fbpx
Wikipedia

Cuğa nekropolu

Avqust 07, 2021

Cuğa nekropolu (erm. Ջուղայի գերեզմանատուն) — Culfa rayonunun Gülüstan kəndi ərazisindəki qədim Cuğa şəhər yerində 2000-ci illərin əvvəllərinə kimi mövcud olmuş XII–XVII əsrlərə aid nekropol. Kompleks Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən yerli əhəmiyyətli tarix-memarlıq abidəsi kimi qeydiyyata alınmışdır.

Cuğa nekropolu
erm. Ջուղայի գերեզմանատուն
38°58′27″ şm. e. 45°33′53″ ş. u.
Ölkə Azərbaycan Azərbaycan
Şəhər Culfa
Yerləşir Cuğa şəhəri
İstinad nöm.1920
Kateqoriyanekropol
ƏhəmiyyətiYerli əhəmiyyətli
Cuğa nekropolu
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Cuğa nekropolunun 1915-ci ildə Aram Vryur tərəfindən çəkilmiş fotosu

Qəbirsanlıqda orta əsrlərdən modern dövrə kimi müxtəlif tarixi mərhələləri əhatə edən xaç daşlar və xaçkarlar, həmçinin Qaraqoyunlular və Ağqoyunlular dövrlərinə aid zoomorf qəbir daşları olmuşdur. Ümumilikdə nekropolda 10.000-ə qədər abidə olmuşdur.

Cuğa nekropolunda xaçdaşlar fonunda qoç formalı məzar daşı.

Erməni və Beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən bu kompaniyanı dayandırması üçün Azərbaycan hökumətinə dəfələrlə müraciətlər edilmiş və müxtəlif beynəlxalq təşkilatlara bu fəaliyyətini dayandırması üçün Azərbaycana təsirlər edilməsi haqqında müraciətlər olunmuşdur. 2006-cı ildə Azərbaycan Avropa Parlamenti nümayəndələrinin iddia olunan abidələrin məhv edilməsi məsələsini araşdırmaq üçün Azərbaycana gəlmələrini təklif etmiş, hadisəyə göstərilən beynəlxalq münasibətin "ikili yanaşma və isterik" olduğunu bəyan etmiş, eyni zamanda Ermənistanın nəzarətində olan ərazilərdəki Azərbaycan abidələrinin də araşdırılmasını və araşdırma qrupunun Azərbaycan ərazisində keçərək Ermənistan nəzarətində olan əraziyə getməsini tələb etmişdi. 2006-cı ilin yazında iddia edilən abidələrin yerləşdiyi əraziyə səfər etmiş Hərb və Sülh İnstitutunun reportyoru ərazidə qəbiristanlığı xatırladacaq hər hansı bir əlamətin olmadığını bildirmişdi. Eyni ildə İran tərəfindən iddia edilən qəbiristanlığın hərbiçilər tərəfindən dağıdılmasını göstərən video və fotolar çəkilərək yayımlanmışdır.

Culfanın 2003, 2009 və 2010-cu ilin dekabrında peykdən çəkilmiş fotolarını tədqiq edən Amerika Elmi Araşdırmalar Assosiasiyası qəbiristanlığın tamamilə məhv edildiyi qənaətinə gəlmişdir.

Tarix

  Əsas məqalə: Cuğa

Cuğa şəhəri Azərbaycan ərazisindəki kiçik orta əsr yaşayış məskənlərindən olmaqla ilkin dövrdə kənd kimi formalaşmış, orta əsrlərdə isə böyüyərək şəhərə çevirilmişdir. XVI əsrdə şəhərdə 20–40,000 erməninin məskunlaşması və onların ticarət və sənətkarlıqla məşğul olmaları bildirilir. Qədim xaç daşların yerləşdiyi Cuğa nekropolu şəhərin qərb hissəsində yerləşir. Məzarlıqdakı ən qədim qəbirlər IX – X əsrlərə, son qəbirlər isə XVII əsrlərə aiddir. 1605-ci ildə I Şah Abbasın Naxçıvan əhalisinin bir hissəsini (xüsusilə xristian erməniləri) İranın içərilərinə doğru köçürməsindən sonra Cuğa şəhəri demək olar ki tamamilə boşalmış, burada yaşayış azalmışdı.

Nekropolda yüzlərlə xaç daşından başqa çoxlu sayda üzəri müxtəlif xristian motivləriilə bəzədilmiş sənduqələr, Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövrlərinə aid qoç və at formalı məzar daşları da vardır. 1648-ci ildə Cuğaya səfər etmiş fransız səyyahı Aleksandr de Rodun qeyd etdiyinə görə hələ o zaman qəbirsanlıqda 10,000-ə qədər xaç daşı olmuşdur. Lakin Naxçıvan ərazisi daim toqquşmalar meydanı olduğu üçün buradakı bir çox abidələr kimi Cuğa nekropolu da ziyan çəkmiş və 1903–1904-cü illərə həmin xaç daşlardan yalnız 5,000-i çatmışdır.

Cuğa xaç daşları

Əsas məqalə: Alban xaç daşları

Azərbaycan tədqiqatçıları Cuğa nekropolundakı xaçdaşların birmənalı olaraq Qafqaz albanlarına məxsus olduğunu və Cuğa şəhərinin xristian əhalisinin Qafqaz albanlarından ibarət olduğunu bildirirlər.

Maraqlı və özümlü həllə malik Cuğa xaçdaşlarının böyük əksəriyyətində eyni bir təsvir təkrar olunur: qarşı-qarşıya durmuş iki qanadlı əjdahanın bədəni buynuz zirehlə örtülmüşdür. Onların adətən açıq ağızları yana çevrilmişdir. İki əjdaha arasında qanadlı halə və ya haləyə oxşar saçı olan kişi başı təsvir edilmişdir. İkonoqrafik əlamətlərinə görə o, İsanın (ə. s.) başına oxşayır. Ümumiyyətlə bu mürəkkəb kompozisiyalarda müxtəlif din və etiqadların (zərdüştilik, mitraizm, xristianlıq və islam) birləşməsindən yaranan simvolik qrup alban sənətkarları tərəfindən təsvir edilmişdir. Təsvirlər xristian qəbir daşlarında – xaçdaşlarda yerləşdirilib – bir xaç və ya xaçlar bunu təsdiq edir. Xaçdaşlardakı İsa obrazını hələ də xalq arasında yaşayan obrazlar – xeyirxah əjdaha – nəhənglər mühafizə edirlər. Dişlərini qıcamadan ağızlarını bir az açmış əjdaha başlarının İsanın başına tərəf çevrildiyini əks etdirən təsvirlər buna sübutdur.

Xaçdaşların yuxarısında İsanın başı göstərilən kompozisiyalar kimi eyni qanuna tabe olan bir neçə ikonoqrafik təsvirlər – özümlü sintez yolu ilə alınmış mitraist-xristian təsvirləri vardır. Onların birinci planında tanrı, ikinci öküz (bəzən maral), quş, üçüncü və dördüncü planlarda isə mələklər (əgər əshabələr olarsa) təsvir olunmuşdur. Xristian xaçdaşında Mitranın əbədi yol yoldaşları – şir, öküz və quşun təsvir edilməsi albanların bir hissəsinin xristianlığın yayıldığı dövrdə hələ də öz əsgi inamlarında qalmaları haqqında mənbələrdə verilən məlumatlarla üst-üstə düşür. İoanna Boqaslovun şərhində "…mələklər dörd canlı varlıq – qartal, buğa, şir və insan şəklində təsvir olunur. Qartal oxuyur, şir çığırır, buğa fəryad edir, insan danışır." Lakin Cuğa xaç daşlarındakı təsvirlər göstərilən simvollarla uyğun gəlmir. Belə ki, Cuğa xaç daşlarında göstərilən quş və heyvan təsvirlərinin yanında mələklər də təsvir edilmişdir. Bundan başqa əksər xaç daşlarda quş əsasən tovuz quşu obrazında təsvir olunub, buğa isə tez-tez maralla əvəzlənir. Alban mədəniyyətində tovuzquşu təsvirləri çox tez-tez rastlaşılan obrazlardandır. Gəncəsər monastırında əsas monastır binasının fasadında bu obraza tez-tez təsadüf edilir, Mingəçevir kilsə kompleksində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanan və hazırda Azərbaycan Tarix Muzeyində sərgilənən xaç altlığında da (bəzi tədqiqatçılara görə bu daş qurbangahdır) həyat ağacını qoruyan iki tovuz quşu təsvir edilmişdir.

Mütəxəssislər tərəfindən tədqiq edilən Cuğa xaç daşlarında Mitranın bu atributları xristian tanrısının ayaqları yanında yerləşdirilmişdir. Xaçdaşlardan birində mərkəzi tanrı fiquru sol əlində su ilə dolu kasa tutaraq sağ əlinin iki barmağı ilə onu göstərir. Tanrının başı ətrafında üzərində üç kürə geydirilmiş (biri başının üstündə, ikisi isə üzünün yanlarında) elliptik halqa təsvir olunmuşdur. Ondan başa doğru işıq şüaları gedir. Meridional şəkildə kürələr yerləşmiş – ellips Böyük Mitranın səciyyəvi təcəssüümü, sonsuz fəzanın, kosmosun simvolik təsviridir. Kosmos mifologiyanın zeniti və onu tamamlayan kateqoriyadır. Təsvir olunmuş kompozisiyanın hər iki yanında iki çatmatağlı tağça yerləşir. Onlarda diz çökmüş, əlləri və baxışları mərkəzi tanrı fiquruna yönəlmiş mələklər təsvir olunmuşdur.

Hələ SSRİ hakimiyyəti dövründə müxtəlif zamanlarda cuğa xaçdaşlarının bədii və elmi baxımdan ən dəyərliləri oğurlanaraq Ermənistana aparılmışdır və hal-hazırda da Üçmüədzin kafedralının həyətində erməni xaçkarları kimi sərgilənir. Üçmüədzinə aparılmış xaçdaşlar üzərində dəyişikliklər həyata keçirilmiş, onların alban yazılı hissələri silinmiş və ya tamamilə qırılmışdır. Lakin Cuğada qalan bir çox xaçdaşların üstündə alban yazıları indi də qalmaqdadır.

Məhv edilməsi

Tarixi

Culfa rayonunda Azərbaycan hökuməti tərəfindən erməni xaçkarlarının məhv edilməsi haqqında ilk dəfə olaraq Ermənistan 1998-ci ildə səsləndirmişdir.Bundan bir neçə il əvvəl isə Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsindəki etnik erməni vətəndaşları Azərbaycana qarşı qaldıraraq öz azadlıqları uğrunda müharibəyə səsləmiş və nəticədə Qarabağ müharibəsi baş vermişdi. Müharibə 1994-cü ildə Ermənistan və Azərbaycan arasında atəşkəs əldə edilməsi ilə dayandırılmışdı. Qarabağ müharibəsi nəticəsində Azərbaycan ərazisinin iyirmi faizini itirmiş, Qarabağdakı ermənilər tanınmamış Dağlıq Qarabağ Respublikası qurmuş, Qarabağın türk kökənli sakinləri isə qaçqın vəziyyətinə düşmüşdür. Amerika Arxeologiya İnstitutundan Sara Pikman qeyd edir ki, "Qarabağın itirilməsi azərbaycanlıların Naxçıvandakı erməni abidələrini məhv etmək istəmələrində böyük rol oynamışdır."

1998-ci ildə Azərbaycan Ermənistanın Culfada erməni xaçkarlarının məhv edilməsi ilə bağlı iddiasını rədd etmişdir. Bundan sonra Erməni Memarlığı Cəmiyyətinin İrandan olan üzvü Arpiayr Petrosyan qəbiristanlığın buldozerlərlə məhv edildiyini göstərən video kadrları yayımlamışdır.

Bundan sonra İran hökuməti Naxçıvan Muxtar Respublikası rəhbərliyi ilə birgə abidələrin məhvini pisləyən bəyannamə yaymışdır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Bakıdakı nümayəndəsi Həsən Zeynalov, Culfada erməni xaçkarlarının məhv edilməsi iddiasını "ermənilərin növbəti çirkli yalanı" adlandırmışdır. Azərbaycan hökuməti ona qarşı yönəldilən iddialara birbaşa cavab verməsə də, "Azərbaycanlıların ruhunda vandalizmin olmaması"nı qeyd etmişdir. Ermənistan tərəfinin ciddi reaksiya verməsi və Ermənistan Mədəniyyət Naziri Qagik Gurdiciyanın Azərbaycanın erməni abidələrini məhv etməsinin qarşısını almaq üçün beynəlxalq aləmə müraciət etməsindən sonra Azərbaycanın bu fəaliyyətini bir müddət dayandırdığı iddia edilir.

Erməni arxeoloq qeyd edir ki, 1987-ci ildə onların Naxçıvana ilk səfəri zamanı bölgədə "27,000 monastır, kilsə, xaçkar və sənduqə" tipli abidə olmuşdur. 1998-ci ildə isə xaçkarların saynın 2,700-ə düşdüyü bildirilir.

2003-cü ildə yeni iddialar

2003-cü ildə ermənilər Azərbaycanın yenidən Naxçıvandakı erməni abidələrini məhv etməyə başlaması haqqında iddia ortaya atdılar. 4 dekabr, 2002-ci ildə erməni arxeoloq və tarixçilər görüşərək müzakirələr aparmış, nəticədə bir müraciət qəbul edərək bunu bütün beynəlxalq təşkilatlara və onların rəhbərliklərinə çatdırmışdılar.

Qədim Cuğa nekropolunda 10,000-dən çox xaç daşı və digər məzar daşlarının olduğu, onların 2,000-ə qədərinin isə 2002-ci ilə kimi öz ilkin görünüşünü qoruduğu bildirilir. 2005-ci ilin dekabrında İran erməniləri Arazın İran sahilindən Naxçıvanda Azərbaycan əsgərləri tərəfindən ağır texnikanın da istifadə edilməsi ilə Cuğa nekropolunun məhv edilməsinin tamamlandığını və bu prosesi əks etdirdiyi video və fotolar yaymışlar.

Beynəlxalq münasibət

Azərbaycan hökuməti 1998-ci ildə abidələrin məhv edilməsi ilə bağlı ilk iddiaların səsləndirildiyi dövrdən başlayaraq səsləndirilən fikirlərə ciddi cavab verməmişdir. 1998-ci ildə, "The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization" (UNESCO) Azərbaycan hökumətindən Culfada mədəni abidələrin məhv edilməsini dayandırmağı tələb etmişdir. Azərbaycan hökumətinə qarşı eyni tələb "The International Council on Monuments and Sites" (ICOMOS) tərəfindən də səsləndirilmişdir.

  Azərbaycan

Beynəlxalq təzyiqlərin çoxalmasından sonra Azərbaycan tərəfi Naxçıvan bölgəsində heç zaman ermənilərin yaşamadığını və buna görə də bölgədəheç bir erməni abidəsinin olmadığını bildirmişdir. 2005-ci ildə Naxçıvan MR-in Bakıdakı nümayəndəsi Həsən Zeynalov BBC-yə müsahibəsində qeyd edir ki, "ermənilər heç vaxt Naxçıvanda yaşamamışlar, həmin torpaqlar qədim dövrlərdən Azərbaycan torpaqlarıdır və bu səbəbdən də həmin ərazidə heç bir erməni qəbiristanlığı, erməni abidəsi olmamışdır." Azərbaycan tərəfi Naxçıvandakı bu xristian abidələrinin ermənilərə yox, Qafqaz albanlarına məxsus olduğunu bildirmişdir.

Məsələyə münasibət bildirən Azərbaycanın ABŞ-dakı Fövqəladə və Səlahiyyətli Səfiri Hafiz Paşayev bildirmişdir ki, abidələrin dağıdıldığını sübut etdiyi iddia edilən videolarda insanların üzləri dəqiq görünmür, onların kimlər olduğu və nəyi dağıtdıqları bilinmir. Buna görə də həmin videolar heç nəyi sübut etmir. Səfir eyni zamanda qeyd etmişdir ki, Ermənistan tərəfi Ermənistan ərazisində məhv edilmiş Azərbaycan abidələrindən diqqəti yayındırmaq üçün Azərbaycana qarşı propaqanda ilə məşğuldur. Məsələyə münasibət bildirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev isə söylənilən iddiaları "provokasiya xarakterli yalanlar" adlandırmışdır.

  Avropa İttifaqı

2006-cı ildə Azərbaycan hökuməti tərəfindən nekropolun yoxlanmasına maneələr törədilməsi və əlavə şərtlərin irəli sürülməsindən sonra Avropa Parlamenti nümayəndələri məsələylə bağlı Azərbaycanın tutduğu mövqeyə ilk dəfə etiraz etdilər.

Avstriya Sosialist Partiyasının üzvü və abidələri yoxlamaq üçün təşkil edilmiş qrupun nümayəndələrindən biri olan Hannes Svoboda qeyd edir ki, "əgər onlar həqiqətən də bizim abidələrə yerində baxış keçirməmizə imkan vermirlərsə, bu o deməkdir ki, həmin ərazidə həqiqətən də nəsə pis bir hadisə baş vermişdir. Əgər həmin abidələr həqiqətən də dağıdılıbsa, biz soruşmaq istəyirik, nəyə görə. Bu, yalnız hansısa həqiqətlərin gizlədilməsi məqsədi daşıya bilər." Avropa Parlamentinin Böyük Londondan olan üzvü doktor Çarlz Tannok və digər parlament üzvləri Cuğa nekropolunun məhv edilməsini, 2001-ci ildə Əfqanıstanın Bamyan ərazisində Taliban tərəfindən qədim Budda heykəllərinin məhv edilməsi ilə müqayisə etmişlər. Britaniyalı memar Stiven Sim isə İran sərhəddindən çəkildiyi iddia edilən videonun gerçəkləri əks etdirdiyini qeyd edir.

Azərbaycan Avropa Parlamenti nümayəndələrinin bölgəyə səfər etmək təşəbbüsünün qarşısını alaraq, həmin nümayəndələrin yalnız Ermənistan nəzarətində olan ərazilərdəki Azərbaycan abidələrinə baxış keçirdikdən sonra əraziyə səfər edə biləcəklərini bildirmişdi. "Bizim fikrimizcə, məsləyə genişmiqyaslı baxış ortaya qoyularsa yaranmış problem daha qısa zamanda aydınlaşar" deyə Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Tahir Tağızadə qeyd etmiş və "əlbəttə ki, Azərbaycan ərazisində, o cümlədən, onun bir hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasında xristian memarlıq abidələrinin öyrənilməsi və tədqiqini təşkil etmək mümkündür." deyə bildirmişdir.

Bir neçə təxirə salınmış səfərdən sonra, 2007-ci ilin 29 avqust-6 sentyabr tarixlərində PACE nümayəndələrinin Böyük Britaniya parlamentinin sədrinin rəhbərliyi ilə Naxçıvandakı abidələrə baxış keçirməsi məsələsi gündəmə gətirildi. Nümayəndələrin daha sonra İrəvan, Bakı və Dağlıq Qarabağdakı abidələr də baxış keçirməsi nəzərdə tutulmuşdu. Nümayəndə heyəti Dağlıq Qarabağa Ermənistan ərazisindən keçərək getməyi planlaşdırmışdı. Lakin səfərin başlamasına bir gün qalmış, 28 avqustda Azərbaycanın PACE nümayəndəsi bildirdi ki, Azərbaycan nümayəndə heyətinin Dağlıq Qarabağa Azərbaycan ərazisindən keçərək getməsini tələb edir. 29 avqust 2007-ci ildə PACE nümayəndəsi Mateo Sorinas səfərin Azərbaycanın tələbləri çərçivəsində gerçəkləşdirilməsinin çoxlu çətinliklər yaradacağı nəzərə alınaraq, təxirə salındığını elan etdi. Bu elandan sonra, Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycanın, bilərəkdən, "Naxçıvandakı erməni abidələrinin məhv edilməsini gizlətmək üçün, xarici nümayəndələrin səfərinin qarşısının alınması"nı təşkil etdiyini bildirdi.

  ABŞ

2011-ci ilin aprel ayında, ABŞ-ın Azərbaycana yeni təyin edilmiş səfiri Metyu Brayza Naxçıvan Muxtar Respublikasına səfər etsə də, naməlum səbəblərdən Culfa rayonuna getməsi təmin edilməmişdi. Brayza Culfaya gedərək, məzarlığı ziyarət etmək istədiyini bildirsə də, Azərbaycan hökuməti belə bir səfərin qarşıdakı aylarda həyata keçiriləcəyini bildirmişdi. Bakıdakı ABŞ səfirliyinin yaydığı rəsmi məlumatda Brayza qeyd edir ki, "Əgər mən gedib orda qəbiristanlığın dağıdıldığının şahidi olsaydım, mədəni abidələrə — xüsusilə qəbirsanlıqlara təcavüz edilməsinin, harada baş verməsindən asılı olmayaraq pis və acı verici hadisə olduğunu bəyan edəcəkdim."

Digər

Bir neçə qeyri-erməni alim də Naxçıvanda erməni abidələrinin dağıdılması iddiasına fikir bildirmiş və Azərbaycanın bölgədə fəaliyyəti ilə bağlı dəqiq məlumatlar verməli olduğunu bildirmişdi. Çikaqo Universitetinin Antropologiya kafedrasının professoru Adam T. Smit xaçkarların məhv edilməsini "insanlığın keçmişi ilə əlaqəsinin utanc verici səhnəsi" olduğunu bildirmişdir. Smit və digər alimlər bir neçə ABŞ senatoru ilə birgə məktub imzalayaraq UNESCO-ya göndərmiş və Azərbaycanın cəzalandırılmasını tələb etmişdilər.

Qalereya

İstinadlar

  1. ↑ Ayvazyan, Argam. "Ջուղաի գերեզման" (The Cemetery of Jugha). Armenian Soviet Encyclopedia. vol. ix. Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1983, p. 550.
  2. "Dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı" (PDF). Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 2 avqust 2001. İstifadə tarixi: 20 iyul 2020.
  3. ↑ Pickman, Sarah. "Tragedy on the Araxes." Archaeology. June 30, 2006. Retrieved April 16, 2007
  4. ↑ Castle, Stephen. "Azerbaijan 'flattened' sacred Armenian site." The Independent. April 16, 2006. Retrieved April 16, 2007.
  5. ↑ IWPR staff in Nakhchivan, Baku and Yerevan (April 19, 2006). "Azerbaijan: Famous Medieval Cemetery Vanishes". Institute for War and Peace Reporting.
  6. ↑ Maghakyan, Simon. "Sacred Stones Silenced in Azerbaijan." History Today. Vol. 57, November 2007, pp. 4–5.
  7. "High-Resolution Satellite Imagery and the Destruction of Cultural Artifacts in Nakhchivan, Azerbaijan." AAAS. December 8, 2010.
  8. Ayvazyan, Argam. "Ջուղա" (Jugha). Armenian Soviet Encyclopedia. vol. ix. Yerevan: Ermənistan Elmlər Akademiyası, 1983, pp. 549–550.
  9. Д. А. Ахундов – Архитектура древних культовых сооружений Азербайджана, Уч. Зап. Мин. Ви СС, сер. Х, №3, 1974, Баку
  10. Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005
  11. ↑ A. Axundova, M. D. Axundov – Cuğa xaçdaşları, Azərbaycan abidələri dərgisi, N1, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984
  12. Д. И. Протопопов – Обьяснение всеносного бдения и литургии, Москва, изд. Стунина, 1908, стр 69
  13. Д. А. Ахундов – Архитектура древних культовых сооружений Азербайджана, Уч. Зап. Мин. Ви СС, сер. Х, №3, 1974, Баку, стр 5
  14. М. Д. Ахундов – Пространство и время в мифологической картине мира, Сб. "В. И. Ленин и некоторые вопросы развития научного познания", изд. Елм, Баку, 1980, стр 153
  15. "Azeris dismiss Iran's concern over Armenian monuments in Nakhchivan." BBC News in BBC Monitoring Central Asia. December 11, 1998. Retrieved April 16, 2007
  16. ↑ "Armenian intellectuals blast 'barbaric' destruction of Nakhchivan monuments." BBC News in BBC Monitoring Central Asia. February 13, 2003. Retrieved April 16, 2007
  17. "Will the arrested minister become new leader of opposition? Azerbaijani press digest." Regnum News Agency. January 20, 2006. Retrieved April 15, 2007.
  18. Dr Charles Tannock. Cultural heritage in Azerbaijan 2019-06-03 at the Wayback Machine. Speech delivered to the Plenary on February 16, 2006. The home page of Dr Charles Tannock, Member of the European Parliament for Greater London. Retrieved April 16, 2007.
  19. Agayeva, S. "Pace Mission to Monitor Cultural Monuments." Trend News Agency, Azerbaijan. August 22, 2007.
  20. Vladimir Karapetian, Spokesperson of Ministry of Foreign Affairs, responds to a question by "Armenpress" News Agency on the cancellation of the visit of the PACE subcommittee on cultural issues to the region. Armenian Ministry of Foreign Affairs. August 29, 2007.
  21. ↑ "U.S. Envoy Barred From Ancient Armenian Cemetery In Azerbaijan." RFE/RL. April 22, 2011. Retrieved April 22, 2011.
  22. "US Ambassador Visits Nakhchivan, Calls for Respect for Cultural Sites April 21, 2011 oktyabr 24, 2012, at the Wayback Machine." Embassy of the United States of America, Baku. April 21, 2011.
  23. Smith, Adam T. et al. A copy of the letter in PDF format.

Ədəbiyyat

  • Argam Ayvazyan. Ջուղա (Jugha). Yerevan: Sovetakan Grogh, 1984.
  • Jurgis Baltrušaitis and Dickran Kouymjian. "Julfa on the Arax and Its Funerary Monuments" in Études Arméniennes/Armenian Studies In Memoriam Haig Berberian. Lisbon: Galouste Gulbenkian Foundation, 1986.
  • Maghakyan, Simon. "Sacred Stones Silenced in Azerbaijan." History Today. Vol. 57, November 2007.

Sənədli filmlər

  • Julfa by the Research on Armenian Architecture]] organization
  • The New Tears of Araxes

Həmçinin bax

  • Xilaskar Məsih monastırı — Cuğa nekropolu yaxınlığında yerləşən tarixi monastır kompleksi
  • Cuğa qalası — Ərazisində Cuğa nekropolu yerləşən Cuğa şəhərini əhatə edən qala divarları
  • Cuğa körpüsü — Cuğa şəhəri ərazisində XII–XIII əsrlərə aid tarixi körpü
  • Cuğa karvansarası — Cuğa şəhəri ərazisində orta əsrlərə aid karvansaray
  • Gülüstan türbəsi — Cuğa şəhəri ərazisində XII əsrə aid türbə
  • Gülüstan Tarix və Mədəniyyət Qoruğu — Cuğa və ətrafındakı ərazilərin qorunması üçün yaradılmış qoruq

Xarici keçidlər

Avqust 07, 2021
cuğa, nekropolu, Ջուղայի, գերեզմանատուն, culfa, rayonunun, gülüstan, kəndi, ərazisindəki, qədim, cuğa, şəhər, yerində, 2000, illərin, əvvəllərinə, kimi, mövcud, olmuş, xvii, əsrlərə, nekropol, kompleks, azərbaycan, respublikası, mədəniyyət, nazirliyi, tərəfind. Cuga nekropolu erm Ջուղայի գերեզմանատուն 1 Culfa rayonunun Gulustan kendi erazisindeki qedim Cuga seher yerinde 2000 ci illerin evvellerine kimi movcud olmus XII XVII esrlere aid nekropol Kompleks Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi terefinden yerli ehemiyyetli tarix memarliq abidesi kimi qeydiyyata alinmisdir 2 Cuga nekropoluerm Ջուղայի գերեզմանատուն38 58 27 sm e 45 33 53 s u Olke Azerbaycan AzerbaycanSeher CulfaYerlesir Cuga seheriAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 1920KateqoriyanekropolEhemiyyetiYerli ehemiyyetliCuga nekropolu Vikianbarda elaqeli mediafayllarCuga nekropolunun 1915 ci ilde Aram Vryur terefinden cekilmis fotosu Qebirsanliqda orta esrlerden modern dovre kimi muxtelif tarixi merheleleri ehate eden xac daslar ve xackarlar hemcinin Qaraqoyunlular ve Agqoyunlular dovrlerine aid zoomorf qebir daslari olmusdur Umumilikde nekropolda 10 000 e qeder abide olmusdur 3 Cuga nekropolunda xacdaslar fonunda qoc formali mezar dasi Ermeni ve Beynelxalq teskilatlar terefinden bu kompaniyani dayandirmasi ucun Azerbaycan hokumetine defelerle muracietler edilmis ve muxtelif beynelxalq teskilatlara bu fealiyyetini dayandirmasi ucun Azerbaycana tesirler edilmesi haqqinda muracietler olunmusdur 2006 ci ilde Azerbaycan Avropa Parlamenti numayendelerinin iddia olunan abidelerin mehv edilmesi meselesini arasdirmaq ucun Azerbaycana gelmelerini teklif etmis hadiseye gosterilen beynelxalq munasibetin ikili yanasma ve isterik oldugunu beyan etmis eyni zamanda Ermenistanin nezaretinde olan erazilerdeki Azerbaycan abidelerinin de arasdirilmasini ve arasdirma qrupunun Azerbaycan erazisinde kecerek Ermenistan nezaretinde olan eraziye getmesini teleb etmisdi 4 2006 ci ilin yazinda iddia edilen abidelerin yerlesdiyi eraziye sefer etmis Herb ve Sulh Institutunun reportyoru erazide qebiristanligi xatirladacaq her hansi bir elametin olmadigini bildirmisdi 5 Eyni ilde Iran terefinden iddia edilen qebiristanligin herbiciler terefinden dagidilmasini gosteren video ve fotolar cekilerek yayimlanmisdir 6 Culfanin 2003 2009 ve 2010 cu ilin dekabrinda peykden cekilmis fotolarini tedqiq eden Amerika Elmi Arasdirmalar Assosiasiyasi qebiristanligin tamamile mehv edildiyi qenaetine gelmisdir 7 Mundericat 1 Tarix 1 1 Cuga xac daslari 2 Mehv edilmesi 2 1 Tarixi 2 2 2003 cu ilde yeni iddialar 3 Beynelxalq munasibet 3 1 Azerbaycan 3 2 Avropa Ittifaqi 3 3 ABS 3 4 Diger 4 Qalereya 5 Istinadlar 6 Edebiyyat 7 Senedli filmler 8 Hemcinin bax 9 Xarici kecidlerTarix Redakte Esas meqale CugaCuga seheri Azerbaycan erazisindeki kicik orta esr yasayis meskenlerinden olmaqla ilkin dovrde kend kimi formalasmis orta esrlerde ise boyuyerek sehere cevirilmisdir XVI esrde seherde 20 40 000 ermeninin meskunlasmasi ve onlarin ticaret ve senetkarliqla mesgul olmalari bildirilir 8 Qedim xac daslarin yerlesdiyi Cuga nekropolu seherin qerb hissesinde yerlesir Mezarliqdaki en qedim qebirler IX X esrlere son qebirler ise XVII esrlere aiddir 1605 ci ilde I Sah Abbasin Naxcivan ehalisinin bir hissesini xususile xristian ermenileri Iranin icerilerine dogru kocurmesinden sonra Cuga seheri demek olar ki tamamile bosalmis burada yasayis azalmisdi 1 Nekropolda yuzlerle xac dasindan basqa coxlu sayda uzeri muxtelif xristian motivleriile bezedilmis senduqeler Agqoyunlu ve Qaraqoyunlu dovrlerine aid qoc ve at formali mezar daslari da vardir 1 1648 ci ilde Cugaya sefer etmis fransiz seyyahi Aleksandr de Rodun qeyd etdiyine gore hele o zaman qebirsanliqda 10 000 e qeder xac dasi olmusdur 1 Lakin Naxcivan erazisi daim toqqusmalar meydani oldugu ucun buradaki bir cox abideler kimi Cuga nekropolu da ziyan cekmis ve 1903 1904 cu illere hemin xac daslardan yalniz 5 000 i catmisdir 1 Cuga xac daslari Redakte Esas meqale Alban xac daslariAzerbaycan tedqiqatcilari Cuga nekropolundaki xacdaslarin birmenali olaraq Qafqaz albanlarina mexsus oldugunu ve Cuga seherinin xristian ehalisinin Qafqaz albanlarindan ibaret oldugunu bildirirler 9 10 Maraqli ve ozumlu helle malik Cuga xacdaslarinin boyuk ekseriyyetinde eyni bir tesvir tekrar olunur qarsi qarsiya durmus iki qanadli ejdahanin bedeni buynuz zirehle ortulmusdur Onlarin adeten aciq agizlari yana cevrilmisdir Iki ejdaha arasinda qanadli hale ve ya haleye oxsar saci olan kisi basi tesvir edilmisdir Ikonoqrafik elametlerine gore o Isanin e s basina oxsayir 11 Umumiyyetle bu murekkeb kompozisiyalarda muxtelif din ve etiqadlarin zerdustilik mitraizm xristianliq ve islam birlesmesinden yaranan simvolik qrup alban senetkarlari terefinden tesvir edilmisdir Tesvirler xristian qebir daslarinda xacdaslarda yerlesdirilib bir xac ve ya xaclar bunu tesdiq edir Xacdaslardaki Isa obrazini hele de xalq arasinda yasayan obrazlar xeyirxah ejdaha nehengler muhafize edirler Dislerini qicamadan agizlarini bir az acmis ejdaha baslarinin Isanin basina teref cevrildiyini eks etdiren tesvirler buna subutdur Xacdaslarin yuxarisinda Isanin basi gosterilen kompozisiyalar kimi eyni qanuna tabe olan bir nece ikonoqrafik tesvirler ozumlu sintez yolu ile alinmis mitraist xristian tesvirleri vardir Onlarin birinci planinda tanri ikinci okuz bezen maral qus ucuncu ve dorduncu planlarda ise melekler eger eshabeler olarsa tesvir olunmusdur Xristian xacdasinda Mitranin ebedi yol yoldaslari sir okuz ve qusun tesvir edilmesi albanlarin bir hissesinin xristianligin yayildigi dovrde hele de oz esgi inamlarinda qalmalari haqqinda menbelerde verilen melumatlarla ust uste dusur Ioanna Boqaslovun serhinde melekler dord canli varliq qartal buga sir ve insan seklinde tesvir olunur Qartal oxuyur sir cigirir buga feryad edir insan danisir 12 Lakin Cuga xac daslarindaki tesvirler gosterilen simvollarla uygun gelmir Bele ki Cuga xac daslarinda gosterilen qus ve heyvan tesvirlerinin yaninda melekler de tesvir edilmisdir Bundan basqa ekser xac daslarda qus esasen tovuz qusu obrazinda tesvir olunub buga ise tez tez maralla evezlenir Alban medeniyyetinde tovuzqusu tesvirleri cox tez tez rastlasilan obrazlardandir Genceser monastirinda esas monastir binasinin fasadinda bu obraza tez tez tesaduf edilir Mingecevir kilse kompleksinde aparilan arxeoloji qazintilar zamani askarlanan ve hazirda Azerbaycan Tarix Muzeyinde sergilenen xac altliginda da bezi tedqiqatcilara gore bu das qurbangahdir heyat agacini qoruyan iki tovuz qusu tesvir edilmisdir Mutexessisler terefinden tedqiq edilen Cuga xac daslarinda Mitranin bu atributlari xristian tanrisinin ayaqlari yaninda yerlesdirilmisdir Xacdaslardan birinde merkezi tanri fiquru sol elinde su ile dolu kasa tutaraq sag elinin iki barmagi ile onu gosterir Tanrinin basi etrafinda uzerinde uc kure geydirilmis biri basinin ustunde ikisi ise uzunun yanlarinda elliptik halqa tesvir olunmusdur Ondan basa dogru isiq sualari gedir Meridional sekilde kureler yerlesmis ellips Boyuk Mitranin seciyyevi tecessuumu sonsuz fezanin kosmosun simvolik tesviridir 13 Kosmos mifologiyanin zeniti ve onu tamamlayan kateqoriyadir 14 Tesvir olunmus kompozisiyanin her iki yaninda iki catmatagli tagca yerlesir Onlarda diz cokmus elleri ve baxislari merkezi tanri fiquruna yonelmis melekler tesvir olunmusdur Hele SSRI hakimiyyeti dovrunde muxtelif zamanlarda cuga xacdaslarinin bedii ve elmi baximdan en deyerlileri ogurlanaraq Ermenistana aparilmisdir ve hal hazirda da Ucmuedzin kafedralinin heyetinde ermeni xackarlari kimi sergilenir Ucmuedzine aparilmis xacdaslar uzerinde deyisiklikler heyata kecirilmis onlarin alban yazili hisseleri silinmis ve ya tamamile qirilmisdir Lakin Cugada qalan bir cox xacdaslarin ustunde alban yazilari indi de qalmaqdadir 11 Mehv edilmesi RedakteTarixi Redakte Culfa rayonunda Azerbaycan hokumeti terefinden ermeni xackarlarinin mehv edilmesi haqqinda ilk defe olaraq Ermenistan 1998 ci ilde seslendirmisdir Bundan bir nece il evvel ise Ermenistan Azerbaycanin Dagliq Qarabag bolgesindeki etnik ermeni vetendaslari Azerbaycana qarsi qaldiraraq oz azadliqlari ugrunda muharibeye seslemis ve neticede Qarabag muharibesi bas vermisdi Muharibe 1994 cu ilde Ermenistan ve Azerbaycan arasinda ateskes elde edilmesi ile dayandirilmisdi Qarabag muharibesi neticesinde Azerbaycan erazisinin iyirmi faizini itirmis Qarabagdaki ermeniler taninmamis Dagliq Qarabag Respublikasi qurmus Qarabagin turk kokenli sakinleri ise qacqin veziyyetine dusmusdur Amerika Arxeologiya Institutundan Sara Pikman qeyd edir ki Qarabagin itirilmesi azerbaycanlilarin Naxcivandaki ermeni abidelerini mehv etmek istemelerinde boyuk rol oynamisdir 3 1998 ci ilde Azerbaycan Ermenistanin Culfada ermeni xackarlarinin mehv edilmesi ile bagli iddiasini redd etmisdir Bundan sonra Ermeni Memarligi Cemiyyetinin Irandan olan uzvu Arpiayr Petrosyan qebiristanligin buldozerlerle mehv edildiyini gosteren video kadrlari yayimlamisdir 3 Bundan sonra Iran hokumeti Naxcivan Muxtar Respublikasi rehberliyi ile birge abidelerin mehvini pisleyen beyanname yaymisdir Naxcivan Muxtar Respublikasinin Bakidaki numayendesi Hesen Zeynalov Culfada ermeni xackarlarinin mehv edilmesi iddiasini ermenilerin novbeti cirkli yalani adlandirmisdir Azerbaycan hokumeti ona qarsi yoneldilen iddialara birbasa cavab vermese de Azerbaycanlilarin ruhunda vandalizmin olmamasi ni qeyd etmisdir 15 Ermenistan terefinin ciddi reaksiya vermesi ve Ermenistan Medeniyyet Naziri Qagik Gurdiciyanin Azerbaycanin ermeni abidelerini mehv etmesinin qarsisini almaq ucun beynelxalq aleme muraciet etmesinden sonra Azerbaycanin bu fealiyyetini bir muddet dayandirdigi iddia edilir 5 Ermeni arxeoloq qeyd edir ki 1987 ci ilde onlarin Naxcivana ilk seferi zamani bolgede 27 000 monastir kilse xackar ve senduqe tipli abide olmusdur 5 1998 ci ilde ise xackarlarin saynin 2 700 e dusduyu bildirilir 16 2003 cu ilde yeni iddialar Redakte 2003 cu ilde ermeniler Azerbaycanin yeniden Naxcivandaki ermeni abidelerini mehv etmeye baslamasi haqqinda iddia ortaya atdilar 4 dekabr 2002 ci ilde ermeni arxeoloq ve tarixciler goruserek muzakireler aparmis neticede bir muraciet qebul ederek bunu butun beynelxalq teskilatlara ve onlarin rehberliklerine catdirmisdilar 16 Qedim Cuga nekropolunda 10 000 den cox xac dasi ve diger mezar daslarinin oldugu onlarin 2 000 e qederinin ise 2002 ci ile kimi oz ilkin gorunusunu qorudugu bildirilir 3 2005 ci ilin dekabrinda Iran ermenileri Arazin Iran sahilinden Naxcivanda Azerbaycan esgerleri terefinden agir texnikanin da istifade edilmesi ile Cuga nekropolunun mehv edilmesinin tamamlandigini ve bu prosesi eks etdirdiyi video ve fotolar yaymislar 3 Beynelxalq munasibet RedakteAzerbaycan hokumeti 1998 ci ilde abidelerin mehv edilmesi ile bagli ilk iddialarin seslendirildiyi dovrden baslayaraq seslendirilen fikirlere ciddi cavab vermemisdir 1998 ci ilde The United Nations Educational Scientific and Cultural Organization UNESCO Azerbaycan hokumetinden Culfada medeni abidelerin mehv edilmesini dayandirmagi teleb etmisdir 3 Azerbaycan hokumetine qarsi eyni teleb The International Council on Monuments and Sites ICOMOS terefinden de seslendirilmisdir Azerbaycan Redakte Beynelxalq tezyiqlerin coxalmasindan sonra Azerbaycan terefi Naxcivan bolgesinde hec zaman ermenilerin yasamadigini ve buna gore de bolgedehec bir ermeni abidesinin olmadigini bildirmisdir 2005 ci ilde Naxcivan MR in Bakidaki numayendesi Hesen Zeynalov BBC ye musahibesinde qeyd edir ki ermeniler hec vaxt Naxcivanda yasamamislar hemin torpaqlar qedim dovrlerden Azerbaycan torpaqlaridir ve bu sebebden de hemin erazide hec bir ermeni qebiristanligi ermeni abidesi olmamisdir 3 Azerbaycan terefi Naxcivandaki bu xristian abidelerinin ermenilere yox Qafqaz albanlarina mexsus oldugunu bildirmisdir Meseleye munasibet bildiren Azerbaycanin ABS daki Fovqelade ve Selahiyyetli Sefiri Hafiz Pasayev bildirmisdir ki abidelerin dagidildigini subut etdiyi iddia edilen videolarda insanlarin uzleri deqiq gorunmur onlarin kimler oldugu ve neyi dagitdiqlari bilinmir Buna gore de hemin videolar hec neyi subut etmir Sefir eyni zamanda qeyd etmisdir ki Ermenistan terefi Ermenistan erazisinde mehv edilmis Azerbaycan abidelerinden diqqeti yayindirmaq ucun Azerbaycana qarsi propaqanda ile mesguldur 17 Meseleye munasibet bildiren Azerbaycan Prezidenti Ilham Eliyev ise soylenilen iddialari provokasiya xarakterli yalanlar adlandirmisdir 5 Avropa Ittifaqi Redakte 2006 ci ilde Azerbaycan hokumeti terefinden nekropolun yoxlanmasina maneeler toredilmesi ve elave sertlerin ireli surulmesinden sonra Avropa Parlamenti numayendeleri meseleyle bagli Azerbaycanin tutdugu movqeye ilk defe etiraz etdiler Avstriya Sosialist Partiyasinin uzvu ve abideleri yoxlamaq ucun teskil edilmis qrupun numayendelerinden biri olan Hannes Svoboda qeyd edir ki eger onlar heqiqeten de bizim abidelere yerinde baxis kecirmemize imkan vermirlerse bu o demekdir ki hemin erazide heqiqeten de nese pis bir hadise bas vermisdir Eger hemin abideler heqiqeten de dagidilibsa biz sorusmaq isteyirik neye gore Bu yalniz hansisa heqiqetlerin gizledilmesi meqsedi dasiya biler 4 Avropa Parlamentinin Boyuk Londondan olan uzvu doktor Carlz Tannok ve diger parlament uzvleri Cuga nekropolunun mehv edilmesini 2001 ci ilde Efqanistanin Bamyan erazisinde Taliban terefinden qedim Budda heykellerinin mehv edilmesi ile muqayise etmisler 4 6 Britaniyali memar Stiven Sim ise Iran serheddinden cekildiyi iddia edilen videonun gercekleri eks etdirdiyini qeyd edir 18 Azerbaycan Avropa Parlamenti numayendelerinin bolgeye sefer etmek tesebbusunun qarsisini alaraq hemin numayendelerin yalniz Ermenistan nezaretinde olan erazilerdeki Azerbaycan abidelerine baxis kecirdikden sonra eraziye sefer ede bileceklerini bildirmisdi Bizim fikrimizce mesleye genismiqyasli baxis ortaya qoyularsa yaranmis problem daha qisa zamanda aydinlasar deye Azerbaycan Xarici Isler Nazirliyinin sozcusu Tahir Tagizade qeyd etmis ve elbette ki Azerbaycan erazisinde o cumleden onun bir hissesi olan Naxcivan Muxtar Respublikasinda xristian memarliq abidelerinin oyrenilmesi ve tedqiqini teskil etmek mumkundur deye bildirmisdir 4 Bir nece texire salinmis seferden sonra 2007 ci ilin 29 avqust 6 sentyabr tarixlerinde PACE numayendelerinin Boyuk Britaniya parlamentinin sedrinin rehberliyi ile Naxcivandaki abidelere baxis kecirmesi meselesi gundeme getirildi Numayendelerin daha sonra Irevan Baki ve Dagliq Qarabagdaki abideler de baxis kecirmesi nezerde tutulmusdu 19 Numayende heyeti Dagliq Qarabaga Ermenistan erazisinden kecerek getmeyi planlasdirmisdi Lakin seferin baslamasina bir gun qalmis 28 avqustda Azerbaycanin PACE numayendesi bildirdi ki Azerbaycan numayende heyetinin Dagliq Qarabaga Azerbaycan erazisinden kecerek getmesini teleb edir 29 avqust 2007 ci ilde PACE numayendesi Mateo Sorinas seferin Azerbaycanin telebleri cercivesinde gerceklesdirilmesinin coxlu cetinlikler yaradacagi nezere alinaraq texire salindigini elan etdi Bu elandan sonra Ermenistan Xarici Isler Nazirliyi Azerbaycanin bilerekden Naxcivandaki ermeni abidelerinin mehv edilmesini gizletmek ucun xarici numayendelerin seferinin qarsisinin alinmasi ni teskil etdiyini bildirdi 20 ABS Redakte 2011 ci ilin aprel ayinda ABS in Azerbaycana yeni teyin edilmis sefiri Metyu Brayza Naxcivan Muxtar Respublikasina sefer etse de namelum sebeblerden Culfa rayonuna getmesi temin edilmemisdi 21 Brayza Culfaya gederek mezarligi ziyaret etmek istediyini bildirse de Azerbaycan hokumeti bele bir seferin qarsidaki aylarda heyata kecirileceyini bildirmisdi 22 Bakidaki ABS sefirliyinin yaydigi resmi melumatda Brayza qeyd edir ki Eger men gedib orda qebiristanligin dagidildiginin sahidi olsaydim medeni abidelere xususile qebirsanliqlara tecavuz edilmesinin harada bas vermesinden asili olmayaraq pis ve aci verici hadise oldugunu beyan edecekdim 21 Diger Redakte Bir nece qeyri ermeni alim de Naxcivanda ermeni abidelerinin dagidilmasi iddiasina fikir bildirmis ve Azerbaycanin bolgede fealiyyeti ile bagli deqiq melumatlar vermeli oldugunu bildirmisdi Cikaqo Universitetinin Antropologiya kafedrasinin professoru Adam T Smit xackarlarin mehv edilmesini insanligin kecmisi ile elaqesinin utanc verici sehnesi oldugunu bildirmisdir 3 Smit ve diger alimler bir nece ABS senatoru ile birge mektub imzalayaraq UNESCO ya gondermis ve Azerbaycanin cezalandirilmasini teleb etmisdiler 23 Qalereya RedakteUckilsede saxlanan Cuga xac daslari Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 Ayvazyan Argam Ջուղաի գերեզման The Cemetery of Jugha Armenian Soviet Encyclopedia vol ix Yerevan Armenian Academy of Sciences 1983 p 550 Dunya ehemiyyetli dasinmaz tarix ve medeniyyet abidelerinin siyahisi PDF Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi 2 avqust 2001 Istifade tarixi 20 iyul 2020 1 2 3 4 5 6 7 8 Pickman Sarah Tragedy on the Araxes Archaeology June 30 2006 Retrieved April 16 2007 1 2 3 4 Castle Stephen Azerbaijan flattened sacred Armenian site The Independent April 16 2006 Retrieved April 16 2007 1 2 3 4 IWPR staff in Nakhchivan Baku and Yerevan April 19 2006 Azerbaijan Famous Medieval Cemetery Vanishes Institute for War and Peace Reporting 1 2 Maghakyan Simon Sacred Stones Silenced in Azerbaijan History Today Vol 57 November 2007 pp 4 5 High Resolution Satellite Imagery and the Destruction of Cultural Artifacts in Nakhchivan Azerbaijan AAAS December 8 2010 Ayvazyan Argam Ջուղա Jugha Armenian Soviet Encyclopedia vol ix Yerevan Ermenistan Elmler Akademiyasi 1983 pp 549 550 D A Ahundov Arhitektura drevnih kultovyh sooruzhenij Azerbajdzhana Uch Zap Min Vi SS ser H 3 1974 Baku Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 1 2 A Axundova M D Axundov Cuga xacdaslari Azerbaycan abideleri dergisi N1 Baki Azerbaycan Dovlet Nesriyyati 1984 D I Protopopov Obyasnenie vsenosnogo bdeniya i liturgii Moskva izd Stunina 1908 str 69 D A Ahundov Arhitektura drevnih kultovyh sooruzhenij Azerbajdzhana Uch Zap Min Vi SS ser H 3 1974 Baku str 5 M D Ahundov Prostranstvo i vremya v mifologicheskoj kartine mira Sb V I Lenin i nekotorye voprosy razvitiya nauchnogo poznaniya izd Elm Baku 1980 str 153 Azeris dismiss Iran s concern over Armenian monuments in Nakhchivan BBC News in BBC Monitoring Central Asia December 11 1998 Retrieved April 16 2007 1 2 Armenian intellectuals blast barbaric destruction of Nakhchivan monuments BBC News in BBC Monitoring Central Asia February 13 2003 Retrieved April 16 2007 Will the arrested minister become new leader of opposition Azerbaijani press digest Regnum News Agency January 20 2006 Retrieved April 15 2007 Dr Charles Tannock Cultural heritage in Azerbaijan Arxivlesdirilib 2019 06 03 at the Wayback Machine Speech delivered to the Plenary on February 16 2006 The home page of Dr Charles Tannock Member of the European Parliament for Greater London Retrieved April 16 2007 Agayeva S Pace Mission to Monitor Cultural Monuments Trend News Agency Azerbaijan August 22 2007 Vladimir Karapetian Spokesperson of Ministry of Foreign Affairs responds to a question by Armenpress News Agency on the cancellation of the visit of the PACE subcommittee on cultural issues to the region Armenian Ministry of Foreign Affairs August 29 2007 1 2 U S Envoy Barred From Ancient Armenian Cemetery In Azerbaijan RFE RL April 22 2011 Retrieved April 22 2011 US Ambassador Visits Nakhchivan Calls for Respect for Cultural Sites April 21 2011 Arxivlesdirilib oktyabr 24 2012 at the Wayback Machine Embassy of the United States of America Baku April 21 2011 Smith Adam T et al A copy of the letter in PDF format Edebiyyat RedakteArgam Ayvazyan Ջուղա Jugha Yerevan Sovetakan Grogh 1984 Jurgis Baltrusaitis and Dickran Kouymjian Julfa on the Arax and Its Funerary Monuments in Etudes Armeniennes Armenian Studies In Memoriam Haig Berberian Lisbon Galouste Gulbenkian Foundation 1986 Maghakyan Simon Sacred Stones Silenced in Azerbaijan History Today Vol 57 November 2007 Senedli filmler RedakteJulfa by the Research on Armenian Architecture organization The New Tears of AraxesHemcinin bax RedakteXilaskar Mesih monastiri Cuga nekropolu yaxinliginda yerlesen tarixi monastir kompleksi Cuga qalasi Erazisinde Cuga nekropolu yerlesen Cuga seherini ehate eden qala divarlari Cuga korpusu Cuga seheri erazisinde XII XIII esrlere aid tarixi korpu Cuga karvansarasi Cuga seheri erazisinde orta esrlere aid karvansaray Gulustan turbesi Cuga seheri erazisinde XII esre aid turbe Gulustan Tarix ve Medeniyyet Qorugu Cuga ve etrafindaki erazilerin qorunmasi ucun yaradilmis qoruqXarici kecidler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Cuga nekropolu amp oldid 6042392, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.