsəyəcəyi bir taktika öyrətdi. Kiçik toplarla divarlarda müəyyən olunmuş bir nöqtənin ətrafı zəiflədilir və böyük toplarla atəş açılaraq həmin yerlərdə boşluqlar yaradılırdı. Yustiniyaninin əsgərləri isə divarlarda yaranmış boşluqlara dəmir payalar keçirdir və üstlərini qayalarla, qum dolu çəlləklərlə örtürdü. Bundan başqa şəhərdəki ağaclar da kəsilərək bu boşluqlara doldurulurdu. Venesiyalı əsgərlər də yeni bir metod kəşf etmişdi. Divarların şəhərə baxan hissəsinə üzüm tənəkləri yığır və onların budaqlarını isidərək divarlarla qarışmasını təmin edirdilər. Belə olduqda divarlardan hissələrin qopub düşməsi çətinləşirdi. Osmanlıların topçu hücumu 18 aprelə qədər davam etdi.

Döyüşdə Osmanlılardan başqa Bizans tərəfinin də odlu silahlara sahib olduğu məlumdur. 12-18 aprel aralığında davam edən Osmanlı topçu hücumu nəticəsində Bizans tərəfinin bir ağır topu parçalandı. Bu hadisəyə əsəbləşən Bizans tərəfi topçu komandanını xainliklə günahlandırdı və öldürmək istədi. Buna baxmayaraq yetərli sübut olmadığından komandan buraxıldı. Həmin vaxt şəhərdə olan alman mühəndis Jin Qrant yunan odunun işlədilməsinin incəliklərini əsgərlərə öyrədirdi. Yunan odunu daha yaxşı istifadə etməyə başlayan Bizans tərəfi Osmanlı ordusunun Müqəddəs Romanos qapısı önündəki bir topunu sıradan çıxarmağı bacarmışdı.

18 aprel Osmanlının mərkəz cinahının yerləşdiyi mövqenin önündəki birinci və ikinci divarlarda boşluqlar açıldı. II Mehmedin əmri ilə boşluğun önündəki xəndək daşlar və qum torbaları ilə dolduruldu. Osmanlı ordusu gecə hücuma keçdi. II Mehmedin əmri ilə hücumu dəstəkləmək üçün qüllələr inşa olunmuşdu. Buna baxmayaraq Osmanlı tərəfi gecə hücumu ilə nəticə əldə edə bilmədi. Qüllələr yunan odu ilə yandırıldı və divara çıxmağı bacaran Osmanlı əsgərləri də güclü müqavimətlə qarşılaşdı. Eyni gündə Osmanlı tərəfi dəniz hücumu da başlatmışdı. 15 aprel 1453-cü ildə Qızıl Buynuz ətrafına toplanan Osmanlı donanması Bizans və müttəfiqlərinin donanmalarının müqaviməti ilə qarşılaşdı. Zənciri keçə bilməyən Osmanlı donanması geriyə çəkildi. Hər iki hücumun də nəticəsiz qalması Bizans tərəfində ruh yüksəkliyinə səbəb oldu.

20 aprel kapitan Flantanellasın komandanlığındakı bir Bizans və üç Genuya gəmisindən ibarət dəstək qüvvələri Konstantinopola yaxınlaşdı. II Mehmed Baltaoğlu Süleyman paşanı 18 gəmi ilə dəstək qüvvələrinin üstünə göndərdi. Əlverişli əsən külək səbəbindən dəstək qüvvələri sürətini daha da artırdı və Osmanlı qüvvələri onlara yaxınlaşa bilmədi. Hal-hazırda Yaşılköy adlandırılan yerdə külək dayandığından dəstək üçün gələn gəmilər hərəkətsiz qaldı. Osmanlı gəmiləri avar çəkərək onlara çatdı. Toqquşmanın uzanması səbəbindən digər Osmanlı gəmiləri də oraya çatdı. 4 gəmi 150 gəmilik Osmanlı donanmasının əhatəsində qaldı. Buna baxmayaraq Bizans tərəfinin gəmilərinin daha yüksək olması və Osmanlı dənizçilərinin xamlığı nəticəsində üstünlük qazanıla bilmədi. Ağır itki verildiyini görən Baltaoğlu Süleyman paşa donanmaya geri çəkilmək əmri verdi. Baş verən hadisələrə hakim bir təpədən məğlubiyyəti görən II Mehmed atını dənizin sahilinə çapdı və Baltaoğlu Süleyman paşaya əmrlərini eşitdirməyə çalışdı. Buna baxmayaraq Osmanlı donanması məğlub oldu və dəstək qüvvələri öz yoluna davam etdi. Növbəti gün II Mehmed on min atlı ilə birgə məğlubiyyətin cavabını verməsi üçün donanma komandanlığına getdi. Baltaoğlu Süleyman paşanı edam etdirmək istəyən II Mehmed digər dövlət adamlarının da xahişi ilə onu toppuzu ilə döyərək vəzifəsindən azad etdi. Onun yerinə Çalıbəyoğlu Həmzə bəy gətirildi.

Gəmilərin qurudan yeridilməsi

 
Fausto Zonaronun Osmanlı donanmasının Qızıl Buynuza endirilməsi əsəri.

Şəhərə edilən hücumların uğursuzluqla nəticələnməsi və şəhərə kömək gətirən gəmilərin də Osmanlı donanmasını yarıb keçməsindən sonra II Mehmed dövlət adamları ilə birlikdə yığıncaq keçirdi. Yığıncaqda Avropa dövlətlərinin köməyə gələcəyini təkrarlayan Çandarlı Xəlil Paşa mühasirənin dayandırılmasını və Bizansdan 70000 duka vergi alınmasını təklif etdi. Buna baxmayaraq aralarında Zağanos Paşa ilə II Mehmedin müəllimi Molla Güraninin də olduğu tərəfsə bu təklifə qarşı çıxdı. Buna baxmayaraq yığıncaqda heç kim Qızıl Buynuza necə daxil olunacağı ilə bağlı bir təklif edə bilmədi. II Mehmed taxta çıxmamışdan 14 il əvvəl Venesiyalı komandan Qattamelata Adicedən Qarda gölünə gəmiləri qurudan yeridərək aparmışdı. Gəmilərin qurudan yeridilməsində bu hadisənin örnək alındığı güman olunur.

İlk olaraq Zağanos Paşaya Qalata ilə Konstantinopol arasında əlaqə qurması üçün körpü inşa etmək əmr olundu. Buna baxmayaraq bu körpünün Qızıl Buynuzdakı Bizans və müttəfiqlərinin gəmilərinə qarşı müdafiəsiz olacağı düşünüldü. Bundan sonra II Mehmed Diplonsiyon (indiki Beşiktaş) önlərində olan Osmanlı donanmasının Qalata divarları önündən qurudan yeridilərək Qızıl Buynuza endirilməsini əmr etdi. Buna əlavə olaraq Qızıl Buynuz tərəfdəki şəhər divarlarını və limandakı gəmiləri vurmaq üçün Qalata ətrafındakı təpələrə toplar yerləşdirildi. Gəmilərin keçəcəyi yer meşəlikdi. Bu yolun üstündəki ağaclar kəsilərək genuyalılardan alınan yağlarla sürüşkənləşdirilirdi və bundan sonra yerə sabit şəkildə düzülürdü. Genuyalılar mühasirənin gedişində tarazlı siyasət yeritmiş, həm Bizans, həm də Osmanlı tərəfinə köməklər etmişdi. Gəmilər yeridilməmişdən əvvəl Qalata ətrafındakı təpələrdə mövqe tutmuş toplar limandakı gəmilərə atəş açdı. Bizans tərəfinin bilməməsi üçün gəmilər 21-22 aprel gecəsi yeridildi. Bu müddət ərzində onların diqqətini başqa yönə çəkmək üçün Müqəddəs Romanos qapısı tərəfdəki divara hücum nəticəsində orada boşluq açıldı. O gecə şəhərdəkilər bu boşluğu doldurmaqla məşğul oldu. Səhər açılanda 72 Osmanlı gəmisi uğurla limana endirilmiş və limanı bağlayan zəncir əhəmiyyətsiz qalmışdı. Osmanlı tərəfi planın ikinci mərhələsi olan taxta körpünün tikintisinə başladı. 24 apreldə Yustiniyaninin bir gəmisi körpünü yandırmaq üçün yaxınlaşmağa cəhd göstərsə də, Osmanlı topçuları tərəfindən batırıldı. Hadisədən sonra Bizans tərəfi Müqəddəs Mariya kilsəsində toplandı və yenidən hücuma keçərək körpünü yandırmağı qərara aldı. Hücum venesiyalı komandan Cakomo Kokonun rəhbərliyində gecə vaxtı ediləcəkdi. Gəmiləri hücuma hazırlamaq bəhanəsi ilə hücumu bir günlük təxirə salan Qalata genuyalıları qazandıqları vaxtdan yararlanaraq planı gizli şəkildə II Mehmedə çatdırdı. Planı öyrənən II Mehmed limana endirilən gəmilərə dəstək göndərilməsini və sahilə əlavə olaraq iki topun da yerləşdirilməsini əmr etdi. 28 aprel gecəsi yunan odu ilə yüklənmiş Cakomo Kokonun komandanlığındakı iki və ya üç gəmi Osmanlı gəmilərinə yaxınlaşdı. Buna baxmayaraq hücumdan xəbərdar olan Osmanlı gəmiləri atəş açdı. Kokonun gəmisi batırıldı. Qabriel Trivixanın komandanlığındakı digər gəmi topların gurultusu səbəbindən Kokonun gəmisinə olanlardan xəbərsiz oldu və irəliləməyə davam etdi. Osmanlı topçuları bu gəmini də vurdu. Buna baxmayaraq gəmi heyətindən iki nəfər gəminin gövdəsində açılan dəliyi bağlamağı bacararaq gəmiyə su dolmasının qarşısını aldı. Osmanlı tərəfinin də bir gəmisi yanmışdı. Əsir alınan dənizçilər şəhərdən görüləcək şəkildə edam olundu. Buna cavab olaraq Bizans tərəfi də əllərində olan 260 əsiri edam etdi və kəsilmiş başlarını şəhər divarlarına sancdı.

Qızıl Buynuzdakı divarlara hücum

  Bizans-Osmanlı müharibələri  

Bafeus  • Katalan kampaniyası  • I Qallipoli  • Prussa  •
Pelekanon  • Nikeya  • Nikomediya  • II Qallipoli  •
III Qallipoli  • Adrianopol  • Filadelfiya  •
I Konstantinopol  • II Konstantinopol  •
Saloniki  • III Konstantinopol  • Trapezund

Osmanlı gəmilərinin Qızıl Buynuzdakı Bizans əks hücumlarının qarşısını almasından sonra Qalatada mövqe tutan topçular Qızıl Buynuzdakı gəmilərlə birlikdə divarları da bombalamağa başladı. Bu səbəbdən də Bizans tərəfi Qızıl Buynuzdakı divarlara dəstək güclər göndərdi. Buna baxmayaraq uzun məsafə səbəbindən Osmanlı topçuları divarları dağıda bilmirdi. 150 atışdan təkcə biri öz hədəfinə dəymiş və bir qadın ölmüşdü. Bombardımanda batan gəmilərin arasında Osmanlılara gizlicə kömək edən bir Genuya gəmisi də vardı. Qızıl Buynuzdakı divarların zərər görməməsindən rahatlayan Bizans tərəfi ağır atəşə məruz qalan gəmilərini qorumaq üçün Qızıl Buynuzdakı divarlara 2 top yerləşdirdi. Açılan atəş nəticəsində 2 Osmanlı gəmisi batırıldı. Osmanlılar isə buna cavab olaraq quruya 3 top gətirdi və Bizans tərəfinin toplarını hədəfə aldı. Axşama qədər davam edən atışmaya baxmayaraq hər iki tərəf də bir-birlərinin toplarını vura bilmədi.

Qızıl Buynuzdakı qarşılıqlı atışma davam edərkən Müqəddəs Romanos qapısı ətrafındakı divarlar da bombalanırdı. Sayı artırılan hərəkət edən mühasirə qüllələri şəhər divarlarından hündürdü və onlara kiçik toplar yerləşdirilmişdi. Bu qüllələrdən istifadə edən Osmanlı tərəfi divarlarda açılan deşiklərin doldurulmasına əngəl olmağa çalışırdı. Divarlardan qopub tökülən hissələrlə dolan xəndəklər Osmanlı ordusuna hücuma keçmək fürsəti verirdi. Bizans tərəfi isə Osmanlılara itki verdirməyə davam edirdi. Osmanlıların dörd qülləsi yandırılmışdı. Divarların yetərli səviyyədə sıradan çıxarıldığını düşünən II Mehmed 6 may, gecə vaxtı hücumu başlatdı. Buna baxmayaraq uğur qazanıla bilmədi və ağır itki verən ordu geri çəkilməyə məcbur oldu. Bu hücumdan sonra divarların ən çox sıradan çıxmış bölgəsi olan Müqəddəs Romanos qapısı ətrafını Bizans tərəfi 400 venesiyalı dənizçi ilə qüvvətləndirdi. Bundan sonra topçu hücumu Kaliqariya qapısı ilə Blakernayi sarayı arasındakı ərazidə şiddətləndi. 12 mayda divarlarda açılan deşiklərə hücum edən Osmanlı əsgərləri əvvəlcə üstünlüyü ələ alsa da, köməyə gələn Bizans qüvvələrinin müqaviməti nəticəsində geri çəkilməyə məcbur oldu. Yenidən hücuma keçən Osmanlı tərəfi Kaliqariyadan köməyə gələn 1000 nəfərlik Bizans birliyinin müqaviməti nəticəsində yenidən geri çəkildi.

Bizans tərəfi son hücumların qarşısını almışdı. Buna baxmayaraq şəhərdə qıtlıq başladı. Papa Nikolasın söz verdiyi Jakomo Loredanın komandanlığındakı 30 gəmilik dəstək güclərdən xəbər yoxdu. İmperator Konstantin dəstək gücdən xəbər almaq üçün 10 nəfərlik könüllüdən ibarət bir qayığı Euboeya adasına göndərdi. Osmanlı bayrağı ilə hərəkət edən qayıq ələ keçirilmədən adaya çatdı və heç bir dəstək gücün gəlmədiyini gördü. Geri qayıtdıqlarında şəhərin ələ keçirilə biləcəyindən narahat olan könüllülər xəbəri imperatora çatdırmağı vacib hesab etdilər. Bu vaxt şəhərdə olan venesiyalı həkim Barbaro dəstək gücün gəlmədiyini öyrənən imperatorun bütün ümidlərini itirdiyini və ağladığını yazırdı.

Divarlardakı müqavimətin zəifləməsi səbəbindən 13 mayda kapitan Trivixan və əsgərləri gəmiləri tərk edərək divarlarda mövqe tutdu. Ertəsi gün II Mehmed Qızıl Buynuzdakı divarlara və Bizans gəmilərinə atəş açan topların Blaherne sarayı yaxınlarına gətirilməsini əmr etdi. Bu toplar o günə qədər 91 kiloqramlıq mərmilərlə 212 atış həyata keçirmişdi. Bizans tərəfi isə mühasirədə ən çox zərərə məruz qalan Müqəddəs Romanos qapısı ətrafındakı divarlara 300 piyada əsgər və arbaletli oxçu göndərdi. 16 may gecəsi bir neçə kiçik Osmanlı gəmisi sürətlə Qızıl Buynuza doğru irəlilədi. Buna məna verə bilməyən Bizans tərəfi və müttəfiqləri gəmilərdə Osmanlıdan qaçan xristian əsgərlərin olduğunu düşündü və atəş açmadı. Buna baxmayaraq yaxınlaşan gəmilər hücuma başladıqdan sonra onlara qarşılıq verildi. Hər iki tərəf də itki vermədi. 17 may 5 Bizans gəmisi zəncirə yaxınlaşaraq zəncirdən çöldə qalan Osmanlı donanmasına atəş açmağa başladı. 70-dən artıq atəşin açılmasına baxmayaraq heç biri hədəfə dəymədi. 19 may səhər vaxtı Osmanlı ordusu divarlardan hündür olan bir hərəkət edən qülləni Adrianopol qapısı yaxınlığına gətirdi. Bir neçə qat öküz və dəvə dərisi ilə örtülmüş taxta qüllədən divardakı əsgərlərə ox atıldığı müddətdə qarşıdakı xəndək dolduruldu. Eyni gündə Osmanlı tərəfi Qızıl Buynuzun daraldığı yerdə bir-birinə bağlanmış çəlləklərdən ibarət olan körpü tikdi. Bizansın aça biləcəyi bir atəşlə yox edilməməsi üçün körpü Qızıl Buynuz divarlarındakı Kyneqos qapısına qədər uzadılmadı. Bizans tərəfi yarımçıq qalmış bu körpünün tamamlanması ehtimalına qarşılıq olaraq Qızıl Buynuzdakı divarları dəstək güclərlə möhkəmləndirdi. 21 may bütün Osmanlı donanması Qızıl Buynuzun önünə gəldi. Osmanlı tərəfinin bütün gücü ilə hücuma keçəcəyi düşüncəsindən şəhər əhalisi qorxuya düşdü və kilsələrin zəngləri çalındı. Buna baxmayaraq heç bir hücum baş vermədi və bir neçə saat sonra donanma geri çəkildi. Şəhərdə olan venesiyalı həkim Barbaronun yazdığına görə şəhərin divarları hər gün top atışına məruz qalırdı. Onun təsvir etdiyi bir top 544 kiloqramlıq mərmi ata bilirdi və hər atışı şəhər əhalisində qorxuya səbəb olurdu.

Yeraltı döyüşləri

16 may səhər Kaliqariya qapısı ətrafında yeraltından səslər eşidən mühafizəçilər Osmanlı qazıcılarının işindən xəbərdar oldu və bunun qarşısını almaq üçün özləri də bir tunel qazmağa başladı. Qısa müddətdən sonra iki tunel də qovuşduqdan sonra yeraltı döyüşlər başladı. Osmanlı tunelini yox etmək əmri ilə hərəkətə keçən Bizans qazıcılarının qəsdən törətdiyi yanğın nəticəsində hər iki tunel də çökdü. Tunel hücumunun qarşısı alınsa da, bu hadisə həm imperator, həm də şəhər əhalisini narahat etmişdi. Hələ də kəşf edilməmiş yeni Osmanlı tunelləri ola bilərdi. 21 may Osmanlı qazıcıları qala bürcləri olmayan Kaliqariya qapısı ətrafında ikinci tunel də qazdı. Buna baxmayaraq o da şəhərdəkilər tərəfindən aşkarlandı. Bundan əvvəlki tuneldə olduğu kimi Bizans tərəfinin yenidən yanğın çıxaracağını düşünən Osmanlı qazıcıları öz tunellərini yandıraraq həm özlərinin, həm də Bizans qazıcılarının ölümünə səbəb oldu. Ertəsi gün eyni yerdə bir tunel də aşkarlandı. Şəhər müdafiəçilərinin tökdüyü qızğın yağ qazıcıların ölümünə səbəb oldu. Bu tunel də yandırıldı. Həmin gün yaxınlıqda yerləşən hələ aşkarlanmamış bir Osmanlı tuneli də çökdü. Şəhəri qoruyanların arasında olan mühəndis Jan Qrant başqa tunellərin olub-olmadığını öyrənmək üçün işə başladı və mühasirənin sonuncu həftəsinə yaxınlaşarkən hələ də bir neçə gizli Osmanlı tunelini aşkarlaya bildi. 23, 24 və 25 mayda yenə eyni yerdə başqa Osmanlı tunelləri tapıldı. 25 mayda aşkarlanan tunel divarların altına çatmışdı və yox edilməsi divarların çökməsinə səbəb ola bilərdi. Bu səbəbdən də Bizans tərəfi tunelin önünü divarla bağlamaqla kifayətləndi.

Son hücum

İmperatora təslim təklifi

Şəhəri sənə təslim etmək məsələsinə gəldikdə isə bu nə mənim, nə də başqa birinin edə biləcəyi bir işdir. Daha açıq danışmaq lazım gəlsə, bunun üçün hamımızı öldürməyin lazımdır. Bu senatımızın səs birliyi ilə alınan qərarıdır. Müqavimət göstərəcəyik. Bunun uğrunda ölməyə də hazırıq.
XI Konstantin Paleoloq

Qızıl Buynuza endirilən Osmanlı donanması, şəhərdə başlayan qıtlıq, yeraltındakı döyüşlər və divarlardan hündür hərəkət edən qüllələrdən sonra Osmanlı ordusu son hücumu etməyə hazırlaşırdı. 23 və ya 24 mayda II Mehmed qaynı İsfəndiyaroğlu Qasım bəyi Konstantinin yanına elçi olaraq göndərdi. Bizans tərəfinin təslim olacaqları təqdirdə Konstantin və ailəsinin təhlükəsiz şəkildə istədikləri yerə gedə biləcəyi, şəhər əhalisinin canına və malına toxunulmayacağı və son olaraq Paleoloq xanədanı ilə dostluq münasibətlərinin qurulacağı vəd olundu. Təslim olmayacaqları təqdirdə isə imperator və müqavimət göstərənlərin öldürüləcəyi, şəhər əhalisinin əsir ediləcəyi, orduya qarət üçün icazə veriləcəyi bildirildi. İmperator şəhəri təslim etməkdən imtina etdi. Buna baxmayaraq əgər istəyərlərsə vergi verə biləcəyini bildirdi. Konstantin və II Mehmed arasındakı danışıqlardan sonra 25 və ya 26 mayda Macarıstan krallığının elçisi Osmanlı ordugahına gəldi. Mühasirənin dayandırılmayacağı təqdirdə Macarıstan-Bizans ittifaqının qurulacağını və böyük bir Səlibçi donanmasının yolda olduğunu bildirdi. Macarıstan krallığı elçisinin haqqında danışdığı donanma imperatorun gözlədiyi Jakomo Loredanın komandanlığındakı donanma idi və artıq Xios adasına çatmışdı. Bu təhdiddən sonra 27 mayda Osmanlı ordugahında yığıncaq keçirildi. Çandarlı Xəlil Paşanın narahatlığına baxmayaraq mühasirəyə davam edilməsinə və 29 mayda sonuncu hücumun edilməsinə qərar verildi. Macar elçisi həbs olundu. Hücum qərarı və günü Osmanlı ordusuna bildirildi. Şəhərin alınacağı təqdirdə üç gün müddətində əsgərlərə qarət etməyə icazə verildiyi II Mehmed tərəfindən elan edildi. Bundan başqa II Mehmed divarlara ilk çıxan əsgərə mükafat veriləcəyini və döyüşdən qaçanları da edam etdirəcəyini bildirmişdi. Qarətə icazə verildikdən sonra Osmanlı ordusunda şənliklər başladı və çadırlar, gəmilər işıqlandırıldı. Şəhərdəkilərin eşidə biləcəyi bir şəkildə təkbir səsləri səslənməyə başlandı.

Buradan getməyim mümkün deyildir. Ya mən şəhəri zəbt edərəm, ya da şəhər məni ölü və ya diri olaraq zəbt edər. Əgər şəhərdən dinc yolla çəkilsən sənə Aforonu və qardaşlarına digər əyalətləri verəcəm. Bu yolla dost olarıq. Əgər şəhərə güc yolu ilə girsəm əyanlarını və səni öldürüb, xalqını əsir edib, mallarını da qarət etdirərəm.
II Mehmed

Artıq divarlar gecə də bombalanırdı və müdafiəçilərə divarlarda açılan deşikləri doldurmağa fürsət verilmirdi. 28 mayda Müqəddəs Romanos qapısında açılan bir deşikdən içəri daxil olan Osmanlı birlikləri Yustiniyaninin birlikləri ilə toqquşdu və geri çəkilməyə məcbur oldu. Toqquşmada Osmanlı komandanı Murad Paşa Yustiniyani tərəfindən öldürüldü. O gecə Aya Sofyada xalqın və zadəganların iştirakı ilə ayin həyata keçirildi. İnsanların vəzifə yerlərinə getməsi üçün gecə boyunca zənglər çalındı. Divarların mazğallarına yerləşdirmək üçün Venesiya elçisi Bailo tərəfindən gətirilən yeddi araba qalxan Bizanslı hambalların istədiyi pul verilmədiyi üçün vaxtında yerləşdirilə bilmədi və ertəsi gün olan sonuncu döyüşdə işlədilə bilmədi. Səhər yaxınlaşdığı vaxtda Yustiniyani divarların sıradan çıxmış hissələrinin təmir olunması ilə məşğuldu. Sıradan çıxmış vəziyyətdə olan Müqəddəs Romanos qapısının arxasında dərin bir xəndək və sipər qazdırdı. Yustiniyani bu sipərə yerləşdirilməsi üçün bir neçə top istəsə də, Meqaduk Notaras bunu rədd etdi.

Döyüş

II Mehmed ordunu 3 yerə bölmüşdü. Birinci qrup qocalardan və xristianlardan, ikinci qrup orduya qoşulmuş müsəlman kəndlilər və azablardan, üçüncü qrup isə yeniçərilərdən təşkil olunmuşdu. Hər üç qrupun da təqribən 50 min nəfərdən ibarət olduğu qeyd olunmuşdur. Ordunun böyük hissəsi ağır zərər görmüş Müqəddəs Romanos qapısının önündə idi. İmperator Konstantin və Yustiniyani də bu xətti qorumaq üçün birlikləri ilə mövqe tutmuşdu. 29 may çərşənbə axşamı Osmanlı ordusu namaz qıldı və mehtər birliyi hücum marşı çalmağa başladı. Qocalardan və xristianlardan təşkil olunmuş qrupun başlıca vəzifəsi nərdivanları divarlara qədər çatdırmaqdı. Gün çıxmazdan əvvəl döyüş başlamışdı. Divarlara dayadılan nərdivanlar dərhal Bizans əsgərləri tərəfindən aşırılmış, divarlara yaxınlaşan əsgərlər də atılan daş və oxlarla öldürülmüşdü. Bu qrupun hücumu iki saat davam etdi. Böyük itki verən bu qrup ordugaha doğru qaçmağa başladı. Buna baxmayaraq bir gün əvvəl verilmiş əmr yerinə yetirildi. Qaçan əsgərlərin bir hissəsi öldürüldü və geri qayıtmağa məcbur edildilər. Növbə əsas hücum qüvvəsi olan ikinci qrupda idi. Bu qrupun da hücumu başladı. Hücum getdikcə Müqəddəs Romanos qapısı yönündə şiddətlənməyə başlamışdı. Buna baxmayaraq ikinci qrupun əsgərləri də divara çıxa bilmirdi. Bizans əsgərləri qızğın yağ, yunan odu, daş və ox ataraq hücumları uğursuzluğa düçar edirdi. İkinci qrup yorulmağa başlamışdı və bu Bizans əsgərlərində ruh yüksəkliyinə səbəb olurdu. Bir saat yarımlıq toqquşmadan sonra ikinci qrupdan da geri çəkilən əsgərlər oldu. Geri çəkilənlər yenə də komandirlərinin cəzalandırmalarına məruz qaldı. II Mehmed bir neçə qaçan əsgəri toppuzu ilə cəzalandırdı. II Mehmed üçüncü qrup olan yeniçərilərlə birlikdə divarlara yaxınlaşdı. Bizans əsgərləri artıq yorulurdu. Dinc və təcrübəli yeniçərilər sıralarını pozmadan divarlara yaxınlaşırdı. Bir gecə əvvəldən İmperator Konstantinin əmri ilə qarşı hücum üçün açılan Kerkoporta qapısından təqribən 50 Osmanlı əsgərinin içəri girməyi Bizans tərəfində ruh düşgünlüyünə səbəb oldu. Həmin vaxt böyük Osmanlı topundan açılan atəş nəticəsində divarda yeniçərilərin keçə bilməsi üçün yer açıldı və yeniçərilər Bizans birlikləri ilə toqquşmağa başladı. Müşahidə qülləsinə girməyi bacaran Osmanlı əsgərləri öldürüldü və yeniçərilərin də geriyə çəkilməyə məcbur edildiyini görən Bizans əsgərləri sevinməyə başladı. Buna baxmayaraq böyük topdan yenidən atəş açıldı və geridə qalan Osmanlı birlikləri də hücuma başladı. Birinci divar Osmanlıların əlinə keçdi. Bu mövqeləri azablarla möhkəmləndirən yeniçərilər ikinci divara hücuma başladı.

 
Aya Sofya şəhərin ən böyük kilsəsi idi. Şəhərin ələ keçirilməsindən sonra simvolik önəmi səbəbindən məscidə çevrildi.

Hər iki divar da zərər görmüşdü və toqquşmalar davam edirdi. Bu vaxt Yustiniyani ağır yaralandı və İmperatorun istəyinə baxmayaraq müalicə olunması üçün limana aparıldı. Yustiniyaninin yaralanması xəbəri Bizans birliklərinin mövqelərində sarsıntıya səbəb oldu. Bizanslı əsgərlər şəhərin küçələrinə qaçmağa başladı. VenesiyaGenuya əsgərləri də gəmilərə minib qaçmaq üçün limana yönəldilər. Sarsıntının təsiri ilə güneydəki Piy qapısı da Osmanlıların əlinə keçdi. Osmanlı əsgərləri qarətə başlamışdı. Ordunun əsas hissəsi şəhərin mərkəzinə doğru irəliləyirdi. Orada zənginliklər daha çoxdu. Bayraqdarlar da divarlara bayraq sancmağa çalışırdı. Günorta şəhər ələ keçirilmişdi və qarət başlamışdı. Buna baxmayaraq Qızıl Buynuz divarlarında, Vasileos, Leon və Aleksiyus bürclərində müqavimət davam edirdi. Qızıl Buynuz divarları ələ keçirilsə də, digər üç bürc müqavimət göstərməyə davam etdi. Kritli dənizçilər tərəfindən qorunan bu üç bürc də təslim oldu və dənizçilərə II Mehmed tərəfindən evlərinə getməsi üçün icazə verildi.

Şəhər ələ keçirilərkən İmperator Konstantinə nə olması məsələsi ilə bağlı dəqiq bir bilgi yoxdur. Qaynaqların çoxunda Konstantinin döyüşərkən üzündən və belindən aldığı qılınc yaraları nəticəsində ölməsi bildirilir. Qaçan əsgərlərin ayaqları altında qalaraq əzilib öldüyü, qaçmağa fürsət tapdığı lakin özünü asdığı, kəsilmiş başının Meqaduk Notaras tərəfindən tanındığı və başın digər müsəlman ölkələrə göndərildiyi də iddiaların arasındadır. Kiçik müqavimətlərə baxmayaraq şəhərdə qarət və talan davam edirdi. Osmanlı dənizçiləri də Qalataya çıxaraq Quidekka adlı yəhudi məhləsini qarət etməyə başladı. Xioslu Leonarda görə rahibələr təcavüzə məruz qaldı, monastr və kilsələr qarət olundu, 50-60 min dinc sakin kölə edildi. Bəzi qadınların təcavüzə məruz qalmamaq üçün özünü öldürdükləri qeyd olunmuşdur. Buna baxmayaraq bəzi Osmanlı tarixçiləri sadəcə şübhəli görünənlərin öldürüldüyünü və çox insanın sadəcə kölə edildiyini yazır. Talandan qaçan bəzi dənizçilər gəmiləri ilə başı talana qarışmış Osmanlı donanmasından yayınmağı bacarmışdı. Konstantinopolun ələ keçirilməsi ilə bağlı bir çox bilginin qaynağı olan Xioslu Leonard və Nikolo Barbaro da qaçanların arasında idi. Buna baxmayaraq dənizçilərin çoxu əsir edilmiş ya da öldürülmüşdü. Kapitan Qabriel Trivixan da əsirlərin arasında idi. O gün Konstantinopolda təqribən 300 min Venesiya dukası dəyərində qarətin edildiyi təxmin olunur.

II Mehmed vəzirləri və komandanları ilə birlikdə Müqəddəs Romanos qapısından şəhərə girdi. Aya Sofyanın önünə gələn II Mehmed səcdə edərək torpağı öpdü və kilsəyə sığınanların təkcə kölə ediləcəyini bildirərək çölə çıxmalarını istədi. Onların canlarına toxunulmadı. II Mehmedin Aya Sofyadakı mozaikaları və dəyərli mərmərləri müşahidə etdiyi tarixi qaynaqlarda qeyd olunmuşdur. Bu mərmərləri sökməyə çalışan bir əsgərə sərt reaksiya verdi və şəhərdəki bütün binaların onun mülkü olduğunu bildirdi. Hücumdan əvvəl əsgərlərə verilən üç günlük talan icazəsinə baxmayaraq əsgərlərə talanı dərhal dayandırmağı, tabe olmayanlarınsa edam olunmasını əmr etdi.

Mərmərə divarlarını qoruyan Şahzadə Orxan şəhərin ələ keçirildiyi məlum olduqdan sonra divarlardan atılaraq özünü öldürdü və kəsilmiş başı II Mehmedə aparılmışdı. Meqaduk Lukas Notaras həbs olundu, sonra da edam edildi. Mühasirə boyunca döyüşən Yustiniyani isə yaraları səbəbindən öldü. Hər iki tərəfə də dəstək verən Qalatadakı Genuya koloniyası sakinləri digərləri kimi hücuma məruz qalacaqlarından qorxurdu, ancaq Zağanos Paşanın sözləri ilə sakitləşdirildilər. Vali Covanni Lomellino Qalatanı Osmanlılara təslim elədi. II Mehmedin öldürməklə hədələdiyi Paleoloq ailəsi və bir çox soylu Osmanlı donanmasının talanla məşğul olmasından istifadə edərək Moreyaya qaçdı. Qaça bilməyən soylulara toxunulmadı. Əsir alınan 29 venesiyalı soylu 800-2000 duka pul qarşılığında sərbəst buraxıldı. Konstantinin qardaşı oğlu Osmanlı sarayında yaşamağa davam etdi və İslamı qəbul edərək sonradan Osmanlı dövlətində sədrəzəmlik etdi.

Nəticə

İstanbul

 
II Mehmedlə II Gennadiyin görüşməsini təsvir edən mozaika.

Xristianların şəhərdə qala biləcəyi bildirildi. İslam hüququnə görə mühakimə olunmadılar, ibadətlərini sərbəst şəkildə davam etdirdilər, ancaq ata minmələri, silah daşımaları və əsgərlik onlara qadağan olundu. Skholariyus adlı rahib II Gennadiyadı ilə patriarx seçildi və II Mehmeddən bir sıra imtiyazlar aldı. Patriarx provoslavlar üçün xüsusi məhkəmələr qura biləcəkdi. 1461-ci ildə II Mehmed tərəfindən erməni patriarxlığı quruldu və I Hovagin patriarx olaraq seçildi. Ortodoksların patriarxı kimi bu patriaxlıq da bir sıra imtiyazlar aldı. Süryani, Həbəş və Qipti kilsələri bu patriarxlığa tabe etdirildi. Yəhudilərə də haqlar verildi. Osmanlı himayəsindəki ilk baş ravi Moş Kapsari oldu.

II Mehmedin müdaxiləsi nəticəsində Aya Sofyaya zərər vurulmadı. Daha sonra Aya Sofyanın məscidə çevrilməsi məsələsində mozaikaların sökülməsi lazım oldu. Buna baxmayaraq II Mehmedin əmri ilə mozaikalar sökülmədi və kirəclə örtüldü. 1847–1849-ci illərdə təmir zamanı mozaikaların qorunduğu göründü. Zəng qüllələri dağıdılmadı və müvəqqəti olaraq taxta minarələr tikildi. Hal-hazırki minarələr II Səlimin vaxtında tikilmişdir. Aya Sofya ilə birgə çoxlu kilsə və monastr məscid və mədrəsəyə çevrildi. Mədrəsələrdə dərs demələri və elmi işlərlə məşğul olmaları üçün Səmərqənd, Bağdad, Qahirə, DəməşqBuxara kimi şəhərlərdən alimlər dəvət olundu. Daha sonra tamamlanan Sahn-ı Seman Mədrəsəsinə gəlir gətirməsi üçün bəzi binalar və ərazilər verildi.

Şəhərdə Osmanlı hakimiyyətinin başlanması ilə birlikdə demoqrafik vəziyyətdə də ciddi dəyişikliklər oldu. Şəhər ələ keçiriləndə burada 30-40 min insanın yaşadığı güman olunur. Əsasən sənətkarlar olmaqla bir çox insanın şəhərə köçürülməsi əmr olundu. Könüllü gələnlərin istədikləri mülkə sahib olacaqları bildirildikdən sonra çoxlu insan şəhərə köçdü. Şəhərin ətrafındakı ərazilərdə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaları üçün Avropada əsir alınan insanlar gətirildi. Bundan başqa üsyan təhlükəsi olduğu üçün Konya, KaramanAksaray bölgəsindən də şəhərə məcburi köçürmələr oldu.

Osmanlı dövləti

Çandarlı Xəlil Paşanın edamı

Osmanlı dövləti üçün şəhərin ələ keçirilməsinin nəticələrindən ilki 1 iyun 1453-cü ildə Sədrəzəm Çandarlı Xəlil Paşanın vəzifəsindən azad edilməsi oldu. Çandarlı Xəlil Paşanın mühasirə boyunca xoşagəlməz söz-söhbətlərə səbəb olduğu və Bizansdan rüşvət aldığı düşünülürdü. Buna baxmayaraq hər hansısa sübut tapılmadı. Şəhər ələ keçirildikdən sonra Meqaduk Lukas Notarasın Çandarlı Xəlil Paşanın Bizanslə həmişə əlaqədə olduğunu II Mehmedə bildirməsindən sonra şübhələr qüvvətləndi və sədrəzəmin malları əlindən alındı. Təşkil olunan divan yığıncağında vəzifəsindən azad olunduğu bildirildi və həbs olundu.

Yeddiqüllə zindanlarında həbs olunan Çandarlı Xəlil Paşa ilə zindandakı ilk günlərində xoş davranıldı. Özündən əvvəl edam edilmiş Osmanlı sədrəzəmi olmadığı, həm də ailəsi qısa aralıqlarla 154 ildir ki, hakim mövqelərdə olduğu üçün son ana qədər edam ediləcəyinə inanmadı. Çandarlı Xəlil Paşa vəzifəsindən azad olunmasından 40 gün sonra, 10 iyul 1453-cü ildə Ədirnədə edam olundu.

Edamından əvvəl gözlərinə mil çəkilərkən cəllad "Padşahın üzünə dik baxanların aqibəti budur" dedikdə, Çandalı Xəlil Paşa "Zağanosun bayramı olsun, axirətdə iki əlim yaxasındadır" dedi.

Çandarlı Xəlil Paşanın 120 min dukalıq xəzinəsi və bütün malı müsadirə edildi. Mühasirənin davam etdirilməsini dəstəkləyən Zağanos Paşa sədrəzəm oldu. Yüksək dövlət mövqelərinə qulamlar gətirildi və dövlətdə Osmanlı hakimiyyətinin gücü bərqərar oldu. Bir çox soyluların da xanədana rəqib olmasından narahat olan II Mehmed onların mallarını müsadirə etdi və türk aristokratiyası sıradan çıxarıldı. Osmanlı xanədanına rəqib ailə saxlamayan II Mehmed xalqın içində Fateh ləqəbi ilə anılmağa başladı. Fateh Sultan Mehmed artıq divan yığıncaqlarında iştirak etmir, xalqla əlaqəni əvvəlkinə nəzərən azaldırdı. Beləliklə Osmanlı hökmdarlarının xalqdan qopuq yaşamaları başlamış oldu.

Təşkil olunan yürüşlər

 
Şəhər ələ keçirildiyi vaxt papa olan V Nikolay.

Osmanlılar şəhəri ələ keçirdikdən sonra II Mehmed Məmlük dövlətinə, Məmlüklərin himayəsində olan Məkkəyə, Qaraqoyunlulara fəthnamələr göndərdi və bu dövlətlərdən cavab olaraq təbrik və hədiyyələr gəldi. Bu dövrdə Avropada qarışıqlıq hökm sürürdü. Fransa ilə İngiltərə arasındakı Yüzillik müharibə yenicə başa çatmış, müharibədə məğlub olan İngiltərədə York-Lançestr xanədanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlamış, Skandinaviyada Danimarka krallığı ilə İsveç krallığı arasındakı müharibə başa çatmamışdı. Rodosun hakimi olan Malta cəngavərlərindən başqa bütün Avropa dövlətlərindən təbrik üçün elçilər gəldi. Serb despotluğunun elçisi hədiyyə məqsədi ilə iki qalanın açarını gətirdi. Buna baxmayaraq II Mehmed qalaların onsuz da Osmanlıların himayəsində olduğunu və serblərin gizlicə Macarıstana kömək etdiyini bildirərək serb elçisinə əsəbləşdi. Müqəddəs Roma imperiyasının dəstəyinə baxmayaraq papa V Nikolayın Səlib yürüşü cəhdi nəticə vermədi. Genuya, ValaxiyaMoreya despotluğu vergi verəcəyini bildirmiş, Venesiya isə Osmanlılarla ticarətə başlamışdı. Bundan sonra digər yunan torpaqlarına və Serbiyaya yönələn Osmanlılar 1454–1455-ci illərdə Serb despotluğuna yürüşlər təşkil etdi. Belqrad mühasirəyə alındı və Serbiya bütünlüklə tabe edildi. Moreyada isə Konstantinin qardaşları Tomas və Dmitri taxt üçün mübarizəyə başladı. Bu vaxt Moreyaya Osmanlı yürüşü başladı. 1458-ci ildə bağlanan müqaviləyə görə Korinf təslim oldu. Buna baxmayaraq Moreyanın güney hissəsi despotluğa və Venesiyaya verildi. Üç ay sonra Moreyada taxt mübarizəsi yenidən başladıqdan sonra əvvəlcə Tomas üstün gəlsə də, 10 min duka qızıl vergisini qəbul etmədikdən sonra II Mehmed hücuma başladı. İki qardaşın da bütün qalaları ələ keçirildi və Moreya despotluğu süqut etdi. Dmitri Osmanlı himayəsində yaşamağa başladı. Rəqibi olan qardaşı Tomas isə Avropaya qaçdı və Bizans tacını VIII Karla satmağa məcbur oldu. Moreya məsələsi Osmanlı-Venesiya əlaqələrinin pozulmasına səbəb oldu və 1463-cü ildə Venesiya donanması iki dəfə Moreyaya hücum etdi. Moreya və Serbiyanın ələ keçirilməsindən sonra Osmanlılara vergi verən Lemnos, Lesbos, İmros, Euboiya, Samotraki adaları Osmanlılar tərəfindən ələ keçirildi.

Əfsanə və deyimlər

Fayl:Column of Constantine I — P1030814.JPG
Stavros sütunu.

54 günlük mühasirə çoxlu əfsanə və deyimlərin yaranmasına səbəb olmuşdur.

  • Stavros sütunu — Bizanslı bir çox falçının öncəgörməsinə görə mühasirənin qalibi Osmanlılar olacaqdı. Buna baxmayaraq Osmanlı birlikləri Stavros sütununa doğru gəldikdə göydən bir mələk əlində müqəddəs qılıncla yerə enərək bu qılıncı sadə bir bizanslıya verəcəkdi. Qılıncın köməyi ilə Osmanlılar İrana qədər qovulacaqdı. Bu öncəgörmə səbəbindən bir çox insanın Aya Sofyaya sığındığı güman olunur. Çünki Aya Sofya Stravros sütununun gerisindədir.
  • Aya Sofyadakı keşiş — Müharibədən sonra Aya Sofyanı müşahidə edən II Mehmed rəvayətə görə inilti səsləri eşitdi və bunun qaynağını tapmaq üçün əsgərlərinə əmr verdi. Aya Sofyanın zirzəmisindən çıxarılaraq padşahın hüzuruna gətirilən keşiş İmperator Konstantinə falında məğlubiyyət gördüyü üçün zirzəmiyə atıldığını dedi.
  • Molla Fənarinin öncəgörməsi — Osmanlı tərəfindən digər bir rəvayətə görə II Muradın başçılığında divan yığıncağı edildiyi müddətdə Şeyxülislam Molla Fənari çöldəki bir uşağı izləyirdi. II Muradın xəbərdarlığından sonra Molla Fənari Konstantinopolu bu uşağın fəth edəcəyini dedi. Quyunun başında olan uşaq sonradan taxta çıxacaq II Mehmed idi. Hacı Bayram Vəli və Ağşəmsəddinin də eyni öncəgörməni etdiyi qeyd olunur.
  • Bişmiş balıq əfsanəsi — Bizans tərəfində geniş yayılmış bir inanca görə fəlakət vaxtında tavada qızardılan balıqlar dənizə dönməyə səy göstərər və tavadan atılmağa çalışardı. Rəvayətə görə 29 may bir monastrda keşişlər balıq bişirirdi və şəhərin ələ keçirildiyi xəbəri yayıldıqdan sonra balıqlar tavadan yandakı hovuza atıldı.
  • Cəbə Əli əfsanəsi — Misirdə şeyxlik edən Cəbə Əli üç yüz dərvişi ilə birlikdə Anadoluya gəlir və Osmanlı ordusuna qoşulur. Mühasirə müddətində çörək bişirməklə vəzifələndirilən Cəbə Əli əfsanəyə görə bir sobadan yüz minlərlə əsgərə çörək bişirir və bu deyimlər bütün ordu arasında yayılır. 29 mayda üç yüz dərvişi ilə birlikdə Qızıl Buynuzu keçən Cəbə Əli divarların önünə çıxır və burada öldürülür. Öldüyü yer hal-hazırda da onun adı ilə anılır.
  • Ulubatlı Həsən — Bir çox qaynaqlarda adı keçən Ulubatlı Həsənin doğurdan da var olub-olmadığı dəqiq deyildir. Rəvayətə görə son hücum edildiyi gün Kaliqariya qapısının ətrafındakı divarlara 30 dostu ilə birlikdə çıxan Həsən bürcün başına çıxmağı bacarır. Bürcə çıxdığı zaman 18 dostu ölmüşdü. Ulubatlı Həsən Osmanlı bayrağını bürcə sancmağı bacarır. Bizans əsgərlərinin bütün diqqətini öz üzərinə çəkən Həsənə 30-40 ox sancılır. Buna baxmayaraq Ulubatlı Həsən bayrağı saxlamağı bacarır. Bu hadisə Osmanlı ordusunda böyük ruh yüksəkliyinə səbəb oldu və onlar hücuma keçərək divarları aşıb keçdi.
  • Yavedud Sultan — Rəvayətə görə mühasirə vaxtı Konstantinopolda olan Yavedud adlı biri şəhərin ələ keçirilməməsi üçün hər gün dua edirdi. Şəhərin uzun müddət ələ keçirilə bilməməsinin səbəbi olaraq göstərilən Yavedud Sultan 29 may ölmüşdür. Cəsədini tapan Osmanlılar onu yuyaraq tabuta qoymuş və mərasimlə dəfn etmişdilər. Dəfn edilərkən məzarından "Yavedud" səsinin eşidildiyi rəvayət olunur.
  • Əbu Əyyub əl-Ənsarinin məzarı — 672-ci ildə Konstantinopolu mühasirəyə alan Əbu Əyyub əl-Ənsariyə aid olduğu düşünülən məzar şəhərin ələ keçirilməsindən sonra Ağşəmsəddin tərəfindən tapılmışdı. II Mehmedin əmri ilə bura xanəgah və mədrəsə tikilmiş, Əyyub Sultan məscidinin təməlləri atılmışdı. Rəvayətə görə orada yaşayan bir çoban heyvanların bu bölgəyə girməkdən çəkindiklərini söyləmişdi.
  • II Mehmedin qarğışı — Rəvayətə görə II Mehmed şəhərdə yaşayan bir kahindən Osmanlıların şəhərdə qalıb-qala bilməyəcəyini soruşmuşdu. Kahin heç bir vaxt şəhərin işğal yolu ilə ələ keçirilə bilməyəcəyini, buna baxmayaraq zamanla şəhərdəki malların və mülklərin yadlara satılacağını, bir müddət sonra şəhərin yad torpağı olacağını demişdir. Bunu eşidən II Mehmedin əsəbləşərək "Öz torpağını yadlara satanlar Allahın qəzəbinə uğrasın" dediyi rəvayət olunur.

İstanbul adı

Hal-hazırda işlədilən İstanbul adı ilə bağlı fərqli versiyalar mövcuddur. Niqbolu döyüşündə əsir düşdükdən sonra Osmanlıların xidmətində olan Yohannes Şiltberqer xatirələrində Bizans hakimiyyətində olan Konstantinopola və əhalisinə yer vermişdir. Onun yazdıqlarına görə 1453-cü ildən əvvəl də bizanslılar şəhərə İstimboli, türklər isə Stanbol deyirdi. Qalataya bizanslılar və türklər "Kalathan" deyirdi. İstanbul boğazı isə bizanslılar arasında Hellaspont, türklər arasında isə Boğaz olaraq adlandırılırdı. Osmanlı hakimiyyəti illərində şəhər Kostantiniyyə, Stanpolis (şəhərə doğru), Dərsəadət (səadət şəhəri), Asitane (böyük dərgah), Makarr-i-Səltənət (səltənətin mərkəzi), Dar-ül Xəlifə (xilafət mərkəzi) kimi fərqli adlarla anıldı. Ümumi götürülsə Osmanlı hökmdarları şəhər üçün ad seçimi etmədi. Təkcə III Mustafa şəhər üçün İslam şəhəri mənasını bildirən İslambol adının işlədilməsinə çalışdı. Şəhərin türklər tərəfindən ələ keçirilməsindən əvvəl də onlar tərəfindən geniş şəkildə işlədilən Stanpol sözü yunanca şəhərə doğru mənasını verən iki sözün birləşməsindən yaranmışdı. Türkiyə Respublikası qurulduqdan sonra rəsmi ad olaraq İstanbul seçildi. Tarix boyunca fərqli dillərdə şəhər üçün Çarqrad, Konstantinqrad, Eskomboli, Meqali polis, Kalipolis, Vizantiyon, Nova Roma, Alma Roma, Bizantiya və əl-Mahsura adları da işlənmişdir.

İrsi

Sami Aydınoğlunun II Mehmed, Cahid İrqatın Konstantin, Rəşid Gürzapın isə Çandarlı Xəlil Paşa rolunu canlandırdığı 1951-ci ildə çəkilmiş İstanbulun fəthi filmi şəhərin ələ keçirilməsi ilə bağlı çəkilmiş ilk türk filmidir. 2012-ci ildə göstərilən Fəth 1453 filmi rejissor Faruq Ağsoyun verdiyi bilgiyə görə 18200000 dollarlıq çəkiliş büdcəsi ilə ən yüksək büdcəli türk filmi oldu. 17 ölkədə göstərilən Fəth 1453 filmi 6000000-dan çox izləyici tərəfindən izlənildi. 2013-cü ildən göstərilməyə başlanan Da Vinçinin Şeytanları (ing. Da Vinci's Demons) adlı seriyalın 4-cü bölümündə şəhərin ələ keçirilməsindən bəhs olunmuşdur. 2006-cı ildə Almaniyanın çəkmiş olduğu İstanbul boğazı üzərində fırtına (alm. Sturm über dem Bosporus‎) şəhərin ələ keçirilməsindən bəhs edən sənədli filmdir.

Qeydlər

  1. Bəzi mənbələrdə 1411-ci ildə olduğu qeyd olunmuşdur.
  2. Konstantinopolda İmperatordan sonra ən yüksək rütbə. Başkomandan rütbəsinə bərabərdir.
  3. İsmayıl Haqqı Uzunçarşılı topun təmir edilərək yenidən istifadə olunduğunu yazmışdır.
  4. Tarixçi Dukasın əsərində yer verdiyi cavab bu cürdür.

Mənbə

İstinadlar

  1. başlıqlı mətn, Türk Tarih Kurumu. Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "İstanbul Üzerine Hareket" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  2. Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Baskı Yılı: 2008, Yapı Kredi Yayınları.
  3. Paul K. Davis: Besieged: 100 Great Seiges from Jericho to Sarajevo, Oxford University Press, 2003, ISBN 0-19-521930-9, səhifə 80
  4. George Childs Kohn: Dictionary of Wars, Infobase Publishing, 2006 , ISBN 1-4381-2916-5, səhifə 136
  5. Ikram ul-Majeed Sehgal: Defence Journal (Sayı 8), 2005, səhifə 49
  6. Daniel Goffman: The Ottoman Empire and Early Modern Europe, Cambridge University Press, 2002, ISBN 0-521-45908-7,
  7. J. E. Kaufmann, Hanna W. Kaufmann: The Medieval Fortress: Castles, Forts, and Walled Cities of the Middle Ages, Da Capo Press, 2004, ISBN 0-306-81358-0, səhifə 101
  8. James Patrick: Renaissance And Reformation, Marshall Cavendish, 2007, ISBN 0-7614-7650-4,
  9. Greece.org web sitesi, Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Greece.org" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  10. Refik Özdek. səh. 410
  11. David Nicolle, Constantinople 1453: The end of Byzantium, Osprey Publishing, ISBN 1-84176-091-9, səhifə 44
  12. Mesut Uyar,Edward J. Erickson, A military history of the Ottomans: from Osman to Atatürk, ISBN 978-0-275-98876-0, səhifə 37
  13. Michael Lee Lanning: The Battle 100: The Stories Behind History's Most Influential Battles, Sourcebooks, Inc., 2005, ISBN 1-4022-2475-3, səhifə 139-140
  14. Saul S. Friedman: A history of the Middle East, McFarland, 2006, ISBN 0-7864-5134-3, səhifə 179
  15. Runciman, Steven (1965). The Conquest of Constantinople, 1453. Cambridge: Cambridge University Press. s. 85. ISBN 0-521-39832-0.
  16. Spencer C. Tucker: A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East: From the Ancient World to the Modern Middle East, ABC-CLIO, 2009, ISBN 1-85109-672-8, səhifə 343
  17. "Constantinople 1453: The end of Byzantium" (2000), David Nicolle. Oxford: Osprey Publishing. Səhifə 45. ISBN 1-84176-091-9.
  18. Atilla Şahiner (2008). "Osmanlı Tarihi". Lacivert Yayınları. ss. s. 81.
  19. Donald Nicol.
  20. "Part II: Fall of Constantinople". 2015-06-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-06-03.
  21. Nicolle, David (2007). The Fall of Constantinople: The Ottoman Conquest of Byzantium. New York: Osprey Publishing. pp. 237, 238.
  22. Ruth Tenzel Fieldman, The Fall of Constantinople, Twenty-First Century Books, 2008, p. 99
  23. Ahmet Gündüz. səh. 53
  24. . 2015-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-06-06.
  25. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 16-18
  26. Joseph von Hammer. səh. 276-277
  27. Haldun Eroğlu. səh. 91
  28. Haldun Eroğlu. səh. 92
  29. Refik Özdek. səh. 341
  30. Haldun Eroğlu. səh. 94
  31. Haldun Eroğlu. səh. 96
  32. Refik Özdek. səh. 359
  33. Haldun Eroğlu. səh. 97
  34. Refik Özdek. səh. 387-388
  35. Haldun Eroğlu. səh. 99
  36. Haldun Eroğlu. səh. 100
  37. Uğur Genç. səh. 27
  38. Uğur Genç. səh. 65
  39. Uğur Genç. səh. 189
  40. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 122
  41. Uğur Genç. səh. 192
  42. Refik Özdek. səh. 411
  43. Uğur Genç. səh. 101
  44. Uğur Genç. səh. 147
  45. Hüseyin Algül. səh. 49/64
  46. Ahmet Şimşirgil. səh. 29/138/145
  47. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 43
  48. . 2015-06-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-06-12.
  49. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 43-44
  50. Joseph von Hammer. səh. 279
  51. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 407
  52. Said Öztürk. səh. 136
  53. Gregory, Timothy E.. səh. 316
  54. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 406
  55. Abdülkadir Emeksiz. səh. 152
  56. Joseph von Hammer. səh. 275-276
  57. "İstanbulun Fethi". 2015-06-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-06-12.
  58. Refik Özdek. səh. 410-411
  59. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 412
  60. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 120-121
  61. Gülçin Altaş və Seden Acun. səh. 82
  62. Gülçin Altaş və Seden Acun. səh. 83
  63. Gülçin Altaş və Seden Acun. səh. 84
  64. TC Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü: 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Cilt II / s. 29-33. James Crow & Richard Bayliss & Paolo Bono.
  65. Nazım Tektaş. səh. 37
  66. Refik Özdek. səh. 396
  67. Nazım Tektaş. səh. 38
  68. Refik Özdek. səh. 399
  69. Nazım Tektaş. səh. 39
  70. Refik Özdek. səh. 403
  71. Nazım Tektaş. səh. 40
  72. Nazım Tektaş. səh. 43
  73. Refik Özdek. səh. 412
  74. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 404-405
  75. Nazım Tektaş. səh. 44
  76. Refik Özdek. səh. 423-424
  77. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 77
  78. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 401-402/405
  79. Gregory, Timothy E.. səh. 315
  80. Refik Özdek. səh. 407
  81. Joseph von Hammer. səh. 263
  82. Ahmet Şimşirgil. səh. 122
  83. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 403
  84. Joseph von Hammer. səh. 264
  85. Ahmet Şimşirgil. səh. 128
  86. Joseph von Hammer. səh. 262
  87. Joseph von Hammer. səh. 267-268
  88. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 45
  89. Hüseyin Algül. səh. 42
  90. Ahmet Şimşirgil. səh. 126
  91. Refik Özdek. səh. 409
  92. Gregory, Timothy E.. səh. 317
  93. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 47
  94. Joseph von Hammer. səh. 278
  95. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 408
  96. Joseph von Hammer. səh. 265
  97. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 409
  98. Joseph von Hammer. səh. 266-267
  99. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 46
  100. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 46-47
  101. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 414
  102. Nazım Tektaş. səh. 45
  103. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 415
  104. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 48
  105. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 416
  106. Joseph von Hammer. səh. 279-280
  107. Joseph von Hammer. səh. 280
  108. Joseph von Hammer. səh. 283
  109. Joseph von Hammer. səh. 291
  110. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 49
  111. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 417
  112. Gregory, Timothy E.. səh. 318
  113. Joseph von Hammer. səh. 284
  114. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 418
  115. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 418-419
  116. Joseph von Hammer. səh. 285
  117. Joseph von Hammer. səh. 286
  118. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 50
  119. Refik Özdek. səh. 413
  120. Joseph von Hammer. səh. 287
  121. Joseph von Hammer. səh. 288
  122. Refik Özdek. səh. 416
  123. Nikolo Barbaronun gündəliyi
  124. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 54
  125. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 55
  126. Joseph von Hammer. səh. 288-289
  127. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 423
  128. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 54-55
  129. Joseph von Hammer. səh. 289
  130. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 423-425
  131. Refik Özdek. səh. 417
  132. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 56
  133. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 426
  134. Gregory, Timothy E.. səh. 319
  135. Joseph von Hammer. səh. 290
  136. Joseph von Hammer. səh. 294
  137. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 427
  138. Refik Özdek. səh. 420
  139. Joseph von Hammer. səh. 294-295
  140. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 428
  141. Joseph von Hammer. səh. 295
  142. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 57
  143. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 57-58
  144. Joseph von Hammer. səh. 296
  145. Joseph von Hammer. səh. 301-302
  146. Joseph von Hammer. səh. 300
  147. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 429
  148. Said Öztürk. səh. 137
  149. Joseph von Hammer. səh. 299
  150. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 430
  151. Refik Özdek. səh. 421
  152. Said Öztürk. səh. 140
  153. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 431
  154. Gregory, Timothy E.. səh. 320
  155. Joseph von Hammer. səh. 301
  156. Joseph von Hammer. səh. 297
  157. Joseph von Hammer. səh. 303
  158. Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi. səh. 59
  159. Joseph von Hammer. səh. 302
  160. Nazım Tektaş. səh. 79-80
  161. Ahmet Gündüz. səh. 59
  162. Ahmet Gündüz. səh. 60
  163. Ahmet Gündüz. səh. 61
  164. Said Öztürk. səh. 138
  165. Said Öztürk. səh. 142
  166. Ahmet Gündüz. səh. 57
  167. Ahmet Gündüz. səh. 55
  168. Prof. Doğan Kuban.. səh. 30
  169. Joseph von Hammer. səh. 293
  170. Refik Özdek. səh. 424
  171. "Kuşatma 1453" (2010), Timaş Yayınları, Oktay Tiryakioğlu. səhifə 280.
  172. Ahmet Gündüz. səh. 58
  173. Ahmet Gündüz. səh. 57-58
  174. Ahmet Gündüz. səh. 62
  175. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 437
  176. Ahmet Ateş. səh. 14
  177. Ahmet Ateş. səh. 24
  178. Ahmet Ateş. səh. 36
  179. Ahmet Ateş. səh. 21/33/44
  180. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 26-27
  181. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 28
  182. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 35
  183. Refik Özdek. səh. 424-425
  184. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 29
  185. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 35-41
  186. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 44
  187. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 45-46
  188. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 46
  189. İsmail Hakkı Uzunçarşılı. səh. 49-55
  190. Abdülkadir Emeksiz. səh. 153
  191. Refik Özdek. səh. 470-471
  192. Abdülkadir Emeksiz. səh. 154
  193. Refik Özdek. səh. 472
  194. Abdülkadir Emeksiz. səh. 156
  195. Abdülkadir Emeksiz. səh. 158
  196. Abdülkadir Emeksiz. səh. 157
  197. Abdülkadir Emeksiz. səh. 159
  198. Johannes Schiltberger. səh. 175-186
  199. Johannes Schiltberger. səh. 175
  200. Johannes Schiltberger. səh. 176
  201. İstanbul ismi nereden geliyor
  202. Ben rakam vermedim
  203. . 2015-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-11.
  204. . 2015-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-04-02.
  205. "'Da Vinci' İstanbul'un kuşatmasını böyle anlattı". 2015-04-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-04-02.
  206. "Sturm über dem Bosporus". 2012-04-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-04-05.

Ədəbiyyat

  • Haldun Eroğlu, "Osmanlıların 1453 Öncesi İstanbul Kuşatmaları" başlıqlı tədqiqat yazısı
  • Ahmet Gündüz, "İstanbul'un Osmanlılar Tarafından Fethi, Türk-İslam ve Avrupa Açısından Önemi" başlıqlı tədqiqat yazısı
  • Refik Özdek, Türklerin Altın Kitabı — II. ve III. Cilt, Tercüman Yayınları
  • Uğur Genç, "Haliç Zincir Problemi" başlıqlı magistr müdafiəsi
  • Hüseyin Algül, "İstanbul'un Fethi ve Fatih"
  • Ahmet Şimşirgil, "Birincil Kaynaklardan Osmanlı Tarihi"
  • Abdülkadir Emeksiz, "Efsanelerin İstanbul'u, Fetih ve Fatih"
  • Gülçin Altaş və Seden Acun, "İstanbul'da Bulunan Erken Bizans Dönemi Savunma Yapılarında Kullanılan Horasan Harçlarının Özelliklerinin İncelenmesi" başlıqlı tədqiqat yazısı
  • Hâtim Abdurrahman et-Tâhâvi, "Konstantiniyye'den İstanbul'a"
  • Nazım Tektaş, "Sadrazamlar"
  • İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Osmanlı Tarihi" Cilt I-II, Türk Tarih Kurumu Basımevi
  • Joseph von Hammer, "Büyük Osmanlı Tarihi" Cilt II
  • Gregory, Timothy E., Bizans Tarihi, Yapı Kredi Yayınları
  • Said Öztürk, "İstanbul'un Fethinden Sonra Ayasofya'nın Camiye Çevrilişi"
  • Prof. Doğan Kuban., "İstanbul'un Tarihi Yapısı"
  • Ahmet Ateş, "İstanbul'un Fethine Dair Fatih Sultan Mehmet Tarafından Gönderilen Mektublar ve Bunlara Gelen Cevablar" Tarih Dergisi- Cilt IV, Osman Yalçın Matbaası
  • Johannes Schiltberger, "Als Sklave im Osmanischen Reich und bei dem Tataren: 1394-1427", İletişim Yayınları

Xarici keçidlər

konstantinopolun, fəthi, istanbulun, fəthi, türk, istanbul, fethi, qərbi, mənbələrdə, konstantinopolun, çökməsi, adlandırılır, Άλωση, της, Κωνσταντινούπολης, aprel, 1453, ildə, baş, verən, mühasirənin, nəticəsində, osmanlı, hökmdarı, mehmedin, komandanlığındak. Istanbulun fethi turk Istanbul un fethi qerbi menbelerde Konstantinopolun cokmesi adlandirilir yun Alwsh ths Kwnstantinoypolhs 6 aprel 29 may 1453 cu ilde bas veren muhasirenin neticesinde Osmanli hokmdari II Mehmedin komandanligindaki birliklerin Bizans Imperiyasinin paytaxti olan Konstantinopolu ele kecirmesi 1 23 Konstantinopolun fethi yun Alwsh ths KwnstantinoypolhsEsas munaqise Osmanli Bizans muharibeleriFausto Zonaronun II Mehmedin Konstantinopola Girisi eseriTarix 6 aprel 1453 29 may 1453Yeri Konstantinopol indiki Istanbul Sebebi Bizansin Sahzade Orxana gore II Mehmedden bac istemesiNeticesi Osmanli Imperiyasi qalib geldi Bizans Imperiyasi suqut etdi Munaqise terefleriOsmanli Imperiyasi Serb despotlugu Bizans Imperiyasi Genuya respublikasi Venesiya respublikasi Sahzade Orxan CelebiKomandan lar II Mehmed Candarli Xelil Pasa Zaganos Pasa Baltaoglu Suleyman XI Konstantin Paleoloq Lukas Notaras Covanni Yustiniyani Lonqo Tereflerin quvvesi50000 250000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 90 300 gemi 1 11 12 70 top 4 sahi 10 boyuk ve 56 kicik kalibrli 1 13 14 7000 10000 5000 milis 1 9 15 16 26 gemi 17 18 Olenler ve yaralananlarAgir 19 20 4000 olu 21 22 30000 esir ve surgun olunan 20 Vikianbarda elaqeli mediafayllarKonstantinopol evveller de defelerle muhasireye alinmisdi VII VIII esrlerde Emeviler ve Abbasiler terefinden seher muhasireye alindi lakin bu muhasireler ugursuz oldu 24 25 26 Osmanlilar da seheri daha evveller muhasireye almisdi Osmanlilar Mateos Kantakuzinosu Bizans Imperiyasinin taxtina kecirmelerine qarsiliq olaraq Cimpe qalasini almisdilar ve Rumelide ilk defe torpaq ele kecirmisdiler 27 Rumeliye kecdikden sonra serhedlerini genislendiren Osmanli ilk defe 1395 ci ilde I Beyazidin komandanligi altinda Konstantinopolu muhasireye aldi 28 29 Bezi menbelerde 1391 ci ilde bas veren ferqli bir muhasireden de behs edilir 30 I Beyazidin muhasiresinde mancanaqlardan istifade edilmisdi Muhasire vaxtinda Macaristan kralligi indiki Bolqaristan erazisine hucum etdi ve muhasire basa catdi Novbeti il muhasire yeniden basladi ve bu defe deniz baginin qarsisini kesmek ucun Anadolu Hasari insa edildi 31 Bizans Imperatorunun sulh teklifinden sonra muhasire basa catdi 31 Ankara doyusunden sonra Osmanli Fetret dovrunu yasadi Bu dovrde Konstantinopol I Beyazidin oglu olan Musa Celebi terefinden 1412 ci ilde yeniden muhasireye alindi 32 q 1 Musa Celebi qarisiqliga Bizansin sebeb olduguna ve bezi sahzadelerin Bizans terefinden desteklendiyine inanirdi 33 Buna baxmayaraq reqib sahzadelerden olan Mehmed Celebinin herekete kecmesi ile bu muhasire de dayandirildi Dorduncu muhasire II Muradin dovrunde oldu II Murad Bizansa elciler gondererek Mustafa Celebinin desteklenmemesini teleb etdi ancaq bu telebi musbet neticelenmedi Usyan ile mubarize aparan II Murad Mustafa Celebini desteklediyine inandigi Bizans Imperiyasi uzerine ireliledi ve muhasire basladi 34 35 Bizans Imperatoru VII Iohanin Qara deniz sahilindeki bezi torpaqlari ve xerac vermeyi qebul etmesinden sonra bu muhasire de basa catdi 35 II Mehmed taxta cixdigi vaxt Konstantinopol Osmanli Imperiyasinin torpaqlari ile ehatelenmis veziyyetde idi 1 24 36 Mundericat 1 Zemin 1 1 Bizansin veziyyeti 1 2 Osmanlinin veziyyeti 2 Gedisat 2 1 Gemilerin qurudan yeridilmesi 2 2 Qizil Buynuzdaki divarlara hucum 2 3 Yeralti doyusleri 2 4 Son hucum 2 4 1 Imperatora teslim teklifi 2 4 2 Doyus 3 Netice 3 1 Istanbul 3 2 Osmanli dovleti 3 2 1 Candarli Xelil Pasanin edami 3 2 2 Teskil olunan yurusler 4 Efsane ve deyimler 5 Istanbul adi 6 Irsi 7 Qeydler 8 Menbe 8 1 Istinadlar 8 2 Edebiyyat 9 Xarici kecidlerZemin RedakteBizansin veziyyeti Redakte Min il bundan evvel Serqi Roma imperiyasinin erazisini paytaxtini ve ehalisini miras alan Bizans XV esrde derin tenezzule ugramisdi Bundan basqa demek olar ki o cetinlikler icinde idi Demek olar ki butun mulkiyyetlerini itirdikden sonra o cox kicik bir dovlet olmusdu onun hakimiyyeti paytaxtina yayilirdi Konstantinopol seheri onun etraflari Kicik Asiya sahillerinde bir nece yunan adalari Bolqaristanin sahilinde bir nece seher elece de Peloponnes yarimadasi Bu dovleti yalniz nominal olaraq imperiya hesab etmek olardi cunki hetta qurumun nezaret altinda qalan hissesinin hokmdarlari da faktiki olaraq merkezi hakimiyyetden asili deyildiler Buna gore de XV esrin ortalarinda Bizans yalniz serti bir imperiya hesab edile biler seherin suqutu zamani imperator hakimiyyeti yalniz Konstantinopolun qala divarlari ile mehdudlasirdi ve onun da ehalisi 50 min neferden cox deyildi Bizans Imperiyasi 1000 ilden artiq movcud idi lakin onun paytaxti Konstantinopol yalniz bir defe 1204 il dorduncu Xac yurusu zamani isgal edilmisdi Bizanslilar 1261 ci ilde paytaxti azad ede bildiler Imperiya seherin ozu kimi XV esrin birinci yarisina qeder turklerin muhasiresinde cetinlikle yasayirdi Tereqqi dovrunde 1 milyona qeder insanin yasadigi Bizansin paytaxtinda XV esrin ortalarinda 50 min ehali cetinlikle olardi Amma imperatorluq hele de paytaxtin ve simvolun Konstantinopolun movcudlugu sayesinde saxlanilirdi Bizans pravoslav Serqi xristian dininin veteni ve dayagi kimi boyuk nufuza malikdir XV esrin ortalarinda Bizans Imperiyasi her terefden oz esas reqibi muselman dovleti olan Osmanli turklerinin erazileri ile ehate olunmusdu Konstantinopol indi demek olar ki Osmanli dovletinin ortasinda onun Avropa ve Asiya erazileri arasinda qalmisdi Bu sebebden turkler ucun Konstantinopolun istilasi praktiki olaraq muselmanlara qarsi novbeti xac yurusu zamani ondan xristian platsdarmi kimi istifadesinin qarsisini almaq ucun dovlet ehemiyyetli zerurete cevrilmisdi Dorduncu Selib yurusunde zencirden istifade eden Bizans Imperiyasi bu muhasirede de Qizil buynuz limaninin girisini zencirle bagladi 37 Doyme demirden istehsal olunan zencir ferqli formadaki halqalardan ibaretdi 38 Daha evveller de ferqli dovletlerin hucumlarina meruz qalan Bizans zencirle bagli kecmisdeki eskikleri aradan qaldirmisdi 1204 cu ilde Selibcilerin hucumu zamani zencirin Qalatada bagli oldugu qulle ele kecirilmis ve zencir zerersizlesdirilmisdir 39 Bu sebebden de Bizans qulleni guclendirdi ve etrafini qala divarlari ile ehatelendirdi 39 Muhasireye hazirlasmaq ucun Bizans donanmasi guclendirildi 1453 cu ilin fevral ayinda limandaki gemilerden burada qalmasi istenildi Buna baxmayaraq coxu seherden qacdi Bartolemey Soliqo terefinden hazirlanan zencir 2 aprel 1453 cu ilde Kasteliyon ve Euqenios qulleleri arasinda cekilerek limani bagladi ve zencirin arxasinda qalan Bizans donanmasi kesik cekmeye basladi 39 40 41 42 Zencirin butun halqalari eyni deyildi ve qalinliqlari 1 9 6 2 sm arasinda deyisirdi 43 44 Konstantinopolu tesvir eden sekil Bizansin basqa mudafie silahi da qrejuva idi Qrejuva suda sonmurdu ve hem quru hem de deniz doyuslerinde istifade olunacaqdi 9 10 45 46 Buna baxmayaraq Bizansin paytaxti mezheb cekismeleri ile qarsi qarsiya qalmisdi 1439 cu ilde Katolik ve Ortodoks kilselerinin birlesmesi qebul edildi Bu hadiseye Bizanslilar menfi reaksiya verdi 9 24 47 48 Bezi menbeler xalqin Konstantinopolda latin basligi gormekdense Turk sarigi gormeyi secirik dusuncesini desteklediyini gosterir 49 50 51 52 53 Imperator Konstantinin Avropa dovletlerinden istediyi komekler de mezheb meselelerine gore lengiyirdi 47 54 Muhasireden evvel Meryemin tesviri olan ikonani dasiyan bir qrup dualar ede ede Konstantinopolun kucelerinde dolasmaga basladi Tesvirin yere dusmesi ve ardinca yagisin baslamasi sebebinden Bizanslilar narahat olmaga basladi 55 Bu hadise xalqin arasinda soz sohbetlerin yayilmasina sebeb oldu 55 Muhasireden evvel seherin suqut edeceyi ile bagli soz sohbetlerin yayilmasinin xalqda ruh duskunluyune sebeb oldugu dusunulur 56 Muhasire vaxti sixinti cekmemek ucun erzaq ve silah anbarlari dolduruldu Muxtelif olkelerden gelen esgerlerle kesikcilerin sayi artirildi ve seherin divarlari guclendirildi 57 58 Papa dovleti terefinden uc gemi ile birlikde 200 esger gonderildi ve 30 geminin de hazirlanmaqda oldugu bildirildi 59 1453 cu ilin yanvar ayinda Genuyali komandir Covanni Yustiniyani komandanligindaki 700 esgerle komeye geldi Imperator terefinden Yustiniyani bas komandan olaraq teyin olundu 1 60 Muhasireden Bizans terefi qalib ayrilacagi teqdirde Yustiniyaniye Limni adasi ved olundu 59 Bizansin mudafie planinda esas unsur seherin divarlari idi Ilk defe 410 442 ci illerde 1400 hektarliq erazini ehate edecek sekilde 19 kilometr uzunlugunda Konstantin divarlari insa olunmusdu 61 Ehalinin artmasi sebebinden II Feodosiy evvelki divarlardan teqriben 1400 metr mesafede yerlesen yeni divarlarin tikilmesine gosteris vermisdi Bu divarlarin hundurluyu 11 metr eni ise 4 8 metrdi 61 Esas divardan 14 5 metr irelide 8 metr hundurluyu olan on divarlar vardi Bu divarlarin onunde ise 18 metr eninde olan xendekler vardi 61 Divarlar tekce qurudan edilecek hucumlardan mudafie ucun nezerde tutulmamisdi Seherin deniz sahili de butunlukle divarlarla ehatelenmisdi 8 5 kilometr uzunlugu olan deniz divarlari da II Feodisiy dovrunde tikilmisdi 62 Divarlarin 36 qapisi 101 qullesi ve 27 burcu vardi 62 Qizil buynuz sahilindeki Qalata divarlarinin tikintisi ise 439 cu ilde baslamis ve 5 2 kilometr uzunluga sahib olan bu divarlar 2 3 metr eninde idi Bu divarlarin 20 qapisi 172 qullesi vardi 63 Konstantinopol Ortodoks Kilsesinin yerlesdiyi yerde de ic qala vardi XIV esrde Bizans Genuya muharibesi sebebinden Qalata divarlarinin da qarsisi xendekle ehatelenmisdi 63 Konstantinopolun su sistemi de inkisaf etmisdi Teqriben 250 kilometr uzaqliqda yerlesen Ulduz daglarindan ve etrafdaki derelerden sehere akveduklarla su gelirdi Sular seherdeki su depolarinda toplanirdi 64 Osmanlinin veziyyeti Redakte Muhasirede istifade olunan Sahi toplarindan biri 1444 cu ilde taxtindan imtina eden II Murad oz isteyi ile hakimiyyeti oglu Mehmede verdi II Mehmed 12 yasinda idi ve dovrun sedrezemi Candarli Xelil Pasa bu qerari duzgun hesab etmemisdi 65 66 Bu hakimiyyet deyisikliyinden sonra yeni bir Selibci ordusu toplandi ve Osmanli uzerine hucuma kecdi II Mehmedin deveti ve Candarli Xelil Pasanin da seyi neticesinde II Murad ordunun basina kecerek Varna doyusunde Selibcileri meglub etdi 67 68 Bu doyusden sonra II Murad yeniden taxta cixdi ve Veliehd Mehmed Manisaya gonderildi 68 1445 ci ilin noyabr ayinda II Murad hakimiyyeti yeniden oglu Mehmede verdi II Mehmedin ikinci hokmdarliginda Edirnede qaret ve yangin hadiseleri bas verdi Candarli Xelil Pasa ve diger dovlet xadimlerinin seyleri neticesinde II Mehmed yeniden taxtdan endirildi 69 Cozef fon Hammere gore II Mehmede yeniden taxtdan uzaqlasmaq teklifi edilmedi Candarli Xelil Pasa ona birlikde ova getmeyi teklif etdi ve II Mehmed taxtdan endirildiyini ovdan qayitdiqdan sonra oyrendi 69 1444 1446 ci illerde muveqqeti olaraq hakimiyyetde qalan II Mehmed 1451 ci ilde II Muradin olumunden sonra sonuncu defe taxta cixdi 70 Candarli Xelil Pasa terefinden surgun edilen Zaganos Pasa II Mehmedin mudaxilesi neticesinde Edirneye geri dondu 71 Candarli Xelil Pasa ile Zaganos Pasa arasindaki anlasmazliq muhasire muddetinde de davam edecek Candarli Xelil Pasa muhasirenin dayandirilmasini Zaganos Pasa ise eksine olaraq muhasirenin davam etdirilmesi dusuncesini mudafie edecekdi 1 72 73 74 Taxtdan endirilmesine sebeb oldugu ve muhasire dusuncesini desteklemediyi ucun II Mehmedin Candarli Xelil Pasani dusmen gozunde gorduyu qeyd olunmusdur 75 76 77 Konstantinopolun denizle olan bagini tamamile kesmek ve muhasire vaxti sehere denizden komek gelmesinin qarsisini almaq ucun II Mehmedin gosterisi ile Rumeli Hasarinin tikintisine baslanildi 78 79 Rumeli Hasari I Beyazid terefinden tikilen Anadolu Hasarinin qarsisinda idi Tikinti 1452 ci ilin aprel ayinda baslamisdi 80 81 Rumeli Hasarinin tikintisinde 5 6 min iscinin islediyi qeyd olunmusdur II Mehmed tikintinin gedisi ile sexsen maraqlanirdi 82 Avqustda tikinti basa catdi Rumeli Hasarinin 13 burcu vardi ve uc boyuk burcun ustu qurgusun baca ile ortulmusdu 400 esgerle birlikde qalanin mudafiesi Firuz Agaya tapsirildi 83 84 85 Tikintinin basa catmasi ve bogazda gedis gelisin dayanmasi Bizans terefini narahat edirdi 9 86 87 Tikinti getdiyi muddet erzinde Bizans terefinden tikintinin dayandirilmasi ucun gonderilen 2 elci II Mehmedin gosterisi ile edam edildi 47 1452 ci ilin noyabr ayinda 2 Venesiya gemisi bogazdan kecmeye cehd gosterdi Iki qaladan da ates acildi ve Antoniyo Rizzo adli kapitanin gemisi batirildi 83 88 Ele kecirilen Rizzo Edirneye aparildi ve payaya kecirdildi Kapitanin bagislanmasi ucun Konstantinopoldan ayrilan Venesiya elcisi onun edam edildiyini gordukden sonra geri dondu ve Osmanlilarin Venesiyaya muharibe elan etdiyi qebul edildi 88 Muhasireye hazirliq muddetinde dovrune gore boyuk toplarin hazirlanmasina baslandi 57 Bizans zindanlarindan qacirilan Urban adli muhendis terefinden hazirlanan Sahi topu bunlardan biri idi Bu topun bir mermisi teqriben 550 kiloqram idi Topun uzunlugu 8 etrafi ise 2 5 metrdi 79 Bu topun Konstantinopolun muhasiresine aparilmasini Rumeli Beylerbeyi Dayi Qaraca Pasa ohdesine goturdu 57 74 88 89 90 91 92 Osmanli ordusunun sayi ile bagli muxtelif dusunceler vardir Hammere gore 250000 Barboya bore 160000 Sfrantzes ve Dukasa gore 200000 esger vardi 1 10 93 Muhasireye denizden destek vermek ucun Osmanli donanmasi da hazirlanmisdi Baltaoglu Suleyman Pasanin komandanligindaki 1 94 donanmadaki gemilerin sayi haqqinda da ferqli dusunceler vardir Dukasa gore bu reqem 300 Yergiyos Fransise gore ise 160 idi 1 Gedisat Redakte Konstantinopolun divarlarini ve qapilarini gosteren xerite Muhasireden evvel seherin etrafindaki bezi qalalar ve qesebeler Qaraca Pasanin komandanligindaki 10000 neferlik ordu terefinden ele kecirildi 95 96 Bizans Imperatoru XI Konstantin son diplomatik gedis olaraq seherin etrafindaki kendlere ve bu kendlerde yasayan ehaliye zerer deymemesini xahis etdi Buna baxmayaraq II Mehmed kendlerde heyvanlarin otarilmasini ve qarsilarina cixan kendlilerin oldurulmesini emr etdi 97 Imperator Konstantinin buna cavabi ise seherin qapilarini baglamaq ve buradaki turkleri hebs etmek oldu 97 XI Konstantinin qardaslari terefinden idare olunan Moreya despotluguna Osmanli hucumlari basladi 1 98 99 6 aprel 1453 cu ilde Osmanli quru qosunlari Qizil Buynuzdan Mermereye dogru qala divarlarinin onunde movqe tutdu 1 10 Hemin gunde Bizans ve muttefiqleri terefinden zeif hesab olunan Adrianopol qapisinda Imperator Konstantin ve muttefiqleri movqe tutdu Meqaduk q 2 Lukas Notaras ise 100 atli ile birge limani ve etrafini qorumaqla vezifelendirilmisdi Konstantinopolda olan sahzade Orxan beyse esgerleri ile birlikde sahildeki movqeleri qoruyurdu 6 aprelde ruh yuksekliyini artirmaq ucun imperatorun emri ile zirehli ve silahli teqriben min esger Osmanli ordusunun goreceyi sekilde qala divarlarinda yurus kecirdi Bizansin mudafiesi bele teskil olunmusdu Muqeddes Romanos qapisi Yustiniyani ve esgerleri Muqeddes Romanos ve Adrianopol qapilari arasindaki movqe esasen Bizans Genuya Muqeddes Romanos ve cenubdaki Selimbriya qapisi arasindaki movqe ise Bizans Venesiya quvveleri terefinden qorunurdu 94 Osmanli ordusu hucuma baslamazdan evvel seherin etrafindaki yasayis yerlerini dagitdi 100 Toplarin yerlesdirileceyi yerleri secmek ucun seher divarlarinin en zeif yerleri mueyyen edildi Qalata cebhesinde Zaganos pasanin quvveleri divarlarin cenub hissesinde Anadolu beylerbeyi Ishaq pasa simal hissesinde ise Rumeli beylerbeyi Qaraca pasa movqe tutdu 10 101 Muqeddes Romanos qapisi ile Adrianopol qapisi arasindaki merkez movqede ise II Mehmed yenicerilerle birge oz movqesini tutdu 10 Bu bolgede seherin en zeif divarlari yerlesirdi En zeif bolgenin bura oldugunu mueyyen eden Osmanlilar toplarini 11 aprelde burada yerlesdirdi 1 42 Uc top Blaherne sarayi uc top Piyi iki top Adrianopol qapisi dord top da Muqeddes Romanos qapisi onune yerlesdirildi Osmanlilarin tokdurduyu en boyuk top evvelce Kaliqariya qapisi onune yerlesdirilse de hemin movqe guclu hesab olundugundan top Muqeddes Romanos qapisi onune getirildi Toplarin movqelerini tutmasindan iki gun sonra Baltaoglu Suleyman pasanin komandanligindaki Osmanli donanmasi Prinkiposla Antiqonini ve Tarabyadaki bir Bizans qalasini ele kecirdi 42 102 Toplar oz movqelerini tutduqdan sonra II Mehmed veziri Veli Mahmud pasani imperatorun yanina elci kimi gondererek seherin teslim edilmesini istedi Konstantinse cavab olaraq seheri qorumaga and icdiyini ancaq isteyerlerse vergi vere bileceyini bildirdi 1 9 42 103 104 12 aprel 1453 cu ilde Osmanlinin topcu hucumu basladi Dovrune gore guclu hesab olunan bu toplar coxlu menbelere gore guclu gurultu cixarirdi ve seheri qoruyanlarin ruh yuksekliyinin azalmasina sebeb olurdu 1 105 106 Osmanli toplari teqriben iki saata doldurulurdu ve bu sebebden de atesin sixligi asagi idi II Mehmed toplarin daha sixliqla doldurulmasini istedi ve neticede toplardan biri partladi Topu token Urban usta ve etrafindakilar oldu 57 106 107 Toplara xidmet gostermek ucun ordugahda temir yeri qurulsa da tarixci Hammere gore Urbanin olmesi sebebinden parcalanmis top temir edile bilmedi 57 107 q 3 Macaristan kralligi komandani Yanos Hunyadiden mektub getiren elci Osmanli topcularini xam hesab etdi ve onlara topcularin menimseyeceyi bir taktika oyretdi Kicik toplarla divarlarda mueyyen olunmus bir noqtenin etrafi zeifledilir ve boyuk toplarla ates acilaraq hemin yerlerde bosluqlar yaradilirdi 106 108 Yustiniyaninin esgerleri ise divarlarda yaranmis bosluqlara demir payalar kecirdir ve ustlerini qayalarla qum dolu celleklerle orturdu Bundan basqa seherdeki agaclar da kesilerek bu bosluqlara doldurulurdu 105 Venesiyali esgerler de yeni bir metod kesf etmisdi Divarlarin sehere baxan hissesine uzum tenekleri yigir ve onlarin budaqlarini isiderek divarlarla qarismasini temin edirdiler Bele olduqda divarlardan hisselerin qopub dusmesi cetinlesirdi Osmanlilarin topcu hucumu 18 aprele qeder davam etdi 1 57 106 Doyusde Osmanlilardan basqa Bizans terefinin de odlu silahlara sahib oldugu melumdur 12 18 aprel araliginda davam eden Osmanli topcu hucumu neticesinde Bizans terefinin bir agir topu parcalandi Bu hadiseye eseblesen Bizans terefi topcu komandanini xainlikle gunahlandirdi ve oldurmek istedi 109 Buna baxmayaraq yeterli subut olmadigindan komandan buraxildi Hemin vaxt seherde olan alman muhendis Jin Qrant yunan odunun isledilmesinin inceliklerini esgerlere oyredirdi 110 Yunan odunu daha yaxsi istifade etmeye baslayan Bizans terefi Osmanli ordusunun Muqeddes Romanos qapisi onundeki bir topunu siradan cixarmagi bacarmisdi 109 18 aprel Osmanlinin merkez cinahinin yerlesdiyi movqenin onundeki birinci ve ikinci divarlarda bosluqlar acildi II Mehmedin emri ile boslugun onundeki xendek daslar ve qum torbalari ile dolduruldu 105 Osmanli ordusu gece hucuma kecdi II Mehmedin emri ile hucumu desteklemek ucun qulleler insa olunmusdu Buna baxmayaraq Osmanli terefi gece hucumu ile netice elde ede bilmedi Qulleler yunan odu ile yandirildi ve divara cixmagi bacaran Osmanli esgerleri de guclu muqavimetle qarsilasdi 1 111 Eyni gunde Osmanli terefi deniz hucumu da baslatmisdi 15 aprel 1453 cu ilde Qizil Buynuz etrafina toplanan Osmanli donanmasi Bizans ve muttefiqlerinin donanmalarinin muqavimeti ile qarsilasdi Zenciri kece bilmeyen Osmanli donanmasi geriye cekildi 1 109 112 Her iki hucumun de neticesiz qalmasi Bizans terefinde ruh yuksekliyine sebeb oldu 111 20 aprel kapitan Flantanellasin komandanligindaki bir Bizans ve uc Genuya gemisinden ibaret destek quvveleri Konstantinopola yaxinlasdi 113 II Mehmed Baltaoglu Suleyman pasani 18 gemi ile destek quvvelerinin ustune gonderdi 9 112 Elverisli esen kulek sebebinden destek quvveleri suretini daha da artirdi ve Osmanli quvveleri onlara yaxinlasa bilmedi Hal hazirda Yasilkoy adlandirilan yerde kulek dayandigindan destek ucun gelen gemiler hereketsiz qaldi Osmanli gemileri avar cekerek onlara catdi Toqqusmanin uzanmasi sebebinden diger Osmanli gemileri de oraya catdi 4 gemi 150 gemilik Osmanli donanmasinin ehatesinde qaldi Buna baxmayaraq Bizans terefinin gemilerinin daha yuksek olmasi ve Osmanli denizcilerinin xamligi neticesinde ustunluk qazanila bilmedi 42 114 115 Agir itki verildiyini goren Baltaoglu Suleyman pasa donanmaya geri cekilmek emri verdi Bas veren hadiselere hakim bir tepeden meglubiyyeti goren II Mehmed atini denizin sahiline capdi ve Baltaoglu Suleyman pasaya emrlerini esitdirmeye calisdi 1 57 115 Buna baxmayaraq Osmanli donanmasi meglub oldu ve destek quvveleri oz yoluna davam etdi 115 Novbeti gun II Mehmed on min atli ile birge meglubiyyetin cavabini vermesi ucun donanma komandanligina getdi Baltaoglu Suleyman pasani edam etdirmek isteyen II Mehmed diger dovlet adamlarinin da xahisi ile onu toppuzu ile doyerek vezifesinden azad etdi Onun yerine Calibeyoglu Hemze bey getirildi 73 111 114 Gemilerin qurudan yeridilmesi Redakte Fausto Zonaronun Osmanli donanmasinin Qizil Buynuza endirilmesi eseri Sehere edilen hucumlarin ugursuzluqla neticelenmesi ve sehere komek getiren gemilerin de Osmanli donanmasini yarib kecmesinden sonra II Mehmed dovlet adamlari ile birlikde yigincaq kecirdi Yigincaqda Avropa dovletlerinin komeye geleceyini tekrarlayan Candarli Xelil Pasa muhasirenin dayandirilmasini ve Bizansdan 70000 duka vergi alinmasini teklif etdi 1 116 117 Buna baxmayaraq aralarinda Zaganos Pasa ile II Mehmedin muellimi Molla Guraninin de oldugu terefse bu teklife qarsi cixdi 73 117 Buna baxmayaraq yigincaqda hec kim Qizil Buynuza nece daxil olunacagi ile bagli bir teklif ede bilmedi II Mehmed taxta cixmamisdan 14 il evvel Venesiyali komandan Qattamelata Adiceden Qarda golune gemileri qurudan yeriderek aparmisdi Gemilerin qurudan yeridilmesinde bu hadisenin ornek alindigi guman olunur 118 Ilk olaraq Zaganos Pasaya Qalata ile Konstantinopol arasinda elaqe qurmasi ucun korpu insa etmek emr olundu Buna baxmayaraq bu korpunun Qizil Buynuzdaki Bizans ve muttefiqlerinin gemilerine qarsi mudafiesiz olacagi dusunuldu Bundan sonra II Mehmed Diplonsiyon indiki Besiktas onlerinde olan Osmanli donanmasinin Qalata divarlari onunden qurudan yeridilerek Qizil Buynuza endirilmesini emr etdi 1 73 118 119 Buna elave olaraq Qizil Buynuz terefdeki seher divarlarini ve limandaki gemileri vurmaq ucun Qalata etrafindaki tepelere toplar yerlesdirildi Gemilerin kececeyi yer meselikdi Bu yolun ustundeki agaclar kesilerek genuyalilardan alinan yaglarla suruskenlesdirilirdi ve bundan sonra yere sabit sekilde duzulurdu Genuyalilar muhasirenin gedisinde tarazli siyaset yeritmis hem Bizans hem de Osmanli terefine komekler etmisdi 1 57 Gemiler yeridilmemisden evvel Qalata etrafindaki tepelerde movqe tutmus toplar limandaki gemilere ates acdi 57 116 Bizans terefinin bilmemesi ucun gemiler 21 22 aprel gecesi yeridildi 113 Bu muddet erzinde onlarin diqqetini basqa yone cekmek ucun Muqeddes Romanos qapisi terefdeki divara hucum neticesinde orada bosluq acildi O gece seherdekiler bu boslugu doldurmaqla mesgul oldu 73 Seher acilanda 72 Osmanli gemisi ugurla limana endirilmis ve limani baglayan zencir ehemiyyetsiz qalmisdi Osmanli terefi planin ikinci merhelesi olan taxta korpunun tikintisine basladi 24 aprelde Yustiniyaninin bir gemisi korpunu yandirmaq ucun yaxinlasmaga cehd gosterse de Osmanli topculari terefinden batirildi 120 121 Hadiseden sonra Bizans terefi Muqeddes Mariya kilsesinde toplandi ve yeniden hucuma kecerek korpunu yandirmagi qerara aldi 121 Hucum venesiyali komandan Cakomo Kokonun rehberliyinde gece vaxti edilecekdi Gemileri hucuma hazirlamaq behanesi ile hucumu bir gunluk texire salan Qalata genuyalilari qazandiqlari vaxtdan yararlanaraq plani gizli sekilde II Mehmede catdirdi 121 Plani oyrenen II Mehmed limana endirilen gemilere destek gonderilmesini ve sahile elave olaraq iki topun da yerlesdirilmesini emr etdi 28 aprel gecesi yunan odu ile yuklenmis Cakomo Kokonun komandanligindaki iki ve ya uc gemi Osmanli gemilerine yaxinlasdi 121 Buna baxmayaraq hucumdan xeberdar olan Osmanli gemileri ates acdi Kokonun gemisi batirildi Qabriel Trivixanin komandanligindaki diger gemi toplarin gurultusu sebebinden Kokonun gemisine olanlardan xebersiz oldu ve irelilemeye davam etdi Osmanli topculari bu gemini de vurdu Buna baxmayaraq gemi heyetinden iki nefer geminin govdesinde acilan deliyi baglamagi bacararaq gemiye su dolmasinin qarsisini aldi Osmanli terefinin de bir gemisi yanmisdi Esir alinan denizciler seherden gorulecek sekilde edam olundu 9 122 Buna cavab olaraq Bizans terefi de ellerinde olan 260 esiri edam etdi ve kesilmis baslarini seher divarlarina sancdi 1 120 122 Qizil Buynuzdaki divarlara hucum Redakte Bizans Osmanli muharibeleri Bafeus Katalan kampaniyasi I Qallipoli Prussa Pelekanon Nikeya Nikomediya II Qallipoli III Qallipoli Adrianopol Filadelfiya I Konstantinopol II Konstantinopol Saloniki III Konstantinopol TrapezundbmrOsmanli gemilerinin Qizil Buynuzdaki Bizans eks hucumlarinin qarsisini almasindan sonra Qalatada movqe tutan topcular Qizil Buynuzdaki gemilerle birlikde divarlari da bombalamaga basladi 57 116 Bu sebebden de Bizans terefi Qizil Buynuzdaki divarlara destek gucler gonderdi 119 Buna baxmayaraq uzun mesafe sebebinden Osmanli topculari divarlari dagida bilmirdi 150 atisdan tekce biri oz hedefine deymis ve bir qadin olmusdu 122 Bombardimanda batan gemilerin arasinda Osmanlilara gizlice komek eden bir Genuya gemisi de vardi Qizil Buynuzdaki divarlarin zerer gormemesinden rahatlayan Bizans terefi agir atese meruz qalan gemilerini qorumaq ucun Qizil Buynuzdaki divarlara 2 top yerlesdirdi Acilan ates neticesinde 2 Osmanli gemisi batirildi 116 Osmanlilar ise buna cavab olaraq quruya 3 top getirdi ve Bizans terefinin toplarini hedefe aldi Axsama qeder davam eden atismaya baxmayaraq her iki teref de bir birlerinin toplarini vura bilmedi 1 Qizil Buynuzdaki qarsiliqli atisma davam ederken Muqeddes Romanos qapisi etrafindaki divarlar da bombalanirdi Sayi artirilan hereket eden muhasire qulleleri seher divarlarindan hundurdu ve onlara kicik toplar yerlesdirilmisdi Bu qullelerden istifade eden Osmanli terefi divarlarda acilan desiklerin doldurulmasina engel olmaga calisirdi 123 Divarlardan qopub tokulen hisselerle dolan xendekler Osmanli ordusuna hucuma kecmek furseti verirdi 122 Bizans terefi ise Osmanlilara itki verdirmeye davam edirdi Osmanlilarin dord qullesi yandirilmisdi 122 Divarlarin yeterli seviyyede siradan cixarildigini dusunen II Mehmed 6 may gece vaxti hucumu baslatdi Buna baxmayaraq ugur qazanila bilmedi ve agir itki veren ordu geri cekilmeye mecbur oldu Bu hucumdan sonra divarlarin en cox siradan cixmis bolgesi olan Muqeddes Romanos qapisi etrafini Bizans terefi 400 venesiyali denizci ile quvvetlendirdi 1 116 Bundan sonra topcu hucumu Kaliqariya qapisi ile Blakernayi sarayi arasindaki erazide siddetlendi 12 mayda divarlarda acilan desiklere hucum eden Osmanli esgerleri evvelce ustunluyu ele alsa da komeye gelen Bizans quvvelerinin muqavimeti neticesinde geri cekilmeye mecbur oldu Yeniden hucuma kecen Osmanli terefi Kaliqariyadan komeye gelen 1000 neferlik Bizans birliyinin muqavimeti neticesinde yeniden geri cekildi 1 116 Bizans terefi son hucumlarin qarsisini almisdi Buna baxmayaraq seherde qitliq basladi 124 Papa Nikolasin soz verdiyi Jakomo Loredanin komandanligindaki 30 gemilik destek guclerden xeber yoxdu Imperator Konstantin destek gucden xeber almaq ucun 10 neferlik konulluden ibaret bir qayigi Euboeya adasina gonderdi 9 124 Osmanli bayragi ile hereket eden qayiq ele kecirilmeden adaya catdi ve hec bir destek gucun gelmediyini gordu Geri qayitdiqlarinda seherin ele kecirile bileceyinden narahat olan konulluler xeberi imperatora catdirmagi vacib hesab etdiler Bu vaxt seherde olan venesiyali hekim Barbaro destek gucun gelmediyini oyrenen imperatorun butun umidlerini itirdiyini ve agladigini yazirdi 124 Divarlardaki muqavimetin zeiflemesi sebebinden 13 mayda kapitan Trivixan ve esgerleri gemileri terk ederek divarlarda movqe tutdu 124 Ertesi gun II Mehmed Qizil Buynuzdaki divarlara ve Bizans gemilerine ates acan toplarin Blaherne sarayi yaxinlarina getirilmesini emr etdi Bu toplar o gune qeder 91 kiloqramliq mermilerle 212 atis heyata kecirmisdi 124 Bizans terefi ise muhasirede en cox zerere meruz qalan Muqeddes Romanos qapisi etrafindaki divarlara 300 piyada esger ve arbaletli oxcu gonderdi 124 16 may gecesi bir nece kicik Osmanli gemisi suretle Qizil Buynuza dogru ireliledi Buna mena vere bilmeyen Bizans terefi ve muttefiqleri gemilerde Osmanlidan qacan xristian esgerlerin oldugunu dusundu ve ates acmadi Buna baxmayaraq yaxinlasan gemiler hucuma basladiqdan sonra onlara qarsiliq verildi Her iki teref de itki vermedi 124 17 may 5 Bizans gemisi zencire yaxinlasaraq zencirden colde qalan Osmanli donanmasina ates acmaga basladi 70 den artiq atesin acilmasina baxmayaraq hec biri hedefe deymedi 124 19 may seher vaxti Osmanli ordusu divarlardan hundur olan bir hereket eden qulleni Adrianopol qapisi yaxinligina getirdi Bir nece qat okuz ve deve derisi ile ortulmus taxta qulleden divardaki esgerlere ox atildigi muddetde qarsidaki xendek dolduruldu 57 124 Eyni gunde Osmanli terefi Qizil Buynuzun daraldigi yerde bir birine baglanmis celleklerden ibaret olan korpu tikdi Bizansin aca bileceyi bir atesle yox edilmemesi ucun korpu Qizil Buynuz divarlarindaki Kyneqos qapisina qeder uzadilmadi Bizans terefi yarimciq qalmis bu korpunun tamamlanmasi ehtimalina qarsiliq olaraq Qizil Buynuzdaki divarlari destek guclerle mohkemlendirdi 57 124 21 may butun Osmanli donanmasi Qizil Buynuzun onune geldi Osmanli terefinin butun gucu ile hucuma kececeyi dusuncesinden seher ehalisi qorxuya dusdu ve kilselerin zengleri calindi Buna baxmayaraq hec bir hucum bas vermedi ve bir nece saat sonra donanma geri cekildi 124 Seherde olan venesiyali hekim Barbaronun yazdigina gore seherin divarlari her gun top atisina meruz qalirdi Onun tesvir etdiyi bir top 544 kiloqramliq mermi ata bilirdi ve her atisi seher ehalisinde qorxuya sebeb olurdu 124 Yeralti doyusleri Redakte 16 may seher Kaliqariya qapisi etrafinda yeraltindan sesler esiden muhafizeciler Osmanli qazicilarinin isinden xeberdar oldu ve bunun qarsisini almaq ucun ozleri de bir tunel qazmaga basladi Qisa muddetden sonra iki tunel de qovusduqdan sonra yeralti doyusler basladi Osmanli tunelini yox etmek emri ile herekete kecen Bizans qazicilarinin qesden toretdiyi yangin neticesinde her iki tunel de cokdu 120 124 Tunel hucumunun qarsisi alinsa da bu hadise hem imperator hem de seher ehalisini narahat etmisdi Hele de kesf edilmemis yeni Osmanli tunelleri ola bilerdi 124 21 may Osmanli qazicilari qala burcleri olmayan Kaliqariya qapisi etrafinda ikinci tunel de qazdi Buna baxmayaraq o da seherdekiler terefinden askarlandi Bundan evvelki tunelde oldugu kimi Bizans terefinin yeniden yangin cixaracagini dusunen Osmanli qazicilari oz tunellerini yandiraraq hem ozlerinin hem de Bizans qazicilarinin olumune sebeb oldu 124 Ertesi gun eyni yerde bir tunel de askarlandi Seher mudafiecilerinin tokduyu qizgin yag qazicilarin olumune sebeb oldu Bu tunel de yandirildi Hemin gun yaxinliqda yerlesen hele askarlanmamis bir Osmanli tuneli de cokdu Seheri qoruyanlarin arasinda olan muhendis Jan Qrant basqa tunellerin olub olmadigini oyrenmek ucun ise basladi ve muhasirenin sonuncu heftesine yaxinlasarken hele de bir nece gizli Osmanli tunelini askarlaya bildi 125 23 24 ve 25 mayda yene eyni yerde basqa Osmanli tunelleri tapildi 25 mayda askarlanan tunel divarlarin altina catmisdi ve yox edilmesi divarlarin cokmesine sebeb ola bilerdi Bu sebebden de Bizans terefi tunelin onunu divarla baglamaqla kifayetlendi 124 Son hucum Redakte Imperatora teslim teklifi Redakte Seheri sene teslim etmek meselesine geldikde ise bu ne menim ne de basqa birinin ede bileceyi bir isdir Daha aciq danismaq lazim gelse bunun ucun hamimizi oldurmeyin lazimdir Bu senatimizin ses birliyi ile alinan qeraridir Muqavimet gostereceyik Bunun ugrunda olmeye de haziriq 126 q 4 XI Konstantin PaleoloqQizil Buynuza endirilen Osmanli donanmasi seherde baslayan qitliq yeraltindaki doyusler ve divarlardan hundur hereket eden qullelerden sonra Osmanli ordusu son hucumu etmeye hazirlasirdi 23 ve ya 24 mayda II Mehmed qayni Isfendiyaroglu Qasim beyi Konstantinin yanina elci olaraq gonderdi 1 123 127 128 129 Bizans terefinin teslim olacaqlari teqdirde Konstantin ve ailesinin tehlukesiz sekilde istedikleri yere gede bileceyi seher ehalisinin canina ve malina toxunulmayacagi ve son olaraq Paleoloq xanedani ile dostluq munasibetlerinin qurulacagi ved olundu Teslim olmayacaqlari teqdirde ise imperator ve muqavimet gosterenlerin olduruleceyi seher ehalisinin esir edileceyi orduya qaret ucun icaze verileceyi bildirildi 128 Imperator seheri teslim etmekden imtina etdi Buna baxmayaraq eger isteyerlerse vergi vere bileceyini bildirdi 1 123 126 128 130 Konstantin ve II Mehmed arasindaki danisiqlardan sonra 25 ve ya 26 mayda Macaristan kralliginin elcisi Osmanli ordugahina geldi Muhasirenin dayandirilmayacagi teqdirde Macaristan Bizans ittifaqinin qurulacagini ve boyuk bir Selibci donanmasinin yolda oldugunu bildirdi Macaristan kralligi elcisinin haqqinda danisdigi donanma imperatorun gozlediyi Jakomo Loredanin komandanligindaki donanma idi ve artiq Xios adasina catmisdi 123 126 131 Bu tehdidden sonra 27 mayda Osmanli ordugahinda yigincaq kecirildi Candarli Xelil Pasanin narahatligina baxmayaraq muhasireye davam edilmesine ve 29 mayda sonuncu hucumun edilmesine qerar verildi Macar elcisi hebs olundu Hucum qerari ve gunu Osmanli ordusuna bildirildi Seherin alinacagi teqdirde uc gun muddetinde esgerlere qaret etmeye icaze verildiyi II Mehmed terefinden elan edildi 130 132 133 Bundan basqa II Mehmed divarlara ilk cixan esgere mukafat verileceyini ve doyusden qacanlari da edam etdireceyini bildirmisdi Qarete icaze verildikden sonra Osmanli ordusunda senlikler basladi ve cadirlar gemiler isiqlandirildi Seherdekilerin eside bileceyi bir sekilde tekbir sesleri seslenmeye baslandi 57 132 133 Buradan getmeyim mumkun deyildir Ya men seheri zebt ederem ya da seher meni olu ve ya diri olaraq zebt eder Eger seherden dinc yolla cekilsen sene Aforonu ve qardaslarina diger eyaletleri verecem Bu yolla dost olariq Eger sehere guc yolu ile girsem eyanlarini ve seni oldurub xalqini esir edib mallarini da qaret etdirerem 128 II MehmedArtiq divarlar gece de bombalanirdi ve mudafiecilere divarlarda acilan desikleri doldurmaga furset verilmirdi 28 mayda Muqeddes Romanos qapisinda acilan bir desikden iceri daxil olan Osmanli birlikleri Yustiniyaninin birlikleri ile toqqusdu ve geri cekilmeye mecbur oldu Toqqusmada Osmanli komandani Murad Pasa Yustiniyani terefinden olduruldu 134 O gece Aya Sofyada xalqin ve zadeganlarin istiraki ile ayin heyata kecirildi 135 Insanlarin vezife yerlerine getmesi ucun gece boyunca zengler calindi 9 124 133 134 Divarlarin mazgallarina yerlesdirmek ucun Venesiya elcisi Bailo terefinden getirilen yeddi araba qalxan Bizansli hamballarin istediyi pul verilmediyi ucun vaxtinda yerlesdirile bilmedi ve ertesi gun olan sonuncu doyusde isledile bilmedi 124 Seher yaxinlasdigi vaxtda Yustiniyani divarlarin siradan cixmis hisselerinin temir olunmasi ile mesguldu Siradan cixmis veziyyetde olan Muqeddes Romanos qapisinin arxasinda derin bir xendek ve siper qazdirdi Yustiniyani bu sipere yerlesdirilmesi ucun bir nece top istese de Meqaduk Notaras bunu redd etdi 136 Doyus Redakte II Mehmed ordunu 3 yere bolmusdu Birinci qrup qocalardan ve xristianlardan ikinci qrup orduya qosulmus muselman kendliler ve azablardan ucuncu qrup ise yenicerilerden teskil olunmusdu Her uc qrupun da teqriben 50 min neferden ibaret oldugu qeyd olunmusdur 124 137 Ordunun boyuk hissesi agir zerer gormus Muqeddes Romanos qapisinin onunde idi Imperator Konstantin ve Yustiniyani de bu xetti qorumaq ucun birlikleri ile movqe tutmusdu 137 29 may cersenbe axsami Osmanli ordusu namaz qildi ve mehter birliyi hucum marsi calmaga basladi 124 137 Qocalardan ve xristianlardan teskil olunmus qrupun baslica vezifesi nerdivanlari divarlara qeder catdirmaqdi Gun cixmazdan evvel doyus baslamisdi Divarlara dayadilan nerdivanlar derhal Bizans esgerleri terefinden asirilmis divarlara yaxinlasan esgerler de atilan das ve oxlarla oldurulmusdu Bu qrupun hucumu iki saat davam etdi 138 Boyuk itki veren bu qrup ordugaha dogru qacmaga basladi Buna baxmayaraq bir gun evvel verilmis emr yerine yetirildi Qacan esgerlerin bir hissesi olduruldu ve geri qayitmaga mecbur edildiler 124 Novbe esas hucum quvvesi olan ikinci qrupda idi Bu qrupun da hucumu basladi Hucum getdikce Muqeddes Romanos qapisi yonunde siddetlenmeye baslamisdi Buna baxmayaraq ikinci qrupun esgerleri de divara cixa bilmirdi Bizans esgerleri qizgin yag yunan odu das ve ox ataraq hucumlari ugursuzluga ducar edirdi 139 Ikinci qrup yorulmaga baslamisdi ve bu Bizans esgerlerinde ruh yuksekliyine sebeb olurdu Bir saat yarimliq toqqusmadan sonra ikinci qrupdan da geri cekilen esgerler oldu Geri cekilenler yene de komandirlerinin cezalandirmalarina meruz qaldi II Mehmed bir nece qacan esgeri toppuzu ile cezalandirdi II Mehmed ucuncu qrup olan yenicerilerle birlikde divarlara yaxinlasdi 124 138 140 Bizans esgerleri artiq yorulurdu Dinc ve tecrubeli yeniceriler siralarini pozmadan divarlara yaxinlasirdi Bir gece evvelden Imperator Konstantinin emri ile qarsi hucum ucun acilan Kerkoporta qapisindan teqriben 50 Osmanli esgerinin iceri girmeyi Bizans terefinde ruh dusgunluyune sebeb oldu 141 142 Hemin vaxt boyuk Osmanli topundan acilan ates neticesinde divarda yenicerilerin kece bilmesi ucun yer acildi ve yeniceriler Bizans birlikleri ile toqqusmaga basladi Musahide qullesine girmeyi bacaran Osmanli esgerleri olduruldu ve yenicerilerin de geriye cekilmeye mecbur edildiyini goren Bizans esgerleri sevinmeye basladi Buna baxmayaraq boyuk topdan yeniden ates acildi ve geride qalan Osmanli birlikleri de hucuma basladi 124 Birinci divar Osmanlilarin eline kecdi Bu movqeleri azablarla mohkemlendiren yeniceriler ikinci divara hucuma basladi Aya Sofya seherin en boyuk kilsesi idi Seherin ele kecirilmesinden sonra simvolik onemi sebebinden mescide cevrildi Her iki divar da zerer gormusdu ve toqqusmalar davam edirdi Bu vaxt Yustiniyani agir yaralandi ve Imperatorun isteyine baxmayaraq mualice olunmasi ucun limana aparildi 124 138 143 Yustiniyaninin yaralanmasi xeberi Bizans birliklerinin movqelerinde sarsintiya sebeb oldu Bizansli esgerler seherin kucelerine qacmaga basladi Venesiya ve Genuya esgerleri de gemilere minib qacmaq ucun limana yoneldiler 124 139 Sarsintinin tesiri ile guneydeki Piy qapisi da Osmanlilarin eline kecdi Osmanli esgerleri qarete baslamisdi Ordunun esas hissesi seherin merkezine dogru irelileyirdi Orada zenginlikler daha coxdu Bayraqdarlar da divarlara bayraq sancmaga calisirdi 124 Gunorta seher ele kecirilmisdi ve qaret baslamisdi Buna baxmayaraq Qizil Buynuz divarlarinda Vasileos Leon ve Aleksiyus burclerinde muqavimet davam edirdi Qizil Buynuz divarlari ele kecirilse de diger uc burc muqavimet gostermeye davam etdi Kritli denizciler terefinden qorunan bu uc burc de teslim oldu ve denizcilere II Mehmed terefinden evlerine getmesi ucun icaze verildi 9 141 Seher ele kecirilerken Imperator Konstantine ne olmasi meselesi ile bagli deqiq bir bilgi yoxdur Qaynaqlarin coxunda Konstantinin doyuserken uzunden ve belinden aldigi qilinc yaralari neticesinde olmesi bildirilir 9 144 145 Qacan esgerlerin ayaqlari altinda qalaraq ezilib olduyu 141 qacmaga furset tapdigi lakin ozunu asdigi 124 kesilmis basinin Meqaduk Notaras terefinden tanindigi ve basin diger muselman olkelere gonderildiyi 124 146 de iddialarin arasindadir Kicik muqavimetlere baxmayaraq seherde qaret ve talan davam edirdi Osmanli denizcileri de Qalataya cixaraq Quidekka adli yehudi mehlesini qaret etmeye basladi Xioslu Leonarda gore rahibeler tecavuze meruz qaldi monastr ve kilseler qaret olundu 50 60 min dinc sakin kole edildi Bezi qadinlarin tecavuze meruz qalmamaq ucun ozunu oldurdukleri qeyd olunmusdur 124 147 148 Buna baxmayaraq bezi Osmanli tarixcileri sadece subheli gorunenlerin oldurulduyunu ve cox insanin sadece kole edildiyini yazir 149 Talandan qacan bezi denizciler gemileri ile basi talana qarismis Osmanli donanmasindan yayinmagi bacarmisdi Konstantinopolun ele kecirilmesi ile bagli bir cox bilginin qaynagi olan Xioslu Leonard ve Nikolo Barbaro da qacanlarin arasinda idi 124 Buna baxmayaraq denizcilerin coxu esir edilmis ya da oldurulmusdu Kapitan Qabriel Trivixan da esirlerin arasinda idi 124 O gun Konstantinopolda teqriben 300 min Venesiya dukasi deyerinde qaretin edildiyi texmin olunur 124 II Mehmed vezirleri ve komandanlari ile birlikde Muqeddes Romanos qapisindan sehere girdi 150 151 152 Aya Sofyanin onune gelen II Mehmed secde ederek torpagi opdu ve kilseye siginanlarin tekce kole edileceyini bildirerek cole cixmalarini istedi Onlarin canlarina toxunulmadi 149 151 152 II Mehmedin Aya Sofyadaki mozaikalari ve deyerli mermerleri musahide etdiyi tarixi qaynaqlarda qeyd olunmusdur Bu mermerleri sokmeye calisan bir esgere sert reaksiya verdi ve seherdeki butun binalarin onun mulku oldugunu bildirdi 150 153 Hucumdan evvel esgerlere verilen uc gunluk talan icazesine baxmayaraq esgerlere talani derhal dayandirmagi tabe olmayanlarinsa edam olunmasini emr etdi 9 154 155 Mermere divarlarini qoruyan Sahzade Orxan seherin ele kecirildiyi melum olduqdan sonra divarlardan atilaraq ozunu oldurdu ve kesilmis basi II Mehmede aparilmisdi 148 156 Meqaduk Lukas Notaras hebs olundu sonra da edam edildi 157 Muhasire boyunca doyusen Yustiniyani ise yaralari sebebinden oldu 158 Her iki terefe de destek veren Qalatadaki Genuya koloniyasi sakinleri digerleri kimi hucuma meruz qalacaqlarindan qorxurdu ancaq Zaganos Pasanin sozleri ile sakitlesdirildiler Vali Covanni Lomellino Qalatani Osmanlilara teslim eledi 159 160 II Mehmedin oldurmekle hedelediyi Paleoloq ailesi ve bir cox soylu Osmanli donanmasinin talanla mesgul olmasindan istifade ederek Moreyaya qacdi 154 Qaca bilmeyen soylulara toxunulmadi Esir alinan 29 venesiyali soylu 800 2000 duka pul qarsiliginda serbest buraxildi 124 Konstantinin qardasi oglu Osmanli sarayinda yasamaga davam etdi ve Islami qebul ederek sonradan Osmanli dovletinde sedrezemlik etdi 161 Netice RedakteIstanbul Redakte II Mehmedle II Gennadiyin gorusmesini tesvir eden mozaika Xristianlarin seherde qala bileceyi bildirildi Islam huququne gore muhakime olunmadilar ibadetlerini serbest sekilde davam etdirdiler ancaq ata minmeleri silah dasimalari ve esgerlik onlara qadagan olundu 162 Skholariyus adli rahib II Gennadiyadi ile patriarx secildi ve II Mehmedden bir sira imtiyazlar aldi Patriarx provoslavlar ucun xususi mehkemeler qura bilecekdi 163 1461 ci ilde II Mehmed terefinden ermeni patriarxligi quruldu ve I Hovagin patriarx olaraq secildi Ortodokslarin patriarxi kimi bu patriaxliq da bir sira imtiyazlar aldi Suryani Hebes ve Qipti kilseleri bu patriarxliga tabe etdirildi 164 Yehudilere de haqlar verildi Osmanli himayesindeki ilk bas ravi Mos Kapsari oldu 164 II Mehmedin mudaxilesi neticesinde Aya Sofyaya zerer vurulmadi Daha sonra Aya Sofyanin mescide cevrilmesi meselesinde mozaikalarin sokulmesi lazim oldu Buna baxmayaraq II Mehmedin emri ile mozaikalar sokulmedi ve kirecle ortuldu 153 1847 1849 ci illerde temir zamani mozaikalarin qorundugu gorundu 165 Zeng qulleleri dagidilmadi ve muveqqeti olaraq taxta minareler tikildi Hal hazirki minareler II Selimin vaxtinda tikilmisdir 166 Aya Sofya ile birge coxlu kilse ve monastr mescid ve medreseye cevrildi 166 Medreselerde ders demeleri ve elmi islerle mesgul olmalari ucun Semerqend Bagdad Qahire Demesq ve Buxara kimi seherlerden alimler devet olundu Daha sonra tamamlanan Sahn i Seman Medresesine gelir getirmesi ucun bezi binalar ve eraziler verildi 167 Seherde Osmanli hakimiyyetinin baslanmasi ile birlikde demoqrafik veziyyetde de ciddi deyisiklikler oldu Seher ele kecirilende burada 30 40 min insanin yasadigi guman olunur 168 Esasen senetkarlar olmaqla bir cox insanin sehere kocurulmesi emr olundu Konullu gelenlerin istedikleri mulke sahib olacaqlari bildirildikden sonra coxlu insan sehere kocdu Seherin etrafindaki erazilerde kend teserrufati ile mesgul olmalari ucun Avropada esir alinan insanlar getirildi Bundan basqa usyan tehlukesi oldugu ucun Konya Karaman ve Aksaray bolgesinden de sehere mecburi kocurmeler oldu 168 169 Osmanli dovleti Redakte Candarli Xelil Pasanin edami Redakte Osmanli dovleti ucun seherin ele kecirilmesinin neticelerinden ilki 1 iyun 1453 cu ilde Sedrezem Candarli Xelil Pasanin vezifesinden azad edilmesi oldu Candarli Xelil Pasanin muhasire boyunca xosagelmez soz sohbetlere sebeb oldugu ve Bizansdan rusvet aldigi dusunulurdu Buna baxmayaraq her hansisa subut tapilmadi 170 Seher ele kecirildikden sonra Meqaduk Lukas Notarasin Candarli Xelil Pasanin Bizansle hemise elaqede oldugunu II Mehmede bildirmesinden sonra subheler quvvetlendi ve sedrezemin mallari elinden alindi Teskil olunan divan yigincaginda vezifesinden azad olundugu bildirildi ve hebs olundu 75 171 Yeddiqulle zindanlarinda hebs olunan Candarli Xelil Pasa ile zindandaki ilk gunlerinde xos davranildi Ozunden evvel edam edilmis Osmanli sedrezemi olmadigi hem de ailesi qisa araliqlarla 154 ildir ki hakim movqelerde oldugu ucun son ana qeder edam edileceyine inanmadi 172 Candarli Xelil Pasa vezifesinden azad olunmasindan 40 gun sonra 10 iyul 1453 cu ilde Edirnede edam olundu 75 171 Edamindan evvel gozlerine mil cekilerken cellad Padsahin uzune dik baxanlarin aqibeti budur dedikde Candali Xelil Pasa Zaganosun bayrami olsun axiretde iki elim yaxasindadir dedi 172 Candarli Xelil Pasanin 120 min dukaliq xezinesi ve butun mali musadire edildi Muhasirenin davam etdirilmesini destekleyen Zaganos Pasa sedrezem oldu Yuksek dovlet movqelerine qulamlar getirildi ve dovletde Osmanli hakimiyyetinin gucu berqerar oldu 172 173 Bir cox soylularin da xanedana reqib olmasindan narahat olan II Mehmed onlarin mallarini musadire etdi ve turk aristokratiyasi siradan cixarildi 174 Osmanli xanedanina reqib aile saxlamayan II Mehmed xalqin icinde Fateh leqebi ile anilmaga basladi Fateh Sultan Mehmed artiq divan yigincaqlarinda istirak etmir xalqla elaqeni evvelkine nezeren azaldirdi Belelikle Osmanli hokmdarlarinin xalqdan qopuq yasamalari baslamis oldu 175 176 Teskil olunan yurusler Redakte Seher ele kecirildiyi vaxt papa olan V Nikolay Osmanlilar seheri ele kecirdikden sonra II Mehmed Memluk dovletine 177 Memluklerin himayesinde olan Mekkeye 178 Qaraqoyunlulara 179 fethnameler gonderdi ve bu dovletlerden cavab olaraq tebrik ve hediyyeler geldi 180 Bu dovrde Avropada qarisiqliq hokm sururdu Fransa ile Ingiltere arasindaki Yuzillik muharibe yenice basa catmis muharibede meglub olan Ingilterede York Lancestr xanedanlari arasinda hakimiyyet ugrunda mubarize baslamis Skandinaviyada Danimarka kralligi ile Isvec kralligi arasindaki muharibe basa catmamisdi 181 Rodosun hakimi olan Malta cengaverlerinden basqa butun Avropa dovletlerinden tebrik ucun elciler geldi Serb despotlugunun elcisi hediyye meqsedi ile iki qalanin acarini getirdi Buna baxmayaraq II Mehmed qalalarin onsuz da Osmanlilarin himayesinde oldugunu ve serblerin gizlice Macaristana komek etdiyini bildirerek serb elcisine eseblesdi 182 183 184 Muqeddes Roma imperiyasinin desteyine baxmayaraq papa V Nikolayin Selib yurusu cehdi netice vermedi Genuya Valaxiya ve Moreya despotlugu vergi vereceyini bildirmis Venesiya ise Osmanlilarla ticarete baslamisdi 182 185 Bundan sonra diger yunan torpaqlarina ve Serbiyaya yonelen Osmanlilar 1454 1455 ci illerde Serb despotluguna yurusler teskil etdi Belqrad muhasireye alindi ve Serbiya butunlukle tabe edildi 186 Moreyada ise Konstantinin qardaslari Tomas ve Dmitri taxt ucun mubarizeye basladi Bu vaxt Moreyaya Osmanli yurusu basladi 1458 ci ilde baglanan muqavileye gore Korinf teslim oldu Buna baxmayaraq Moreyanin guney hissesi despotluga ve Venesiyaya verildi 187 Uc ay sonra Moreyada taxt mubarizesi yeniden basladiqdan sonra evvelce Tomas ustun gelse de 10 min duka qizil vergisini qebul etmedikden sonra II Mehmed hucuma basladi Iki qardasin da butun qalalari ele kecirildi ve Moreya despotlugu suqut etdi 188 Dmitri Osmanli himayesinde yasamaga basladi Reqibi olan qardasi Tomas ise Avropaya qacdi ve Bizans tacini VIII Karla satmaga mecbur oldu 189 Moreya meselesi Osmanli Venesiya elaqelerinin pozulmasina sebeb oldu ve 1463 cu ilde Venesiya donanmasi iki defe Moreyaya hucum etdi 189 Moreya ve Serbiyanin ele kecirilmesinden sonra Osmanlilara vergi veren Lemnos Lesbos Imros Euboiya Samotraki adalari Osmanlilar terefinden ele kecirildi 190 Efsane ve deyimler RedakteFayl Column of Constantine I P1030814 JPG Stavros sutunu 54 gunluk muhasire coxlu efsane ve deyimlerin yaranmasina sebeb olmusdur Stavros sutunu Bizansli bir cox falcinin oncegormesine gore muhasirenin qalibi Osmanlilar olacaqdi Buna baxmayaraq Osmanli birlikleri Stavros sutununa dogru geldikde goyden bir melek elinde muqeddes qilincla yere enerek bu qilinci sade bir bizansliya verecekdi Qilincin komeyi ile Osmanlilar Irana qeder qovulacaqdi 52 Bu oncegorme sebebinden bir cox insanin Aya Sofyaya sigindigi guman olunur Cunki Aya Sofya Stravros sutununun gerisindedir Aya Sofyadaki kesis Muharibeden sonra Aya Sofyani musahide eden II Mehmed revayete gore inilti sesleri esitdi ve bunun qaynagini tapmaq ucun esgerlerine emr verdi Aya Sofyanin zirzemisinden cixarilaraq padsahin huzuruna getirilen kesis Imperator Konstantine falinda meglubiyyet gorduyu ucun zirzemiye atildigini dedi 191 Molla Fenarinin oncegormesi Osmanli terefinden diger bir revayete gore II Muradin basciliginda divan yigincagi edildiyi muddetde Seyxulislam Molla Fenari 192 coldeki bir usagi izleyirdi II Muradin xeberdarligindan sonra Molla Fenari Konstantinopolu bu usagin feth edeceyini dedi Quyunun basinda olan usaq sonradan taxta cixacaq II Mehmed idi Haci Bayram Veli ve Agsemseddinin de eyni oncegormeni etdiyi qeyd olunur 193 194 Bismis baliq efsanesi Bizans terefinde genis yayilmis bir inanca gore felaket vaxtinda tavada qizardilan baliqlar denize donmeye sey gosterer ve tavadan atilmaga calisardi Revayete gore 29 may bir monastrda kesisler baliq bisirirdi ve seherin ele kecirildiyi xeberi yayildiqdan sonra baliqlar tavadan yandaki hovuza atildi 195 Cebe Eli efsanesi Misirde seyxlik eden Cebe Eli uc yuz dervisi ile birlikde Anadoluya gelir ve Osmanli ordusuna qosulur Muhasire muddetinde corek bisirmekle vezifelendirilen Cebe Eli efsaneye gore bir sobadan yuz minlerle esgere corek bisirir ve bu deyimler butun ordu arasinda yayilir 29 mayda uc yuz dervisi ile birlikde Qizil Buynuzu kecen Cebe Eli divarlarin onune cixir ve burada oldurulur Olduyu yer hal hazirda da onun adi ile anilir 195 Ulubatli Hesen Bir cox qaynaqlarda adi kecen Ulubatli Hesenin dogurdan da var olub olmadigi deqiq deyildir Revayete gore son hucum edildiyi gun Kaliqariya qapisinin etrafindaki divarlara 30 dostu ile birlikde cixan Hesen burcun basina cixmagi bacarir Burce cixdigi zaman 18 dostu olmusdu Ulubatli Hesen Osmanli bayragini burce sancmagi bacarir Bizans esgerlerinin butun diqqetini oz uzerine ceken Hesene 30 40 ox sancilir Buna baxmayaraq Ulubatli Hesen bayragi saxlamagi bacarir Bu hadise Osmanli ordusunda boyuk ruh yuksekliyine sebeb oldu ve onlar hucuma kecerek divarlari asib kecdi 1 57 139 142 195 Yavedud Sultan Revayete gore muhasire vaxti Konstantinopolda olan Yavedud adli biri seherin ele kecirilmemesi ucun her gun dua edirdi Seherin uzun muddet ele kecirile bilmemesinin sebebi olaraq gosterilen Yavedud Sultan 29 may olmusdur Cesedini tapan Osmanlilar onu yuyaraq tabuta qoymus ve merasimle defn etmisdiler Defn edilerken mezarindan Yavedud sesinin esidildiyi revayet olunur 196 Ebu Eyyub el Ensarinin mezari 672 ci ilde Konstantinopolu muhasireye alan Ebu Eyyub el Ensariye aid oldugu dusunulen mezar seherin ele kecirilmesinden sonra Agsemseddin terefinden tapilmisdi II Mehmedin emri ile bura xanegah ve medrese tikilmis Eyyub Sultan mescidinin temelleri atilmisdi Revayete gore orada yasayan bir coban heyvanlarin bu bolgeye girmekden cekindiklerini soylemisdi 194 197 II Mehmedin qargisi Revayete gore II Mehmed seherde yasayan bir kahinden Osmanlilarin seherde qalib qala bilmeyeceyini sorusmusdu Kahin hec bir vaxt seherin isgal yolu ile ele kecirile bilmeyeceyini buna baxmayaraq zamanla seherdeki mallarin ve mulklerin yadlara satilacagini bir muddet sonra seherin yad torpagi olacagini demisdir Bunu esiden II Mehmedin esebleserek Oz torpagini yadlara satanlar Allahin qezebine ugrasin dediyi revayet olunur 198 Istanbul adi RedakteHal hazirda isledilen Istanbul adi ile bagli ferqli versiyalar movcuddur Niqbolu doyusunde esir dusdukden sonra Osmanlilarin xidmetinde olan Yohannes Siltberqer xatirelerinde Bizans hakimiyyetinde olan Konstantinopola ve ehalisine yer vermisdir 199 Onun yazdiqlarina gore 1453 cu ilden evvel de bizanslilar sehere Istimboli turkler ise Stanbol deyirdi 200 Qalataya bizanslilar ve turkler Kalathan deyirdi 200 Istanbul bogazi ise bizanslilar arasinda Hellaspont turkler arasinda ise Bogaz olaraq adlandirilirdi 201 Osmanli hakimiyyeti illerinde seher Kostantiniyye Stanpolis sehere dogru Derseadet seadet seheri Asitane boyuk dergah Makarr i Seltenet seltenetin merkezi Dar ul Xelife xilafet merkezi kimi ferqli adlarla anildi Umumi goturulse Osmanli hokmdarlari seher ucun ad secimi etmedi Tekce III Mustafa seher ucun Islam seheri menasini bildiren Islambol adinin isledilmesine calisdi 202 Seherin turkler terefinden ele kecirilmesinden evvel de onlar terefinden genis sekilde isledilen Stanpol sozu yunanca sehere dogru menasini veren iki sozun birlesmesinden yaranmisdi 202 Turkiye Respublikasi qurulduqdan sonra resmi ad olaraq Istanbul secildi 202 Tarix boyunca ferqli dillerde seher ucun Carqrad Konstantinqrad Eskomboli Meqali polis Kalipolis Vizantiyon Nova Roma Alma Roma Bizantiya ve el Mahsura adlari da islenmisdir 202 Irsi RedakteSami Aydinoglunun II Mehmed Cahid Irqatin Konstantin Resid Gurzapin ise Candarli Xelil Pasa rolunu canlandirdigi 1951 ci ilde cekilmis Istanbulun fethi filmi seherin ele kecirilmesi ile bagli cekilmis ilk turk filmidir 2012 ci ilde gosterilen Feth 1453 filmi rejissor Faruq Agsoyun verdiyi bilgiye gore 18200000 dollarliq cekilis budcesi ile en yuksek budceli turk filmi oldu 203 204 17 olkede gosterilen Feth 1453 filmi 6000000 dan cox izleyici terefinden izlenildi 205 2013 cu ilden gosterilmeye baslanan Da Vincinin Seytanlari ing Da Vinci s Demons adli seriyalin 4 cu bolumunde seherin ele kecirilmesinden behs olunmusdur 206 2006 ci ilde Almaniyanin cekmis oldugu Istanbul bogazi uzerinde firtina alm Sturm uber dem Bosporus seherin ele kecirilmesinden behs eden senedli filmdir 207 Qeydler Redakte Bezi menbelerde 1411 ci ilde oldugu qeyd olunmusdur Konstantinopolda Imperatordan sonra en yuksek rutbe Baskomandan rutbesine beraberdir Ismayil Haqqi Uzuncarsili topun temir edilerek yeniden istifade olundugunu yazmisdir Tarixci Dukasin eserinde yer verdiyi cavab bu curdur Menbe RedakteIstinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Istanbul Uzerine Hareket basliqli metn Turk Tarih Kurumu Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Istanbul Uzerine Hareket adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Halil Inalcik Osmanli Imparatorlugu Klasik Cag 1300 1600 Baski Yili 2008 Yapi Kredi Yayinlari Paul K Davis Besieged 100 Great Seiges from Jericho to Sarajevo Oxford University Press 2003 ISBN 0 19 521930 9 sehife 80 George Childs Kohn Dictionary of Wars Infobase Publishing 2006 ISBN 1 4381 2916 5 sehife 136 Ikram ul Majeed Sehgal Defence Journal Sayi 8 2005 sehife 49 Daniel Goffman The Ottoman Empire and Early Modern Europe Cambridge University Press 2002 ISBN 0 521 45908 7 sehife 52 J E Kaufmann Hanna W Kaufmann The Medieval Fortress Castles Forts and Walled Cities of the Middle Ages Da Capo Press 2004 ISBN 0 306 81358 0 sehife 101 James Patrick Renaissance And Reformation Marshall Cavendish 2007 ISBN 0 7614 7650 4 sehife 618 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Greece org web sitesi The Fall of Constantinople 1453 Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi Greece org adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib 1 2 3 4 5 6 Refik Ozdek seh 410 David Nicolle Constantinople 1453 The end of Byzantium Osprey Publishing ISBN 1 84176 091 9 sehife 44 Mesut Uyar Edward J Erickson A military history of the Ottomans from Osman to Ataturk ISBN 978 0 275 98876 0 sehife 37 Michael Lee Lanning The Battle 100 The Stories Behind History s Most Influential Battles Sourcebooks Inc 2005 ISBN 1 4022 2475 3 sehife 139 140 Saul S Friedman A history of the Middle East McFarland 2006 ISBN 0 7864 5134 3 sehife 179 Runciman Steven 1965 The Conquest of Constantinople 1453 Cambridge Cambridge University Press s 85 ISBN 0 521 39832 0 Spencer C Tucker A Global Chronology of Conflict From the Ancient World to the Modern Middle East From the Ancient World to the Modern Middle East ABC CLIO 2009 ISBN 1 85109 672 8 sehife 343 Constantinople 1453 The end of Byzantium 2000 David Nicolle Oxford Osprey Publishing Sehife 45 ISBN 1 84176 091 9 Atilla Sahiner 2008 Osmanli Tarihi Lacivert Yayinlari ss s 81 Donald Nicol Constantine XI and Mehmed II the fall of Constantinople 1448 53 1 2 Part II Fall of Constantinople 2015 06 03 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 06 03 Nicolle David 2007 The Fall of Constantinople The Ottoman Conquest of Byzantium New York Osprey Publishing pp 237 238 Ruth Tenzel Fieldman The Fall of Constantinople Twenty First Century Books 2008 p 99 Ahmet Gunduz seh 53 1 2 3 Fetih ve Istanbul 2015 06 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 06 06 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 16 18 Joseph von Hammer seh 276 277 Haldun Eroglu seh 91 Haldun Eroglu seh 92 Refik Ozdek seh 341 Haldun Eroglu seh 94 1 2 Haldun Eroglu seh 96 Refik Ozdek seh 359 Haldun Eroglu seh 97 Refik Ozdek seh 387 388 1 2 Haldun Eroglu seh 99 Haldun Eroglu seh 100 Ugur Genc seh 27 Ugur Genc seh 65 1 2 3 Ugur Genc seh 189 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 122 Ugur Genc seh 192 1 2 3 4 5 Refik Ozdek seh 411 Ugur Genc seh 101 Ugur Genc seh 147 Huseyin Algul seh 49 64 Ahmet Simsirgil seh 29 138 145 1 2 3 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 43 Fetihten Once Istanbul 2015 06 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 06 12 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 43 44 Joseph von Hammer seh 279 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 407 1 2 Said Ozturk seh 136 Gregory Timothy E seh 316 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 406 1 2 Abdulkadir Emeksiz seh 152 Joseph von Hammer seh 275 276 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Istanbulun Fethi 2015 06 12 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 06 12 Refik Ozdek seh 410 411 1 2 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 412 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 120 121 1 2 3 Gulcin Altas ve Seden Acun seh 82 1 2 Gulcin Altas ve Seden Acun seh 83 1 2 Gulcin Altas ve Seden Acun seh 84 TC Kultur Bakanligi Anitlar ve Muzeler Genel Mudurlugu 19 Arastirma Sonuclari Toplantisi Cilt II s 29 33 James Crow amp Richard Bayliss amp Paolo Bono Nazim Tektas seh 37 Refik Ozdek seh 396 Nazim Tektas seh 38 1 2 Refik Ozdek seh 399 1 2 Nazim Tektas seh 39 Refik Ozdek seh 403 Nazim Tektas seh 40 Nazim Tektas seh 43 1 2 3 4 5 Refik Ozdek seh 412 1 2 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 404 405 1 2 3 Nazim Tektas seh 44 Refik Ozdek seh 423 424 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 77 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 401 402 405 1 2 Gregory Timothy E seh 315 Refik Ozdek seh 407 Joseph von Hammer seh 263 Ahmet Simsirgil seh 122 1 2 Rumeli Hisari Ismail Hakki Uzuncarsili seh 403 Joseph von Hammer seh 264 Ahmet Simsirgil seh 128 Joseph von Hammer seh 262 1 2 3 Joseph von Hammer seh 267 268 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 45 Huseyin Algul seh 42 Ahmet Simsirgil seh 126 Refik Ozdek seh 409 Gregory Timothy E seh 317 1 2 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 47 Joseph von Hammer seh 278 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 408 1 2 Joseph von Hammer seh 265 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 409 Joseph von Hammer seh 266 267 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 46 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 46 47 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 414 Nazim Tektas seh 45 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 415 1 2 3 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 48 1 2 3 4 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 416 1 2 Joseph von Hammer seh 279 280 Joseph von Hammer seh 280 1 2 3 Joseph von Hammer seh 283 Joseph von Hammer seh 291 1 2 3 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 49 1 2 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 417 1 2 Gregory Timothy E seh 318 1 2 Joseph von Hammer seh 284 1 2 3 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 418 1 2 3 4 5 6 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 418 419 1 2 Joseph von Hammer seh 285 1 2 Joseph von Hammer seh 286 1 2 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 50 1 2 3 Refik Ozdek seh 413 1 2 3 4 Joseph von Hammer seh 287 1 2 3 4 5 Joseph von Hammer seh 288 1 2 3 4 Refik Ozdek seh 416 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Nikolo Barbaronun gundeliyi Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 54 1 2 3 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 55 Joseph von Hammer seh 288 289 1 2 3 4 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 423 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 54 55 1 2 Joseph von Hammer seh 289 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 423 425 1 2 Refik Ozdek seh 417 1 2 3 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 56 1 2 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 426 Gregory Timothy E seh 319 Joseph von Hammer seh 290 1 2 3 Joseph von Hammer seh 294 1 2 3 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 427 1 2 3 Refik Ozdek seh 420 Joseph von Hammer seh 294 295 1 2 3 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 428 1 2 Joseph von Hammer seh 295 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 57 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 57 58 Joseph von Hammer seh 296 Joseph von Hammer seh 301 302 Joseph von Hammer seh 300 1 2 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 429 1 2 Said Ozturk seh 137 1 2 Joseph von Hammer seh 299 1 2 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 430 1 2 Refik Ozdek seh 421 1 2 Said Ozturk seh 140 1 2 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 431 Gregory Timothy E seh 320 Joseph von Hammer seh 301 Joseph von Hammer seh 297 Joseph von Hammer seh 303 Hatim Abdurrahman et Tahavi seh 59 Joseph von Hammer seh 302 Nazim Tektas seh 79 80 Ahmet Gunduz seh 59 Ahmet Gunduz seh 60 1 2 Ahmet Gunduz seh 61 Said Ozturk seh 138 1 2 Said Ozturk seh 142 Ahmet Gunduz seh 57 1 2 Ahmet Gunduz seh 55 Prof Dogan Kuban seh 30 Joseph von Hammer seh 293 1 2 Refik Ozdek seh 424 1 2 3 Kusatma 1453 2010 Timas Yayinlari Oktay Tiryakioglu sehife 280 Ahmet Gunduz seh 58 Ahmet Gunduz seh 57 58 Ahmet Gunduz seh 62 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 437 Ahmet Ates seh 14 Ahmet Ates seh 24 Ahmet Ates seh 36 Ahmet Ates seh 21 33 44 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 26 27 1 2 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 28 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 35 Refik Ozdek seh 424 425 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 29 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 35 41 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 44 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 45 46 1 2 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 46 Ismail Hakki Uzuncarsili seh 49 55 Abdulkadir Emeksiz seh 153 Refik Ozdek seh 470 471 Abdulkadir Emeksiz seh 154 1 2 Refik Ozdek seh 472 1 2 3 Abdulkadir Emeksiz seh 156 Abdulkadir Emeksiz seh 158 Abdulkadir Emeksiz seh 157 Abdulkadir Emeksiz seh 159 Johannes Schiltberger seh 175 186 1 2 Johannes Schiltberger seh 175 Johannes Schiltberger seh 176 1 2 3 4 Istanbul ismi nereden geliyor Ben rakam vermedim Fetih 1453 un gercek butcesi belli oldu 2015 04 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 11 Gisede 6 milyonu gecti 2015 04 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 04 02 Da Vinci Istanbul un kusatmasini boyle anlatti 2015 04 02 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 04 02 Sturm uber dem Bosporus 2012 04 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 04 05 Edebiyyat Redakte Haldun Eroglu Osmanlilarin 1453 Oncesi Istanbul Kusatmalari basliqli tedqiqat yazisi Ahmet Gunduz Istanbul un Osmanlilar Tarafindan Fethi Turk Islam ve Avrupa Acisindan Onemi basliqli tedqiqat yazisi Refik Ozdek Turklerin Altin Kitabi II ve III Cilt Tercuman Yayinlari Ugur Genc Halic Zincir Problemi basliqli magistr mudafiesi Huseyin Algul Istanbul un Fethi ve Fatih Ahmet Simsirgil Birincil Kaynaklardan Osmanli Tarihi Abdulkadir Emeksiz Efsanelerin Istanbul u Fetih ve Fatih Gulcin Altas ve Seden Acun Istanbul da Bulunan Erken Bizans Donemi Savunma Yapilarinda Kullanilan Horasan Harclarinin Ozelliklerinin Incelenmesi basliqli tedqiqat yazisi Hatim Abdurrahman et Tahavi Konstantiniyye den Istanbul a Nazim Tektas Sadrazamlar Ismail Hakki Uzuncarsili Osmanli Tarihi Cilt I II Turk Tarih Kurumu Basimevi Joseph von Hammer Buyuk Osmanli Tarihi Cilt II Gregory Timothy E Bizans Tarihi Yapi Kredi Yayinlari Said Ozturk Istanbul un Fethinden Sonra Ayasofya nin Camiye Cevrilisi Prof Dogan Kuban Istanbul un Tarihi Yapisi Ahmet Ates Istanbul un Fethine Dair Fatih Sultan Mehmet Tarafindan Gonderilen Mektublar ve Bunlara Gelen Cevablar Tarih Dergisi Cilt IV Osman Yalcin Matbaasi Johannes Schiltberger Als Sklave im Osmanischen Reich und bei dem Tataren 1394 1427 Iletisim YayinlariXarici kecidler RedakteIstanbul uzerine hareket Istanbul un fethinde 600 Turk askeri Fatih e karsi savasti The Fall of Constantinople 1453 Byzantine Ottoman Wars Fall of ConstantinopleMenbe https az wikipedia org w index php title Konstantinopolun fethi amp oldid 6079537, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.