fbpx
Wikipedia

Azərbaycanda karst və onun yaratdığı müxtəlif relyef formaları

September 01, 2021

Azərbaycan Respublikasının ərazisində karst və onun yaratdığı müxtəlif relyef formaları nisbətən az yayılmışdır ХХ əsrin 70-ciillərinə qədər ədəbiyyat məlumatlarına görə ümumi uzunluğu 800m olan 40-a qədər mağara məlum olmuşdur. 1969-1973-cü illərdə aparılmış tədqiqatlar nəticəsində ümumi uzunluğu 3905 m-ə çatan 200-dən çox karst boşluqları və yerüstü karst formaları öyrənilmişdir (Əyyubov, Əliyev, 1978). Bunlardan 120 karst mənşəli olub, ümumi uzunluğu 2370 m-ə çatır. Qalanı isə vulkanik süxurlarda və gillərdə əmələ gəlmişdir. Respublikanın ərazisində asan həll olan süxurlar və onların çatlılıq dərəcəsi, yüksək rütubətli dağlıq relyef, karst sularının sirkulyasiyası və karst boşluqlarının açılmasına şərait yaradan ərazinin çay şəbəkəsi ilə dərin (200–2000 m) parçalanması, yeraltı suların toplanmasında bilavasitə iştirak edən torpaq-bitki örtüyünün və s. olması karst əmələgətirən əsas amillərdir.

Karstın formaları

Respublikanın ərazisində karst iki formada təzahür edir – yerüstü və yeraktı. Yerüstü formalar karrlar, nəlbəkivari çökəkliklər, şaxtalar, quyular, qıflar, uçqunlar və s. ibarət olub, nisbətən zəif inkişaf etmişdir. Onlar əsasən səthi və yamacları çılpaq olan alçaq dağlıq qurşaqda yayılmışdır.

Karstın yeraltı formaları

Karstın yeraltı formaları mağaralardan ibarət olub, demək olar ki, bütün şaquli təbii landşaft qurşaqlarında inkişaf etmişdir. Onlar, əsasən, Böyük və Kiçik Qafqazın orta və alçaqdağlıq zonalarında inkişaf etmişdir. Karstların əmələ gəlməsi üçün əlverişli süxurlar əhəng daşlarından, onların dolomitləşmiş növlərindən, yura və təbaşir yaşlı mergellərdən ibarət olub, respublikanın ərazisində 6000 km2

 sahəni əhatə edir (cədvəl 1).

Bunun 3700 km2

Böyük Qafqazın, 2000 km2 Kiçik Qafqazın, 300 km2 isə Naxçıvan Muxtar Respublikasının payına düşür. Bunlardan cəmi 1000 km2 – i karstlaşma proseslərinə məruz qalmışdır ki, bunun da 20%-i Böyük Qafqazın, 70%-i Kiçik Qafqazın payına düşür (Əyubov, Əliyev, 1978).

Cədvəl 1.

Karstın tipləri və onların yayıldığı ərazilər (Əyyubov, 1974).

N Karstın tipi Yayılması
1.  Örtülü əhəngdaşı karstı Ketam, Kilit ,

Xaşı kəndlər /ətrafı

2.  Örtülü əhəngdaşı-dolomit karstı Daqrav, Şırlan, Turabxan, Qarabağlar, Tənənəm, Yux. və Aş. Yaycı kəndləri /ətrafı
3. Çimlənmiş əhəngdaşı karstı Qalakənd, Çəldaş, Ləzə, Xilmilli, Şıxlar kəndləri /ətrafı
 

4.

Çimlənmiş əhəngdaşı –dolomit karstı Kiçan, Araçadzor, Təzəkənd kəndləri/ ətrafı
5.  Çimlənmiş əhəngdaşı – brekçiya karstı Xınalıq, Kəlayxudat kəndləri/ ətrafı
6.  Çimlənmiş travertin karstı Başlıbel kəndinin /ətrafı
7. Çılpaq əhəngdaşı karstı Tağıllı , Keçikli, Beşdalı, Əmirxanlı, Ağbənd və s. kəndləri ətrafı

Kiçik Qafqaza nisbətən Böyük Qafqazda karstın zəif inkişaf etməsi əsasən karstalaşan süxurların litoloji tərkibi ilə izah edilir. Beləki, əgər Kiçik Qafqazda karstlaşan süxurlar litoloji cəhətdən eyni tərkibli olması ilə səciyyələnirsə, Böyük Qafqazda onların tərkibində çoxlu miqdarda terrigen materiallar iştirak edir və tez-tez sementləşmiş çaqıldaşı, qumdaşı və gillərlə növbələşir. Bundan başqa Kiçik Qafqazda relyefin yayla xarakteri və süxurların çatlılıq dərəcəsi karstın yaxşı inkişaf etməsi üçün şərait yaradır (Şəkil1).

Respublika daxilində məlum olan karstlardan ən böyükləri Füzuli rayonunda Azıx (200m), Şuşa rayonunda Xan mağarası (114m) və Qoxol (72m), Qazax rayonunda Avey (72m), Şamaxı rayonunda Xınıslı (65m), Qusar rayonunda Sudur (50m), Naxçıvan Muxtar Respublikasında Kilit (48m) və Xizəngi (40m), Quba rayonunda Xaşı (40m) mağaralardır.

Karstın sinifləri

Respublikanın ərazisində karstın iki-dağlıq və düzənlik sinifləri ayrılır. Karstın düzənlik sinfinə basdırılmış karstlar aid edilir ki, onların da əsasən Kür-Araz düzənliyinin sağ sahil hissəsində, Qanıx-Əyriçay dərəsində və Şərqi Arpa çayın aşağı axınında yayılması güman olunur.

Karstların dağlıq sinfinə örtüklü əhəng daşlarının karstlı, əhəng daşlı-dolomit karstı, çimlə örtülmüş əhəng daşlarının karstı (geniş yayılmış), çimlə örtülmüş əhəng daşları və brekçiyaların karstı, çimlə örtülmüş travertin karstı, çimlə tam örtülməmiş əhəng daşlarının karstı və çılpaq süxurların karstı aid edilir. Formalaşması əsasən Abşeron əsri və sonrakı vaxtlara aid edilən karst mağaralarının yaşının təyin edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Karst mağaralarının yaşı

Karst mağaralarının yaşı əsasən onun giriş hissəsinin (çıxışının) çay terraslarının səviyyəsi ilə korrelyasiyasına, eləcə də mağaralar əmələ gələndən sonra erozion kəsilmənin dərinliyinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, bu da Kiçik Qafqazdakı mağaraları Eopleystosenə, Erkən Pleystosenə, Orta Pleystosenə və Holosenə aid etməyə imkan verir. Respublikada mövcud karst mağaralarından istifadə etmək imkanları kifayət qədər genişdir. Xüsusilə kənd təsərrüfatı inkişaf etdirilən ərazilərdə, su anbarlarının tikintisində, su ilə təchiz olunmada, hidrotexniki qurğuların, yolların və s. tikintisində, eləcə də bir sıra elmi problemlərin həllində, relyefin inkişaf tarixinin bərpa edilməsində, Paleolit dövrü insanlarının qədim düşərgələrinin axtarışında və s. karst mağaralarının öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Alçaq temperaturlu karst sularından, bəzi yerlərdə onun bulaqlarından su ilə təminatda, suvarmada, irriqasiya və meliorasiyada istifadə edilə bilər. Arxeoloq alim M.Hüseynov tərəfindən Azıx mağarasından tapılmış ibtidai insanın çənə sümüyü, qismən məhv olmuş məməlilərin sümük qalıqları, çoxlu miqdarda daş alətlər, insanların mağarada yaşadığı vaxtı müəyyən etməyə, o dövrün palocoğrafi şəraitini bərpa etməyə və ayrı-ayrı mağaraların yaşını təyin etməyə imkan verir. Şuşa və Daşsalahlı mağaralarında tapılmış çoxlu miqdarda daş alətlər bu mağaraların qədimliyini sübut edir. Qalaaltı, Dağtumas, Oxçuçay, Xıram, Şamaxı, Sudur və Naxçıvan mağaralar qrupu arxeoloji cəhətdən böyük maraq doğurur. Eyni zamanda bu mağaralar özünün möcüzəli yeraltı dünyası ilə turistlər üçün ən maraqlı obyektlərdir. Təəssüflər olsun ki, hələ də bu mağaralar lazımı səviyyədə təbliğ olunmur və turistlər bu marağlı obyektlərdən zövq almaqdan məhrumdurlar. Hazırda mağaraların bir qismi erməni qəsbkarları tərəfindən zəbt olunmuş ərazilərdə yerləşir və bəzi məlumatlara görə mağaraları saxtalaşdırma yolu ilə “erməniləşdirməyə” cəhd edirlər. Mağaraların inkişafı bəzən neqativ halların baş verməsinə səbəb olur. Məsələn: Ordubad rayonu ərazisində karstlaşan yamacın uçub tökülməsi dəmiryol nəqliyyatının hərəkətində çətinliklər yaratmışdır. Bəzi yerlərdə torpaq eroziyasının güclənməsinə, kənd təsərrüfatı üçün yararlı sahələrin azalmasına səbəb olmaqla kənd təsərrüfat istehsalına mənfi təsir göstərir Bəzi ərazilərdə inkişaf etmiş karstların yer səthində əmələ gətirdiyi uşqun qıfları malqara, bəzi yerlərdə isə kənd təsərrüfat texnikasından istifadə etmək üçün təhlükə yaradır. Dağtumas kəndi yanında yamacda intensiv inkişaf etmiş karst, suffoziya və sürüşmə prosesləri yamacın çökməsinə və nəticədə kəndin yerinin dəyişdirilməsinə və güclü maliyyə xərclərinə səbəb olmuşdur.

Klastokarst və psevdokarst

Respublikanın ərazisində karst mənşəli mağaralardan başqa vulkanik süxurlarda klastokarst və gillərdə psevdokarst inkişaf etmiş mağaralar da yayılmışdır. Vulkanik süxurlarda mağaralar əsasən Kiçik Qafqazda, Naxçıvanda və Talışda inkişaf edib, genetik cəhətdən karst mağaralarından əsaslı surətdə fərqlənir. Bu mağaralar çox da böyük olmayıb (10–15 m-ə qədər), tərkibində allüvial-prolüvial, qum-çaqıldaş layları və linzaları olan vulkanik süxurlara suların mexaniki təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Respublikada 100-ə qədər bu tip mağara öyrənilmişdir. Burada çöküntülərin su vasitəsilə vulkanik süxurların içərisindən çıxaralması nəticəsində psevdokarst relyef formaları – uçqun qıfları, yeraltı dəhlizlər, təbii körpülər, kor yarğanlar və s. əmələ gəlir.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑  Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası. I cild. "Regional Coğrafiya". Bakı, 2015, səh.43. Əlizadə E.K., Tarixazər S.Ə.

September 01, 2021
azərbaycanda, karst, onun, yaratdığı, müxtəlif, relyef, formaları, azərbaycan, respublikasının, ərazisində, karst, onun, yaratdığı, müxtəlif, relyef, formaları, nisbətən, yayılmışdır, ХХ, əsrin, ciillərinə, qədər, ədəbiyyat, məlumatlarına, görə, ümumi, uzunluğ. Azerbaycan Respublikasinin erazisinde karst ve onun yaratdigi muxtelif relyef formalari nisbeten az yayilmisdir HH esrin 70 ciillerine qeder edebiyyat melumatlarina gore umumi uzunlugu 800m olan 40 a qeder magara melum olmusdur 1969 1973 cu illerde aparilmis tedqiqatlar neticesinde umumi uzunlugu 3905 m e catan 200 den cox karst bosluqlari ve yerustu karst formalari oyrenilmisdir Eyyubov Eliyev 1978 Bunlardan 120 karst menseli olub umumi uzunlugu 2370 m e catir Qalani ise vulkanik suxurlarda ve gillerde emele gelmisdir Respublikanin erazisinde asan hell olan suxurlar ve onlarin catliliq derecesi yuksek rutubetli dagliq relyef karst sularinin sirkulyasiyasi ve karst bosluqlarinin acilmasina serait yaradan erazinin cay sebekesi ile derin 200 2000 m parcalanmasi yeralti sularin toplanmasinda bilavasite istirak eden torpaq bitki ortuyunun ve s olmasi karst emelegetiren esas amillerdir 1 Mundericat 1 Karstin formalari 1 1 Karstin yeralti formalari 2 Karstin sinifleri 3 Karst magaralarinin yasi 4 Klastokarst ve psevdokarst 5 Hemcinin bax 6 IstinadlarKarstin formalari RedakteRespublikanin erazisinde karst iki formada tezahur edir yerustu ve yerakti Yerustu formalar karrlar nelbekivari cokeklikler saxtalar quyular qiflar ucqunlar ve s ibaret olub nisbeten zeif inkisaf etmisdir Onlar esasen sethi ve yamaclari cilpaq olan alcaq dagliq qursaqda yayilmisdir 1 Karstin yeralti formalari Redakte Karstin yeralti formalari magaralardan ibaret olub demek olar ki butun saquli tebii landsaft qursaqlarinda inkisaf etmisdir Onlar esasen Boyuk ve Kicik Qafqazin orta ve alcaqdagliq zonalarinda inkisaf etmisdir Karstlarin emele gelmesi ucun elverisli suxurlar eheng daslarindan onlarin dolomitlesmis novlerinden yura ve tebasir yasli mergellerden ibaret olub respublikanin erazisinde 6000 km2 saheni ehate edir cedvel 1 Bunun 3700 km2 Boyuk Qafqazin 2000 km2 Kicik Qafqazin 300 km2 ise Naxcivan Muxtar Respublikasinin payina dusur Bunlardan cemi 1000 km2 i karstlasma proseslerine meruz qalmisdir ki bunun da 20 i Boyuk Qafqazin 70 i Kicik Qafqazin payina dusur Eyubov Eliyev 1978 1 Cedvel 1 Karstin tipleri ve onlarin yayildigi eraziler Eyyubov 1974 N Karstin tipi Yayilmasi1 Ortulu ehengdasi karsti Ketam Kilit Xasi kendler etrafi2 Ortulu ehengdasi dolomit karsti Daqrav Sirlan Turabxan Qarabaglar Tenenem Yux ve As Yayci kendleri etrafi3 Cimlenmis ehengdasi karsti Qalakend Celdas Leze Xilmilli Sixlar kendleri etrafi 4 Cimlenmis ehengdasi dolomit karsti Kican Aracadzor Tezekend kendleri etrafi5 Cimlenmis ehengdasi brekciya karsti Xinaliq Kelayxudat kendleri etrafi6 Cimlenmis travertin karsti Baslibel kendinin etrafi7 Cilpaq ehengdasi karsti Tagilli Kecikli Besdali Emirxanli Agbend ve s kendleri etrafiKicik Qafqaza nisbeten Boyuk Qafqazda karstin zeif inkisaf etmesi esasen karstalasan suxurlarin litoloji terkibi ile izah edilir Beleki eger Kicik Qafqazda karstlasan suxurlar litoloji cehetden eyni terkibli olmasi ile seciyyelenirse Boyuk Qafqazda onlarin terkibinde coxlu miqdarda terrigen materiallar istirak edir ve tez tez sementlesmis caqildasi qumdasi ve gillerle novbelesir Bundan basqa Kicik Qafqazda relyefin yayla xarakteri ve suxurlarin catliliq derecesi karstin yaxsi inkisaf etmesi ucun serait yaradir Sekil1 Respublika daxilinde melum olan karstlardan en boyukleri Fuzuli rayonunda Azix 200m Susa rayonunda Xan magarasi 114m ve Qoxol 72m Qazax rayonunda Avey 72m Samaxi rayonunda Xinisli 65m Qusar rayonunda Sudur 50m Naxcivan Muxtar Respublikasinda Kilit 48m ve Xizengi 40m Quba rayonunda Xasi 40m magaralardir Karstin sinifleri RedakteRespublikanin erazisinde karstin iki dagliq ve duzenlik sinifleri ayrilir Karstin duzenlik sinfine basdirilmis karstlar aid edilir ki onlarin da esasen Kur Araz duzenliyinin sag sahil hissesinde Qanix Eyricay deresinde ve Serqi Arpa cayin asagi axininda yayilmasi guman olunur 1 Karstlarin dagliq sinfine ortuklu eheng daslarinin karstli eheng dasli dolomit karsti cimle ortulmus eheng daslarinin karsti genis yayilmis cimle ortulmus eheng daslari ve brekciyalarin karsti cimle ortulmus travertin karsti cimle tam ortulmemis eheng daslarinin karsti ve cilpaq suxurlarin karsti aid edilir Formalasmasi esasen Abseron esri ve sonraki vaxtlara aid edilen karst magaralarinin yasinin teyin edilmesinin boyuk ehemiyyeti vardir Karst magaralarinin yasi RedakteKarst magaralarinin yasi esasen onun giris hissesinin cixisinin cay terraslarinin seviyyesi ile korrelyasiyasina elece de magaralar emele gelenden sonra erozion kesilmenin derinliyine esasen mueyyen edilmisdir ki bu da Kicik Qafqazdaki magaralari Eopleystosene Erken Pleystosene Orta Pleystosene ve Holosene aid etmeye imkan verir Respublikada movcud karst magaralarindan istifade etmek imkanlari kifayet qeder genisdir Xususile kend teserrufati inkisaf etdirilen erazilerde su anbarlarinin tikintisinde su ile techiz olunmada hidrotexniki qurgularin yollarin ve s tikintisinde elece de bir sira elmi problemlerin hellinde relyefin inkisaf tarixinin berpa edilmesinde Paleolit dovru insanlarinin qedim dusergelerinin axtarisinda ve s karst magaralarinin oyrenilmesinin boyuk ehemiyyeti vardir Alcaq temperaturlu karst sularindan bezi yerlerde onun bulaqlarindan su ile teminatda suvarmada irriqasiya ve meliorasiyada istifade edile biler Arxeoloq alim M Huseynov terefinden Azix magarasindan tapilmis ibtidai insanin cene sumuyu qismen mehv olmus memelilerin sumuk qaliqlari coxlu miqdarda das aletler insanlarin magarada yasadigi vaxti mueyyen etmeye o dovrun palocografi seraitini berpa etmeye ve ayri ayri magaralarin yasini teyin etmeye imkan verir Susa ve Dassalahli magaralarinda tapilmis coxlu miqdarda das aletler bu magaralarin qedimliyini subut edir Qalaalti Dagtumas Oxcucay Xiram Samaxi Sudur ve Naxcivan magaralar qrupu arxeoloji cehetden boyuk maraq dogurur Eyni zamanda bu magaralar ozunun mocuzeli yeralti dunyasi ile turistler ucun en maraqli obyektlerdir Teessufler olsun ki hele de bu magaralar lazimi seviyyede teblig olunmur ve turistler bu maragli obyektlerden zovq almaqdan mehrumdurlar Hazirda magaralarin bir qismi ermeni qesbkarlari terefinden zebt olunmus erazilerde yerlesir ve bezi melumatlara gore magaralari saxtalasdirma yolu ile ermenilesdirmeye cehd edirler Magaralarin inkisafi bezen neqativ hallarin bas vermesine sebeb olur Meselen Ordubad rayonu erazisinde karstlasan yamacin ucub tokulmesi demiryol neqliyyatinin hereketinde cetinlikler yaratmisdir Bezi yerlerde torpaq eroziyasinin guclenmesine kend teserrufati ucun yararli sahelerin azalmasina sebeb olmaqla kend teserrufat istehsalina menfi tesir gosterir Bezi erazilerde inkisaf etmis karstlarin yer sethinde emele getirdiyi usqun qiflari malqara bezi yerlerde ise kend teserrufat texnikasindan istifade etmek ucun tehluke yaradir Dagtumas kendi yaninda yamacda intensiv inkisaf etmis karst suffoziya ve surusme prosesleri yamacin cokmesine ve neticede kendin yerinin deyisdirilmesine ve guclu maliyye xerclerine sebeb olmusdur 1 Klastokarst ve psevdokarst RedakteRespublikanin erazisinde karst menseli magaralardan basqa vulkanik suxurlarda klastokarst ve gillerde psevdokarst inkisaf etmis magaralar da yayilmisdir Vulkanik suxurlarda magaralar esasen Kicik Qafqazda Naxcivanda ve Talisda inkisaf edib genetik cehetden karst magaralarindan esasli suretde ferqlenir Bu magaralar cox da boyuk olmayib 10 15 m e qeder terkibinde alluvial proluvial qum caqildas laylari ve linzalari olan vulkanik suxurlara sularin mexaniki tesiri neticesinde emele gelir Respublikada 100 e qeder bu tip magara oyrenilmisdir Burada cokuntulerin su vasitesile vulkanik suxurlarin icerisinden cixaralmasi neticesinde psevdokarst relyef formalari ucqun qiflari yeralti dehlizler tebii korpuler kor yarganlar ve s emele gelir Hemcinin bax RedakteMagara Azerbaycan magaralari SuxurlarIstinadlar Redakte 1 2 3 4 5 Azerbaycan Respublikasinin Cografiyasi I cild Regional Cografiya Baki 2015 seh 43 Elizade E K Tarixazer S E Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycanda karst ve onun yaratdigi muxtelif relyef formalari amp oldid 4492563, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.