fbpx
Wikipedia

Hörmətli fahişə

Avqust 29, 2021

Hörmətli fahişə və ya Səxavətli fahişə (fr. La Putain respectueuse) — Fransa yazıçısı və filosofu Jan Pol Sartr tərəfindən 1946-cı ildə fransız dilində yazılan teatr tamaşası. İki pərdəli əsərdə hadisələr 1930-cu illərdə Amerika Birləşmiş Ştatlarında baş verir. Əsərin əsas süjet xətti cənub əyalətlərinin birində yaşayan ailənin oğlanlarını zənci bir şəxsi qətlə yetirdiyi üçün həbs edilmələrindən qurtarmasından bəhs edir. Ailə bu istəyini küçə qadını Lizzi MekKeyi oğlanlarının əvəzinə günahsız zənci şəxsi günahlandırması üçün yalandan şahidlik etməsinə razı salaraq həyata keçirir.

Hörmətli fahişə
fr. La Putain respectueuse

Teatr tamaşasının 1946-cı ildə nəşr olunan kitabının üz qabığı.
Ölkə Fransa
Yazıçı Jan Pol Sartr
Obrazlar Lizzi, Fred,
Senator, Zənci,
Ceyms, Con
Nümayiş tarixi noyabr, 1946
Nümayiş yeri “Antoin” teatrı
Orijinal dili fransız dili
Mövzu irqi ayrı-seçkilik, cinayət
Janr ekzistensializm
Mövzudakı hadisənin tarixi 1930-cu illər
Mövzudakı hadisənin yeri ABŞ-ın cənub qəsəbələrindən biri
Sayt IBDB saytı
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İlk dəfə 1946-cı ilin noyabrında nümayiş olunan tamaşa, Sartrın 1945-ci ildə ABŞ-a etdiyi səyahətdəki müşahidələrindən sonra yazılmışdır. Yazıçı teatr tamaşasını 1931-ci ildə bu ölkədə baş verən doqquz zənci şəxsin iki küçə qadınına təcavüz etməklə günahlandırıldığı üçün həbs edildiyi Skottsboro məhkəməsindən və səyahət ərəfəsində burada tanış olduğu Riçard Raytın əsərlərindən ilhamlanaraq yazmışdır. Sartr əsərdə irqçiliyi və Amerika cəmiyyətindəki təbəqə sistemini küçə qadının, ona təcavüz etdiyi üçün günahlandırılan zənci şəxsin və cinayət törətmiş varlı şəxsin hekayəsindən bəhs edərək ironik bir şəkildə sərt tənqid etmişdi.

Sartrın ekzistensializm janrında yazdığı və Lizzinin əhatəsində sərt kişilər, varlılar və linç şəxslərinin olmasına baxmayaraq seçimlərində nə qədər azad olduğundan bəhs edən əsər bir çox tənqidlərə məruz qalmışdır. Əhali yazıçının bir fransız olaraq Amerika Birləşmiş Ştatlarına qarşı çıxdığını bildirmişdi. Sartr gələn bu tənqidlərə belə bir cavab vermişdi: “Mən Amerika Birləşmiş Ştatlarına yox, irqi ayrı-seçkiliyə qarşıyam.” Digər tənqidlərdə Sartın ABŞ-da qaldığı qısa müddətdə əhalinin gündəlik vərdişləri barədə düzgün müşahidələr apara bilmədiyi bildirilmişdi. Həmçinin Sartrın zənci obrazında gücsüz və çarəsiz bir xarakter yaratması, haqsızlığa qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə imtina etməyə üstünlük verməsi liberal baxımdan tamaşaçılar tərəfindən xoş qarşılanmadı.

Sartr 1952-ci ildə ekranlaşdırılan filmi izləyərək, tamaşanın SSRİ-də nümayiş olunması üçün əsərin sonunu dəyişdi. Dəyişdirilmiş yeni sonda Lizzi yalandan şahidlik etməyi rədd edərək təbəqə ayrı-seçkiliyini və irqçilikdə qırılma nöqtəsi ortaya çıxardı. Yazıçı əsərin sonundakı dəyişikliklə əlaqədar olaraq bildirmişdir: “Ən gənc şəxslərə kimi bir çox şəxslərin bu teatr tamaşasını seyr etdiyindən xəbərdaram. Əsərin məyusedici bir halda sonlandırılması tamaşaçını çox məyus etdi. Həyatda mübarizə aparmaq məcburiyyətində olan bu kütlənin ehtiyacı olan yeganə şeyin ümid olduğunu bilirəm.” Əsas personajın qəhrəmancasına qərarı və tamaşanın optimist sonlandırılması 1930-cu illərdə ABŞ-dakı irqi ayrı-seçkiliyi xatırlatmadığı üçün yenidən bir çox tənqidlərə məruz qaldı.

Sartrın az tanınan teatr tamaşalarından biri olan “Hörmətli fahişə” əsəri ilə əlaqədar olaraq Andre Jid 1947-ci il 15 mart tarixli qeydlərində bildirir ki, “Sartrın “Hörmətli fahişə” əsərinin bir növ şah əsəri olduğunu düşünürəm. Yazıçının son yazdığı iki uzun və sıxıcı romanlarından heç xoşum gəlməmişdi. Lakin “Hörmətli fahişə” əsəri Sartrın yazdığı gözəl hekayələrdən sonra yaratdığı ən güclü və mükəmməl tamaşadır.”

Tamaşanın mənşəyi

1945-1946-cı illər

 
Jan Pol Sartr “Hörmətli fahişə” tamaşasını 1946-cı ildə, Amerika Birləşmiş Ştatlarına səyahət etdikdən sonra yazmışdır.

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Fransanın üzərində Amerika Birləşmiş Ştatlarının mədəni təsirlərinin olduğu görünürdü. 1945-ci ilin yaz aylarında ölkədəki kinoteatrlarda ABŞ-ın nuar filmləri nümayiş olunurdu. Daha əvvəl Sergey Eyzenşteyn və Vsevolod Pudovkin kimi rus rejissorlarının filmləri ilə maraqlanan Sartr və Simona de Bovuar Orson Uellsin filmlərini də izləyirdilər. İosif Stalinin idarə etdiyi SSRİ-də tamaşaçını həyəcanlandıran bir filmin olmadığına inanırdılar. Sartr və Bovuar, Uellsin 1941-ci ildə ekranlaşdırığı Vətəndaş Keyn adlı filmini çox bəyəndilər. Müharibədən sonra 1945-ci ildə Sartr ABŞ-a iki dəfə səyahət etdi və ölkədə irqi ayrı-seçkiliyin düşünmədiyi qədər böyük ölçülərdə olduğunu müşahidə etdi. Anni Jolan Solal bildirir ki, “Evindən, gündəlik həyatından və tarixi tolerantlıqlarından uzaqda olan bu səyahətlər Sartrın siyasi mübarizələrinin başlanğıcı oldu.” Səyahətdən sonra nəşr etdirdiyi məqalələrində də bu irqi ayrı-seçkiliyi daim tənqid etdi. “Le Figaro” qəzetindəki məqalələrin birində Sartr yazırdı: “ABŞ-ın istər şimalında, istərsə də cənubunda zənci şəxslərlə ağ şəxslər arasındakı fərqlər məni doğurdan da çox təəccübləndirdi.” Yalnız xidmət şirkətində işləyə bilən zəncilərin küçələrdə ağ şəxslərin yanından keçməsi belə problemlərə səbəb olurdu.

Sartrın müşahidələrinə görə ağ Amerikan cəmiyyəti zəncilərlə əlaqələnmirdi və onların da özləri ilə əlaqalənməməsini istəyirdilər. Ağ şəxslər zəncilərin yeganə olaraq liftlərlə, baqajlarla və ya ağ şəxslərin ayaqqabıları ilə maraqlanmalarını istəyirdilər. Çünki ağ şəxslər zənciləri yaxşı vəziyyətdə görmək istəmirdilər. Bu mövzuda nəşr edilən ilk məqaləsindən sonra Amerikanlar Sartra öz daxili işlərinə qarışmaması barədə xəbərdarlıq etdilər. Yazıçı “Le Figaro” qəzetində nəşr edilən ikinci məqaləsində bildirirdi:

  Belə görünür ki, zənci problemini aradan qaldırmağın tək bir yolu var. Bu yol elə də asan deyil. Amerikan işçi təbəqəsi (həm ağ şəxslər, həm də zəncilər) rəhbərlik təbəqəsinə qarşı çıxaraq hər iki şəxslərin arasında ayrı-seçkiliyin olmamasını başa düşərsə və birlikdə bərabər hüquqlar üçün mübarizə apararlarsa bu məsələ öz həllini tapacaqdır.  

İrqçilik müharibə ilə bərabər Sartrın diqqətini cəlb edən anlayış idi. Sartr 1946-cı ildə “Hörmətli fahişə” tamaşasını yazmazdan əvvəl “İrqçilik və Yəhudilər” (fr. Reflexions sur la question juive) adlı məqalə nəşr etdirmişdi. Bu məqaləsində yazıçı nasional sosializmdən yox, irqçiliyin Fransada yaratdığı təsirlərdən bəhs edirdi. Sartr bu cür bildirərək antisemitizmi də xatırlatdı: “Bir yəhudi hardan gəlirsə gəlsin və ya nə etmiş olursa olsun. Fərqi yoxdur! Öldürülməlidir. Bir müharibəyə hazır olduğu və ya bir müqavimət hərəkatında iştirak etdiyi üçün yox. Çox daha asan bir səbəb: Bir yəhudi olduğu üçün.” Yazıçı üzərində müşahidələr apardığı kapitalizmə qarşı reaksiyasını “Hörmətli fahişə” tamaşasını yazaraq göstərdi. Bu tamaşanı yazarkən mövzuya eyni fikir baxımından yanaşdı. Yazıçı qeydlərində bildirirdi ki, “Eynilə yəhudinin tək günahının yəhudi olması fikrini zəncilərə də aid etmək olar. “Bir zənci hər zaman pis şeylər edər” fikri hal-hazırda dünyada insanların düşüncələrinə hakimdir.”

Skottsboro məhkəməsi

  Əsas məqalə: Skottsboro məhkəməsi

Sartrın tamaşanı yazarkən 1931-ci ildə ABŞ-da baş verən “Skottsboro məhkəməsi” ilham mənbəyi olmuşdur. Bu məhkəmədə Alabama istiqamətində irəliləyən qatarda iki küçə qadınına təcavüz etdikləri iddia edilən doqquz zənci şəxs günahlandırılmış və onlar təcavüz etməkdən həbs edilmişdi. Məhkəmə əsnasında qadınlardan birinin zəncilərlə bağlı mənfi ifadəsindən imtina etməyinə baxmayaraq məhkəmə öz fikirlərindən geri dönmədi. Şübhəlilər illərlə həbs cəzası almışdı.

1931-ci ildə Alabamada iş tapa bilmək üçün cənub əyalətinə gedən ağ və zənci şəxslər arasında qatar hərəkətdə olarkən mübahisə yarandı. Qatar mühafizəçisi 1931-ci il mart ayının 25-də Alabamada yerləşən Skottsboro qəsəbəsində doqquz afroamerikalı zənci və dörd ağ şəxs qatardan endirilərək həbs edildi. Həbs edilən iki ağ şəxsin kişi paltarları geyinmiş qadınlar olduğu ortaya çıxdı. Rubi Bets və Viktoria Pris adlı bu qadınlar ifadələrində iş tapa bilmək üçün qatarda olduqlarını bildirdilər. Əslində küçə qadını olan Bets və Pris həbs edilmək istəmədikləri üçün doqquz gənc şəxsin onlara təcavüz etdiyini iddia etdilər. Bir-birlərini tanımayan doqquz zənci şəxs hamsı ağ şəxslərdən ibarət olan məhkəmə üzvləri tərəfindən təcavüz etdikləri üçün günahlandırıldı. On üç yaşında olan Roy Rayt xaricində digərləri ölüm hökmü ilə cəzalandırıldı. Bu məhkəmə “qanuni linç” anlayışının yaranmasına da səbəb oldu. ABŞ-ın ağ şəxslərinin daha çox yaşadığı cənub əyalətlərində ədalətli qərarların verilməməsi mövzusu ilə tez-tez qarşılanırdı. 1882-1946-cı illərdə ABŞ-da beş yüzdən çox zənci üçün linç məhkəməsi baş tutmuşdu. Buna baxmayaraq, bu məhkəmə beynəlxalq ictimaiyyətdə geniş əks-səda yaratdı. Kommunistlər Amerikalı zəncilərin və onları dəstəkləyənlərin gənc şəxsləri müdafiə etməsi üçün çox köməklik göstərdilər. Qadınlardan birinin zəncilərlə bağlı mənfi ifadəsindən imtina etməyinə baxmayaraq “Skottsboro şəxsləri” olaraq adlandırılan şübhəlilərin ən sonuncu məhkumu 1950-ci ildə azadlığa buraxıldı.

Süjet xülasəsi

Birinci pərdə

Cənub əyalətlərinin birində yaşayan tanınmış ailənin övladı gənc sənaye işçisi Tomas və onun üç dostu futbol matçından sonra sərxoş şəkildə qatara minirlər. Şimal əyalətlərinin birində yaşayan küçə qadını Lizzi də özünə kiçik cənub qəsəbəsində yeni həyat qurmaq üçün eyni qatarla səyahət edir. Sərxoş ağ şəxslər əvvəlcə Lizziyə tanış olmaq üçün yaxınlaşırlar. Daha sonra isə qatara minən iki zənci şəxsi ələ salıb onlarla mübahisə edirlər. Tomas cibindən silah çıxardıb zənci şəxslərdən birini qətlə yetirir. Bunu görən digər zənci şəxs isə qorxaraq qatarın şüşələrindən tullanaraq qaçır. Lizzi isə bütün hadisələrin şahidi olmuşdur.

Bir-birlərini tanımayan ağ şəxslər bu cür şəxslər toplanaraq aralarında nəsə danışarlarsa, bu mütləq bir zəncinin qətlə yetirilməsinə işarədir.

Birinci səhnə. Zənci şəxsin dialoqu.

Teatr tamaşasının ilk səhnəsində qaçan zənci şəxs Lizzinin yeni yaşamağa başladığı evində tapır və özünü xilas etməsi üçün ondan kömək istəyir. Lizzi zənci şəxsə kömək etməsi üçün şəxsin lehinə ifadə verməli idi. Qadın əvvəlcə hakimləri və polisləri qarışıqlığa salacaq bu təklifi rədd edir. Lakin zənci şəxs Lizziyə çöldə yığışan ağ şəxslərin onu axtardığını və ona linç mühakiməsi ediləcəyini bildirir. Lizzi heç bir günahı olmayan zənciyə kömək edəcəyinə söz verir və ondan evdən getməsini istəyir. Zənci şəxs Lizzidən onu gizlətməsini xahiş edir. Lakin qadın bu təklifi qəbul etmir və şəxsi yaşadığı evdən uzaqlaşdırır.

Lizzinin qəsəbədəki ilk müştərisi qapının zəngini çalaraq gizlənən Fred adlı ağ şəxsdir. Fred həmin ərazinin Senatorunun oğludur. O, bir gün əvvəl rəqs barında Lizzi ilə qarşılaşmışdır. Qadınlara heç vaxt güvənməyən və Lizzi ilə keçirdiyi gecəyə aid utanc hissini qadından yatağı “günah qoxusu gəldiyi üçün” yığmasını istəyən Fred polisin gəlməyini gözləyirmiş kimi görünür. Gənc şəxs Lizziyə əvvəlki gecə üçün on dollar təklif edir. Bunu eşidən Lizzi əsəbləşir. Lakin Fred ona Senatorun oğlu olduğunu bildirir. Şəxsin zəngin olmasından və ehtişamdan təsirlənən Lizzinin əsəbləri sakitləşir. Buna baxmayaraq Lizzi yenə də pulu qəbul etmir. Bunu görən Fred pulu masanın üzərinə qoyur.

Fredin Lizzi ilə bir gecə keçirməsinin səbəbi əvvəlki gün qəsəbəyə gələn zaman başına gələnləri qadının özündən eşitmək və onu istədiyi tərəfə istiqamətləndirmək idi. Çünki Fred zənci şəxsi qətlə yetirən Tomasın əmisi oğludur və Tomasın cəzalandırılmasını istəmir. Lizzinin başına gələnləri eşitdikdən sonra bunların doğru olmadığını bildirən Fred ona özünə görə doğru hadisələri danışır. Fredin danışdığına görə iki zənci şəxs Lizziyə təcavüz etmək istəmiş, bunu gərən bəzi ağ şəxslər isə qadını xilas etməyə çalışmışlar. Zənci şəxslərdən birinin bıçaq çıxardığını görən Tomas silahını çıxardıb onu qətlə yetirmiş, digər zənci adam isə qorxaraq qaçmışdır.

Gənc şəxs Lizzidən polisə Tomasın lehinə olan hekayəni danışmağını istəyir. Lizzi gerçək hadisəyə qarşı hörmətli olmasının lazım olduğunu bildirir. Fred onun bu ifadəsinə qarşı olaraq bildirir: “Gerçək olan bir şey yoxdur. Məsələdə ağ şəxslər və zənci şəxslər var. Bu qədər!” Lizzi heç kimə zərər vermək istəmir. Fredə bir dəfə də zənci şəxsin bir günahının olmadığını vurğulayır. Fred onun bu sözünə qarşı isə bildirir ki, “Zənci şəxslər hər zaman bir şeylər edərlər.” Fredin düşüncəsinə görə ağ şəxslərin birlikdə hərəkət etdiyi və cəzalandırılmayacağı cənub əyalətlərində zənci şəxsi öldürmək cinayət yox müdafiədir. Fred son dəfə qadına Tomasın tərəfində olması üçün 500 dollar təklif edir. Lizzi bu məbləği qəbul etmir. Amma böyük bir dilemma arasında qalmışdır. Gerçəyin nə olduğu, əxlaq, qanun və təcrübədən daha önəmli olaraq məsələdə ağ şəxslərin birliyi var idi. Lizzi ilk dəfə aid olduğu təbəqə ilə hissedə biləcək və ya etika dəyərlərinə hörmət edərək onlardan tamamilə uzaqlaşacaqdır.

Həmçinin iki polis Lizzinin evinə əllərində yazılmış sənədlə gəlir və Lizzidən bu sənədi imzalamağını istəyir. Polislər Lizziyə əgər imzalamasa Tomasın cinayət səbəbi ilə həbs ediləcəyini bildirirlər. Bununla Lizzi Tomasın xilas edilməsi üçün ailəsinin, polisin və yüksək məqamların ortaq işlədiyini başa düşür. Lizzi sənədi imzalamağı rədd edir. Bunu görən polislər onu küçə qadını olmaq səbəbindən təhdid edirlər. Təhdidə sübut olaraq Fredin qadının götürməyə rədd etdiyi üçün masanın üzərində qoyduğu on dolları göstərirlər. Bunu eşidən Lizzi Fredlə mübahisə etməyə başlayır. Fred evi tərk etmək üçün qapıdan çıxmaq istəyərkən evə atası Senator Klarkın girdiyini görür.

Tomas zənci bir şəxsi qətlə yetirdi. Bəli bu çox pis şeydir. Amma ona ehtiyacım var. O, dəqiqliklə Amerikalıdır. Ölkənin ən tanınmış ailələrindən birinə mənsubdur. Horvuardda təlim gördü. Zabit olaraq məktəbi bitirdi. Fabrikində iki min şəxs işləyir. Əgər o ölsə iki min şəxs işsiz qalar. O bir öndərdir. Kommunizmə, həmkarlar ittifaqına və yəhudilərə qarşı güclü müdafiəçidir. Yaşamaq onun vəzifəsidir. Sənin vəzifən isə onu yaşatmaqdır. Bu qədər. İndi isə buyur, seçimini et.

Dördüncü səhnə. Senatorun dialoqu.

Senator Klark Lizziyə Fredə görə çox sakit davranır və doğru bildiklərini soruşmaq üçün suallar verməyə başlayır. Qadının bildirdiyi heç bir şeyə qarşı çıxmır və şərəfinə təhqir etmir. Ona müxtəlif hadisələrdən bəhs edir. Senator Lizzinin cəmiyyətin bir üzvü kimi hiss etməsini təmin edərək subyektivləşməsini istəyir. Önəmli olan hər kəsin qəbul etdiyi ortaq düzgün hadisəyə qərar verə bilmək idi. Senator üçün ən önəmli olan qardaşı oğlunun yaşaması idi. Senator oğlu Fredin düşüncələrinin əksinə olaraq zəncilərin şeytan olduğuna inanmır. Onun fikrincə zəncilər sadəcə əhəmiyyətsiz və dəyərsizdir. Səhvən dünyaya gəlmiş, gerçək şəxs kimi yaşaya bilməyən və ölümlərinin kimisə maraqlandırmadığı zəncilərə nəzərən Tomas kimi bir şəxsin həyatı dəyərli və prioritetlidir. Çünki Tomas nəyisə idarə etmək üçün doğulmuşdur. Senatorun digər bir fikri isə hadisədəki zərər çəkəni dəyişdirmək idi. Fredin fikrincə zərər çəkən Tomasdır. Senator isə Lizzinin gözündə zərər çəkən şəxsi mifoloji bir qadına çevirir. Bu qadın Tomasın anası Meridir. Senatorun fikrincə Meri zəngin amma çarəsiz bir qadındır. Çünki oğlunun taleyi Lizziyə bağlıdır. Senator Lizziyə Tomasın həbs edilməsindən sonra Merinin çox pis olacağını bildirir. Lakin Lizzi sənədi imzalarsa, Merinin gözündə dəyəri artacaq. Aşağı və yuxarı təbəqə arasındakı ayrı-seçkilikdən istifadə edən Senator Merinin Lizzini öz səviyyəsində görəcəyini bildirir. Bu fikirlərinin Lizziyə təsir etməsini istəyir. Lizzinin Tomas barədə yaxşı vətəndaş kimi ifadə verməsi Merini təsirləndirəcək. Senator Lizziyə hörmət edirmiş kimi danışaraq onun üzərində hökm qurub digər bəyaz şəxslərin onu necə görəcəklərinə diqqət ayıraraq qadını ağ şəxslər cəmiyyətindəki qanunların daxilinə aparır. Lizzi Meri kimi yüksək təbəqlərdən olan şəxslərin hörmətini qazanmaq istəyir. Lizzinin yaşadığı cəmiyyətdə dürüst vətəndaş olaraq qəbul edilməsi və ağ şəxslərin cəmiyyətində yaşaması üçün ödəyəcəyi lazım gələn məsələ zəncinin həyatı ilə bağlıdır. Nəticədə Lizzi Senatorun vədləri ilə düşüncələrini dəyişir. Sadə şahidlik edərək bütün qəsəbənin hörmətini və təqdirini qazanacaq. Bu fikirlərə inanan Lizzi sənədi imzalayır. Senator sənədi götürərək evi tərk edir. Bununla da birinci pərdə sona çatır.

İkinci pərdə

Gecə vaxtı idi. Zənci şəxs son bir dəfədə Lizzinin evinə gəlir və pəncərədən evə daxil olur. Bu vəziyyətdə qapının zəngi çalır. Bunu eşidən zənci şəxs gizlənir. Lizzi qapını açır və Senator Klarkla qarşılaşır. Senator Tomasın sərbəst buraxılmasında köməklik göstərdiyi üçün Lizziyə təşəkkür edir. Onun qadınla bağlı rəftarı dəyişir. Bacısının göndərdiyini bildirdiyi məktubu Lizziyə verir. Lizzi ziyalı bir qadından məktub aldığı üçün çox sevinir. Lakin məktubun içindən yüz dollar çıxır. Senatorun bütün sözlərinin hiylə və yalan olduğunu başa düşən Lizzi Senatora reaksiyasını bu cür açıqlayır: “Mən bu günə kimi hörmətli rəftar etdikləri üçün hər zaman qocalarla danışmağa üstünlük verirdim. Amma bu hadisədən sonra onların digər şəxslərdən daha hiyləgər olduqlarından şübhələnməyə başladım.” Klark evi tərk edir. Lizzi əsəbləşərək məktubu kənara atır.

Klarkın getdiyini görən zənci şəxs gizləndiyi yerdən çıxaraq Lizziyə ağ şəxslərin linç mühakiməsini başladacağını, onu gizlətməsinin lazım gəldiyini bildirir. Lizzi zənci şəxsi ertəsi günə kimi gizlətməyə qərar verir. Ağ şəxslər qadının yaxınlığındakı evləri axtarmağa başlayırlar. Lizzi silah çıxardıb zənci şəxsə verir. Bildirir ki, əgər onu tapsalar şəxsləri qətlə yetirsin. Zənci şəxs isə ağ şəxsləri qətlə yetirə bilməyəcəyini bildirir. Onun bu sözündən sonra Lizzi zənci ilə bənzədiyini görür. Hər iksidə güclü ağ şəxslərlə bərabər yaşamamalarını düşünərək özlərini günahkar hiss edirlər.

Lizzi qapıya yaxınlaşan iki şəxsə zənci şəxsi görmədiyini bildirərək evindən uzaqlaşdırır. Növbəti dəfə evə gələn şəxs Freddir. Lizzi Fredi evdən uzaqlaşdırmaq istəsə də, Fred məcburi içəri daxil olur. Fred evdə zənci şəxsi taparaq ona linç mühakiməsini etməyi arzulayırdı. Qadının evinə də zənci şəxsi tapmaq üçün daxil olur. Fred vanna otağından gələn səsləri eşidir. Vanna otağına daxil olaraq zənci şəxsi görür. Bunu görən Lizzi Fredə qarşı silah çıxarır. Zənci fürsətdən istifadə edib qaçır.

Əsərin sonuncu səhnəsində Fred də Lizziyə atası ilə bənzər baxımdan yanaşır. Lizziyə özünün də eynilə zənci şəxslər kimi dəyərsiz olduğunu və yaşamaya haqqı olmadığını bildirir. Çünki nəslinin kim olduğunu belə bilmədiyini bildirir. Lizzi sözlərdən təsirlənərək (zənci şəxslə bənzər səbəblər) Fredi qətlə yetirə bilmir. Tamaşasının sonunda Fred Lizziyə onunla yaşayacağına söz verir. Ona axar çayın qarşısında bir ev hədiyyə edir.

Dəyişdirilən son

Tamaşanın SSRİ-də nümayiş olunan düzəlişi və bu nümayişdən bir neçə il əvvəl ekranlaşdırılan kinofilm Sartrın tamaşanın sonunu dəyişdirməsinə səbəb oldu. Yeni sonda Lizzi qəhrəmanlaşdırıldı. Lizzi zənci şəxsin haqlarını müdafiə etdi və yalandan şahidlik etməyi, ifadə verməyi rədd etdi. Tamaşa optimist bir şəkildə sonlandırıldı. Bu mövzu ilə əlaqədar Sartr öz fikrini bildirmişdir: “Tamaşanı hələ ki, izləməmişəm. Lakin Fransada ekranlaşdırılan kinofilmin optimist sonlandırılmasını dəstəkləyirəm. İşləyən gənc şəxslərə kimi bir çox şəxs bu tamaşanı seyr etdi və tamaşanın məyusedici bir şəkildə sonlandırıldığı üçün məyus oldu. Həyatda mübarizə aparmaq məcburiyyətində olan bu kütlənin ehtiyacı olan yeganə şeyin ümid olduğunu bilirəm.” Mövzu ilə əlaqədar olaraq Cessika Benyaminə verdiyi müsahibədə Simona de Bovuar Sartra tamaşanın sonunu dəyişdirməsinin lazım gəldiyini deyib-demədiyi soruşulanda bildirmişdir: “Əlbəttə, demişəm. Sartr da mənim dediyimə əməl etdi. “Hörmətli fahişə” tamaşasının ilkin versiyasının çox pis olduğunu bildirdim. Buna görə də tamaşa yenidən qələmə alındı.”

Tamaşanın təhlili

Bütün əsərlərində azadlıq fəlsəfəsi haqqında söhbət açan Sartr insan övladının konkret bir dünyada yaşadığını inkar etməsə də azadlıq mövzusundan bəhs edildikdə reaksiya verməsini istəyirdi. Hansı təbəqədən, cinsiyyətdən, irqdən doğulacağına qərar verməyən şəxsin həyatında istədiklərini özünün qərar verməsinin lazım olduğunu bildirirdi. Xüsusilə ilk əsərlərində bəşəriyyətin dilemmasından bəhs edərək mövcudluğun azadlıqlar arasında sıxışdığını və hər birinin öz suverenliyini müdafiə etmək üçün digər azadlıqları məhv etmək istədiyini yazdı.

Yazıçının əxlaqi hərəkətlərin və siyasi ifadələrin sərhədlərindən bəhs etdiyi əsərlərindən biri olan “Hörmətli fahişə” tamaşasında əsas mövzu irqçilik ayrı-seçkiliyidir. Jan Pol Sartr qeydlərində bildirir: “Senator Klark Lizzini razı salmaq üçün çalışarkən zənci şəxs qətl törətsə də törətməsə də ədalətli şəxsin, daha “yaxşı” şəxsin xilas edilməsinin lazım olduğunu iddia edir. Senatorun düşüncələrinə görə yaxşı şəxslər “bu ölkəni (Amerika Birləşmiş Ştatları) yaratmış” şəxslərdir.”

Fredin düşüncəsinə görə dünya yaxşı və pis təriflərin açıq şəkildə deyildiyi bir məkandır. Həm qadınlarla, həm də irqçilik mövzusu ilə bağlı mənfi düşüncələrə sahib olan gənc şəxs, Lizzi ilə gecə yatdığı yatağa baxaraq yataqdan “günah qoxusunun gəldiyini” bildirir. Həmçinin zəncilər barədə danışarkən bir zənci şəxsin heç vaxt günahsız olmadığını, çünki “istənilən zənci şəxsin hər zaman bir şeylər etdiyini” iddia edir. Bütün bu fikirlərin səbəbi Fredin həm zənci şəxsin həm də Lizzinin “günahlarının aşkar edildiyi şeytanlar” olduqlarına inanmasıdır. Bir şəxsi məhv etmək, digər şəxsə isə suveren olmağı istəməsinin əsas səbəbi budur. Lizzi ilə əlaqədə olması Freddə narahatlıqlar doğursa da ona sahib çıxır və Lizziyə axar çayın qarşısında ev almağı məqsədləyir.

Fred Lizziyə on dollar məbləğində fahişə olduğunu bildirir. Lizzini çılpaq görməkdən utanan şəxs bu səbəbdən evin işıqlarını söndürür, səhəri gün isə axşam baş verənləri danışmağı rədd edir. Gücə bağlı olan irqçilik və cinsi hərəkətlərindəki alçalma Fred və əmisi oğlu Tomasın ortaq xüsusiyyətləridir. Tomas qatarda Lizzi ilə cinsi əlaqəyə girmək istəyərkən zənci şəxsi qətlə yetirmişdir. Fred isə oxşar bir şəkildə zənci şəxsin linç mühakiməsi edildiyini izləyərkən qadını fikirləşməyə başlamış, Lizziyə qarşı cinsi istəyi artmağa başlamışdır. Bir şəxsin bütün dünyaya hakim olduğunu düşünmək üçün iki fərqli üsula – cinayətə və təcavüzə əl atması istəyi, gücsüz, zəif şəxslərə hörmət etməmək xüsusiyyətlərinə hər iki əmi oğlunun xarakterində rast gəlinir.

Tamaşa ərzində məntiq, realizm və humanizmdən söhbət açan zənci şəxs təmsil etdiyi bu dəyərlərdən müəllifin istəyi ilə tamaşanın sonunda uzaqlaşmışdır. Tamaşanın başladığından qısa bir müddət sonra tamaşaçının düşüncəsində “bu şəxsin həyatında standart hüquq qanunlarının olmadığı, bu qanunlarının tam əksinin yararlı olduğu” fikri yaranır.

“Hörmətli fahişə” tamaşası ölkədəki mövcud vəziyyəti saxlayaraq ABŞ-dakı irqi ayrı-seçkilik məsələsinin həll olmayacağının sübutudur. Zənci şəxslər təbəqəsi ilə ağ şəxslər təbəqəsi birləşə bilsələr bu problem həll ola bilər.

Təbəqələr arasında olan fərqlər tamaşanın əsas mövzularından biridir. Cinayət məhkəməsində şahid olacaq Lizzi cənub qəsəbəsinə yeni gəlmiş küçə qadınıdır. Halbuki cinayəti törədən Tomas gənc və tanınmış sənaye işçisidir. Sartrın tamaşası yazıçının ilham mənbəyi olan Skottsboro məhkəməsinin mövzusu ilə bəzi yerlərdə uyğun gəlmir: Məsələdə törədilmiş cinayət mövcuddur və cinayəti törədən Tomas yuxarı təbəqəli şəxslərdən biridir. Günahsız zənci şəxsin Lizzinin evinə gəlib məhkəmədə düzgün danışması üçün yalvarmasından sonra tamaşada Tomasın ailəsinin gücü bəlli olur. Əmisi oğlu Fred zina etdiyi və fahişə olduğundan həbs edilməsi üçün Lizzi ilə bir gecə keçirir. Senator gənc qadının evinə gəlir və ona razılaşma təklif edir. Daha sonra Fred yenidən Lizzinin qarşısına çıxaraq onunla yaşayacağı təqdirdə maddi dəstək edəcəyini bildirir. Cəmiyyət arasında hörmətli olmaq istəyən, ailəsindən və dostlarından uzaqda olan, yeganə əhəmiyyət verdiyi məsələ borclarını ödəmək olan Lizzinin səhv qərar verməsi tamaşaçını çox da təəccübləndirmir.

Təbəqə ayrı-seçkiliyi mövzusunun göründüyü səhnə ağ şəxslər cəmiyyətinin təmsilçisi Senator və Lizzinin görüşüdür. ABŞ-da ağ şəxslər cəmiyyətinin ədalət rəmzi kimi görünən Klark Lizzi üçün düzgün hadisənin necə olduğunu bildirir. Klarkın düşüncəsinə görə Tomasın zənci bir şəxsi öldürməsi önəmli deyil. Önəmli məsələ Tomasın çox dəyərli şəxs olması və onun həyatının zənci şəxsə nəzərən çox dəyərli olmasıdır. Senator, Harvard Universitetinin məzunu, iş adamı, kommunizmə qarşı olan, tanınan və seçilən bir şəxs olan Tomasın hər baxımdan qazandığı uğurlarını danışaraq Lizzinin düşüncəsinə təsir etməyə başlayır. Klark qadına rahibləri, həkimləri, vəkilləri, incəsənət xadimləri, bələdiyyə sədri və onun müavinləri daxil olmaqla bütün şəhərin (şəhərin ən hörmətli şəxslərinin) Tomasa dəstək olduğunu bildirir. Bundan sonra Senator Lizziyə bildirir ki, əgər sənədi imzalasa qəsəbədə bütün yerlilər ona hörmət edəcək, əxlaqlı yaşayacaq. Lizzi yalandan şahidlik etməsi ilə yüksək təbəqənin qəbul etdiyi düzgün vətəndaş olacaqdır. Lizzi MekKeyin obrazı və etdiyi seçimlərlə Sartr bildirmək istəyib ki, “kapitalizm cəmiyyətində əhalinin istədiyi seçimi hər bir kəs seçmək məcburiyyətindədir.” Gənc qadını günahsız zənci şəxsin adına yalandan şahidlik etməsinə bütün hörmətli qəsəbə şəxsləri məcbur etmişdir.

Sartr tamaşada əsərin baş qəhrəmanı Lizzi MekKeyin keçmiş günləri barədə heç bir məlumat vermir. Lizzinin yaşayışı, ailəsi, böyüdülməsi və hal-hazırda olduğu məqama necə gəldiyi bilinmir. Həmçinin obrazın əxlaqi baxışlarında da ziddiyətlər mövcuddur. Kommunist olmaqla itdiham ediləndə çox qorxur və bu cür bildir: “Mən onlara – zəncilərə qarşı deyiləm. Amma mənə yaxın olmalarını istəmirəm.” Kasıb olmasına baxmayaraq rüşvət qəbul etməyən Lizzi varlı, yüksək məqamlı, həssas ananın hörmətini yalnız cinayət törədən övladının lehinə yalandan şahidlik edərək qazana bilərdi. Hörmətli biri olması üçün yalan danışmağı qəbul edən Lizzinin Tomasın anasından gözlədiyi bir təşəkkür məktubudur. Təşəkkür məktubunun yerinə içində yüz dollar olan bir məktub aldıqda məyus olur. Zənci şəxs ilə bənzər hislər hiss etməkdən utanmayan Lizzi eynilə zəncilər kimi polisdən çəkinir. Bu baxımdan da Lizzi və zənci şəxs bir təbəqə həmrəyliyinin daxilindədirlər.

“Hörmətli fahişə” tamaşasında Lizzi və zənci şəxs arasında tarazlığı olmayan iş birliyi görünür. Hər iksinin də ictimai qanunların qurbanı olması bir-birlərini başa düşmələrini təmin edir. Buna baxmayaraq nə Lizzidə nə də zənci şəxsdə bir-birlərini xilas edəcək hörmət yoxdur. Düşmənlər tərəfindən qurbana çevrilən bu iki şəxs xilas olacaqlarını bilsələr də düşmənlərinə qarşı olmurlar. Zənci şəxsin heç bir günahının olmamaqsına baxmayaraq günahkar olaraq ağ şəxslərin bütün dediklərini qəbul etmişdir. Xarakterində irqi ayrı-seçkilik qurbanlarının düşüncəsində faciəvi təsirlərdən biri olan “özünə yadlaşma”nın olduğu zənci şəxs eynilə fransız koloniyalarındakı zəncilər kimi özünü yaşamağa haqqı olmayan bir şəxs kimi görür. Lizzi ağ qadın olaraq ağ şəxs Fredlə bir gecə keçirməyə və ya özünün istənilən qiymətdə olmadığını göstərərək azad ola bilər. Lakin bu azadlıq həmçinin zənci ilə eyni təbəqədən gələn günahsız olduğunun da sübutudur. Lizzi zəncilərə yaxşı baxmadığını bildirir. Səhər yuxudan oyandıqdan sonra Fredə hansısa zənci şəxsi görməyin uğurlu olub-olmadığını soruşur. Fred mənfi cavab verdikdən sonra Lizzi zənci şəxsdən uzaqlaşır. Fredlə olan əlaqəsindən və Senatorun vəd etdiyi ifadələrdən təsirlənən Lizzi güvənsizlik hissinə məğlub olaraq sənədləri imzalayır. Tamaşanın sonunda zənci şəxsin taleyi barədə məlumat verilmir. Lakin Lizzinin Fredlə yenidən bir yerdə yaşamağı qadının keçmiş tarixinin necə olduğunu aydınlaşdırır. Dram, hekayə və roman kimi bir çox ədəbi janrlarda yazılan əsərlərdə qadınlara maddi baxımdan dəstək olan kişilər mövcuddur. Sartrın yaratdığı Lizzi obrazı tamaşının sonundakı hərəkəti ilə Sorn Kyerkeqorun Rejine obrazı kimi passiv, kişilərə xidmət etmək və kişilərin xəyallarını yerinə yetirmək üçün doğulmuş bir qadına çevrilir.

Nümayiş edilməsi

 
1960-cı ildə Kubaya səyahət edən Simon de Bovuar və Jan Pol Sartr, Ernesto Çe Gevara ilə görüşdülər. “Hörmətli fahişə” tamaşası ilk dəfə bu səyahət əsnasında nümayiş edildi.

Tamaşa yazılmasından sonra 1946-cı ildə ilk dəfə Parisdə yerləşən “Antoin” teatrında nümayiş edildi. Tamaşanın baş rolunda Elena Bossis çıxış edirdi. Daha sonra tamaşa 1948-cı ildə Nyu-Yorkda nümayiş edildi. Bu versiyanı Eva Uolas uyğunlaşdırdı və ilk dəfə 1948-ci il 9 fevral tarixində nümayiş edildi. Sartr tamaşanın sonunda qəhrəmanlıqdan uzaq küçə qadını Lizzinin doğrunun əvəzinə yalan danışmasını bildirərkən didaktik tərzində kobud gülüşü yaratmışdı. Halbuki tamaşanın Nyu Yorkdakı nümayişində “Hörmətli fahişə” tamaşası melodram əsər olaraq tamaşaçılara təqdim edildi. Əsər şəhərdə yerləşən “Tənqidçilər birliyi” tərəfindən “İlin ən uğurlu xarici tamaşası” seçildi. Tamaşa Nyu-Yorkda 350 dəfədən çox nümayiş edildi.

1949-cu ilin iyul ayında tamaşanın Çikaqoda nümayiş edilməsi üçün işlər görməyə başladılar. Bu dövrdə prodüserlər əsərin nümayiş edilməsi üçün həm məhkəməyə həm də mühafizə orqanlarının təzyiqinə qarşı mübarizə apardılar. Çikaqonun mühafizə xidmətinin rəhbərliyi tamaşanın adının səbəbi ilə şəhərdə nümayiş edilməsinə icazə verməyəcəyini bildirdi. Prodüserlər tərəfindən əsəri seyr etməyə dəvət ediləndə isə bu təklifi rədd etdi. Rəhbər bildirmişdi ki, “Tamaşanı seyr edib-etməyəcəyim qərarını heç bir şəkildə dəyişdirməyəcəm.” Digər tərəfdən şəhər rəhbərliyi tamaşanın əxlaqsız olduğunu və iki irqlər arasındakı əlaqələrə zərər verəcəyini iddia etdi. “MVABA” (Milli Vətəndaş Azadlıqları Birliyinin Assosiasiyası) “Hörmətli fahişə” tamaşasını dəstəklədiyini bildirdi. “AVAB” (Amerika Vətəndaş Azadlıqları Birliyi) isə tamaşasının müdafiə edilməsində iştirak etdi. Bu müdafiələrdən sonra senzura qısa müddətliyinə aradan qaldırıldı.

1954-cü ilin ilk aylarında tamaşa Moskvada nümayiş edilmədən əvvəl Sartr əsərin sonunu dəyişdirdi. Tamaşanın sonunda Lizzi yalan danışmaq əvəzinə zəncinin yanında olmağa, ona kömək etməyə üstünlük verdi. Beləliklə Moskva tamaşaçıları yalan danışmağı rədd edən, kapitalizm şəxslərinin təzyiqlərinə baş əyməyən, təbəqə ayrı-seçkiliyinə qarşı mübarizə aparan qəhrəmanı seyr etdilər. Tamaşanın adı “Lizzi MekKey” olaraq dəyişdirildi. Lizzi obrazını Lyubov Orlova ifa etdi. Nyu-Yorkda nümayiş edilən romantik küçə qadının melodram tamaşası Moskvada didaktizm kommunist partiyasının qeyd edilməsinə çevrildi. Tamaşanı seyr edən tənqidçilərdən biri bildirmişdir ki, “Baş rolda olan əsas obraz Sovet ordusunda əsgər olaraq xidmət edə bilər.” Sartr tamaşanın Moskvadakı 400 nümayişində iştirak etdi. Yazıçı tamaşanın stalinizm təbliğatı istiqamətində dəyişdirilməsinə icazə verməyi ilə əlaqədar olaraq bildirmişdir: “Lizzinin şüurun işığına çatdıqdan sonra tamamilə aldadılmasına razı ola bilməzdim. Buna görə də tamaşanın sonunu dəyişdim.”

Tamaşa həmçinin Bovuar və Sartrın Kubaya səyahəti əsnasında bu ölkədə də nümayiş olundu. “Hörmətli fahişə” tamaşası bu ölkədə yüzdən çox nümayiş edildi.

İlk dəfə Orxan Vəli Qanıq tərəfindən türk dilinə tərcümə olunan tamaşa 1950-cı ildə Qanıqın vəfatından sonra “Saat 6” teatrı tərəfindən bir dəfə nümayiş edildi. “Hörmətli fahişə” əsəri Türkiyədə son dəfə 2005-2006-cı illərdə “İstanbul Şəhər Teatrları”nda nümayiş edildi. Nümayiş edilən tamaşada Lizzi obrazını Bennu İldırımlar, Fred obrazını isə Burak Davudoğlu ifa etdi.

Tamaşa Şimali Afrikada da nümayiş edildi. Fratz Fanon “Qara dəri, ağ maskalar” adlı kitabında qeyd edir ki, “Tamaşanı Sartrla birlikdə seyr edən Afrika generalı Sartra tamaşadan sonra bildirmişdir: “Sizin “Hörmətli fahişə” adlı tamaşanız bütün Afrikada nümayiş edilməlidir. Bununla fransız torpaqlarında yaşayan zəncilər Amerikada yaşayan zəncilərə nəzərən nə qədər xoşbəxt olduqlarını başa düşəcəklər.”

1952-ci ildə “Hörmətli fahişə” tamaşasının Fransada kinofilmi ekranlaşdırıldı. Lizzi obrazını Barbara Laj ifa edirdi. Kinofilmdə qadın əvvəlcə Senator Klarka hörmətlə yanaşsa da filmin sonunda Senator və ailəsinin əleyhinə şahidlik etdi (eynilə SSRİ-də nümayiş edilən yeni versiyanın sonu kimi). Tomas cinayət səbəbi ilə həbs edildi. Filmin sonunda ağ qadının əli zənci şəxsin əli ilə birləşdi. 1974-cü ildə tamaşa yenə Fransada televiziya serialı olaraq ekranlaşdırıldı.

Tənqidçilərin mövqeyi

 
Tamaşanı dəstəkləyən şəxslərdən biri olan Amerika yazıçısı Riçard Rayt 1940-ci ildə qələmə aldığı “Doğma oğul” adlı əsərində zənci şəxsin ağ bir qadını qətlə yetirdiyi üçün edam cəzası aldığından bəhs etmişdir.

Tamaşanın Parisdə baş tutan ilk nümayişindən sonra Sartrla eyni siyasi düşüncələrə sahib olmayan şəxslər yazıçını vətəni Fransanı nasional sosializmdən xilas edərək azadlığı geri verən müttəfiq millət Amerika Birləşmiş Ştatlarının tənqid edilməsinə görə günahlandırdılar. Bu tənqidçilərin fikirlərinə görə Sartrın tamaşası “Amerika demokratiyasına atılan böyük böhtan” və “Amerika qonaqpərvərliyindən sui-istifadə” idi. Mühafizəkar yazıçılardan biri olan Terri Molne “Le Spectateur” adlı qəzetin 19 noyabr 1946-cı ildə nəşr edilən nömrəsində əsərlə bağlı fikirlərini bu cür ifadə etmişdir: “Əgər tamaşanı seyr etdiyim teatrda Amerika əsgərləri mövcud olsaydı, Parisin xilasından iki il sonra nümayiş edilən bu əsərlə Amerikalılara ən iyrənc qəddarlıq, hiyləgərlik və ikiüzlülük ilə dözülməz bir narahatlıq doğurduğunu göstərmiş olardıq. Mən bu əsgərlərin üzünə baxmağa heç vaxt cəsarət edə bilməzdim.” Fransada nəşr edilən “The New York Times Herald Tribune” qəzetində də tamaşa haqqındakı hissəni oxuyanlar Sartrı sərt tənqid etdilər. Yazıçı bütün bu tənqidlərə bu cür cavab verdi: “Mən Amerika xalqına və o dövlətə düşmən deyiləm. Bu ifadənin mənasının nə olduğunu belə bilmirəm. Əgər mədəniyyətlərinin sadəcə məhv olmuş hissələrini göstərsəydim onda bu ifadə deyilə bilərdi. Amma mən bunu etmədim.”

Digər şəxslərin düşüncələrinə görə Sartr ABŞ-da qısa müddət səyahət etmişdi və bu səyahət onun ölkədəki problemlərdən bəhs edən bir tamaşa yaza bilməsi üçün qeyri-kafi idi. Oxşar şəkildə Sartrın Amerika Birləşmiş Ştatlarındakı xalqın gündəlik yaşayışı haqqında yanlış məlumatlar topladığı iddia edildi. Xazl Estella Barns bildirir ki, “bu tamaşanı bir Amerikalı bu şəkildə yazmayacaqdı. Çünki əsərdəki əsas hadisənin real həyatda baş verməsi mümkün deyil.” Barnesin düşüncələrinə görə Lizzi kimi küçə qadını, cənubda yaşayan ağ centlmenlər və iki zənci şəxsin cənub əyalətində eyni vaqonda olmaları mümkün ola bilməzdi. “Nyu-York” jurnalının Paris təmsilçisi Canet Flannerin fikirlərinə görə Sartr səyahətləri ərzində qanunları öz maraqları istiqamətində uyğunlaşdıran çoxlu sayda cənublu şəxslərlə tanış olmamışdı. Buna görə də Fred Lizziyə ehtiram göstərdiyi Corc Vaşinqtondan bəhs edərkən Vaşinqtonu fransız dilində “siz” mənasına gələn şəxs əvəzliyi “vous” əvəzinə “sən” mənasını bildirən “tu”-dan istifadə edərək “tutoyait” kimi Lizziyə danışdı. Bu cənubda yaşayan varlı şəxsin danışarkən istifadə etdiyi xitab ola bilməzdi. Flannerin fikrinə görə Sartrın digər səhvi varlı şəxslərin futbol matçında qalib olduqdan sonra sərxoş olaraq əyləndiklərini düşünməsi idi. Amerikalı yazıçı Riçard Rayt bütün tənqidlərə baxmayaraq Sartrı dəstəkləyirdi.

“Hörmətli fahişə” tamaşasının SSRİ-də baş tutan nümayişindən sonra baş qəhrəmanın kapitalizm əleyhdarları və inqilabçılarla eyni tərəfdə olması üçün tamaşanın sonunun dəyişdirilməsi çox böyük tənqidlərə məruz qaldı. Tənqidçilər bildirdilər ki, “dəyişdirilən son incəsənət tarixində didaktizm siyasətinində vasitəçisi olub. Sartrın düşüncələri illərcə bu cərəyanın daxilində yer alıb.” 1945-ci ildə Sartrın rəhbərliyi altında ilə yaradılan “Les Temps Modernes” qrupunun məqsədi müharibədən sonrakı cəmiyyəti dəstəkləmək və şəxsi hüquqları müdafiə edərək ədəbi qaydaların xaricinə çıxmamaq idi.

Digər bir qrup isə Sartrın tamaşadakı zənci obraz üçün siyasi olaraq yanlış bir xarakter yaratdığını iddia etdi. Xüsusilə kommunistlərin düşüncəsinə görə zənci şəxs qəhrəman deyildi. Əksinə zəif və çarəsiz bir şəxs idi. Həmçinin onun tamaşada adı yox idi, tamaşaçı onu “zənci” olaraq tanıyırdı. Digər bir fikir isə bu şəxsin bütün gələcəyinin bir qadının seçiminə bağlı olması idi. Bu tənqidlərə qarşı çıxanlar bildirdilər ki, Sartr zənci şəxsə ad verməyərək zənci olmayan cəmiyyətlərin zəncilərə fikir baxımından necə yanaşdığını göstərirdi. Bu cəmiyyətlərə görə bir zənci ilə bütün zəncilər arasında heç bir fərq yoxdur. Günahı olan bir zənci yox bütün zəncilər idi. Bu şəxslərə görə linç edilmə, ədaləti təmin edən ən önəmli mühakimə idi. Sartr bildirirdi ki, “çarəsiz, tələyə düşmüş və məsum bir zənci şəxs üçün etdiyim təsvirin real həyatda baş verməsi mümkün olan hadisədir.” Bu mövzuda Sartrı dəstəkləyən Riçard Rayt liberalizm şəxslərinin arasında irqçiliyə qarşı çıxan kiminsə olmadığı məlumatının da tamaşada yer aldığını bildirdi.

Təsirləri

Amerikalı yazıçı Çezter Hims “Hörmətli fahişə” tamaşasının onun üzərindəki təsirini bu cür açıqlamışdı: “Jan Pol Sartr fransız jurnalında “Hörmətli fahişə” əsərini yazmasına səbəb kimi Amerika Birləşmiş Ştatlarında bir zənci şəxsin ağ şəxsi günahlandırmayacağı gerçəyini göstərdi. Mənim cinayət-fantastika janrında əsərlər yazmağa başlamağımın səbəbi də budur. “Şiddət” düşüncəsini əsərlərimi oxuyanlara tanıtmaq istədim. Amerikalı şəxslər şiddətlə yaşayır və şiddət hər zaman onlar üçün qalib gəlir.”

Digər Amerika yazıçısı Riçard Rayt isə tamaşa ilə əlaqədar olaraq bu cür rəy bildirmişdir: “Jan Pol Sartrın “Hörmətli fahişə” tamaşası mənim diqqətimi çox cəlb etdi. Azmüddətli səyahətinə baxmayaraq Jan Pol Sartr mənim ölkəmin reallıqlarını çox yaxşı başa düşmüş və ifadə edə bilmişdi. Bu şiddətli reallıqlar məndə Amerikalı yazıçıların Amerika reallıqlarına yanaşarkən nümunə götürə biləcəkləri bir davranış hissi yaratdı.”

İstinadlar

  1. O'Neil Patrick M., Great world writers : twentieth century. Marshall Cavendish, 2004. ISBN 978-0-7614-7469-2. Səhifə. 1352
  2. Sartre, Jean-Paul. Le Diable Et Le Bon Dieu. Taylor & Francis. Səhifə. 28
  3. ↑ Drake, David. Sartre. Haus Publishing, 2005. ISBN 978-1-904341-85-7
  4. Cody Gabrielle H., Sprinchorn Evert. The Columbia encyclopedia of modern drama. Columbia University Press, 2007. ISBN 978-0-231-14424-7. Səhifə. 1190
  5. ↑ Caute, 2005. səh. 308
  6. ↑ Barnes, 1959. səh. 73
  7. ↑ Moran Dermot, Embree Lester E., Staehler Tanja, Behnke Elizabeth. Phenomenology: Critical Concepts in Philosophy. Taylor & Francis, 2004. ISBN 978-0-415-31042-0. Səhifə. 179
  8. ↑ Caws, Peter. Sartre. Routledge, 1984. ISBN 978-0-7102-0233-8. Səhifə. 13
  9. ↑ Scolnicov, Holland, 1989. səh. 81
  10. ↑ Judaken, 2008. səh. 55
  11. Gide, André Gide. Journals: 1939–1949. University of Illinois Press, 2000. ISBN 978-0-252-06932-1. Səhifə. 274
  12. ↑ Caute, 2005. səh. 307
  13. ↑ Ward, Lott, 2002. səh. 222
  14. ↑ McBride, 1997. səh. 360
  15. ↑ McBride, 1997. səh. 344
  16. Scolnicov, Holland, 1989. səh. 80
  17. ↑ Wright Richard, Kinnamon Keneth, Fabre Michael. Conversations with Richard Wright. Univ. Press of Mississippi, 1993. ISBN 978-0-87805-633-0. Səhifə. 119
  18. ↑ Painter, Nell Irvin. Creating Black Americans: African-American history and its meanings, 1619 to the present. Oxford University Press US, 2006. ISBN. 9780-19-513755-2 201. Səhifə. 201
  19. Khan, Perez və Lee, 2003. səh. 7
  20. ↑ Khan, Perez və Lee, 2003. səh. 8
  21. Khan, Perez və Lee, 2003. səh. 9
  22. Sartre, 2007. səh. 684
  23. Judaken, 2008. səh. 56
  24. Sartre, 2007. səh. 697
  25. Sartre, 2007. səh. 698
  26. Judaken, 2008. səh. 57
  27. Judaken, 2008. səh. 58
  28. Sartre, 2007. səh. 708
  29. ↑ Judaken, 2008. səh. 64
  30. Sartre, 2007. səh. 715
  31. Bernasconi, Robert. Race. Wiley-Blackwell, 2001 ISBN 978-0-631-20783-2. Səhifə. 199
  32. Simons, Margaret A. Beauvoir and The Second Sex: Feminism, Race, and the Origins of Existentialism. Rowman & Littlefield, 2001. ISBN 978-0-7425-1246-7. Səhifə. 9
  33. Boulé, Jean-Pierre. Sartre, self-formation, and masculinities. Berghahn Books, 2005. ISBN 978-1-57181-742-6. Səhifə. 129
  34. ↑ Urmson, Rée, 2005. səh. 345
  35. ↑ Barnes, 1959. səh. 74
  36. Gordon, Lewis Ricardo. Existentia Africana: understanding Africana existential thought. Routledge, 2000. ISBN 978-0-415-92644-7. Səhifə. 783
  37. Charmé, Charmé, 1993. səh. 195
  38. Charmé, Charmé, 1993. səh. 196
  39. ↑ Ward, Lott, 2002. səh. 225
  40. ↑ Ward, Lott, 2002. səh. 226
  41. ↑ Caute, 2005. səh. 309
  42. Sartre, 2007. səh. 695
  43. Charmé, Charmé, 1993. səh. 194
  44. ↑ McBride, 1997. səh. 345
  45. Duran, Jane. Women, philosophy and literature. Ashgate Publishing, Ltd., 2007. ISBN 978-0-7546-5785-9. Səhifə. 122
  46. Duran, Jane. Women, philosophy and literature. Ashgate Publishing, Ltd., 2007. ISBN 978-0-7546-5785-9. Səhifə. 121
  47. Allen Jeffner, Young Iris Marion. The Thinking muse: feminism and modern French philosophy. Indiana University Press, 1989. ISBN 978-0-253-20502-5. Səhifə. 77
  48. Anderson, Jon Lee. Che Guevara: a revolutionary life. Grove Press, 1997. ISBN 978-0-8021-3558-2. Səhifə. 630
  49. Charmé, Charmé, 1993. səh. 193
  50. ( (ing.)). theatre-antoine.com. 2014-04-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 iyun 2019.
  51. ↑ Ward, Lott, 2002. səh. 223
  52. Houchin, John H., Censorship of the American theatre in the twentieth century. Cambridge University Press, 2003. ISBN 978-0-521-81819-3. Səhifə. 161.
  53. ↑ Gurko, Leo. Heroes, highbrows, and the popular mind. Ayer Publishing, 1953. Səhifə. 269.
  54. Howells, Christina. The Cambridge Companion to Sartre. Cambridge University Press, 1992. ISBN 978-0-521-38812-2. Səhifə. 59
  55. Urmson, Rée, 2005. səh. 221
  56. Qanıq, Adnan Vəli. Orxan Vəli üçün. Yedditəpə nəşrləri, 1953. Səhifə. 13
  57. ( (türk.)). sehirtiyatrolari.com. 2008-09-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 iyun 2019.
  58. "Yaşam Kaya yazısı, Varoluşçuluk Felsefesi Adına İstanbul Şehir Tiyatrosu Saygılı Yosma" ( (türk.)). tiyatronline.com. 5 dekabr 2015. 18 sentyabr 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2019.
  59. Fanon, Frantz. Black Skin, White Masks. Grove Press, 2008. ISBN 978-0-8021-4300-6. Səhifə. 67
  60. "IMDb'de filmin sayfası" ( (ing.)). imdb.com. 2015-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2019.
  61. Campbell, Russell. Marked women: prostitutes and prostitution in the cinema. Univ of Wisconsin Press, 2006. ISBN 978-0-299-21254-4
  62. "IMDb-de teleserialın səhifəsi" ( (ing.)). imdb.com. 2005-03-09 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2019.
  63. Bailey Frankie Y., Green Alice P. "Law never here": a social history of African American responses to issues of crime and justice. Greenwood Publishing Group, 1999. ISBN 978-0-275-95303-4. Səhifə. 116
  64. ↑ Mathy, 1993. səh. 155
  65. Roger Philippe, Bowman Sharon. The American Enemy: The History of French Anti-Americanism. University of Chicago Press, 2006. ISBN 978-0-226-72369-3. Səhifə. 330
  66. Himes, Chester B., Williams John Alfred, Muller Gilbert H., William Lorrain. Dear Chester, Dear John: letters between Chester Himes and John A. Williams. Səhifə. 218.

Ədəbiyyat

  • Barnes, Hazel Estella (1959). Humanistic existentialism: the literature of possibility. Nebraska Press. ISBN 978-0-8032-5229-5.
  • Caute, David (2005). The dancer defects: the struggle for cultural supremacy during the Cold War. ISBN 978-0-19-927883-1. (#parameter_ignored)
  • Charmé Charmé, Stuart Zane Stuart L. (1993). Vulgarity and Authenticity: Dimensions of Otherness in the World of Jean-Paul Sartre. Univ of Massachusetts Press. ISBN 978-0-87023-868-0.
  • Judaken, Jonathan (2008). Race After Sartre: Antiracism, Africana Existentialism, Postcolonialism. Suny Press. ISBN 978-0-7914-7547-8.
  • Khan Perez, Lin Shi Tony, Lee Andrew H. (2003). Scottsboro, Alabama: A Story in Linoleum Cuts. NYU Press. ISBN ISBN 978-0-8147-5177-0.
  • Mathy, Jean-Philippe (1993). Extrême-Occident: French Intellectuals and America. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-51064-4. (#parameter_ignored)
  • McBride, William Leon (1997). Existentialist ethics. Taylor & Francis. ISBN 978-0-8153-2495-9.
  • Sartre, Jean-Paul (2007). Ümumi tamaşaları. İthaki nəşrləri. ISBN 978-975-273-359-6.
  • Scolnicov Holland, Hanna Peter (1989). The Play out of context: transferring plays from culture to culture. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-34433-3.
  • Urmson Rée, J.O. Jonathan (2005). The concise encyclopedia of western philosophy. Routledge. ISBN 978-0-415-32923-1.
  • Ward Lott, Julie Tommy Lee (2002). Philosophers on race: critical essays. Wiley-Blackwell. ISBN ISBN 978-0-631-22227-9.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

   İncəsənət portalı    Mədəniyyət portalı    Fransa portalı    Ədəbiyyat portalı

Avqust 29, 2021
hörmətli, fahişə, səxavətli, fahişə, putain, respectueuse, fransa, yazıçısı, filosofu, sartr, tərəfindən, 1946, ildə, fransız, dilində, yazılan, teatr, tamaşası, pərdəli, əsərdə, hadisələr, 1930, illərdə, amerika, birləşmiş, ştatlarında, baş, verir, əsərin, əs. Hormetli fahise ve ya Sexavetli fahise fr La Putain respectueuse Fransa yazicisi ve filosofu Jan Pol Sartr terefinden 1946 ci ilde fransiz dilinde yazilan teatr tamasasi Iki perdeli eserde hadiseler 1930 cu illerde Amerika Birlesmis Statlarinda bas verir 1 Eserin esas sujet xetti cenub eyaletlerinin birinde yasayan ailenin oglanlarini zenci bir sexsi qetle yetirdiyi ucun hebs edilmelerinden qurtarmasindan behs edir Aile bu isteyini kuce qadini Lizzi MekKeyi oglanlarinin evezine gunahsiz zenci sexsi gunahlandirmasi ucun yalandan sahidlik etmesine razi salaraq heyata kecirir 2 Hormetli fahisefr La Putain respectueuseTeatr tamasasinin 1946 ci ilde nesr olunan kitabinin uz qabigi Olke FransaYazici Jan Pol SartrObrazlar Lizzi Fred Senator Zenci Ceyms ConNumayis tarixi noyabr 1946Numayis yeri Antoin teatriOrijinal dili fransiz diliMovzu irqi ayri seckilik cinayetJanr ekzistensializmMovzudaki hadisenin tarixi 1930 cu illerMovzudaki hadisenin yeri ABS in cenub qesebelerinden biriSayt IBDB sayti Vikianbarda elaqeli mediafayllarIlk defe 1946 ci ilin noyabrinda numayis olunan tamasa Sartrin 1945 ci ilde ABS a etdiyi seyahetdeki musahidelerinden sonra yazilmisdir Yazici teatr tamasasini 1931 ci ilde bu olkede bas veren doqquz zenci sexsin iki kuce qadinina tecavuz etmekle gunahlandirildigi ucun hebs edildiyi Skottsboro mehkemesinden ve seyahet erefesinde burada tanis oldugu Ricard Raytin eserlerinden ilhamlanaraq yazmisdir 3 Sartr eserde irqciliyi ve Amerika cemiyyetindeki tebeqe sistemini kuce qadinin ona tecavuz etdiyi ucun gunahlandirilan zenci sexsin ve cinayet toretmis varli sexsin hekayesinden behs ederek ironik bir sekilde sert tenqid etmisdi 4 Sartrin ekzistensializm janrinda yazdigi ve Lizzinin ehatesinde sert kisiler varlilar ve linc sexslerinin olmasina baxmayaraq secimlerinde ne qeder azad oldugundan behs eden eser bir cox tenqidlere meruz qalmisdir 5 Ehali yazicinin bir fransiz olaraq Amerika Birlesmis Statlarina qarsi cixdigini bildirmisdi Sartr gelen bu tenqidlere bele bir cavab vermisdi Men Amerika Birlesmis Statlarina yox irqi ayri seckiliye qarsiyam 3 Diger tenqidlerde Sartin ABS da qaldigi qisa muddetde ehalinin gundelik verdisleri barede duzgun musahideler apara bilmediyi bildirilmisdi 6 Hemcinin Sartrin zenci obrazinda gucsuz ve caresiz bir xarakter yaratmasi haqsizliga qarsi mubarize aparmaq evezine imtina etmeye ustunluk vermesi liberal baximdan tamasacilar terefinden xos qarsilanmadi 7 Sartr 1952 ci ilde ekranlasdirilan filmi izleyerek tamasanin SSRI de numayis olunmasi ucun eserin sonunu deyisdi Deyisdirilmis yeni sonda Lizzi yalandan sahidlik etmeyi redd ederek tebeqe ayri seckiliyini ve irqcilikde qirilma noqtesi ortaya cixardi 8 Yazici eserin sonundaki deyisiklikle elaqedar olaraq bildirmisdir En genc sexslere kimi bir cox sexslerin bu teatr tamasasini seyr etdiyinden xeberdaram Eserin meyusedici bir halda sonlandirilmasi tamasacini cox meyus etdi Heyatda mubarize aparmaq mecburiyyetinde olan bu kutlenin ehtiyaci olan yegane seyin umid oldugunu bilirem 9 Esas personajin qehremancasina qerari ve tamasanin optimist sonlandirilmasi 1930 cu illerde ABS daki irqi ayri seckiliyi xatirlatmadigi ucun yeniden bir cox tenqidlere meruz qaldi 9 Sartrin az taninan teatr tamasalarindan biri olan 10 Hormetli fahise eseri ile elaqedar olaraq Andre Jid 1947 ci il 15 mart tarixli qeydlerinde bildirir ki Sartrin Hormetli fahise eserinin bir nov sah eseri oldugunu dusunurem Yazicinin son yazdigi iki uzun ve sixici romanlarindan hec xosum gelmemisdi Lakin Hormetli fahise eseri Sartrin yazdigi gozel hekayelerden sonra yaratdigi en guclu ve mukemmel tamasadir 11 Mundericat 1 Tamasanin menseyi 1 1 1945 1946 ci iller 1 2 Skottsboro mehkemesi 2 Sujet xulasesi 2 1 Birinci perde 2 2 Ikinci perde 2 3 Deyisdirilen son 3 Tamasanin tehlili 4 Numayis edilmesi 5 Tenqidcilerin movqeyi 6 Tesirleri 7 Istinadlar 8 Edebiyyat 9 Hemcinin bax 10 Xarici kecidlerTamasanin menseyi Redakte1945 1946 ci iller Redakte Jan Pol Sartr Hormetli fahise tamasasini 1946 ci ilde Amerika Birlesmis Statlarina seyahet etdikden sonra yazmisdir Ikinci Dunya Muharibesinden sonra Fransanin uzerinde Amerika Birlesmis Statlarinin medeni tesirlerinin oldugu gorunurdu 12 1945 ci ilin yaz aylarinda olkedeki kinoteatrlarda ABS in nuar filmleri numayis olunurdu Daha evvel Sergey Eyzensteyn ve Vsevolod Pudovkin kimi rus rejissorlarinin filmleri ile maraqlanan Sartr ve Simona de Bovuar Orson Uellsin filmlerini de izleyirdiler Iosif Stalinin idare etdiyi SSRI de tamasacini heyecanlandiran bir filmin olmadigina inanirdilar 12 Sartr ve Bovuar Uellsin 1941 ci ilde ekranlasdirigi Vetendas Keyn adli filmini cox beyendiler 12 Muharibeden sonra 1945 ci ilde Sartr ABS a iki defe seyahet etdi ve olkede irqi ayri seckiliyin dusunmediyi qeder boyuk olculerde oldugunu musahide etdi 13 Anni Jolan Solal bildirir ki Evinden gundelik heyatindan ve tarixi tolerantliqlarindan uzaqda olan bu seyahetler Sartrin siyasi mubarizelerinin baslangici oldu 14 Seyahetden sonra nesr etdirdiyi meqalelerinde de bu irqi ayri seckiliyi daim tenqid etdi Le Figaro qezetindeki meqalelerin birinde Sartr yazirdi ABS in ister simalinda isterse de cenubunda zenci sexslerle ag sexsler arasindaki ferqler meni dogurdan da cox teeccublendirdi Yalniz xidmet sirketinde isleye bilen zencilerin kucelerde ag sexslerin yanindan kecmesi bele problemlere sebeb olurdu 14 Sartrin musahidelerine gore ag Amerikan cemiyyeti zencilerle elaqelenmirdi ve onlarin da ozleri ile elaqalenmemesini isteyirdiler Ag sexsler zencilerin yegane olaraq liftlerle baqajlarla ve ya ag sexslerin ayaqqabilari ile maraqlanmalarini isteyirdiler 14 Cunki ag sexsler zencileri yaxsi veziyyetde gormek istemirdiler Bu movzuda nesr edilen ilk meqalesinden sonra Amerikanlar Sartra oz daxili islerine qarismamasi barede xeberdarliq etdiler Yazici Le Figaro qezetinde nesr edilen ikinci meqalesinde bildirirdi Bele gorunur ki zenci problemini aradan qaldirmagin tek bir yolu var Bu yol ele de asan deyil Amerikan isci tebeqesi hem ag sexsler hem de zenciler rehberlik tebeqesine qarsi cixaraq her iki sexslerin arasinda ayri seckiliyin olmamasini basa duserse ve birlikde beraber huquqlar ucun mubarize apararlarsa bu mesele oz hellini tapacaqdir 14 Irqcilik muharibe ile beraber Sartrin diqqetini celb eden anlayis idi Sartr 1946 ci ilde Hormetli fahise tamasasini yazmazdan evvel Irqcilik ve Yehudiler fr Reflexions sur la question juive adli meqale nesr etdirmisdi 10 Bu meqalesinde yazici nasional sosializmden yox irqciliyin Fransada yaratdigi tesirlerden behs edirdi Sartr bu cur bildirerek antisemitizmi de xatirlatdi Bir yehudi hardan gelirse gelsin ve ya ne etmis olursa olsun Ferqi yoxdur Oldurulmelidir Bir muharibeye hazir oldugu ve ya bir muqavimet herekatinda istirak etdiyi ucun yox Cox daha asan bir sebeb Bir yehudi oldugu ucun 15 Yazici uzerinde musahideler apardigi kapitalizme qarsi reaksiyasini Hormetli fahise tamasasini yazaraq gosterdi 16 Bu tamasani yazarken movzuya eyni fikir baximindan yanasdi Yazici qeydlerinde bildirirdi ki Eynile yehudinin tek gunahinin yehudi olmasi fikrini zencilere de aid etmek olar Bir zenci her zaman pis seyler eder fikri hal hazirda dunyada insanlarin dusuncelerine hakimdir 15 Skottsboro mehkemesi Redakte Esas meqale Skottsboro mehkemesiSartrin tamasani yazarken 1931 ci ilde ABS da bas veren Skottsboro mehkemesi ilham menbeyi olmusdur 17 Bu mehkemede Alabama istiqametinde irelileyen qatarda iki kuce qadinina tecavuz etdikleri iddia edilen doqquz zenci sexs gunahlandirilmis ve onlar tecavuz etmekden hebs edilmisdi 13 Mehkeme esnasinda qadinlardan birinin zencilerle bagli menfi ifadesinden imtina etmeyine baxmayaraq mehkeme oz fikirlerinden geri donmedi Subheliler illerle hebs cezasi almisdi 13 1931 ci ilde Alabamada is tapa bilmek ucun cenub eyaletine geden ag ve zenci sexsler arasinda qatar hereketde olarken mubahise yarandi 18 Qatar muhafizecisi 1931 ci il mart ayinin 25 de Alabamada yerlesen Skottsboro qesebesinde doqquz afroamerikali zenci ve dord ag sexs qatardan endirilerek hebs edildi 19 Hebs edilen iki ag sexsin kisi paltarlari geyinmis qadinlar oldugu ortaya cixdi Rubi Bets ve Viktoria Pris adli bu qadinlar ifadelerinde is tapa bilmek ucun qatarda olduqlarini bildirdiler Eslinde kuce qadini olan Bets ve Pris hebs edilmek istemedikleri ucun doqquz genc sexsin onlara tecavuz etdiyini iddia etdiler 20 Bir birlerini tanimayan doqquz zenci sexs hamsi ag sexslerden ibaret olan mehkeme uzvleri terefinden tecavuz etdikleri ucun gunahlandirildi On uc yasinda olan Roy Rayt xaricinde digerleri olum hokmu ile cezalandirildi 20 Bu mehkeme qanuni linc anlayisinin yaranmasina da sebeb oldu 18 ABS in ag sexslerinin daha cox yasadigi cenub eyaletlerinde edaletli qerarlarin verilmemesi movzusu ile tez tez qarsilanirdi 1882 1946 ci illerde ABS da bes yuzden cox zenci ucun linc mehkemesi bas tutmusdu 21 Buna baxmayaraq bu mehkeme beynelxalq ictimaiyyetde genis eks seda yaratdi Kommunistler Amerikali zencilerin ve onlari destekleyenlerin genc sexsleri mudafie etmesi ucun cox komeklik gosterdiler Qadinlardan birinin zencilerle bagli menfi ifadesinden imtina etmeyine baxmayaraq Skottsboro sexsleri olaraq adlandirilan subhelilerin en sonuncu mehkumu 1950 ci ilde azadliga buraxildi 18 Sujet xulasesi RedakteBirinci perde Redakte Cenub eyaletlerinin birinde yasayan taninmis ailenin ovladi genc senaye iscisi Tomas ve onun uc dostu futbol matcindan sonra serxos sekilde qatara minirler Simal eyaletlerinin birinde yasayan kuce qadini Lizzi de ozune kicik cenub qesebesinde yeni heyat qurmaq ucun eyni qatarla seyahet edir Serxos ag sexsler evvelce Lizziye tanis olmaq ucun yaxinlasirlar Daha sonra ise qatara minen iki zenci sexsi ele salib onlarla mubahise edirler Tomas cibinden silah cixardib zenci sexslerden birini qetle yetirir Bunu goren diger zenci sexs ise qorxaraq qatarin suselerinden tullanaraq qacir Lizzi ise butun hadiselerin sahidi olmusdur Bir birlerini tanimayan ag sexsler bu cur sexsler toplanaraq aralarinda nese danisarlarsa bu mutleq bir zencinin qetle yetirilmesine isaredir Birinci sehne Zenci sexsin dialoqu 22 Teatr tamasasinin ilk sehnesinde qacan zenci sexs Lizzinin yeni yasamaga basladigi evinde tapir ve ozunu xilas etmesi ucun ondan komek isteyir Lizzi zenci sexse komek etmesi ucun sexsin lehine ifade vermeli idi Qadin evvelce hakimleri ve polisleri qarisiqliga salacaq bu teklifi redd edir Lakin zenci sexs Lizziye colde yigisan ag sexslerin onu axtardigini ve ona linc muhakimesi edileceyini bildirir Lizzi hec bir gunahi olmayan zenciye komek edeceyine soz verir ve ondan evden getmesini isteyir Zenci sexs Lizziden onu gizletmesini xahis edir Lakin qadin bu teklifi qebul etmir ve sexsi yasadigi evden uzaqlasdirir Lizzinin qesebedeki ilk musterisi qapinin zengini calaraq gizlenen Fred adli ag sexsdir Fred hemin erazinin Senatorunun ogludur O bir gun evvel reqs barinda Lizzi ile qarsilasmisdir Qadinlara hec vaxt guvenmeyen ve Lizzi ile kecirdiyi geceye aid utanc hissini qadindan yatagi gunah qoxusu geldiyi ucun yigmasini isteyen Fred polisin gelmeyini gozleyirmis kimi gorunur 23 Genc sexs Lizziye evvelki gece ucun on dollar teklif edir Bunu esiden Lizzi eseblesir Lakin Fred ona Senatorun oglu oldugunu bildirir Sexsin zengin olmasindan ve ehtisamdan tesirlenen Lizzinin esebleri sakitlesir Buna baxmayaraq Lizzi yene de pulu qebul etmir Bunu goren Fred pulu masanin uzerine qoyur Fredin Lizzi ile bir gece kecirmesinin sebebi evvelki gun qesebeye gelen zaman basina gelenleri qadinin ozunden esitmek ve onu istediyi terefe istiqametlendirmek idi Cunki Fred zenci sexsi qetle yetiren Tomasin emisi ogludur ve Tomasin cezalandirilmasini istemir Lizzinin basina gelenleri esitdikden sonra bunlarin dogru olmadigini bildiren Fred ona ozune gore dogru hadiseleri danisir Fredin danisdigina gore iki zenci sexs Lizziye tecavuz etmek istemis bunu geren bezi ag sexsler ise qadini xilas etmeye calismislar Zenci sexslerden birinin bicaq cixardigini goren Tomas silahini cixardib onu qetle yetirmis diger zenci adam ise qorxaraq qacmisdir Genc sexs Lizziden polise Tomasin lehine olan hekayeni danismagini isteyir Lizzi gercek hadiseye qarsi hormetli olmasinin lazim oldugunu bildirir Fred onun bu ifadesine qarsi olaraq bildirir Gercek olan bir sey yoxdur Meselede ag sexsler ve zenci sexsler var Bu qeder 24 Lizzi hec kime zerer vermek istemir Frede bir defe de zenci sexsin bir gunahinin olmadigini vurgulayir Fred onun bu sozune qarsi ise bildirir ki Zenci sexsler her zaman bir seyler ederler 25 Fredin dusuncesine gore ag sexslerin birlikde hereket etdiyi ve cezalandirilmayacagi cenub eyaletlerinde zenci sexsi oldurmek cinayet yox mudafiedir Fred son defe qadina Tomasin terefinde olmasi ucun 500 dollar teklif edir Lizzi bu meblegi qebul etmir Amma boyuk bir dilemma arasinda qalmisdir Gerceyin ne oldugu exlaq qanun ve tecrubeden daha onemli olaraq meselede ag sexslerin birliyi var idi Lizzi ilk defe aid oldugu tebeqe ile hissede bilecek ve ya etika deyerlerine hormet ederek onlardan tamamile uzaqlasacaqdir 26 Hemcinin iki polis Lizzinin evine ellerinde yazilmis senedle gelir ve Lizziden bu senedi imzalamagini isteyir Polisler Lizziye eger imzalamasa Tomasin cinayet sebebi ile hebs edileceyini bildirirler Bununla Lizzi Tomasin xilas edilmesi ucun ailesinin polisin ve yuksek meqamlarin ortaq islediyini basa dusur 27 Lizzi senedi imzalamagi redd edir Bunu goren polisler onu kuce qadini olmaq sebebinden tehdid edirler Tehdide subut olaraq Fredin qadinin goturmeye redd etdiyi ucun masanin uzerinde qoydugu on dollari gosterirler Bunu esiden Lizzi Fredle mubahise etmeye baslayir Fred evi terk etmek ucun qapidan cixmaq isteyerken eve atasi Senator Klarkin girdiyini gorur Tomas zenci bir sexsi qetle yetirdi Beli bu cox pis seydir Amma ona ehtiyacim var O deqiqlikle Amerikalidir Olkenin en taninmis ailelerinden birine mensubdur Horvuardda telim gordu Zabit olaraq mektebi bitirdi Fabrikinde iki min sexs isleyir Eger o olse iki min sexs issiz qalar O bir onderdir Kommunizme hemkarlar ittifaqina ve yehudilere qarsi guclu mudafiecidir Yasamaq onun vezifesidir Senin vezifen ise onu yasatmaqdir Bu qeder Indi ise buyur secimini et Dorduncu sehne Senatorun dialoqu 28 Senator Klark Lizziye Frede gore cox sakit davranir ve dogru bildiklerini sorusmaq ucun suallar vermeye baslayir Qadinin bildirdiyi hec bir seye qarsi cixmir ve serefine tehqir etmir Ona muxtelif hadiselerden behs edir Senator Lizzinin cemiyyetin bir uzvu kimi hiss etmesini temin ederek subyektivlesmesini isteyir 29 Onemli olan her kesin qebul etdiyi ortaq duzgun hadiseye qerar vere bilmek idi Senator ucun en onemli olan qardasi oglunun yasamasi idi Senator oglu Fredin dusuncelerinin eksine olaraq zencilerin seytan olduguna inanmir Onun fikrince zenciler sadece ehemiyyetsiz ve deyersizdir Sehven dunyaya gelmis gercek sexs kimi yasaya bilmeyen ve olumlerinin kimise maraqlandirmadigi zencilere nezeren Tomas kimi bir sexsin heyati deyerli ve prioritetlidir Cunki Tomas neyise idare etmek ucun dogulmusdur Senatorun diger bir fikri ise hadisedeki zerer cekeni deyisdirmek idi Fredin fikrince zerer ceken Tomasdir Senator ise Lizzinin gozunde zerer ceken sexsi mifoloji bir qadina cevirir 29 Bu qadin Tomasin anasi Meridir Senatorun fikrince Meri zengin amma caresiz bir qadindir Cunki oglunun taleyi Lizziye baglidir Senator Lizziye Tomasin hebs edilmesinden sonra Merinin cox pis olacagini bildirir Lakin Lizzi senedi imzalarsa Merinin gozunde deyeri artacaq Asagi ve yuxari tebeqe arasindaki ayri seckilikden istifade eden Senator Merinin Lizzini oz seviyyesinde goreceyini bildirir Bu fikirlerinin Lizziye tesir etmesini isteyir Lizzinin Tomas barede yaxsi vetendas kimi ifade vermesi Merini tesirlendirecek Senator Lizziye hormet edirmis kimi danisaraq onun uzerinde hokm qurub diger beyaz sexslerin onu nece goreceklerine diqqet ayiraraq qadini ag sexsler cemiyyetindeki qanunlarin daxiline aparir Lizzi Meri kimi yuksek tebeqlerden olan sexslerin hormetini qazanmaq isteyir Lizzinin yasadigi cemiyyetde durust vetendas olaraq qebul edilmesi ve ag sexslerin cemiyyetinde yasamasi ucun odeyeceyi lazim gelen mesele zencinin heyati ile baglidir Neticede Lizzi Senatorun vedleri ile dusuncelerini deyisir Sade sahidlik ederek butun qesebenin hormetini ve teqdirini qazanacaq Bu fikirlere inanan Lizzi senedi imzalayir Senator senedi goturerek evi terk edir Bununla da birinci perde sona catir Ikinci perde Redakte Gece vaxti idi Zenci sexs son bir defede Lizzinin evine gelir ve pencereden eve daxil olur Bu veziyyetde qapinin zengi calir Bunu esiden zenci sexs gizlenir Lizzi qapini acir ve Senator Klarkla qarsilasir Senator Tomasin serbest buraxilmasinda komeklik gosterdiyi ucun Lizziye tesekkur edir Onun qadinla bagli reftari deyisir Bacisinin gonderdiyini bildirdiyi mektubu Lizziye verir Lizzi ziyali bir qadindan mektub aldigi ucun cox sevinir Lakin mektubun icinden yuz dollar cixir Senatorun butun sozlerinin hiyle ve yalan oldugunu basa dusen Lizzi Senatora reaksiyasini bu cur aciqlayir Men bu gune kimi hormetli reftar etdikleri ucun her zaman qocalarla danismaga ustunluk verirdim Amma bu hadiseden sonra onlarin diger sexslerden daha hiyleger olduqlarindan subhelenmeye basladim Klark evi terk edir Lizzi esebleserek mektubu kenara atir 30 Klarkin getdiyini goren zenci sexs gizlendiyi yerden cixaraq Lizziye ag sexslerin linc muhakimesini basladacagini onu gizletmesinin lazim geldiyini bildirir Lizzi zenci sexsi ertesi gune kimi gizletmeye qerar verir Ag sexsler qadinin yaxinligindaki evleri axtarmaga baslayirlar Lizzi silah cixardib zenci sexse verir Bildirir ki eger onu tapsalar sexsleri qetle yetirsin Zenci sexs ise ag sexsleri qetle yetire bilmeyeceyini bildirir Onun bu sozunden sonra Lizzi zenci ile benzediyini gorur Her ikside guclu ag sexslerle beraber yasamamalarini dusunerek ozlerini gunahkar hiss edirler 31 Lizzi qapiya yaxinlasan iki sexse zenci sexsi gormediyini bildirerek evinden uzaqlasdirir Novbeti defe eve gelen sexs Freddir Lizzi Fredi evden uzaqlasdirmaq istese de Fred mecburi iceri daxil olur Fred evde zenci sexsi taparaq ona linc muhakimesini etmeyi arzulayirdi Qadinin evine de zenci sexsi tapmaq ucun daxil olur Fred vanna otagindan gelen sesleri esidir Vanna otagina daxil olaraq zenci sexsi gorur Bunu goren Lizzi Frede qarsi silah cixarir Zenci fursetden istifade edib qacir Eserin sonuncu sehnesinde Fred de Lizziye atasi ile benzer baximdan yanasir Lizziye ozunun de eynile zenci sexsler kimi deyersiz oldugunu ve yasamaya haqqi olmadigini bildirir Cunki neslinin kim oldugunu bele bilmediyini bildirir Lizzi sozlerden tesirlenerek zenci sexsle benzer sebebler Fredi qetle yetire bilmir Tamasasinin sonunda Fred Lizziye onunla yasayacagina soz verir Ona axar cayin qarsisinda bir ev hediyye edir Deyisdirilen son Redakte Tamasanin SSRI de numayis olunan duzelisi ve bu numayisden bir nece il evvel ekranlasdirilan kinofilm Sartrin tamasanin sonunu deyisdirmesine sebeb oldu Yeni sonda Lizzi qehremanlasdirildi Lizzi zenci sexsin haqlarini mudafie etdi ve yalandan sahidlik etmeyi ifade vermeyi redd etdi Tamasa optimist bir sekilde sonlandirildi Bu movzu ile elaqedar Sartr oz fikrini bildirmisdir Tamasani hele ki izlememisem Lakin Fransada ekranlasdirilan kinofilmin optimist sonlandirilmasini destekleyirem Isleyen genc sexslere kimi bir cox sexs bu tamasani seyr etdi ve tamasanin meyusedici bir sekilde sonlandirildigi ucun meyus oldu Heyatda mubarize aparmaq mecburiyyetinde olan bu kutlenin ehtiyaci olan yegane seyin umid oldugunu bilirem Movzu ile elaqedar olaraq Cessika Benyamine verdiyi musahibede Simona de Bovuar Sartra tamasanin sonunu deyisdirmesinin lazim geldiyini deyib demediyi sorusulanda bildirmisdir Elbette demisem Sartr da menim dediyime emel etdi Hormetli fahise tamasasinin ilkin versiyasinin cox pis oldugunu bildirdim Buna gore de tamasa yeniden qeleme alindi 32 33 Tamasanin tehlili RedakteButun eserlerinde azadliq felsefesi haqqinda sohbet acan Sartr insan ovladinin konkret bir dunyada yasadigini inkar etmese de azadliq movzusundan behs edildikde reaksiya vermesini isteyirdi 34 Hansi tebeqeden cinsiyyetden irqden dogulacagina qerar vermeyen sexsin heyatinda istediklerini ozunun qerar vermesinin lazim oldugunu bildirirdi Xususile ilk eserlerinde beseriyyetin dilemmasindan behs ederek movcudlugun azadliqlar arasinda sixisdigini ve her birinin oz suverenliyini mudafie etmek ucun diger azadliqlari mehv etmek istediyini yazdi 34 Yazicinin exlaqi hereketlerin ve siyasi ifadelerin serhedlerinden behs etdiyi eserlerinden biri olan Hormetli fahise tamasasinda esas movzu irqcilik ayri seckiliyidir Jan Pol Sartr qeydlerinde bildirir Senator Klark Lizzini razi salmaq ucun calisarken zenci sexs qetl toretse de toretmese de edaletli sexsin daha yaxsi sexsin xilas edilmesinin lazim oldugunu iddia edir Senatorun dusuncelerine gore yaxsi sexsler bu olkeni Amerika Birlesmis Statlari yaratmis sexslerdir 35 Fredin dusuncesine gore dunya yaxsi ve pis teriflerin aciq sekilde deyildiyi bir mekandir 35 Hem qadinlarla hem de irqcilik movzusu ile bagli menfi dusuncelere sahib olan genc sexs Lizzi ile gece yatdigi yataga baxaraq yataqdan gunah qoxusunun geldiyini bildirir Hemcinin zenciler barede danisarken bir zenci sexsin hec vaxt gunahsiz olmadigini cunki istenilen zenci sexsin her zaman bir seyler etdiyini iddia edir 36 Butun bu fikirlerin sebebi Fredin hem zenci sexsin hem de Lizzinin gunahlarinin askar edildiyi seytanlar olduqlarina inanmasidir Bir sexsi mehv etmek diger sexse ise suveren olmagi istemesinin esas sebebi budur Lizzi ile elaqede olmasi Fredde narahatliqlar dogursa da ona sahib cixir ve Lizziye axar cayin qarsisinda ev almagi meqsedleyir 35 Fred Lizziye on dollar mebleginde fahise oldugunu bildirir Lizzini cilpaq gormekden utanan sexs bu sebebden evin isiqlarini sondurur seheri gun ise axsam bas verenleri danismagi redd edir Guce bagli olan irqcilik ve cinsi hereketlerindeki alcalma Fred ve emisi oglu Tomasin ortaq xususiyyetleridir 37 Tomas qatarda Lizzi ile cinsi elaqeye girmek isteyerken zenci sexsi qetle yetirmisdir Fred ise oxsar bir sekilde zenci sexsin linc muhakimesi edildiyini izleyerken qadini fikirlesmeye baslamis Lizziye qarsi cinsi isteyi artmaga baslamisdir Bir sexsin butun dunyaya hakim oldugunu dusunmek ucun iki ferqli usula cinayete ve tecavuze el atmasi isteyi gucsuz zeif sexslere hormet etmemek xususiyyetlerine her iki emi oglunun xarakterinde rast gelinir 38 Tamasa erzinde mentiq realizm ve humanizmden sohbet acan zenci sexs temsil etdiyi bu deyerlerden muellifin isteyi ile tamasanin sonunda uzaqlasmisdir Tamasanin basladigindan qisa bir muddet sonra tamasacinin dusuncesinde bu sexsin heyatinda standart huquq qanunlarinin olmadigi bu qanunlarinin tam eksinin yararli oldugu fikri yaranir 34 Hormetli fahise tamasasi olkedeki movcud veziyyeti saxlayaraq ABS daki irqi ayri seckilik meselesinin hell olmayacaginin subutudur Zenci sexsler tebeqesi ile ag sexsler tebeqesi birlese bilseler bu problem hell ola biler 14 Tebeqeler arasinda olan ferqler tamasanin esas movzularindan biridir 39 Cinayet mehkemesinde sahid olacaq Lizzi cenub qesebesine yeni gelmis kuce qadinidir Halbuki cinayeti toreden Tomas genc ve taninmis senaye iscisidir Sartrin tamasasi yazicinin ilham menbeyi olan Skottsboro mehkemesinin movzusu ile bezi yerlerde uygun gelmir Meselede toredilmis cinayet movcuddur ve cinayeti toreden Tomas yuxari tebeqeli sexslerden biridir Gunahsiz zenci sexsin Lizzinin evine gelib mehkemede duzgun danismasi ucun yalvarmasindan sonra tamasada Tomasin ailesinin gucu belli olur Emisi oglu Fred zina etdiyi ve fahise oldugundan hebs edilmesi ucun Lizzi ile bir gece kecirir Senator genc qadinin evine gelir ve ona razilasma teklif edir Daha sonra Fred yeniden Lizzinin qarsisina cixaraq onunla yasayacagi teqdirde maddi destek edeceyini bildirir Cemiyyet arasinda hormetli olmaq isteyen ailesinden ve dostlarindan uzaqda olan yegane ehemiyyet verdiyi mesele borclarini odemek olan Lizzinin sehv qerar vermesi tamasacini cox da teeccublendirmir 39 Tebeqe ayri seckiliyi movzusunun gorunduyu sehne ag sexsler cemiyyetinin temsilcisi Senator ve Lizzinin gorusudur 39 ABS da ag sexsler cemiyyetinin edalet remzi kimi gorunen Klark Lizzi ucun duzgun hadisenin nece oldugunu bildirir Klarkin dusuncesine gore Tomasin zenci bir sexsi oldurmesi onemli deyil Onemli mesele Tomasin cox deyerli sexs olmasi ve onun heyatinin zenci sexse nezeren cox deyerli olmasidir Senator Harvard Universitetinin mezunu is adami kommunizme qarsi olan taninan ve secilen bir sexs olan Tomasin her baximdan qazandigi ugurlarini danisaraq Lizzinin dusuncesine tesir etmeye baslayir Klark qadina rahibleri hekimleri vekilleri incesenet xadimleri belediyye sedri ve onun muavinleri daxil olmaqla butun seherin seherin en hormetli sexslerinin Tomasa destek oldugunu bildirir Bundan sonra Senator Lizziye bildirir ki eger senedi imzalasa qesebede butun yerliler ona hormet edecek exlaqli yasayacaq Lizzi yalandan sahidlik etmesi ile yuksek tebeqenin qebul etdiyi duzgun vetendas olacaqdir Lizzi MekKeyin obrazi ve etdiyi secimlerle Sartr bildirmek isteyib ki kapitalizm cemiyyetinde ehalinin istediyi secimi her bir kes secmek mecburiyyetindedir 40 Genc qadini gunahsiz zenci sexsin adina yalandan sahidlik etmesine butun hormetli qesebe sexsleri mecbur etmisdir 41 Sartr tamasada eserin bas qehremani Lizzi MekKeyin kecmis gunleri barede hec bir melumat vermir Lizzinin yasayisi ailesi boyudulmesi ve hal hazirda oldugu meqama nece geldiyi bilinmir Hemcinin obrazin exlaqi baxislarinda da ziddiyetler movcuddur Kommunist olmaqla itdiham edilende cox qorxur ve bu cur bildir Men onlara zencilere qarsi deyilem Amma mene yaxin olmalarini istemirem 42 Kasib olmasina baxmayaraq rusvet qebul etmeyen Lizzi varli yuksek meqamli hessas ananin hormetini yalniz cinayet toreden ovladinin lehine yalandan sahidlik ederek qazana bilerdi Hormetli biri olmasi ucun yalan danismagi qebul eden Lizzinin Tomasin anasindan gozlediyi bir tesekkur mektubudur Tesekkur mektubunun yerine icinde yuz dollar olan bir mektub aldiqda meyus olur Zenci sexs ile benzer hisler hiss etmekden utanmayan Lizzi eynile zenciler kimi polisden cekinir Bu baximdan da Lizzi ve zenci sexs bir tebeqe hemreyliyinin daxilindedirler 41 Hormetli fahise tamasasinda Lizzi ve zenci sexs arasinda tarazligi olmayan is birliyi gorunur Her iksinin de ictimai qanunlarin qurbani olmasi bir birlerini basa dusmelerini temin edir Buna baxmayaraq ne Lizzide ne de zenci sexsde bir birlerini xilas edecek hormet yoxdur Dusmenler terefinden qurbana cevrilen bu iki sexs xilas olacaqlarini bilseler de dusmenlerine qarsi olmurlar Zenci sexsin hec bir gunahinin olmamaqsina baxmayaraq gunahkar olaraq ag sexslerin butun dediklerini qebul etmisdir Xarakterinde irqi ayri seckilik qurbanlarinin dusuncesinde facievi tesirlerden biri olan ozune yadlasma nin oldugu zenci sexs eynile fransiz koloniyalarindaki zenciler kimi ozunu yasamaga haqqi olmayan bir sexs kimi gorur 43 Lizzi ag qadin olaraq ag sexs Fredle bir gece kecirmeye ve ya ozunun istenilen qiymetde olmadigini gostererek azad ola biler Lakin bu azadliq hemcinin zenci ile eyni tebeqeden gelen gunahsiz oldugunun da subutudur 44 Lizzi zencilere yaxsi baxmadigini bildirir Seher yuxudan oyandiqdan sonra Frede hansisa zenci sexsi gormeyin ugurlu olub olmadigini sorusur Fred menfi cavab verdikden sonra Lizzi zenci sexsden uzaqlasir 45 Fredle olan elaqesinden ve Senatorun ved etdiyi ifadelerden tesirlenen Lizzi guvensizlik hissine meglub olaraq senedleri imzalayir 46 Tamasanin sonunda zenci sexsin taleyi barede melumat verilmir Lakin Lizzinin Fredle yeniden bir yerde yasamagi qadinin kecmis tarixinin nece oldugunu aydinlasdirir 35 Dram hekaye ve roman kimi bir cox edebi janrlarda yazilan eserlerde qadinlara maddi baximdan destek olan kisiler movcuddur Sartrin yaratdigi Lizzi obrazi tamasinin sonundaki hereketi ile Sorn Kyerkeqorun Rejine obrazi kimi passiv kisilere xidmet etmek ve kisilerin xeyallarini yerine yetirmek ucun dogulmus bir qadina cevrilir 47 Numayis edilmesi Redakte 1960 ci ilde Kubaya seyahet eden Simon de Bovuar ve Jan Pol Sartr Ernesto Ce Gevara ile gorusduler Hormetli fahise tamasasi ilk defe bu seyahet esnasinda numayis edildi 48 Tamasa yazilmasindan sonra 1946 ci ilde ilk defe Parisde yerlesen Antoin teatrinda numayis edildi 49 50 Tamasanin bas rolunda Elena Bossis cixis edirdi Daha sonra tamasa 1948 ci ilde Nyu Yorkda numayis edildi Bu versiyani Eva Uolas uygunlasdirdi ve ilk defe 1948 ci il 9 fevral tarixinde numayis edildi 41 Sartr tamasanin sonunda qehremanliqdan uzaq kuce qadini Lizzinin dogrunun evezine yalan danismasini bildirerken didaktik terzinde kobud gulusu yaratmisdi Halbuki tamasanin Nyu Yorkdaki numayisinde Hormetli fahise tamasasi melodram eser olaraq tamasacilara teqdim edildi 9 Eser seherde yerlesen Tenqidciler birliyi terefinden Ilin en ugurlu xarici tamasasi secildi 51 Tamasa Nyu Yorkda 350 defeden cox numayis edildi 41 1949 cu ilin iyul ayinda tamasanin Cikaqoda numayis edilmesi ucun isler gormeye basladilar Bu dovrde produserler eserin numayis edilmesi ucun hem mehkemeye hem de muhafize orqanlarinin tezyiqine qarsi mubarize apardilar 52 Cikaqonun muhafize xidmetinin rehberliyi tamasanin adinin sebebi ile seherde numayis edilmesine icaze vermeyeceyini bildirdi 53 Produserler terefinden eseri seyr etmeye devet edilende ise bu teklifi redd etdi Rehber bildirmisdi ki Tamasani seyr edib etmeyeceyim qerarini hec bir sekilde deyisdirmeyecem 53 Diger terefden seher rehberliyi tamasanin exlaqsiz oldugunu ve iki irqler arasindaki elaqelere zerer vereceyini iddia etdi 51 MVABA Milli Vetendas Azadliqlari Birliyinin Assosiasiyasi Hormetli fahise tamasasini desteklediyini bildirdi 51 AVAB Amerika Vetendas Azadliqlari Birliyi ise tamasasinin mudafie edilmesinde istirak etdi Bu mudafielerden sonra senzura qisa muddetliyine aradan qaldirildi 51 1954 cu ilin ilk aylarinda tamasa Moskvada numayis edilmeden evvel Sartr eserin sonunu deyisdirdi Tamasanin sonunda Lizzi yalan danismaq evezine zencinin yaninda olmaga ona komek etmeye ustunluk verdi Belelikle Moskva tamasacilari yalan danismagi redd eden kapitalizm sexslerinin tezyiqlerine bas eymeyen tebeqe ayri seckiliyine qarsi mubarize aparan qehremani seyr etdiler Tamasanin adi Lizzi MekKey olaraq deyisdirildi Lizzi obrazini Lyubov Orlova ifa etdi 5 Nyu Yorkda numayis edilen romantik kuce qadinin melodram tamasasi Moskvada didaktizm kommunist partiyasinin qeyd edilmesine cevrildi 9 Tamasani seyr eden tenqidcilerden biri bildirmisdir ki Bas rolda olan esas obraz Sovet ordusunda esger olaraq xidmet ede biler 40 Sartr tamasanin Moskvadaki 400 numayisinde istirak etdi 9 Yazici tamasanin stalinizm tebligati istiqametinde deyisdirilmesine icaze vermeyi ile elaqedar olaraq bildirmisdir Lizzinin suurun isigina catdiqdan sonra tamamile aldadilmasina razi ola bilmezdim Buna gore de tamasanin sonunu deyisdim 54 Tamasa hemcinin Bovuar ve Sartrin Kubaya seyaheti esnasinda bu olkede de numayis olundu Hormetli fahise tamasasi bu olkede yuzden cox numayis edildi 55 Ilk defe Orxan Veli Qaniq terefinden turk diline tercume olunan tamasa 1950 ci ilde Qaniqin vefatindan sonra Saat 6 teatri terefinden bir defe numayis edildi 56 Hormetli fahise eseri Turkiyede son defe 2005 2006 ci illerde Istanbul Seher Teatrlari nda numayis edildi 57 Numayis edilen tamasada Lizzi obrazini Bennu Ildirimlar Fred obrazini ise Burak Davudoglu ifa etdi 58 Tamasa Simali Afrikada da numayis edildi Fratz Fanon Qara deri ag maskalar adli kitabinda qeyd edir ki Tamasani Sartrla birlikde seyr eden Afrika generali Sartra tamasadan sonra bildirmisdir Sizin Hormetli fahise adli tamasaniz butun Afrikada numayis edilmelidir Bununla fransiz torpaqlarinda yasayan zenciler Amerikada yasayan zencilere nezeren ne qeder xosbext olduqlarini basa dusecekler 59 1952 ci ilde Hormetli fahise tamasasinin Fransada kinofilmi ekranlasdirildi 60 Lizzi obrazini Barbara Laj ifa edirdi Kinofilmde qadin evvelce Senator Klarka hormetle yanassa da filmin sonunda Senator ve ailesinin eleyhine sahidlik etdi eynile SSRI de numayis edilen yeni versiyanin sonu kimi Tomas cinayet sebebi ile hebs edildi Filmin sonunda ag qadinin eli zenci sexsin eli ile birlesdi 61 1974 cu ilde tamasa yene Fransada televiziya seriali olaraq ekranlasdirildi 62 Tenqidcilerin movqeyi Redakte Tamasani destekleyen sexslerden biri olan Amerika yazicisi Ricard Rayt 1940 ci ilde qeleme aldigi Dogma ogul adli eserinde zenci sexsin ag bir qadini qetle yetirdiyi ucun edam cezasi aldigindan behs etmisdir 63 Tamasanin Parisde bas tutan ilk numayisinden sonra Sartrla eyni siyasi dusuncelere sahib olmayan sexsler yazicini veteni Fransani nasional sosializmden xilas ederek azadligi geri veren muttefiq millet Amerika Birlesmis Statlarinin tenqid edilmesine gore gunahlandirdilar 64 Bu tenqidcilerin fikirlerine gore Sartrin tamasasi Amerika demokratiyasina atilan boyuk bohtan ve Amerika qonaqperverliyinden sui istifade idi 51 Muhafizekar yazicilardan biri olan Terri Molne Le Spectateur adli qezetin 19 noyabr 1946 ci ilde nesr edilen nomresinde eserle bagli fikirlerini bu cur ifade etmisdir Eger tamasani seyr etdiyim teatrda Amerika esgerleri movcud olsaydi Parisin xilasindan iki il sonra numayis edilen bu eserle Amerikalilara en iyrenc qeddarliq hiylegerlik ve ikiuzluluk ile dozulmez bir narahatliq dogurdugunu gostermis olardiq Men bu esgerlerin uzune baxmaga hec vaxt cesaret ede bilmezdim 65 Fransada nesr edilen The New York Times Herald Tribune qezetinde de tamasa haqqindaki hisseni oxuyanlar Sartri sert tenqid etdiler Yazici butun bu tenqidlere bu cur cavab verdi Men Amerika xalqina ve o dovlete dusmen deyilem Bu ifadenin menasinin ne oldugunu bele bilmirem Eger medeniyyetlerinin sadece mehv olmus hisselerini gosterseydim onda bu ifade deyile bilerdi Amma men bunu etmedim 64 Diger sexslerin dusuncelerine gore Sartr ABS da qisa muddet seyahet etmisdi ve bu seyahet onun olkedeki problemlerden behs eden bir tamasa yaza bilmesi ucun qeyri kafi idi 51 Oxsar sekilde Sartrin Amerika Birlesmis Statlarindaki xalqin gundelik yasayisi haqqinda yanlis melumatlar topladigi iddia edildi Xazl Estella Barns bildirir ki bu tamasani bir Amerikali bu sekilde yazmayacaqdi Cunki eserdeki esas hadisenin real heyatda bas vermesi mumkun deyil 6 Barnesin dusuncelerine gore Lizzi kimi kuce qadini cenubda yasayan ag centlmenler ve iki zenci sexsin cenub eyaletinde eyni vaqonda olmalari mumkun ola bilmezdi 6 Nyu York jurnalinin Paris temsilcisi Canet Flannerin fikirlerine gore Sartr seyahetleri erzinde qanunlari oz maraqlari istiqametinde uygunlasdiran coxlu sayda cenublu sexslerle tanis olmamisdi 5 Buna gore de Fred Lizziye ehtiram gosterdiyi Corc Vasinqtondan behs ederken Vasinqtonu fransiz dilinde siz menasina gelen sexs evezliyi vous evezine sen menasini bildiren tu dan istifade ederek tutoyait kimi Lizziye danisdi Bu cenubda yasayan varli sexsin danisarken istifade etdiyi xitab ola bilmezdi 5 Flannerin fikrine gore Sartrin diger sehvi varli sexslerin futbol matcinda qalib olduqdan sonra serxos olaraq eylendiklerini dusunmesi idi 5 Amerikali yazici Ricard Rayt butun tenqidlere baxmayaraq Sartri destekleyirdi 51 Hormetli fahise tamasasinin SSRI de bas tutan numayisinden sonra bas qehremanin kapitalizm eleyhdarlari ve inqilabcilarla eyni terefde olmasi ucun tamasanin sonunun deyisdirilmesi cox boyuk tenqidlere meruz qaldi 8 Tenqidciler bildirdiler ki deyisdirilen son incesenet tarixinde didaktizm siyasetininde vasitecisi olub Sartrin dusunceleri illerce bu cereyanin daxilinde yer alib 1945 ci ilde Sartrin rehberliyi altinda ile yaradilan Les Temps Modernes qrupunun meqsedi muharibeden sonraki cemiyyeti desteklemek ve sexsi huquqlari mudafie ederek edebi qaydalarin xaricine cixmamaq idi 8 Diger bir qrup ise Sartrin tamasadaki zenci obraz ucun siyasi olaraq yanlis bir xarakter yaratdigini iddia etdi 7 15 Xususile kommunistlerin dusuncesine gore zenci sexs qehreman deyildi Eksine zeif ve caresiz bir sexs idi Hemcinin onun tamasada adi yox idi tamasaci onu zenci olaraq taniyirdi Diger bir fikir ise bu sexsin butun geleceyinin bir qadinin secimine bagli olmasi idi Bu tenqidlere qarsi cixanlar bildirdiler ki Sartr zenci sexse ad vermeyerek zenci olmayan cemiyyetlerin zencilere fikir baximindan nece yanasdigini gosterirdi 44 Bu cemiyyetlere gore bir zenci ile butun zenciler arasinda hec bir ferq yoxdur Gunahi olan bir zenci yox butun zenciler idi Bu sexslere gore linc edilme edaleti temin eden en onemli muhakime idi Sartr bildirirdi ki caresiz teleye dusmus ve mesum bir zenci sexs ucun etdiyim tesvirin real heyatda bas vermesi mumkun olan hadisedir 39 Bu movzuda Sartri destekleyen Ricard Rayt liberalizm sexslerinin arasinda irqciliye qarsi cixan kiminse olmadigi melumatinin da tamasada yer aldigini bildirdi 39 Tesirleri RedakteAmerikali yazici Cezter Hims Hormetli fahise tamasasinin onun uzerindeki tesirini bu cur aciqlamisdi Jan Pol Sartr fransiz jurnalinda Hormetli fahise eserini yazmasina sebeb kimi Amerika Birlesmis Statlarinda bir zenci sexsin ag sexsi gunahlandirmayacagi gerceyini gosterdi Menim cinayet fantastika janrinda eserler yazmaga baslamagimin sebebi de budur Siddet dusuncesini eserlerimi oxuyanlara tanitmaq istedim Amerikali sexsler siddetle yasayir ve siddet her zaman onlar ucun qalib gelir 66 Diger Amerika yazicisi Ricard Rayt ise tamasa ile elaqedar olaraq bu cur rey bildirmisdir Jan Pol Sartrin Hormetli fahise tamasasi menim diqqetimi cox celb etdi Azmuddetli seyahetine baxmayaraq Jan Pol Sartr menim olkemin realliqlarini cox yaxsi basa dusmus ve ifade ede bilmisdi Bu siddetli realliqlar mende Amerikali yazicilarin Amerika realliqlarina yanasarken numune goture bilecekleri bir davranis hissi yaratdi 17 Istinadlar Redakte O Neil Patrick M Great world writers twentieth century Marshall Cavendish 2004 ISBN 978 0 7614 7469 2 Sehife 1352 Sartre Jean Paul Le Diable Et Le Bon Dieu Taylor amp Francis Sehife 28 1 2 Drake David Sartre Haus Publishing 2005 ISBN 978 1 904341 85 7 Cody Gabrielle H Sprinchorn Evert The Columbia encyclopedia of modern drama Columbia University Press 2007 ISBN 978 0 231 14424 7 Sehife 1190 1 2 3 4 5 Caute 2005 seh 308 1 2 3 Barnes 1959 seh 73 1 2 Moran Dermot Embree Lester E Staehler Tanja Behnke Elizabeth Phenomenology Critical Concepts in Philosophy Taylor amp Francis 2004 ISBN 978 0 415 31042 0 Sehife 179 1 2 3 Caws Peter Sartre Routledge 1984 ISBN 978 0 7102 0233 8 Sehife 13 1 2 3 4 5 Scolnicov Holland 1989 seh 81 1 2 Judaken 2008 seh 55 Gide Andre Gide Journals 1939 1949 University of Illinois Press 2000 ISBN 978 0 252 06932 1 Sehife 274 1 2 3 Caute 2005 seh 307 1 2 3 Ward Lott 2002 seh 222 1 2 3 4 5 McBride 1997 seh 360 1 2 3 McBride 1997 seh 344 Scolnicov Holland 1989 seh 80 1 2 Wright Richard Kinnamon Keneth Fabre Michael Conversations with Richard Wright Univ Press of Mississippi 1993 ISBN 978 0 87805 633 0 Sehife 119 1 2 3 Painter Nell Irvin Creating Black Americans African American history and its meanings 1619 to the present Oxford University Press US 2006 ISBN 9780 19 513755 2 201 Sehife 201 Khan Perez ve Lee 2003 seh 7 1 2 Khan Perez ve Lee 2003 seh 8 Khan Perez ve Lee 2003 seh 9 Sartre 2007 seh 684 Judaken 2008 seh 56 Sartre 2007 seh 697 Sartre 2007 seh 698 Judaken 2008 seh 57 Judaken 2008 seh 58 Sartre 2007 seh 708 1 2 Judaken 2008 seh 64 Sartre 2007 seh 715 Bernasconi Robert Race Wiley Blackwell 2001 ISBN 978 0 631 20783 2 Sehife 199 Simons Margaret A Beauvoir and The Second Sex Feminism Race and the Origins of Existentialism Rowman amp Littlefield 2001 ISBN 978 0 7425 1246 7 Sehife 9 Boule Jean Pierre Sartre self formation and masculinities Berghahn Books 2005 ISBN 978 1 57181 742 6 Sehife 129 1 2 3 Urmson Ree 2005 seh 345 1 2 3 4 Barnes 1959 seh 74 Gordon Lewis Ricardo Existentia Africana understanding Africana existential thought Routledge 2000 ISBN 978 0 415 92644 7 Sehife 783 Charme Charme 1993 seh 195 Charme Charme 1993 seh 196 1 2 3 4 5 Ward Lott 2002 seh 225 1 2 Ward Lott 2002 seh 226 1 2 3 4 Caute 2005 seh 309 Sartre 2007 seh 695 Charme Charme 1993 seh 194 1 2 McBride 1997 seh 345 Duran Jane Women philosophy and literature Ashgate Publishing Ltd 2007 ISBN 978 0 7546 5785 9 Sehife 122 Duran Jane Women philosophy and literature Ashgate Publishing Ltd 2007 ISBN 978 0 7546 5785 9 Sehife 121 Allen Jeffner Young Iris Marion The Thinking muse feminism and modern French philosophy Indiana University Press 1989 ISBN 978 0 253 20502 5 Sehife 77 Anderson Jon Lee Che Guevara a revolutionary life Grove Press 1997 ISBN 978 0 8021 3558 2 Sehife 630 Charme Charme 1993 seh 193 Theatre Antoine arxivleri ing theatre antoine com 2014 04 16 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 17 iyun 2019 1 2 3 4 5 6 7 Ward Lott 2002 seh 223 Houchin John H Censorship of the American theatre in the twentieth century Cambridge University Press 2003 ISBN 978 0 521 81819 3 Sehife 161 1 2 Gurko Leo Heroes highbrows and the popular mind Ayer Publishing 1953 Sehife 269 Howells Christina The Cambridge Companion to Sartre Cambridge University Press 1992 ISBN 978 0 521 38812 2 Sehife 59 Urmson Ree 2005 seh 221 Qaniq Adnan Veli Orxan Veli ucun Yedditepe nesrleri 1953 Sehife 13 Sehir Tiyatrolari resmi sitesinde oyunun sayfasi turk sehirtiyatrolari com 2008 09 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 iyun 2019 Yasam Kaya yazisi Varolusculuk Felsefesi Adina Istanbul Sehir Tiyatrosu Saygili Yosma turk tiyatronline com 5 dekabr 2015 18 sentyabr 2012 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 iyun 2019 Fanon Frantz Black Skin White Masks Grove Press 2008 ISBN 978 0 8021 4300 6 Sehife 67 IMDb de filmin sayfasi ing imdb com 2015 07 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 iyun 2019 Campbell Russell Marked women prostitutes and prostitution in the cinema Univ of Wisconsin Press 2006 ISBN 978 0 299 21254 4 IMDb de teleserialin sehifesi ing imdb com 2005 03 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 iyun 2019 Bailey Frankie Y Green Alice P Law never here a social history of African American responses to issues of crime and justice Greenwood Publishing Group 1999 ISBN 978 0 275 95303 4 Sehife 116 1 2 Mathy 1993 seh 155 Roger Philippe Bowman Sharon The American Enemy The History of French Anti Americanism University of Chicago Press 2006 ISBN 978 0 226 72369 3 Sehife 330 Himes Chester B Williams John Alfred Muller Gilbert H William Lorrain Dear Chester Dear John letters between Chester Himes and John A Williams Sehife 218 Edebiyyat RedakteBarnes Hazel Estella 1959 Humanistic existentialism the literature of possibility Nebraska Press ISBN 978 0 8032 5229 5 Caute David 2005 The dancer defects the struggle for cultural supremacy during the Cold War ISBN 978 0 19 927883 1 parameter ignored Charme Charme Stuart Zane Stuart L 1993 Vulgarity and Authenticity Dimensions of Otherness in the World of Jean Paul Sartre Univ of Massachusetts Press ISBN 978 0 87023 868 0 Judaken Jonathan 2008 Race After Sartre Antiracism Africana Existentialism Postcolonialism Suny Press ISBN 978 0 7914 7547 8 Khan Perez Lin Shi Tony Lee Andrew H 2003 Scottsboro Alabama A Story in Linoleum Cuts NYU Press ISBN ISBN 978 0 8147 5177 0 Mathy Jean Philippe 1993 Extreme Occident French Intellectuals and America University of Chicago Press ISBN 978 0 226 51064 4 parameter ignored McBride William Leon 1997 Existentialist ethics Taylor amp Francis ISBN 978 0 8153 2495 9 Sartre Jean Paul 2007 Umumi tamasalari Ithaki nesrleri ISBN 978 975 273 359 6 Scolnicov Holland Hanna Peter 1989 The Play out of context transferring plays from culture to culture Cambridge University Press ISBN 978 0 521 34433 3 Urmson Ree J O Jonathan 2005 The concise encyclopedia of western philosophy Routledge ISBN 978 0 415 32923 1 Ward Lott Julie Tommy Lee 2002 Philosophers on race critical essays Wiley Blackwell ISBN ISBN 978 0 631 22227 9 Hemcinin bax RedakteEkzistensializm Bulbulu oldurmek Skottsboro mehkemesiXarici kecidler RedakteSartr J P K teatru situacij rus http www iblist com book46370 htm Arxivlesdirilib 2012 02 14 at the Wayback Machine http www theatre antoine com archives archives html Arxivlesdirilib 2014 04 16 at the Wayback Machine Internet Broadway Database saytinda Hormetli fahise tamasasi ing Sart J P Pochtitelnaya potaskushka Lizzi Mak Kej Pesa v odnom akte dvuh kartinah olu kecid rus Incesenet portali Medeniyyet portali Fransa portali Edebiyyat portaliMenbe https az wikipedia org w index php title Hormetli fahise amp oldid 5959357, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.