fbpx
Wikipedia

Azərbaycanda qaçaq hərəkatı

Yanvar 20, 2022

Azərbaycanda qaçaq hərəkatı — Azərbaycan xalqının müstəmləkə və feodal zülmünə qarşı milli-azadlıq hərəkatının əsas formalarından biri.

Qaçaq hərəkatının səbəbləri

XIX əsrdə Azərbaycanda qaçaqçılıq hərəkatını doğuran əsas səbəb 1828-ci il fevralın 10-da bədnam Türkmənçay müqaviləsi əsasında Şimali Azərbaycanın Rusiya tərkibinə zorla tabe edilməsindən sonra ölkədə baş verən mənfi hallar olmuşdur. İstismar olunan, əsarətdə yaşayan, istilaya düçar olan xalqla istismarçı, hər şeyi məhv edən zülmkar rus imperialist rejimi arasında tarix boyunca mübarizə olmuşdur. İstismarçı rejimə qarşı aparılan mübarizə formaları müxtəlif olmuşdur. Məhkum xalq imperialist idarələrinə vergi verməməklə, onların istehsal etdikləri məhsulu almamaqla, biyara getməməklə passiv mübarizə yolunu seçirdi. Bəzi hallarda isə idarə məmurlarını öldürməklə öz məqsədlərinə nail olurdular. Azərbaycanda qaçaq hərəkatı əsasən rus çar rejiminə qarşı və onlara rüşvət verməklə əlbir olub xalqa zülm edən yerli zülmkarlara qarşı mübarizə prosesində meydana gəlmişdir. İgidlik, yenilməz qəhrəmanlıq dastanlarını yaradan qaçaqları gördükləri xeyirxah əməllərə görə Azərbaycan xalqı onları sevmiş, tərifləmiş və qorumuşlar. Erməni qırğınları zamanı ermənilərin qarşısının alınmasında qaçaq hərəkatının böyük rolu olmuşdur. Çar istibdad üsul-idarəsinə qarşı narazılıqların əsas səbəblərindən biri də təhkimçi rus kəndlisi ilə azad azərbaycanlı kəndlisi arasındakı fərqi görməyən komendantların fəaliyyəti idi. Belə ki, tarixin heç bir dönəmində Azərbaycan kəndlisi rus kəndlisi kimi hüquqsuz olmamışdır. Zülmkarlara qarşı ölkənin hər yerində saysız çıxışlar və üsyanlar olurdu. 1830-cu ildə Car-Balakən üsyanı, 1831-ci ildə Lənkəran üsyanı, 1837-ci ildə Quba üsyanı, 1838-ci ildə Şəki üsyanı tariximizin yaddaşında qalmaqdadır.

Narazılıqları yaradan əsas səbəblərdən biri də rus işğalından sonra işğalçı qoşunların təminatının azərbaycanlılar tərəfindən təmin olunması idi. 1816-cı ildə A.P.Yermolov Qafqaz qoşunlarının ali baş komandanı təyin olunduqdan sonra Azərbaycanda, xüsusilə Qarabağda erməni məliklərinin göstərişi ilə əhaliyə divan tutulmuş azərbaycanlıların, əsasən də varlıların var-dövləti talan olunmuş bəylərin və xanların sürgünə göndərilməsi barədə əmrlər verilmişdir. Azərbaycanı işğal edən rus qoşunlarının ərzaq, saman və digər ləvazimatla təmin olunması əsasən azərbaycanlıların hesabına idi. Arxiv sənədlərini araşdırarkən məlum olur ki, 1827-ci ildə ərzaqla dolu 2000 araba rus qoşunlarının təminatını ödəmək üçün tədarük olunmuşdur.

1826-1828-ci illərdə baş verən Rus-İran müharibəsi zamanı təkcə Kür çayı ərazisində yaşayanlar 12 min kisə suxarı, 1 min kisə yarma, 4 min kisə arpa, 4 min baş heyvan (ətlik ücün) göndərmişlər.

Bunlardan başqa, Qazax mahalından ildə 2500 baş, Borçalıdan 2000 baş, Şəmşəddildən 1000 baş, Şirvandan 1000 baş heyvan rus qoşunları üçün tədarük edilmişdir. A.P.Yermolovun tapşırığı əsasında Cənubi Azərbaycandan da rus qoşunları üçün ərzaq və mal-qara müsadirə olunurdu. İl ərzində Miyanə və Ərdəbil arasında yaşayan köçəri Şəqaqi tayfalarından 3000 dəvə və 2000 baş qaramal zorla alınmışdır.

Azərbaycan xanlıqları ərazilərində imperiya tərəfindən yeni üsul idarə, divanxanalar təşkil edilmişdir. Divanxanaları milliyyətcə rus olan divanbəyilər idarə edirdilər. Onların bu ərazilərdə geniş səlahiyyətləri var idi. Hər işə qarışmağa ixtiyarları çatan divanbəyilər yerli əhalinin rus dilini bilməməyindən istifadə edərək onları soyub talayırdılar. Əsasən də, Qarabağ xanlığının vəziyyəti çox ağır idi. Bu dövrlərdə xanlığın əhalisi 3 dəfə azalmışdır.

XIX əsrin ikinci yarısında qaçaq hərəkatı çar idarəsini qorxuya salacaq dərəcədə artmışdı. Peterburqda nəşr olunan "Narodnaya Volya" qəzeti 1885-ci ildə qaçaqlardan söz açaraq Qafqazda "Qaçaq Kərəmin məmurları və bəyləri pərişan etdiyindən..." şikayət edirdi.

1888-ci ildə isə Quba həbsxanasının dustaqları qapıları sındıraraq bir qaçağın zindandan qaçmasına şərait yaratmışlar. Bu savaşda iki rus əsgəri öldürülmüş üçü də ağır yaralanmışdır. Bu hadisələr bir daha sübut edir ki, azərbaycanlılar arasında, hətta məhbuslar arasında da qaçaqlara qarşı böyük hörmət var idi. Rus çar idarəsi qaçaqçılıq hərəkatının qarşısını ala bilmirdi. Qaçaqçılıq hərəkatına qarşı mübarizədə qan içən rus generalları ermənilərdən hərtərəfli istifadə edirdilər. Satqınlıqda, xainlikdə və hiyləgərlikdə ad çıxaran ermənilər rusların əlaltısı vəzifəsini məharətlə yerinə yetirirdilər. Yeri gəlmişkən erməni hiyləgərliyinin daha qədimiliyinə bir misal gətirək. Nadir şahın Azərbaycana birinci yürüşü zamanı (1734-cü il) erməni məlikləri ona itaət etdiklərini bildirmiş, bunun müqabilində ermənilərdən bəziləri şahdan torpağa sahiblik hüququ (məliklik) almışdılar. Bununla yanaşı, onlar “var-yoxları əldən çıxmasın” deyə müsəlmanlığı da qəbul etmişlər. Qarabağ məlikləri yerli mollalara “La ilahə illəllah Məhəmməddən Rəsul Allah” sözlərini yazdırıb əzbərdən oxuyur və bununla da müsəlmanlığı qəbul etdiklərini yalandan bəyan edirdilər. Nadir şah da ermənilərin bu hiylələrinə inanmış, onlara səxavət etmiş, hətta onlara inanaraq bəzilərini öz yanına münşi-mirzə də götürmüşdür.

Azərbaycanın zülmdən qurtarması uğrunda, rus və erməni qaniçənlərin məhv edilməsində partizanların əvəzsiz rolu olmuşdur. Milli qəhrəmanlarımız Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində düşmənə qarşı rəşadətlə vuruşmuş, xalqımızın qisasını onlardan dəfələrlə almışlar.

Qazaxda Qaçaq Kərəm, Balasöyün, İsfəndiyar, Qarabağda Süleyman, Murtuza, Şuşada Məmməd bəy Kavaler, Zəngəzurda Qaçaq Nəbi, Sultan bəy, Gəncədə Dəli Alı, Qəmbər, Zaqatalada Yusif, Nuxada Qutqaşenli Kərim Əfəndi, Qərbi Azərbaycanda Abbasqulu ağa Şadlinski və digər milli qəhrəmanlarımızın adları azərbaycanlıların qəlbində daim yaşayacaq.

Adları sadalanan milli qəhrəmanlarımız həm də partizan hərəkatının rəhbərləri idilər. Onlar rəhbərlik etdikləri dəstələrin silahlanmasını, ərzaqla, geyimlə təmin olunmasını məharətlə həyata keçirir, düşmənə qarşı hücum planlarının işlənib hazırlanmasında əsl sərkərdəlik məharəti nümayiş etdirirdilər. Maraqlı faktlardan biri də odur ki, qaçaq hərəkatında azərbaycanlı qadınlarımız da ərləri və qardaşları ilə çiyin-çiyinə düşmənə qarşı amansız mübarizə aparmışlar. Nigar xanım, Həcər xanım, Mehri xanım kimi igid qəhrəman qadınlarımızın adları indi də xalqımız tərəfindən böyük iftixarla yad edilir.

Çarizmin qaçaqçılıq hərəkatına qarşı məkrli planları

XIX əsrin II yarısında çar Rusiyası bu hərəkata qarşı xüsusi planlar hazırlayırdılar. O illərdə Qafqaz hərbi qüvvələrinin komandanı və mülki idarənin xüsusi müfəttişi general Dondukov- Korçakov qaçaqlara qarşı bir sıra tədbirlər planı həyata keçirməyə başladı. Qaçaqlara qarşı mübarizə aparmaq üçün yerli idarə rəislərinə geniş səlahiyyət verməklə yanaşı hərbi qüvvələrin də onlara yardım etməsini əmr etmişdi. Ümumiyyətlə, Qafqaza təyin olunmuş baş komandanlar və canişinlər: P.D.Sisianov (1802-ci il, noyabrın 8-də), A.P.Yermolov (1816-cı ildə), İ.F.Paskeviç (1827-ci ildə), A.N.Bayratinski (1856-cı ildə), İ.V.Qudoviç və başqa generallar Azərbaycanda qaçaq hərəkatının qatı düşmənləri idilər. Qatı düşmənlərin içərisində erməni əsilli generallar: V.Q.Madatov, V.O.Bebudov, İ.Korqanov, İ.Lazarev xüsusilə fərqlənirdilər. Qarabağın erməni məlikləri də rus generalların azərbaycanlılara qarşı apardığı müharibə və qırğınlarda bilavasitə iştirak edirdilər.

Müsəlmanların qatı düşmənlərindən biri olan İ.Lazarevin qəddarlığını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. O, ermənilərin Azərbaycanda yerləşdirilməsinə, onların həyat şəraitlərinin daha da yaxşılaşdırılmasına böyük diqqət verirdi.

Rus hərb tarixçisi Potto onun haqqında yazdığı əsərdə qeyd edir:

"Lazarev ermənilərin dağınıq halda olmasından narahat idi. O, bildirirdi ki, ermənilər bir yerdə olmalıdırlar. Dənizdən-dənizə keçmək üçün onlara imkan yaransın. Buna görə də "Böyük Ermənistan" yaratmaq arzusu ilə bütün imkanlardan istifadə edirdi."

1842-ci ildə İ.Lazarevə Dağıstanda və Qubada müsəlman əhalisinə tutduğu divana görə general rütbəsi verilmişdir.

Qaçaqçılıq hərəkatı sinfi mübarizənin başlıca forması kimi

XIX əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycan kəndlərində bəylərə, mülkədarlara, mütləqiyyətə qarşı ayrı-ayrı yerlərdə kütləvi ixtişaşlar baş vermişdi. Mülkədar torpaqlarının tutulması, varlıların mülklərinin dağıdılması, bəylərin öldürülməsi o zaman kəndlilərin sinfi mübarizəsinin əsas formaları idi. Məsələn, 1878-ci ildə təkcə Quba qəzasında kəndli üsyanları nəticəsində 120 bəy və hakim sinfin digər nümayəndələri öldürülmüşdür. Belə hallar Nuxa, Yelizavetpol, Şuşa və Cavanşir qəzalarında daha çox baş verirdi. Vergi və töycü toplayan qəddar məmurlara divan tutan kəndlilər qaçaq hərəkatının əsas mənbəyi idi. 1878-ci ildə İrəvan quberniyasının Novruzlu kəndinin camaatı qəti surətdə həmin ilin məhsulundan verməli olduqları bəhrəni ödəməkdən boyun qaçıraraq vergi toplayanları hədə ilə kötəkləyərək kənddən qovmuşlar.

Qazax qəzası Quşçu kəndinin kəndliləri mülkədar İsgəndərbəyov əsarətinə qarşı çıxış edən kəndli üsyanına Mehbalı Məmmədhəsən oğlu, Məşədi Usub Mürşüd oğlu, Kərbəlayi Kərimşah Qulu oğlu başçılıq edirdilər. Bəylərin köməyinə gələn kazak dəstələrinin yardımı ilə üsyana divan tutuldu və üsyan başçıları həbs edildi.

Yelizavetpol qəzasının Xılxına kəndində kəndlilər mülkədar Zülqədərovlara qarşı çıxış etmişlər. Bu çıxışlara Hacı Əhməd Həsən oğlu, Bicof Sadıx və başqaları başçılıq etmişlər.

Həmin qəzanın Dəllər, Gülüstan, Qızılhacılı kəndlərində də kəndlilər mülkədar Adıgözəlovlara qarşı çıxış etmişlər. 1881-ci ildə Qazax qəzasının Öksüzlü kəndinin camaatı mülkədar Sultanovlara qarşı mübarizəyə qalxdılar. Bayraməli Bağır oğlu, Kərbəlayı Qasım Məmməd oğlu, Kəlbəlayi Abdulla Əli oğlu, kəndli çıxışına rəhbərlik etmişlər. Kəndlilər bəyləri baykot edərək öz oğlanlarını və qızlarını onların yanına xidmətə göndərməkdən boyun qaçırdılar. Buna görə bəylər uzun müddət başqa kəndlərdən özlərinə rəncbər və nökər tutmağa məcbur oldular. 1888-ci ildə Qarabulaq kəndinin kəndliləri Şaban ağa Şəfibəyova qarşı çıxış etdilər və öz məqsədlərinə çatmayan üsyançılar bəyi kənddən qovaraq torpaqlarını zəbt etdilər. Bəyin məhkəməyə müraciət etməsinə baxmayaraq çar idarəsi kəndli həyəcanlarından qorxaraq torpaqları kəndlilərdən almağa cəsarət etmədi.

Naxçıvan qəzasının Əbrəqunis və Bənənyar kəndinin camaatı mülkədar Sultanbəyovlara qarşı çıxaraq özlərinin vaxtilə bəylər tərəfindən tutulmuş 260 desyatin torpaqlarını geri aldılar.

1888-ci il mayın 6-da Salyandan bir qədər aralı yerləşən balıq vətəgələrində polis nümayəndəsi balıq tutmaqla məşğul olan balıqçıların qayıqlarını və torlarını müsadirə etmək istədikdə cavab olaraq 25 nəfərdən ibarət qadın və kişi qrup halında ağacla silahlanaraq hədə-qorxu ilə polis nəzarətçisini mühasirəyə alıb, ov alətlərinə toxunmamağı tələb etdilər. Onların tələbinə əməl olundu. Müşahidə olunan həyəcanla əlaqədar polis nəzarətçisi Bayraməlibəyov kəndlilərin müqavimətini qırmaq üçün Salyana əlavə qüvvələr göndərilməsini təkidlə tələb edirdi.

Çox hallarda silahlı kəndlilər kiçik və böyük dəstələrdə birləşərək bəylər, mülkədarlar və çar məmurları üzərinə hücum edir, onların əmlakını ələ keçirib yoxsul təbəqəyə paylayırdılar. Bu kəndli çıxışları özünəməxsus bir formada mövcud idarə sisteminə qarşı etiraz idi. Mütləqiyyətə qarşı mübarizədə bir çox azərbaycanlılar haqsızlığa dözməyərək dağlara çəkilərək zülmkarlara qarşı silahlı müqavimətə başladılar. Belə dəstələrin üzvlərinə xalq arasında qaçaqlar deyilirdi. Qaçaq hərəkatı Yelizavetpol, Bakı, İrəvan quberniyasını, Naxçıvan qəzasını, Zaqatala dairəsini əhatə edirdi.

Qaçaq çıxışları XIX əsrin 70-90-cı illərində xüsusilə qüvvətlənmişdi. Bunun əsas səbəbi xalq kütləsinin dözülməz şəraitdə yaşaması, rus və erməni əsilli generalların özbaşınalığı, bəy və mülkədarların əsarətinin daha da şiddətlənməsi, qolçomaqların xalqa zülm etməsi, yerlərdə sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi idi. Qaçaq hərəkatının əsas istiqamətlərindən biri də çar Rusiyasına arxalanan, yerli bəylərlə əlaqəyə girib azərbaycanlıları qıran, torpaqlarını müxtəlif üsullarla mənimsəyən erməni qəsbkarlarına qarşı mübarizə idi. Bu müharibələrdə əsas hədəflərdən biri olan ermənilərə qarşı mübarizə uğurla həyata keçirilirdi. Qaçaq hərəkatının geniş yayıldığı quberniyaların ərazilərində ermənilər cürət edib azərbaycanlıları incidə bilmirdilər. Ermənilər qaçaqların qorxusundan öz məkrli niyyətlərini həyata keçirməyə qorxurdular. Məhz bu səbəbdən də sonrakı dövrdə də erməni-müsəlman qırğınları zamanı qaçaqların mübarizə etdikləri ərazilərdə azərbaycanlı əhali az qırılmışdı. Əksinə, həmin ərazilərdə yerli əhali qaçaqlarla əlbir olub düşmənlərə qarşı uğurla mübarizə aparmışlar.

Qaçaq Nəbi

  Əsas məqalə: Qaçaq Nəbi

Qaçaq hərəkatının geniş yayıldığı Zəngəzur və Naxçıvan qəzalarında qəhrəmancasına mübarizə aparan Qaçaq Nəbi Zəngəzur qəzasının Aşağı Mollu kəndində anadan olmuşdur. Nəbi 16 yaşında olarkən kəndin bəyi onun atasını döyərkən bəyin üstünə atılaraq onu döymüşdü. Bəyin məlumatına əsasən polis Nəbini həbs edir və 1890-cı ildə İrəvan məhkəməsi onu məhkum edir. Həbsdən qaçan Nəbi başına məsləkdaşlarını yığaraq zülmkarlara qarşı mübarizə aparmışdı. Ona mübarizədə həyat yoldaşı Həcər xanım, baldızı Mehri xanım da yaxından köməklik göstərmişlər. Qaçaq Nəbi Zəngəzurda ermənilərə qarşı amansız olmuşdur. Nəbinin qardaşı Mehdi 1894-cü il 20 iyulda Gürcüvan kəndində car cəsusları və ermənilər tərəfindən öldürülür. Bu hadisədən sonra Qaçaq Nəbi həmin kəndə gələrək kazakları, erməniləri məhv edərək İrana keçir.

1895-ci ildə Nəbinin arvadı Həcər xanım, bacısı Mehri xanımla birlikdə həbs olunaraq Gorusdakı qalaya salınırlar. Həmin ilin oktyabrın 28-də Nəbi öz dəstəsi ilə Gorusu mühasirəyə alır. Gorus qalasının komendantı olan rus polkovnikindən Həcər xanımla Mehri xanımın azad olmasını tələb edir və tələbinə nail olur. Bu hadisədən məlum olur ki, qaçaq dəstəsinin sayı kifayət qədər imiş ki, Gorus kimi böyük bir qəsəbəni mühasirə edə bilmişlər.

1896-ci ilin mart ayında Nəbi Kərbəla ziyarətindən geri qayıdarkən Türkiyə ilə İran sərhədi arasında olan Larni kəndində erməni və rus cəsusları tərəfindən əvvəlcədən hazırlanmış pusqunun qurbanı olur.

Dəli Alı

  Əsas məqalə: Dəli Alı

Qaçaq Dəli Alı 1898-cı ildə 22 yaşında silahlanaraq dağlara çəkilib düşmənlərə qarşı mübarizə aparmışdır. 1898-1913-cü illər ərzində ruslarla dəfələrlə qanlı döyüşlərə girərək onları ağır məğlubiyyətə uğratmışdır. Gəncənin Qarasuçu kəndindən olan Dəli Alı uca boylu, enlikürək, kəskin baxışlı, cəld, yaraşıqlı bir gənc idi. Onun əsas hədəfi rus çar rejimi, onların Azərbaycandakı nökərləri olan erməni millətçiləri, yerli xanlar və bəylər olmuşdur. 1905-ci ildə rus inqilabı dövründə Azərbaycanı bürüyən erməni – müsəlman qırğınları başlananda Dəli Alı dəstələrini dağlarda, kəndlərdə etibarlı gizlətmiş, lazım olduqda dəstə üzvlərini toplayıb ermənilərə qarşı mərdliklə vuruşaraq onları məhv etmişdir. Belə ki, 1905-ci ildə çarın yüksək rütbəli məmurları erməniləri silahlandıraraq azərbaycanlılara qarşı hücuma təhrik etdilər. Ermənilər azərbaycanlıların yaşadığı ərazilərə hücum edərək qırğınlar törətdilər.

Bunu görən Dəli Alı başına topladığı dəstəsilə Gəncənin böyük erməni kəndləri olan Bayan, Çardaqlı, Çaykənd və digər kəndləri işğal edərək qadınlara, uşaqlara, qocalara toxunmadan əli silah tutan ermənilərin hamısını məhv etdi. Dəli Alı dəfələrlə rus jandarm və kazakları ilə döyüşə girmişdir. Bu döyüşdən qalib çıxaraq yüzlərlə əsgər, kazak, jandarm öldürdüyünü təfsilatı ilə yazmağa ehtiyac yoxdur.

Məmməd Bəy Kavaler

Qaçaq hərəkatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri də şuşalı qaçaq Məmməd Bəy Kavalerdir. Qaçaq Məmməd bəyin haqqında dəqiq məlumat olmadığından onun doğulduğu il və ölümü barədə dəqiq fikir söyləmək çətindir. Onun Qaçaq Nəbinin dostu və müasiri olduğu məlumdur. Məmməd Bəy Kavalerin müasiri Mir Möhsün Nəvvabın verdiyi məlumata görə 45 yaşında qaynı tərəfindən Cənubi Azərbaycanda öldürülmüşdü. O, III Aleksandrın çarlığı dövründə qaçaq düşmüş və mübarizə aparmışdı. Onun əsas düşmənləri ruslar, bəylər, xanlar, ermənilər və şəxsi rəqibləri idi. Qaçaq Məmmədlə bacarmayan çar hökuməti onu bağışlayır və ona kavaler – kapitan rütbəsi verir. Qarabağ camaatı bundan sonra Qaçaq Məmmədin ailəsini kavalerlər nəsli adlandırır.

Abbasqulu ağa Şadlinski

  Əsas məqalə: Abbasqulu ağa Şadlinski

Qərbi Azərbaycanda Abbasqulu ağa Şadlinskinin rəhbərlik etdiyi azərbaycanlılar ermənilərə qarşı mətanətlə vuruşmuş, bir çox hallarda ermənilərə ağır zərbələr vurmuşlar. Qərbi Azərbaycanın Vedibasar bölgəsində fəaliyyət göstərən qaçaq hərəkatı erməni qırğınlarının həmçinin azərbaycanlıların kütləvi deportasiyasının qarşısını almışdır.

Tarixi araşdırarkən məlum olur ki, XIX əsrdə qaçaq hərəkatının əsasını qoyan Qafqazda yaşayan müsəlmanlar olmuşlar. Şeyx Şamilin başçılığı altında fəaliyyət göstərən milli azadlıq hərəkatı Rus İmperiyasını sarsıtmış, onları çıxılmaz vəziyyətdə qoymuşdu. 30 ildən artıq bir müddətdə Şeyx Şamillə mübarizədə yüz minlərlə işğalçı rus məhv edilmişdir .

Azərbaycanda qaçaq hərəkatı XIX əsrdə və XX əsrin birinci yarısında çox mühüm əhəmiyyətə malik olmuş, qaçaq hərəkatının fəal olduğu bölgələrimizdə ermənilərin və onların havadarlarının bir çox planları puç olmuş, erməni qırğınları zamanı azərbaycanlıların kütləvi qırılmasının qarşısı alınmışdır.

İstinadlar

Mənbə

  • Hüseyn Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı: 1992.  (az.)
  • Azərbaycan jurnalı. Bakı: 1961, № 7, s. 38-43.  (az.)
  • Firudin Əsədov, Sevil Kərimova. Çarizmi Azərbaycana gətirənlər. Bakı: Elm, 1993,
  • История народов Северного Кавказа концa XVIII в.- 1917 г. М.: Наука,
  • Azərbaycan tarixi. II cild, səh. 206-207
  • Qasımov. Qafqazda qaçaqlara qarşı mübarizə, səh. 18
  • Əhməd Cəfər oğlu. Azəri ədəbiyyatında azadlıq mübarizəsi. İstanbul, 1932-ci il, səh. 19-33
  • Əli Kafkasyalı, Qafqaz qaçaqları, Bakı, Pergament, 420 səh., ISBN 978-605-9642-37-8  (az.)

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Azərbaycan tarixində "Qaçaqçılıq" hərəkatı
  Azərbaycan ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.

Yanvar 20, 2022
azərbaycanda, qaçaq, hərəkatı, məqalənin, sonunda, mənbə, siyahısı, ancaq, mətndaxili, mənbələr, heç, kifayət, qədər, istifadə, edilmədiyi, üçün, bəzi, məlumatların, mənbəsi, bilinmir, lütfən, mənbələri, uyğun, şəkildə, mətnin, daxilində, yerləşdirərək, məqalə. Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var ancaq metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Azerbaycanda qacaq herekati Azerbaycan xalqinin mustemleke ve feodal zulmune qarsi milli azadliq herekatinin esas formalarindan biri Mundericat 1 Qacaq herekatinin sebebleri 2 Carizmin qacaqciliq herekatina qarsi mekrli planlari 3 Qacaqciliq herekati sinfi mubarizenin baslica formasi kimi 4 Qacaq Nebi 5 Deli Ali 6 Memmed Bey Kavaler 7 Abbasqulu aga Sadlinski 8 Istinadlar 9 Menbe 10 Hemcinin bax 11 Xarici kecidlerQacaq herekatinin sebebleri RedakteXIX esrde Azerbaycanda qacaqciliq herekatini doguran esas sebeb 1828 ci il fevralin 10 da bednam Turkmencay muqavilesi esasinda Simali Azerbaycanin Rusiya terkibine zorla tabe edilmesinden sonra olkede bas veren menfi hallar olmusdur Istismar olunan esaretde yasayan istilaya ducar olan xalqla istismarci her seyi mehv eden zulmkar rus imperialist rejimi arasinda tarix boyunca mubarize olmusdur Istismarci rejime qarsi aparilan mubarize formalari muxtelif olmusdur Mehkum xalq imperialist idarelerine vergi vermemekle onlarin istehsal etdikleri mehsulu almamaqla biyara getmemekle passiv mubarize yolunu secirdi Bezi hallarda ise idare memurlarini oldurmekle oz meqsedlerine nail olurdular Azerbaycanda qacaq herekati esasen rus car rejimine qarsi ve onlara rusvet vermekle elbir olub xalqa zulm eden yerli zulmkarlara qarsi mubarize prosesinde meydana gelmisdir Igidlik yenilmez qehremanliq dastanlarini yaradan qacaqlari gordukleri xeyirxah emellere gore Azerbaycan xalqi onlari sevmis teriflemis ve qorumuslar Ermeni qirginlari zamani ermenilerin qarsisinin alinmasinda qacaq herekatinin boyuk rolu olmusdur Car istibdad usul idaresine qarsi naraziliqlarin esas sebeblerinden biri de tehkimci rus kendlisi ile azad azerbaycanli kendlisi arasindaki ferqi gormeyen komendantlarin fealiyyeti idi Bele ki tarixin hec bir doneminde Azerbaycan kendlisi rus kendlisi kimi huquqsuz olmamisdir Zulmkarlara qarsi olkenin her yerinde saysiz cixislar ve usyanlar olurdu 1830 cu ilde Car Balaken usyani 1831 ci ilde Lenkeran usyani 1837 ci ilde Quba usyani 1838 ci ilde Seki usyani tariximizin yaddasinda qalmaqdadir Naraziliqlari yaradan esas sebeblerden biri de rus isgalindan sonra isgalci qosunlarin teminatinin azerbaycanlilar terefinden temin olunmasi idi 1816 ci ilde A P Yermolov Qafqaz qosunlarinin ali bas komandani teyin olunduqdan sonra Azerbaycanda xususile Qarabagda ermeni meliklerinin gosterisi ile ehaliye divan tutulmus azerbaycanlilarin esasen de varlilarin var dovleti talan olunmus beylerin ve xanlarin surgune gonderilmesi barede emrler verilmisdir Azerbaycani isgal eden rus qosunlarinin erzaq saman ve diger levazimatla temin olunmasi esasen azerbaycanlilarin hesabina idi Arxiv senedlerini arasdirarken melum olur ki 1827 ci ilde erzaqla dolu 2000 araba rus qosunlarinin teminatini odemek ucun tedaruk olunmusdur 1826 1828 ci illerde bas veren Rus Iran muharibesi zamani tekce Kur cayi erazisinde yasayanlar 12 min kise suxari 1 min kise yarma 4 min kise arpa 4 min bas heyvan etlik ucun gondermisler Bunlardan basqa Qazax mahalindan ilde 2500 bas Borcalidan 2000 bas Semseddilden 1000 bas Sirvandan 1000 bas heyvan rus qosunlari ucun tedaruk edilmisdir A P Yermolovun tapsirigi esasinda Cenubi Azerbaycandan da rus qosunlari ucun erzaq ve mal qara musadire olunurdu Il erzinde Miyane ve Erdebil arasinda yasayan koceri Seqaqi tayfalarindan 3000 deve ve 2000 bas qaramal zorla alinmisdir Azerbaycan xanliqlari erazilerinde imperiya terefinden yeni usul idare divanxanalar teskil edilmisdir Divanxanalari milliyyetce rus olan divanbeyiler idare edirdiler Onlarin bu erazilerde genis selahiyyetleri var idi Her ise qarismaga ixtiyarlari catan divanbeyiler yerli ehalinin rus dilini bilmemeyinden istifade ederek onlari soyub talayirdilar Esasen de Qarabag xanliginin veziyyeti cox agir idi Bu dovrlerde xanligin ehalisi 3 defe azalmisdir XIX esrin ikinci yarisinda qacaq herekati car idaresini qorxuya salacaq derecede artmisdi Peterburqda nesr olunan Narodnaya Volya qezeti 1885 ci ilde qacaqlardan soz acaraq Qafqazda Qacaq Keremin memurlari ve beyleri perisan etdiyinden sikayet edirdi 1888 ci ilde ise Quba hebsxanasinin dustaqlari qapilari sindiraraq bir qacagin zindandan qacmasina serait yaratmislar Bu savasda iki rus esgeri oldurulmus ucu de agir yaralanmisdir Bu hadiseler bir daha subut edir ki azerbaycanlilar arasinda hetta mehbuslar arasinda da qacaqlara qarsi boyuk hormet var idi Rus car idaresi qacaqciliq herekatinin qarsisini ala bilmirdi Qacaqciliq herekatina qarsi mubarizede qan icen rus generallari ermenilerden herterefli istifade edirdiler Satqinliqda xainlikde ve hiylegerlikde ad cixaran ermeniler ruslarin elaltisi vezifesini meharetle yerine yetirirdiler Yeri gelmisken ermeni hiylegerliyinin daha qedimiliyine bir misal getirek Nadir sahin Azerbaycana birinci yurusu zamani 1734 cu il ermeni melikleri ona itaet etdiklerini bildirmis bunun muqabilinde ermenilerden bezileri sahdan torpaga sahiblik huququ meliklik almisdilar Bununla yanasi onlar var yoxlari elden cixmasin deye muselmanligi da qebul etmisler Qarabag melikleri yerli mollalara La ilahe illellah Mehemmedden Resul Allah sozlerini yazdirib ezberden oxuyur ve bununla da muselmanligi qebul etdiklerini yalandan beyan edirdiler Nadir sah da ermenilerin bu hiylelerine inanmis onlara sexavet etmis hetta onlara inanaraq bezilerini oz yanina munsi mirze de goturmusdur Azerbaycanin zulmden qurtarmasi ugrunda rus ve ermeni qanicenlerin mehv edilmesinde partizanlarin evezsiz rolu olmusdur Milli qehremanlarimiz Azerbaycanin ayri ayri bolgelerinde dusmene qarsi resadetle vurusmus xalqimizin qisasini onlardan defelerle almislar Qazaxda Qacaq Kerem Balasoyun Isfendiyar Qarabagda Suleyman Murtuza Susada Memmed bey Kavaler Zengezurda Qacaq Nebi Sultan bey Gencede Deli Ali Qember Zaqatalada Yusif Nuxada Qutqasenli Kerim Efendi Qerbi Azerbaycanda Abbasqulu aga Sadlinski ve diger milli qehremanlarimizin adlari azerbaycanlilarin qelbinde daim yasayacaq Adlari sadalanan milli qehremanlarimiz hem de partizan herekatinin rehberleri idiler Onlar rehberlik etdikleri destelerin silahlanmasini erzaqla geyimle temin olunmasini meharetle heyata kecirir dusmene qarsi hucum planlarinin islenib hazirlanmasinda esl serkerdelik mehareti numayis etdirirdiler Maraqli faktlardan biri de odur ki qacaq herekatinda azerbaycanli qadinlarimiz da erleri ve qardaslari ile ciyin ciyine dusmene qarsi amansiz mubarize aparmislar Nigar xanim Hecer xanim Mehri xanim kimi igid qehreman qadinlarimizin adlari indi de xalqimiz terefinden boyuk iftixarla yad edilir Carizmin qacaqciliq herekatina qarsi mekrli planlari RedakteXIX esrin II yarisinda car Rusiyasi bu herekata qarsi xususi planlar hazirlayirdilar O illerde Qafqaz herbi quvvelerinin komandani ve mulki idarenin xususi mufettisi general Dondukov Korcakov qacaqlara qarsi bir sira tedbirler plani heyata kecirmeye basladi Qacaqlara qarsi mubarize aparmaq ucun yerli idare reislerine genis selahiyyet vermekle yanasi herbi quvvelerin de onlara yardim etmesini emr etmisdi Umumiyyetle Qafqaza teyin olunmus bas komandanlar ve canisinler P D Sisianov 1802 ci il noyabrin 8 de A P Yermolov 1816 ci ilde I F Paskevic 1827 ci ilde A N Bayratinski 1856 ci ilde I V Qudovic ve basqa generallar Azerbaycanda qacaq herekatinin qati dusmenleri idiler Qati dusmenlerin icerisinde ermeni esilli generallar V Q Madatov V O Bebudov I Korqanov I Lazarev xususile ferqlenirdiler Qarabagin ermeni melikleri de rus generallarin azerbaycanlilara qarsi apardigi muharibe ve qirginlarda bilavasite istirak edirdiler Muselmanlarin qati dusmenlerinden biri olan I Lazarevin qeddarligini xususile qeyd etmek lazimdir O ermenilerin Azerbaycanda yerlesdirilmesine onlarin heyat seraitlerinin daha da yaxsilasdirilmasina boyuk diqqet verirdi Rus herb tarixcisi Potto onun haqqinda yazdigi eserde qeyd edir Lazarev ermenilerin daginiq halda olmasindan narahat idi O bildirirdi ki ermeniler bir yerde olmalidirlar Denizden denize kecmek ucun onlara imkan yaransin Buna gore de Boyuk Ermenistan yaratmaq arzusu ile butun imkanlardan istifade edirdi 1842 ci ilde I Lazareve Dagistanda ve Qubada muselman ehalisine tutdugu divana gore general rutbesi verilmisdir Qacaqciliq herekati sinfi mubarizenin baslica formasi kimi RedakteXIX esrin 70 80 ci illerinde Azerbaycan kendlerinde beylere mulkedarlara mutleqiyyete qarsi ayri ayri yerlerde kutlevi ixtisaslar bas vermisdi Mulkedar torpaqlarinin tutulmasi varlilarin mulklerinin dagidilmasi beylerin oldurulmesi o zaman kendlilerin sinfi mubarizesinin esas formalari idi Meselen 1878 ci ilde tekce Quba qezasinda kendli usyanlari neticesinde 120 bey ve hakim sinfin diger numayendeleri oldurulmusdur Bele hallar Nuxa Yelizavetpol Susa ve Cavansir qezalarinda daha cox bas verirdi Vergi ve toycu toplayan qeddar memurlara divan tutan kendliler qacaq herekatinin esas menbeyi idi 1878 ci ilde Irevan quberniyasinin Novruzlu kendinin camaati qeti suretde hemin ilin mehsulundan vermeli olduqlari behreni odemekden boyun qaciraraq vergi toplayanlari hede ile kotekleyerek kendden qovmuslar Qazax qezasi Quscu kendinin kendlileri mulkedar Isgenderbeyov esaretine qarsi cixis eden kendli usyanina Mehbali Memmedhesen oglu Mesedi Usub Mursud oglu Kerbelayi Kerimsah Qulu oglu basciliq edirdiler Beylerin komeyine gelen kazak destelerinin yardimi ile usyana divan tutuldu ve usyan bascilari hebs edildi Yelizavetpol qezasinin Xilxina kendinde kendliler mulkedar Zulqederovlara qarsi cixis etmisler Bu cixislara Haci Ehmed Hesen oglu Bicof Sadix ve basqalari basciliq etmisler Hemin qezanin Deller Gulustan Qizilhacili kendlerinde de kendliler mulkedar Adigozelovlara qarsi cixis etmisler 1881 ci ilde Qazax qezasinin Oksuzlu kendinin camaati mulkedar Sultanovlara qarsi mubarizeye qalxdilar Bayrameli Bagir oglu Kerbelayi Qasim Memmed oglu Kelbelayi Abdulla Eli oglu kendli cixisina rehberlik etmisler Kendliler beyleri baykot ederek oz oglanlarini ve qizlarini onlarin yanina xidmete gondermekden boyun qacirdilar Buna gore beyler uzun muddet basqa kendlerden ozlerine rencber ve noker tutmaga mecbur oldular 1888 ci ilde Qarabulaq kendinin kendlileri Saban aga Sefibeyova qarsi cixis etdiler ve oz meqsedlerine catmayan usyancilar beyi kendden qovaraq torpaqlarini zebt etdiler Beyin mehkemeye muraciet etmesine baxmayaraq car idaresi kendli heyecanlarindan qorxaraq torpaqlari kendlilerden almaga cesaret etmedi Naxcivan qezasinin Ebrequnis ve Benenyar kendinin camaati mulkedar Sultanbeyovlara qarsi cixaraq ozlerinin vaxtile beyler terefinden tutulmus 260 desyatin torpaqlarini geri aldilar 1888 ci il mayin 6 da Salyandan bir qeder arali yerlesen baliq vetegelerinde polis numayendesi baliq tutmaqla mesgul olan baliqcilarin qayiqlarini ve torlarini musadire etmek istedikde cavab olaraq 25 neferden ibaret qadin ve kisi qrup halinda agacla silahlanaraq hede qorxu ile polis nezaretcisini muhasireye alib ov aletlerine toxunmamagi teleb etdiler Onlarin telebine emel olundu Musahide olunan heyecanla elaqedar polis nezaretcisi Bayramelibeyov kendlilerin muqavimetini qirmaq ucun Salyana elave quvveler gonderilmesini tekidle teleb edirdi Cox hallarda silahli kendliler kicik ve boyuk destelerde birleserek beyler mulkedarlar ve car memurlari uzerine hucum edir onlarin emlakini ele kecirib yoxsul tebeqeye paylayirdilar Bu kendli cixislari ozunemexsus bir formada movcud idare sistemine qarsi etiraz idi Mutleqiyyete qarsi mubarizede bir cox azerbaycanlilar haqsizliga dozmeyerek daglara cekilerek zulmkarlara qarsi silahli muqavimete basladilar Bele destelerin uzvlerine xalq arasinda qacaqlar deyilirdi Qacaq herekati Yelizavetpol Baki Irevan quberniyasini Naxcivan qezasini Zaqatala dairesini ehate edirdi Qacaq cixislari XIX esrin 70 90 ci illerinde xususile quvvetlenmisdi Bunun esas sebebi xalq kutlesinin dozulmez seraitde yasamasi rus ve ermeni esilli generallarin ozbasinaligi bey ve mulkedarlarin esaretinin daha da siddetlenmesi qolcomaqlarin xalqa zulm etmesi yerlerde sinfi ziddiyyetlerin keskinlesmesi idi Qacaq herekatinin esas istiqametlerinden biri de car Rusiyasina arxalanan yerli beylerle elaqeye girib azerbaycanlilari qiran torpaqlarini muxtelif usullarla menimseyen ermeni qesbkarlarina qarsi mubarize idi Bu muharibelerde esas hedeflerden biri olan ermenilere qarsi mubarize ugurla heyata kecirilirdi Qacaq herekatinin genis yayildigi quberniyalarin erazilerinde ermeniler curet edib azerbaycanlilari incide bilmirdiler Ermeniler qacaqlarin qorxusundan oz mekrli niyyetlerini heyata kecirmeye qorxurdular Mehz bu sebebden de sonraki dovrde de ermeni muselman qirginlari zamani qacaqlarin mubarize etdikleri erazilerde azerbaycanli ehali az qirilmisdi Eksine hemin erazilerde yerli ehali qacaqlarla elbir olub dusmenlere qarsi ugurla mubarize aparmislar Qacaq Nebi Redakte Esas meqale Qacaq NebiQacaq herekatinin genis yayildigi Zengezur ve Naxcivan qezalarinda qehremancasina mubarize aparan Qacaq Nebi Zengezur qezasinin Asagi Mollu kendinde anadan olmusdur Nebi 16 yasinda olarken kendin beyi onun atasini doyerken beyin ustune atilaraq onu doymusdu Beyin melumatina esasen polis Nebini hebs edir ve 1890 ci ilde Irevan mehkemesi onu mehkum edir Hebsden qacan Nebi basina meslekdaslarini yigaraq zulmkarlara qarsi mubarize aparmisdi Ona mubarizede heyat yoldasi Hecer xanim baldizi Mehri xanim da yaxindan komeklik gostermisler Qacaq Nebi Zengezurda ermenilere qarsi amansiz olmusdur Nebinin qardasi Mehdi 1894 cu il 20 iyulda Gurcuvan kendinde car cesuslari ve ermeniler terefinden oldurulur Bu hadiseden sonra Qacaq Nebi hemin kende gelerek kazaklari ermenileri mehv ederek Irana kecir 1895 ci ilde Nebinin arvadi Hecer xanim bacisi Mehri xanimla birlikde hebs olunaraq Gorusdaki qalaya salinirlar Hemin ilin oktyabrin 28 de Nebi oz destesi ile Gorusu muhasireye alir Gorus qalasinin komendanti olan rus polkovnikinden Hecer xanimla Mehri xanimin azad olmasini teleb edir ve telebine nail olur Bu hadiseden melum olur ki qacaq destesinin sayi kifayet qeder imis ki Gorus kimi boyuk bir qesebeni muhasire ede bilmisler 1896 ci ilin mart ayinda Nebi Kerbela ziyaretinden geri qayidarken Turkiye ile Iran serhedi arasinda olan Larni kendinde ermeni ve rus cesuslari terefinden evvelceden hazirlanmis pusqunun qurbani olur Deli Ali Redakte Esas meqale Deli AliQacaq Deli Ali 1898 ci ilde 22 yasinda silahlanaraq daglara cekilib dusmenlere qarsi mubarize aparmisdir 1898 1913 cu iller erzinde ruslarla defelerle qanli doyuslere girerek onlari agir meglubiyyete ugratmisdir Gencenin Qarasucu kendinden olan Deli Ali uca boylu enlikurek keskin baxisli celd yarasiqli bir genc idi Onun esas hedefi rus car rejimi onlarin Azerbaycandaki nokerleri olan ermeni milletcileri yerli xanlar ve beyler olmusdur 1905 ci ilde rus inqilabi dovrunde Azerbaycani buruyen ermeni muselman qirginlari baslananda Deli Ali destelerini daglarda kendlerde etibarli gizletmis lazim olduqda deste uzvlerini toplayib ermenilere qarsi merdlikle vurusaraq onlari mehv etmisdir Bele ki 1905 ci ilde carin yuksek rutbeli memurlari ermenileri silahlandiraraq azerbaycanlilara qarsi hucuma tehrik etdiler Ermeniler azerbaycanlilarin yasadigi erazilere hucum ederek qirginlar toretdiler Bunu goren Deli Ali basina topladigi destesile Gencenin boyuk ermeni kendleri olan Bayan Cardaqli Caykend ve diger kendleri isgal ederek qadinlara usaqlara qocalara toxunmadan eli silah tutan ermenilerin hamisini mehv etdi Deli Ali defelerle rus jandarm ve kazaklari ile doyuse girmisdir Bu doyusden qalib cixaraq yuzlerle esger kazak jandarm oldurduyunu tefsilati ile yazmaga ehtiyac yoxdur Memmed Bey Kavaler RedakteQacaq herekatinin en gorkemli numayendelerinden biri de susali qacaq Memmed Bey Kavalerdir Qacaq Memmed beyin haqqinda deqiq melumat olmadigindan onun doguldugu il ve olumu barede deqiq fikir soylemek cetindir Onun Qacaq Nebinin dostu ve muasiri oldugu melumdur Memmed Bey Kavalerin muasiri Mir Mohsun Nevvabin verdiyi melumata gore 45 yasinda qayni terefinden Cenubi Azerbaycanda oldurulmusdu O III Aleksandrin carligi dovrunde qacaq dusmus ve mubarize aparmisdi Onun esas dusmenleri ruslar beyler xanlar ermeniler ve sexsi reqibleri idi Qacaq Memmedle bacarmayan car hokumeti onu bagislayir ve ona kavaler kapitan rutbesi verir Qarabag camaati bundan sonra Qacaq Memmedin ailesini kavalerler nesli adlandirir Abbasqulu aga Sadlinski Redakte Esas meqale Abbasqulu aga SadlinskiQerbi Azerbaycanda Abbasqulu aga Sadlinskinin rehberlik etdiyi azerbaycanlilar ermenilere qarsi metanetle vurusmus bir cox hallarda ermenilere agir zerbeler vurmuslar Qerbi Azerbaycanin Vedibasar bolgesinde fealiyyet gosteren qacaq herekati ermeni qirginlarinin hemcinin azerbaycanlilarin kutlevi deportasiyasinin qarsisini almisdir Tarixi arasdirarken melum olur ki XIX esrde qacaq herekatinin esasini qoyan Qafqazda yasayan muselmanlar olmuslar Seyx Samilin basciligi altinda fealiyyet gosteren milli azadliq herekati Rus Imperiyasini sarsitmis onlari cixilmaz veziyyetde qoymusdu 30 ilden artiq bir muddetde Seyx Samille mubarizede yuz minlerle isgalci rus mehv edilmisdir Azerbaycanda qacaq herekati XIX esrde ve XX esrin birinci yarisinda cox muhum ehemiyyete malik olmus qacaq herekatinin feal oldugu bolgelerimizde ermenilerin ve onlarin havadarlarinin bir cox planlari puc olmus ermeni qirginlari zamani azerbaycanlilarin kutlevi qirilmasinin qarsisi alinmisdir Istinadlar RedakteMenbe RedakteHuseyn Baykara Azerbaycan istiqlal mubarizesi tarixi Baki 1992 az Azerbaycan jurnali Baki 1961 7 s 38 43 az Firudin Esedov Sevil Kerimova Carizmi Azerbaycana getirenler Baki Elm 1993 Istoriya narodov Severnogo Kavkaza konca XVIII v 1917 g M Nauka Azerbaycan tarixi II cild seh 206 207 Qasimov Qafqazda qacaqlara qarsi mubarize seh 18 Ehmed Cefer oglu Azeri edebiyyatinda azadliq mubarizesi Istanbul 1932 ci il seh 19 33 Eli Kafkasyali Qafqaz qacaqlari Baki Pergament 420 seh ISBN 978 605 9642 37 8 az Hemcinin bax RedakteQacaqXarici kecidler RedakteAzerbaycan tarixinde Qacaqciliq herekati Azerbaycan ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycanda qacaq herekati amp oldid 5700936, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.