fbpx
Wikipedia

Çin iqtisadiyyatı

Avqust 01, 2021

Çin iqtisadiyyatı

80-ci illərin sonunda Çin kollektiv cəmiyyət tipli bir çox digər dövlətlərin üzləşdiyi eyni problemlə üz-üzə qaldı. Qərb təkidlə bu dövlətlərə individual cəmiyyətə məxsus "demokratik" inkişaf yolu təklif edirdi. Bəzi postsovet dövlətləri bu təklifi qəbul etdilər və tarixən formalaşmış cəmiyyət tipini dəyişdilər. Çin isə Tyananmen meydanında bu yolun tərəfdarlarının qarşısını qətiyyətlə aldı və bu qüdrətli ölkədə xalq hakimiyyətini qoruyub saxladı. Bu tarixi əsasa söykənərək Çin dünya iqtisadi təcrübəsini fəal surətdə öyrənməyə və öz spesifikliyini nəzərə almaqla mütərəqqi texnologiyaları tətbiq etməyə başladı. Bununla belə, Çin, əksər keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrində olduğu kimi ideologiyanın, iqtisadi və siyasi strukturun əsaslarını məhv etmədi. Nəticədə islahatlar dövründə Çində adambaşına düşən ÜDM 180-dən 1100 ABŞ dollarına qədər, yəni 6 dəfədən çox artdı. Yoxsulluq həddində olan insanların sayı 250 mln.-dan 25 mln.-dək (1,3 mlrd. əhaliyə nisbətdə) 10 dəfə azaldı, yəni 25%-dən 2%ə düşdü. Çin öz müəssisələrini özəlləşmə və azad bazarla dağıtmadı. Dövlət bazarı düzgün tənzimləmə yolunu tutdu və əmtəə istehsalını fəal surətdə artırdı. İstehsal olunan əmtəə və xidmətin həcminə görə Çin artıq dünyada 6-cı yerə, ÜDM inkişaf tempinə görə isə (ildə 10 %) birinci yerə çıxıb. Bu gün Çini "dünya emalatxanası" adlandırırlar. Onun məhsulları ilə ABŞ, Kanada, Avropanın olduğu kimi Azərbaycanın da mağazaları doludur. Kommunist Çin sərmayə qoyuluşunun cəlb edilməsinə görə dünyada birinci yerə çıxıb. Təkcə 2004-cü ildə oraya 60 mlrd. ABŞ dollarından çox pul qoyulub. Qızıl valyuta ehtiyatlarına görə Çin dünyada ikinci yerə çıxıb.

Ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf perspektivlərini, eləcə də Çinin dünyada iqtisadi nüfuzunun güclənməsini təmin edən mühüm xarici faktorlardan biri də 2001-ci ilin noyabrında ÇXR-in ÜTT-yə daxil olmasıdır, bu da öz növbəsində xarici partnyorların Çinə məhsul idxalındakı gömrük maneələri və məhdudiyyətlərinin tədricən aradan qaldırılmasına gətirib çıxarır. Bununla belə, ÇXR-in ÜTT-na üzv olandan sonrakı dövrü göstərdi ki, ölkənin ÜTT-yə daxil olmasının əsas nəticəsi xarici ticarət həcminin – 2001-ci il üçün 510 mlrd. ABŞ dollarından, 2003-cü il üçün 851 mlrd. ABŞ dollarına qədər güclü artımıdır. Bu göstəriciyə görə Çin yalnız ABŞ, AB və Yaponiyadan sonra dünyada 4-cü yeri tutmuşdur. Burada əlavə etmək lazımdır ki, birbaşa xarici investisiyaların həcmi 2001-ci ildə 46,9 mlrd. ABŞ dollarından 2005-ci ildə 60 mlrd. ABŞ dollarınadək, ölkənin valyuta ehtiyatlarının həcmi 2001-ci ildə 212,2 mlrd. dollardan 2005-ci ildə 710 mlrd. dollaradək ardıcıl artmışdır. Hazırda Çin təkcə dünya iqtisadiyyatına daha sıx inteqrasiyanı həyata keçirmir, o, eyni zamanda, ÜTT-yə üzvlüyün ilk illərindən başlayaraq açıq dünya ticarət sisteminə daxil olması nəticəsində, ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün mühüm irəliləyişlər əldə etməyə nail olur.

ÜTT-yə üzvlükdən iki il sonra – 2002-2003-cü illərin ÇXR iqtisadi inkişaf nəticələri göstərir ki, əvvəllər rəqabətə qabiliyyətsiz hesab edilən, məsələn, avtomobil sənayesi kimi bəzi sahələr daha yüksək artım templəri ilə inkişaf etməyə başladı. Misal üçün, ÇXR daxili bazarında avtomaşın satışının artım tempi 2002-2004-cü illərədə əvvəlki illərə müqayisədə 50%-ə çatmışdır. Çin hökuməti xaricdə satış bazarının genişləndirilməsi üçün bütün addımları atır. Axır onillikdə və xüsusən ÜTT-yə qoşulduqdan sonra o, bunu daha fəal surətdə etməkdədir. ÇXR xalq təsərrüfatının ÜDM-in illik 7,5% artımını nəzərdə tutan inkişaf planlarının yerinə yetiriləcəyi halda istehsal edilən məhsulun realizasiyası üçün həddən artıq tutumlu Çin bazarından əlavə, xüsusən sahilboyu rayonlarda, eksportun artırılması imkanları genişlənir. Çin bu yolda qətiyyətlə gedir. Çin bazar elemntlərinə malik bir ölkədir. Çinin bütün bank sistemi dövlətə aiddir, bütün iri korporasiyalara dövlət nəzarət edir. Qiymətlər yalnız əyalətlərin 1/3-də azaddır, qalan hallarda o, dövlət nəzarətindədir. Çin bütün sərhədlərində gömrük rüsumlarını azaltmışdır, lakin ölkə daxilində məhdudiyyətlər tətbiq etmişdir. Yəni kağız üzərində Çində liberalizmdir, əslində isə dövlət tərəfindən iqtisadiyyata məharətli və sərt nəzarət mövcuddur. ÜTT-nin köməyi ilə xarici dünyanı üzünə açan Çin ÜTT-nin tələblərini yerinə yetirməyə tələsmir və iqtisadiyyatının aqrar sektorunu maliyyələşdirməkdə davam edir.

Çin rəhbərliyi vətəndaşlarının daha varlı yaşaması probleminin qayğısına qalır, o, sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün şərait yaradır və sahibkarlara aşağı faizlə kreditlər verir. Əksər keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrindən fərqli olaraq ÇXR-in qızıl ehtiyatları Çində saxlanılır.

İnvestisiyanın ölkəyə cəlb olunması üçün Çində bütün şərait yaradılmışdır.

Çin iqtisadiyyatı – bütün dünyadan sərmayə qoyuluşu cəlb edən özünəməxsus bir möcüzədir. Xarici kompaniyaların Çin iqtisadiyyatına sərmayəsi rekord sürətli templərlə artmaqdadır. Dünyanın Çin iqtisadiyyatına nəzərə çarpan və ardıcıl artan marağı son iyirmi beş ildə davam etməkdədir. XX əsrin 70-ci illərinin ortalarında bunu təsəvvür etmək belə mümkün deyildi. Hal-hazırda isə bir çox əlamətlərə görə, bu ölkənin yaxın perspektivdə artan xətt üzrə inkişaf edəcəyi aydın görünür. Çin Yaponiya və Cənubi Koreya təcrübəsini təkrarlamaq imkanına malikdir.

Den Syaopin tərəfindən 1978-ci ildə iqtisadi sistemdə başlanılan və eyni zamanda dövlətin siyasi açıqlığını da həyata keçirən islahatlar artıq 2000-ci ilə qədər çox böyük müsbət nəticələrə gətirib çıxarıtdı. Qısa zaman ərzində ümumdaxili məhsul (ÜDM) 4 dəfə artmış, bu da yüz milyonlarla insanın yoxsulluqdan çıxmasına imkan vermişdir. 2005-ci ildə isə alıcılıq qabiliyyəti paritetinə görə Çin dünyanın ikinci ölkəsi olmuşdur, hərçənd ki, əhalinin adambaşına düşən gəlirlərinə görə o, çox kasıb qalmaqdadır. Çində iqtisadi islahatlar bu gün də davam etməkdədir. ÇKP-nın XVI qurultayının sənədlərində qeyd olunduğu kimi Çin "üç addım" proqramının birinci və ikinci mərhələsinin tapşırıqlarının öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlmişdir, bu da xalqı "isitmək və doydurmaq" vəzifəsini həll etməyə və əhalinin yaşayış səviyyəsini yüksəltməyi təmin etməyə imkan vermişdir. Proqramın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrlə bir səviyyəyə çıxmaq məqsədi daşıyan üçüncü mərhələsinin həyata keçirilməsinə başlanmışdır. Bu mərhələni müəyyən ardıcıllıqla reallaşdırmaq planlaşdırılır. Məsələn, 2020-ci ilə qədər ÜDM-u 2000-ci ilə müqayisədə 4 dəfə artırmaq nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, rəsmi valyuta kursuna görə ÜDM 4 trln. ABŞ dollarından artıq təşkil etməlidir. Bu öz növbəsində ölkənin ümumi qüdrətini və beynəlxalq rəqabət qabiliyyətini xeyli gücləndirəcək və sənayeləşməni həyata keçirməyə, mükəmməl və azad bazar iqtisadiyyatı sistemi yaratmağa, şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinin artmasına, sənaye və kənd təsərrüfatı, şəhər və kəndlər, ayrı-ayrı regionlar arasında fərqin dərinləşmə tendensiyasını aradan qaldırmağa, sosial təminat sistemini təkmilləşdirməyə, əhalinin gəlirlərini artırmağa və xalqın rifah halını qaldırmağa kömək edəcəkdir. 2050-ci ilə qədər Çində aşağıdakı strateji əqsədlərə nail olunmalıdır:

  • - sosial-iqtisadi inkişafın kamilliyə çatması üçün hərtərəfli sosialist modernizasiyanı təmin etmək;
  • - beynəlxalq arenada ölkənin statusunu əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq və dövləti ümumi qüdrətinə görə dünyada birinci yerə çıxarmaq;
  • - ölkənin, əhalinin adambaşına düşən ÜDM-un həcminə görə orta səviyyəli dövlətlərlə bir sıraya çıxmasını təmin etmək;
  • - xalq üçün varlı, xoşbəxt həyat yaratmaq;
  • - ölkəni yüksək maddi, hüquqi və mənəvi sivilizasiya səviyyəsi olan qüdrətli dövlətə çevirmək.

Ölkənin inkişaf proqramına müvafiq olaraq ÇXR –də ÜDM-un orta illik artım tempi 2010-cu ilə qədər 7,5%, 2020-ci ilə qədər 6,5%, 2030-cu ilə qədər 5,5%, 2040-cı ilə qədər 4,5% və 2050-ci ilə qədər 3,5% təşkil etməlidir.

Son illər ÇXR-də iqtisadi siyasətin işlənib hazırlanmasında ümumi tələbin dəyişməsinə daha çox diqqət ayrılır, bu da ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf tendensiyalarının formalaşmasının əsas faktoru olmuşdur. Bu cür yanaşma nəticəsində ÜDM-in orta illik inkişaf tempi 1979-cu ildən 2005-ci ilə kimi müqayisəli qiymətlərdə ildə 9,5%, 2000-2005-ci illərdəki son beş ildə isə - 8,0% təşkil etmişdir, bu da dünya iqtisadiyyatınln orta illik inkişaf templərindən xeyli yüksəkdir – 3,8%.

Beləliklə, Birləşmiş Ştatların ÜDM-in indiki artım tempi – 3,24% saxlanarsa və Çində 2050-ci ilə qədər nəzərdə tutulan ÜDM-in artım templəri yerinə yetirilərsə, XXI əsrin ortalarına Çin ÜDM-in həcminə görə ABŞ ötmək iqtidarında olacaq.

İqtisadi rayonların xarakteristikası

1978-ci ildən Çin hökuməti iqtisadi sistemi dəyişdirməkdə, və eyni zamanda ölkənin açıqlığı siyasətini planlı və ardıcıl həyata keçiməkdədir.

1980-ci ildən başlayaraq Çində 5 xüsusi iqtisadi rayon: Şençjen, Çjuxay, Şantou (Quandun əyaləti), Syamen (Futszyan əyaləti) və Xaynan (bütün Xaynan əyalətini əhatə edir) yaradılmışdır. 1984-cü ildə Çin hökuməti ölkənin xarici aləmə açılışı üçün daha yeni bir addım atdı: 14 şəhər – Dalyan, Tsinxuandao, Tyantszin, Yantay, Tsindao, Lyanyunqan, Nantun, Şanxay, Ninbo, Vençjou, Quançjou, Fuçjou, Çjantszyan və Beyxay açıq dənizkənarı şəhər statusu aldı.

1985-ci ildən Yantszı və Çjutszyanın deltalarında, Futszyan əyalətini cənubundakı iqtisadi üçbucaqda, Şandun və Lyaodun yarımadalarında, Xebey əyalətində və Quansi-Çjuan muxtar rayonunda açıq iqtisadi zonalar yaradılmağa başlandı. Nəticədə ölkənin dənizboyu ərazilərində açıq iqtisadi zolaq formalaşdı. 1992-ci ildən başlayaraq Dövlət Şurasının sanksiyası ilə bir sıra sahilboyu şəhərlər, həmçinin daxili əyalətlərin və muxtar vilayətlərin inzibati mərkəzləri xarici dünya üçün açıq zona statusu aldılar.

Ölkənin iri və orta şəhərlərində 15 rüsumsuz sona, 32 texniki-iqtisadi istismar zonası və 52 dövlət əhəmiyyətli yeni və yüksək texnologiyaların mənimsənilməsi zonası yaradılmışdır. Beləliklə, dənizkənarı bazada, Yantszının hövzəsində, ölkənin sərhədyanı və daxili rayonlarında Çinin xarici aləmə çoxpilləli və hərtərəfli açıqlığının strukturu əmələ gəlmişdir. Xarici dünya üçün açıq olan bütün bu rayonlar xarici bazara meyllənən iqtisadiyyatın inkişafı gedişində, valyuta gəlirlərinin artmasında, müasir xarici texnika və texnologiyaların idxalında "pəncərə" və vasitəçi rolunu oynayır. 5 xüsusi iqtisadi rayon xarici aləmə istiqamətlənən zonadır. Bu rayonlar, əsasən, ixrac məhsulları istehsal edən emal sənayesini inkişaf etdirir, həmçinin elmi tədqiqatları, istehsalatı və ticarəti bütöv kompleksdə birləşdirir. Onun ərazisində spesifik iqtisadi siyasət həyata keçirilir və iqtisadi idarəetmənin xüsusi sistemi tətbiq edilir. Xüsusi İqtisadi Rayonlar (XİR) Çinin xarici ticarətinin inkişafı üçün xarici sərmayənin cəlb edilməsində və beynəlxalq bazarların mənimsənilməsində böyük təcrübə yığmışdılar. Son illər XİR yenilik axtarışında, sənaye potensialının artırılmasında, xarici əlaqələrin genişləndirilməsində və digər sahələrdə öndə gedir, bununla da bütün ölkə üçün nümunə rolunu oynayır. 1998-ci iləd Şençjen bankların xarici kapitalın iştirakı ilə əməli qaydada jenminbi (Çinin pul vahidi) ilə əməliyyatlar apara biləcəyi ikinci eksperimental şəhər elan olundu. Avropa və Amerikanın transmilli korporasiyaları bir-birinin ardınca burada kapital qoyuluşu barədə danışıqlar aparır, bu da Şençjen XİR-ə yeni impuls verir.

Çin hökuməti yeni Pudun rayonuna XİR-lə müqayisədə daha geniş güzəştlər vermişdir. Belə ki, Pudunda nəinki XİR və texniki-iqtisadi istismar zonaları üçün hökumət tərəfindən işlənib hazırlanmış bütün qanun və müddəalar işləyir (məsələn, gömrük rüsumlarından və əlavə dəyər vergisindən qismən və tam azadolma), həmçinin yalnız Pudun ərazisində fəaliyyət göstərən güzəştlər müəyyənləşdirilmişdir. Məsələn, dövlət xarici investorların Pudunda üçüncü sənaye maliyyə idarələri və müəssisələr yaratmasıyla, Şanxayda fond birjası açmasıyla və səhmlər buraxmasıyla, hətta kapital qoyuluşunun təsdiqinə gorə onun səlahiyyətlərini artırmiş və banklara xarici kapitalın iştirakı ilə jenminbi ilə əməliyyatlar aparmağa icazə vermişdir.

Hal-hazırda Pudunda xarici investisiyanın iştirakı ilə 70 maliyyə təsisatı qeydiyyatdan keçmişdir. Xarici kapitalı olan 18 banka jenminbi ilə əməliyyatlar aparmağa icazə verilmiş, 28 əyalət, mərkəz tabeliyində olan şəhər və muxtar rayon isə Pudunda öz ticarət kampaniyalarını yaratmışlar. Ölkənin 14 əyalət və şəhərindən olan 38 tanınmış iri birlik və müəssisələri bu rayonda qeydiyyatdan keçmişdir; dünyanın 60-dan çox ölkəsinin və regionunun iştirak etdiyi obyektlər artıq Pudunda kök salmış və bunun əhəmiyyətli iqtisadi effektini qazanmışlar. Pudunun "əjdaha başı" kimi bütün ölkə iqtisadiyyatının inkişafına təsiri gündən-günə daha da böyüyür.

Sənaye və istehsalat

İnqilabaqədərki Çin milliləşdirilməmiş iqtisadi sistemi və inkişafdan qalmış sənayesi olan yarımfeodal ölkə idi. 1949-cu ildən sonrakı qısa müddət ərzində isə respublikada sənayeləşmə həyata keçirilmiş, istehsal sənayesi məhsulları dəfələrlə artırılmış, onun sahə strukturları genişləndirilmişdir.

Hasilat

Son illər ərzində Çində kömür hasilatı sənayesinin gücü çox mənada artmışdır. Potensial kömür ehtiyatları 3200 mlrd. ton, tədqiq olunanlar isə cəmi 850 mlrd. ton təşkil etmişdir. Ehtiyatlar qeyri-bərabər paylanmışdır, təxminən 80% Şimali və Şimal-Qərbi Çinin payına düşür, ölkədə ən iri yataq isə Datun şəhərinin yaxınlığında yerləşir (Şansi əyaləti). Ümumilikdə ölkədə 100-dən artıq iri kömür hasilatı mərkəzi var.

Energetika

 
Su hövzəsi

İstehsalatın yanacaq-energetika sahəsi Çin sənaye kompleksinin zəif bəndlərindən sayılır. Zəngin təbii ehtiyatların mövcudluğuna baxmayaraq, hasilat sahələrinin inkişafı ümumilikdə emaledicidən geri qalır. Çinin energetika sahəsində xarici mənbələrdən asılılığı daim artır. Hazırda Çində istifadə olunan bütün neftin həcmində idxal neftinin payı təxminən 32% təşkil edir və bu artım tempini saxlamaqla 2010-cu ilə qədər ikiqat arta bilər. Yaxın Şərq bazarında öz yerini tutmağa cəhd edən Çin bir də baxıb gördü ki, bu bazar artıq Birləşmiş Ştatlar, Yaponiya və Avropa ölkələri tərəfindən demək olar ki, tam tutulmuşdur. Bu cür şərtlər daxilində Çin hələ tutulmamış, yaxud heç kimi maraqlandırmayan çox az sayda azad "riskli" bazarları mənimsəməyə və bazara heç kimin təklif etmədiyi məhsulları təklif etməyə məcbur oldu. 1990-cı ildə Çinin yaxın Şərq ölkələrinə ixracı 1,5 mlrd. ABŞ dolları təşkil edirdi. Eyni zamanda 50 min çinli fəhlə və qulluqçu bu region ölkələrində əsasən tikintidə çalışırdı. 1994-cü ildə Çinlə Fars körfəzindəki ərəb ölkələri arasında yalnız ticarət dövriyyəsi 2,26 mlrd. ABŞ dolları təşkil edirdi.

Xarici energetika bazarında Çinin üç əsas dövlət kompaniyaları – CNPC, CNOOC və Petrochina fəaliyyət göstərir, bunlar da son illər Yaxın Şərqdə, Şimali Afrikada, Cənub-Şərqi Asiyada, Mərkəzi Asiyada, Avstraliya, İndoneziya, Rusiya və Azərbaycanda neft axtarışı və hasilatında öz fəaliyyətlərini xeyli artırmışdılar. Onların fəaliyyətlərini genişlənməsi ilk növbədə Çinin özündə enerji daşıyıcısı hasilatı həcminin azalmasından doğur.

Metallurgiya

Əlində böyük xammal ehtiyatları olduğundan Çin metallurgiya sənayesinin inkişafı üçün möhkəm bazaya malikdir. Son illərdə keçirilən genişmiqyaslı geoloji işlərin nəticəsində isə dəmir və maqnezium filizləri, kömür, neft və digər xammal növlərinin yeni yataqları müəyyənləşdirilmiş və köhnələrin hüdudları dəqiqləşdirilmişdir. Dəmir filizi ehtiyatlarına görə Çin dünyada üçüncü (Rusiya və Belçikadan sonra), tədqiq olunmuş maqnezium filizi ehtiyatlarına görə isə ikinci yeri tutur.

Ümumilikdə qara metallurgiya müəssisələri 1,5 mindən çoxdur və onlar demək olar ki , bütün əyalət və muxtar rayonlar boyu yayılmışlar. Bununla yanaşı metallurgiya sənayesinin ümumi texniki səviyyəsi yüksək deyil, aparıcı müəssisələrin müasir avadanlıq növləri ilə təchizatı isə qismən və idxalın hesabına həyata keçirilir. Bu sahənin müəssisələrinin 70%-dən çoxu isə ümumiyyətlə təmizləyici qurğulara malik deyillər. Çində aviasiya sənayesi üçün hərarətə davamlı ərintilər, nüvə hissəcikləri sürətləndiriciləri üçün çox aşqarlanmış ərintilər və əvvəlcədən xüsusiyyətləri verilmiş ərintilər də daxil olmaqla mindən artıq polad növü əridirlər. Bundan başqa ölkədə antimon, qalay, volfram, civə və molibden konsentratlar da istehsal olunur ki, bunlar da xarici bazarlarda yüksək tələbata malikdir. Bununla belə ölkənin alüminium, qurğuşun və sink tələbatları tam təmin olunmur və Çin bu metalları idxal etməli olur.

Maşınqayırma

70-ci illərin ikinci yarısında Çinin təsərrüfatın modernizasiyasına və nəhəng iqtisadi dəyişiliklərə keçidi dünyada ikinci Elmi Texniki Tərəqqinin (ETT) inkişafı ilə üst-üstə düşürdü. Onun başlıca istiqamətləri mikroelektronika, informatika, biotexnologiya idi. ETT-nin yeniliklərinə uyğunlaşmaq Çin üçün asan başa gəlmədi. Məhdud maliyyə imkanları, nisbətən aşağı elmi potensial (əsasən mədəni inqilab dövründə zəifləmiş), əhalinin nisbətən aşağı təhsil və mədəni səviyyəsi – bütün bunlar genişmiqyaslı elmi-texniki inqilabın inkişafına mane olurdu. Bununla belə, 70-ci illərin sonunda Çində 1978-1985-ci illər üçün elmin inkişafı üçün səkkizillik plan işlənib hazırlanmış və qəbul edilmişdir, bu da mikroelektronika, yeni EHM nəslinin, habelə informatika, gen mühəndisliyi sahəsində geniş həcmli tədqiqatların və araşdırmaların aparılmasını, eləcə də kənd təsərrüfatında böyük texniki dəyişiklikləri nəzərdə tuturdu. Tezliklə aydın oldu ki, bu plan həddən artıq genişdir və bir sıra səbəblərdən hazırkı şəraitdə yerinə yetiriləsi deyil.

Çoxsaylı müşavirələr və məsləhətləşmələr, xaricdə, o cümlədən ABŞ, Yaponiya, Rusiya və Qərbi Avropa ölklələrində elm və texnikanın inkişafı təcrübəsinin əsaslı öyrənilməsi 1986-2000-ci illər üçün Dövlət planının əsasını təşkil edən elm və texnikanın inkişafının 12 başlıca istiqamətini ayırmağa imkan verdi. Bu gün Çində elmi texnologiyanın inkişafının əsas vəzifələri aşağıdakı kimi müəyyən edilmişdir:

  • - xalq təsərrüfatının yüksəlişi;
  • - istehsal qüvvələri səviyyəsinin artımı;
  • - elmi-texniki tərəqqinin sənaye inkişafının mühüm faktoruna çevrilməsi;
  • - ənənəvi sənaye sahələrinin texniki səviyyəsinin hər vasitə ilə artımı;
  • - ictimai istehsalın effektivliyinin artımı;
  • - dünya bazarı üçün keyfiyyətli, rəqabətə davamlı malların buraxılışı.

Elmi texnika və texnologiyaların yeddi prioritet sahədə inkişafına səyləri yönlətmək qərarı qəbul olunmuşdur. Onların arasında: biotexnologiya, informatika, avtomatlaşdırma, energetika, kosmik və lazer texnikası, yəni ki, ETT-nin əsas istiqamətlərinin adları sadalanır.

Biotexnologiya sahəsində tədqiqat və araşdırmalar ərzaq ehtiyatlarının kəskin artımına, ağır xəstəliklərin qarşısının alınması və müalicəsinə, köhnə enerji mənbələrinin bərpası və yenilərin mənimsənilməsinə, tullantısız istehsalın inkişafına və ətraf mühitə zərərli təsirin azaldılmasına yönəlmişdir.

İnformasiya texnologiyası sahəsində əsas diqqət EHM "intellektual" sistemlərinin əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirilməsini və geniş istifadəsini təmin edən texnologiyaların yaradılmasına ayrılır. Müasir ölçmə, hesablama və əlaqə texnikalarının; faydalı qazıntı axtarışları və axtarış məlumatlarının, hava proqnozu, keyfiyyətə nəzarət, kənd təsərrüfatı, meşə və sənaye məhsullarının çirklənmə dərəcəsinin işlənməsi texnikalarının təkmilləşdirilməsi sahəsində tədqiqatlar aparılır.

Qəbul edilmiş planın həyata keçirilməsində mühüm rol "Fakel" proqramına verilir, bu da bütün ölkə boyu yeni texniki və elmi texnologiyaların inkişafı rayonları və mərkəzlərinin yaradılmasını nəzərdə tutur. Bu, sahəsi bir neçə kvadrat kilometr olan iri elm və sənaye mərkəzlərinin xüsusi ayrılmış rayonlarıdır, onların ərazisində Elmi Tədqiqat İnstitutları, yeni texniki və elmi texnologiyaların mənimsənilməsi və tətbiqi üzrə müvafiq sənaye müəssisələri, kompaniya və firmalar yerləşir. Proqramın qəbul edilməsindən sonra (1990-cı ilin avqustu) Pekin, Şanxay, Tyantszin, Şenyan, Uxan, Nankində (30-dan çox rayon) belə rayonlar yaradılmışdır.

Kimya

Kimya sənayesi daxili xammal bazası ilə təmin olsa da, ölkənin tələbatını tam ödəmir. Polimerlərin istehsalı nisbətən yenidir, lakin sürətlə inkişaf edir. Kimyəvi lif istehsalı (ABŞ-dan sonra dünyada ikinci) nəhəng miqyaslı toxuculuq sənayesini təchiz edir və əsasən dənizkənarı əyalətlərdə (Şanxay, Pekin, Nankin, Lançjou) təqdim olunur. ÇXR-də həm sintetik, həm də təbii kauçuk əldə olunur. Əczaçılıq sənayesi böyük miqyasa çatmışdır. Ölkədə istehsal olunan bütün əczaçılıq məhsullarının 50%-i Şanxayda cəmlənib.

Yüngül və qida sənayesi

Çində indiyə qədər yüngül sənayenin aparıcı sahələri toxuculuq və qidadır ki, bunların da hesabına bütün istehsal olunan sənaye məhsullarının 21%-i düşür. Bu sahənin müəssisələri əsasən Qərb, Şimal, Mərkəzi-Cənubi rayonlarda yerləşmişlər. Ölkənin şimal-şərqində əsasən kağız, qənd və yağ-süd sənayesi müəssisələri, şimal-qərbdə pambıq emalı və maldarlıq məhsulları müəssisələri cəmlənmiş, Cənub-qərbdə qida sənayesi daha çox inkişaf etmişdir. Ümumilikdə qida sənayesi 65,5 mindən artıq müəssisəyə malikdir, bundan başqa ölkədə 23,3 mindən çox toxuculuq sənayesi müəssisəsi vardır, amma xammalın istehsalı və emalı isə dəqiq olaraq bunlara istiqamətlənmişdir: şimalda – yun, çətənə, çənubda – ipək, cut, kənaf. Yüngül sənaye Çində qədim ənənələrə malikdir. Hələ inqilaba qədər o, Çin iqtisadiyyatında aparıcı rol oynamışdır.

Kənd təsərrüfatı

1949-cu ildə Çinin ictimai istehsal və milli gəlir strukturunda kənd təsərrüfatının payına təxminən 70% düşürdü. İnqilabdan sonrakı inkişaf illərində kənd təsərrüfatının əhəmiyyəti nisbətən azalsa da, iqtisadiyyatın başlıca sahəsi kimi qalmışdır. O, yüngül sənaye üçün xammalın əsas tədarükçüsüdür (70%). Kənd yerlərində məşğul əhalinin sayı 313 mln. nəfər, ailə üzvləri ilə birlikdə isə 850 mln. nəfər təşkil edir, bu da birlikdə götürülmüş Rusiya, Yaponiya, İngiltərə, Fransa, Almaniya, İtaliya, Meksikadan 6 dəfə artıqdır. Kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalının ölçülərinə görə Çin dünyada nəhənglərdən hesab edilir. Əkin yerlərinin daimi çatışmamazlığı kənd təsərrüfatının başlıca xüsusiyyətlərinə çevrilir. 320 mln. ha şumlanmış sahədən 224 mln. istifadə oluna bilir, eyni zamanda şumluq torpağın sahəsi təxminən 110 mln. ha təşkil edir ki, bu da dünya şumluq torpağının 7%-dir. Çin təsnifatına görə torpağın yalnız 21%-i yüksək məhsuldardır. Bu Çinin Şimal-şərq düzənlikləri, Yantszı çayının orta və aşağı hövzəsi, Çjutszyan çayınnı deltası və Sıçuan çökəkliyidir. Onlar bitkiçilik üçün münbit şəraitləri ilə fərqlənirlər ki, bu da ildə iki dəfə, Çinin uzaq cənubunda isə üç dəfə məhsul götürməyə imkan verir.

Ölkənin kənd təsərrüfatına ənənəvi olaraq bitkiçilik, hər şeydən öncə taxılçılıq istiqaməti xasdır, taxıl ölkənin qida rasionunun 3%-ni təşkil edir, əsas qida bitkiləri isə düyü, buğda, qarğıdalı, qaolyan, darı, kök yumrusu və soyadır.

Texniki bitkilər

Şumluq sahənin təxminən 20%-də düyü əkilir, onun payına ölkədə taxıl yığımının təqribən yarısı düşür. Əsas düyüçülük rayonları Xuanxe çayından aşağıda yerləşir. Çoxəsrlik düyü əkini tarixində Çində 10 min növdən çox düyü becərilmişdir. Buğda - əhəmiyyətinə görə ölkədə ikinci taxıl bitkisidir, VI-VII əsrlərdən yayılmağa başlamışdır. Hal-hazırda heç bir başqa ölkədə Çindəki qədər belə yüksək buğda məhsulu yığılmır, bundan əlavə böyük miqdarda şirin kartof (batat) becərilir. Çindəki şəraitlə texniki bitkilərin becərilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəyyənləşmiş qiymətlər strukturu nəticəsində onların istehsalı buğda, pambıq, meyvə və tərəvəzdən daha gəlirlidir, baxmayaraq ki, məsələn pambıq becərilməsinə görə Çin dünyada üçüncü yeri tutur. Bundan başqa, yağ verən bitkilərin becərilməsi geniş yayılmışdır, bu da qida yağlarının əsas mənbəyidir. Onlardan əsasları Şandun əyalətində becərilən yerfındığı, raps və küncütdür. Çin bizim eranın IV əsrindən dərman kimi istifadə olunmağa başlayan, VI əsrdən isə hamı tərəfindən qəbul edilən içkiyə çevrilən çay istehsalına görə də geridə qalmır. İndiyə qədər yaşıl və qırmızı çay növlərinin (Çində "qara çay" anlayışı yoxdur) əksəriyyəti demək olar ki, yalnız ixraca gedir. Çay Çjetszyan, Xunan, Anxoy əyalətlərində becərilir.

Maldarlıq

Əhalinin yüksək sıxlığı və torpaq fondundan intensiv istifadə hər şeydən əvvəl çox az rola malik maldarlığın inkişafında özünü göstərir. Çində tarixən iki tip maldarlıq formalaşmışdır. Bunun biri əkinçiliklə sıx bağlıdır və yardımçı xarakter daşıyır; əkinçilik yayılmış düzənlik rayonlarda əsasən donuz, ağır yük heyvanları və quş saxlanılır. Qərbi rayonlara isə ekstensiv, köçəri və yarımköçəri maldarlıq xasdır. Xüsusən əhalinin adambaşına hesabı ilə maldarlıq məhsullarının istehsalı və istehlakı aşağıdır. Hələ eramızdan əvvəl Çində məlum olan donuzçuluq nisbətən inkişaf etmişdir; istehsal olunan ətin 90%-i onun payına düşür. Çində maldarlığın xarakterik xüsusiyyəti işlək heyvanların yüksək payı və südverən maldarlığın zəif inkişafıdır.

Nəqliyyat

1949-cu ilə qədər nəqliyyat əlaqəsi Çində çox zəif idi. Yük daşınmaların təxminən 60%-i yük heyvanları, rikşaların köməyi ilə konkalar vasitəsilə həyata keçirilirdi. 10 km uzunluğunda ilk dəmir yolu 1881-ci ildə Xebey əyalətində çəkilmişdir.

Hal-hazırda Çində inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi mövcuddur ki, buraya da dəmir yolu və avtomobil yolları, boru xəttləri, dəniz və çay nəqliyyatı və mülki aviaxəttlər daxildir. 1949-cu ildə Çin dəmir yollarının ümumi uzunluğu 22 min km-ə çatırdı və, istifadədə cəmi 11 min km yol var idi. Hazırda Çinin istifadədə olan dəmir yollarının uzunluğu 70 min km ötmüşdür. Bu gün Çin dəmir yolu daşımalarına görə dünyada beşinci yeri tutur.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Лекция доктора Дж. Андерсона о китайской экономике
  • Банк Китая

Avqust 01, 2021
çin, iqtisadiyyatı, mündəricat, iqtisadi, rayonların, xarakteristikası, sənaye, istehsalat, hasilat, energetika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, yüngül, qida, sənayesi, kənd, təsərrüfatı, texniki, bitkilər, maldarlıq, nəqliyyat, həmçinin, xarici, keçidlər, . Mundericat 1 Cin iqtisadiyyati 2 Iqtisadi rayonlarin xarakteristikasi 3 Senaye ve istehsalat 3 1 Hasilat 3 2 Energetika 3 3 Metallurgiya 3 4 Masinqayirma 3 5 Kimya 3 6 Yungul ve qida senayesi 3 7 Kend teserrufati 3 7 1 Texniki bitkiler 3 7 2 Maldarliq 3 8 Neqliyyat 4 Hemcinin bax 5 Xarici kecidlerCin iqtisadiyyati Redakte80 ci illerin sonunda Cin kollektiv cemiyyet tipli bir cox diger dovletlerin uzlesdiyi eyni problemle uz uze qaldi Qerb tekidle bu dovletlere individual cemiyyete mexsus demokratik inkisaf yolu teklif edirdi Bezi postsovet dovletleri bu teklifi qebul etdiler ve tarixen formalasmis cemiyyet tipini deyisdiler Cin ise Tyananmen meydaninda bu yolun terefdarlarinin qarsisini qetiyyetle aldi ve bu qudretli olkede xalq hakimiyyetini qoruyub saxladi Bu tarixi esasa soykenerek Cin dunya iqtisadi tecrubesini feal suretde oyrenmeye ve oz spesifikliyini nezere almaqla mutereqqi texnologiyalari tetbiq etmeye basladi Bununla bele Cin ekser kecmis Sovet Ittifaqi olkelerinde oldugu kimi ideologiyanin iqtisadi ve siyasi strukturun esaslarini mehv etmedi Neticede islahatlar dovrunde Cinde adambasina dusen UDM 180 den 1100 ABS dollarina qeder yeni 6 defeden cox artdi Yoxsulluq heddinde olan insanlarin sayi 250 mln dan 25 mln dek 1 3 mlrd ehaliye nisbetde 10 defe azaldi yeni 25 den 2 e dusdu Cin oz muessiselerini ozellesme ve azad bazarla dagitmadi Dovlet bazari duzgun tenzimleme yolunu tutdu ve emtee istehsalini feal suretde artirdi Istehsal olunan emtee ve xidmetin hecmine gore Cin artiq dunyada 6 ci yere UDM inkisaf tempine gore ise ilde 10 birinci yere cixib Bu gun Cini dunya emalatxanasi adlandirirlar Onun mehsullari ile ABS Kanada Avropanin oldugu kimi Azerbaycanin da magazalari doludur Kommunist Cin sermaye qoyulusunun celb edilmesine gore dunyada birinci yere cixib Tekce 2004 cu ilde oraya 60 mlrd ABS dollarindan cox pul qoyulub Qizil valyuta ehtiyatlarina gore Cin dunyada ikinci yere cixib Olkenin sosial iqtisadi inkisaf perspektivlerini elece de Cinin dunyada iqtisadi nufuzunun guclenmesini temin eden muhum xarici faktorlardan biri de 2001 ci ilin noyabrinda CXR in UTT ye daxil olmasidir bu da oz novbesinde xarici partnyorlarin Cine mehsul idxalindaki gomruk maneeleri ve mehdudiyyetlerinin tedricen aradan qaldirilmasina getirib cixarir Bununla bele CXR in UTT na uzv olandan sonraki dovru gosterdi ki olkenin UTT ye daxil olmasinin esas neticesi xarici ticaret hecminin 2001 ci il ucun 510 mlrd ABS dollarindan 2003 cu il ucun 851 mlrd ABS dollarina qeder guclu artimidir Bu gostericiye gore Cin yalniz ABS AB ve Yaponiyadan sonra dunyada 4 cu yeri tutmusdur Burada elave etmek lazimdir ki birbasa xarici investisiyalarin hecmi 2001 ci ilde 46 9 mlrd ABS dollarindan 2005 ci ilde 60 mlrd ABS dollarinadek olkenin valyuta ehtiyatlarinin hecmi 2001 ci ilde 212 2 mlrd dollardan 2005 ci ilde 710 mlrd dollaradek ardicil artmisdir Hazirda Cin tekce dunya iqtisadiyyatina daha six inteqrasiyani heyata kecirmir o eyni zamanda UTT ye uzvluyun ilk illerinden baslayaraq aciq dunya ticaret sistemine daxil olmasi neticesinde olke iqtisadiyyatinin inkisafi ucun muhum irelileyisler elde etmeye nail olur UTT ye uzvlukden iki il sonra 2002 2003 cu illerin CXR iqtisadi inkisaf neticeleri gosterir ki evveller reqabete qabiliyyetsiz hesab edilen meselen avtomobil senayesi kimi bezi saheler daha yuksek artim templeri ile inkisaf etmeye basladi Misal ucun CXR daxili bazarinda avtomasin satisinin artim tempi 2002 2004 cu illerede evvelki illere muqayisede 50 e catmisdir Cin hokumeti xaricde satis bazarinin genislendirilmesi ucun butun addimlari atir Axir onillikde ve xususen UTT ye qosulduqdan sonra o bunu daha feal suretde etmekdedir CXR xalq teserrufatinin UDM in illik 7 5 artimini nezerde tutan inkisaf planlarinin yerine yetirileceyi halda istehsal edilen mehsulun realizasiyasi ucun hedden artiq tutumlu Cin bazarindan elave xususen sahilboyu rayonlarda eksportun artirilmasi imkanlari genislenir Cin bu yolda qetiyyetle gedir Cin bazar elemntlerine malik bir olkedir Cinin butun bank sistemi dovlete aiddir butun iri korporasiyalara dovlet nezaret edir Qiymetler yalniz eyaletlerin 1 3 de azaddir qalan hallarda o dovlet nezaretindedir Cin butun serhedlerinde gomruk rusumlarini azaltmisdir lakin olke daxilinde mehdudiyyetler tetbiq etmisdir Yeni kagiz uzerinde Cinde liberalizmdir eslinde ise dovlet terefinden iqtisadiyyata meharetli ve sert nezaret movcuddur UTT nin komeyi ile xarici dunyani uzune acan Cin UTT nin teleblerini yerine yetirmeye telesmir ve iqtisadiyyatinin aqrar sektorunu maliyyelesdirmekde davam edir Cin rehberliyi vetendaslarinin daha varli yasamasi probleminin qaygisina qalir o sahibkarliq fealiyyetinin inkisafi ucun serait yaradir ve sahibkarlara asagi faizle kreditler verir Ekser kecmis Sovet Ittifaqi olkelerinden ferqli olaraq CXR in qizil ehtiyatlari Cinde saxlanilir Investisiyanin olkeye celb olunmasi ucun Cinde butun serait yaradilmisdir Cin iqtisadiyyati butun dunyadan sermaye qoyulusu celb eden ozunemexsus bir mocuzedir Xarici kompaniyalarin Cin iqtisadiyyatina sermayesi rekord suretli templerle artmaqdadir Dunyanin Cin iqtisadiyyatina nezere carpan ve ardicil artan maragi son iyirmi bes ilde davam etmekdedir XX esrin 70 ci illerinin ortalarinda bunu tesevvur etmek bele mumkun deyildi Hal hazirda ise bir cox elametlere gore bu olkenin yaxin perspektivde artan xett uzre inkisaf edeceyi aydin gorunur Cin Yaponiya ve Cenubi Koreya tecrubesini tekrarlamaq imkanina malikdir Den Syaopin terefinden 1978 ci ilde iqtisadi sistemde baslanilan ve eyni zamanda dovletin siyasi aciqligini da heyata keciren islahatlar artiq 2000 ci ile qeder cox boyuk musbet neticelere getirib cixaritdi Qisa zaman erzinde umumdaxili mehsul UDM 4 defe artmis bu da yuz milyonlarla insanin yoxsulluqdan cixmasina imkan vermisdir 2005 ci ilde ise aliciliq qabiliyyeti paritetine gore Cin dunyanin ikinci olkesi olmusdur hercend ki ehalinin adambasina dusen gelirlerine gore o cox kasib qalmaqdadir Cinde iqtisadi islahatlar bu gun de davam etmekdedir CKP nin XVI qurultayinin senedlerinde qeyd olundugu kimi Cin uc addim proqraminin birinci ve ikinci merhelesinin tapsiriqlarinin ohdesinden muveffeqiyyetle gelmisdir bu da xalqi isitmek ve doydurmaq vezifesini hell etmeye ve ehalinin yasayis seviyyesini yukseltmeyi temin etmeye imkan vermisdir Proqramin iqtisadi cehetden inkisaf etmis olkelerle bir seviyyeye cixmaq meqsedi dasiyan ucuncu merhelesinin heyata kecirilmesine baslanmisdir Bu merheleni mueyyen ardicilliqla reallasdirmaq planlasdirilir Meselen 2020 ci ile qeder UDM u 2000 ci ile muqayisede 4 defe artirmaq nezerde tutulur Basqa sozle resmi valyuta kursuna gore UDM 4 trln ABS dollarindan artiq teskil etmelidir Bu oz novbesinde olkenin umumi qudretini ve beynelxalq reqabet qabiliyyetini xeyli guclendirecek ve senayelesmeni heyata kecirmeye mukemmel ve azad bazar iqtisadiyyati sistemi yaratmaga seher ehalisinin xususi cekisinin artmasina senaye ve kend teserrufati seher ve kendler ayri ayri regionlar arasinda ferqin derinlesme tendensiyasini aradan qaldirmaga sosial teminat sistemini tekmillesdirmeye ehalinin gelirlerini artirmaga ve xalqin rifah halini qaldirmaga komek edecekdir 2050 ci ile qeder Cinde asagidaki strateji eqsedlere nail olunmalidir sosial iqtisadi inkisafin kamilliye catmasi ucun herterefli sosialist modernizasiyani temin etmek beynelxalq arenada olkenin statusunu ehemiyyetli derecede artirmaq ve dovleti umumi qudretine gore dunyada birinci yere cixarmaq olkenin ehalinin adambasina dusen UDM un hecmine gore orta seviyyeli dovletlerle bir siraya cixmasini temin etmek xalq ucun varli xosbext heyat yaratmaq olkeni yuksek maddi huquqi ve menevi sivilizasiya seviyyesi olan qudretli dovlete cevirmek Olkenin inkisaf proqramina muvafiq olaraq CXR de UDM un orta illik artim tempi 2010 cu ile qeder 7 5 2020 ci ile qeder 6 5 2030 cu ile qeder 5 5 2040 ci ile qeder 4 5 ve 2050 ci ile qeder 3 5 teskil etmelidir Son iller CXR de iqtisadi siyasetin islenib hazirlanmasinda umumi telebin deyismesine daha cox diqqet ayrilir bu da olkenin sosial iqtisadi inkisaf tendensiyalarinin formalasmasinin esas faktoru olmusdur Bu cur yanasma neticesinde UDM in orta illik inkisaf tempi 1979 cu ilden 2005 ci ile kimi muqayiseli qiymetlerde ilde 9 5 2000 2005 ci illerdeki son bes ilde ise 8 0 teskil etmisdir bu da dunya iqtisadiyyatinln orta illik inkisaf templerinden xeyli yuksekdir 3 8 Belelikle Birlesmis Statlarin UDM in indiki artim tempi 3 24 saxlanarsa ve Cinde 2050 ci ile qeder nezerde tutulan UDM in artim templeri yerine yetirilerse XXI esrin ortalarina Cin UDM in hecmine gore ABS otmek iqtidarinda olacaq Iqtisadi rayonlarin xarakteristikasi Redakte1978 ci ilden Cin hokumeti iqtisadi sistemi deyisdirmekde ve eyni zamanda olkenin aciqligi siyasetini planli ve ardicil heyata kecimekdedir 1980 ci ilden baslayaraq Cinde 5 xususi iqtisadi rayon Sencjen Cjuxay Santou Quandun eyaleti Syamen Futszyan eyaleti ve Xaynan butun Xaynan eyaletini ehate edir yaradilmisdir 1984 cu ilde Cin hokumeti olkenin xarici aleme acilisi ucun daha yeni bir addim atdi 14 seher Dalyan Tsinxuandao Tyantszin Yantay Tsindao Lyanyunqan Nantun Sanxay Ninbo Vencjou Quancjou Fucjou Cjantszyan ve Beyxay aciq denizkenari seher statusu aldi 1985 ci ilden Yantszi ve Cjutszyanin deltalarinda Futszyan eyaletini cenubundaki iqtisadi ucbucaqda Sandun ve Lyaodun yarimadalarinda Xebey eyaletinde ve Quansi Cjuan muxtar rayonunda aciq iqtisadi zonalar yaradilmaga baslandi Neticede olkenin denizboyu erazilerinde aciq iqtisadi zolaq formalasdi 1992 ci ilden baslayaraq Dovlet Surasinin sanksiyasi ile bir sira sahilboyu seherler hemcinin daxili eyaletlerin ve muxtar vilayetlerin inzibati merkezleri xarici dunya ucun aciq zona statusu aldilar Olkenin iri ve orta seherlerinde 15 rusumsuz sona 32 texniki iqtisadi istismar zonasi ve 52 dovlet ehemiyyetli yeni ve yuksek texnologiyalarin menimsenilmesi zonasi yaradilmisdir Belelikle denizkenari bazada Yantszinin hovzesinde olkenin serhedyani ve daxili rayonlarinda Cinin xarici aleme coxpilleli ve herterefli aciqliginin strukturu emele gelmisdir Xarici dunya ucun aciq olan butun bu rayonlar xarici bazara meyllenen iqtisadiyyatin inkisafi gedisinde valyuta gelirlerinin artmasinda muasir xarici texnika ve texnologiyalarin idxalinda pencere ve vasiteci rolunu oynayir 5 xususi iqtisadi rayon xarici aleme istiqametlenen zonadir Bu rayonlar esasen ixrac mehsullari istehsal eden emal senayesini inkisaf etdirir hemcinin elmi tedqiqatlari istehsalati ve ticareti butov kompleksde birlesdirir Onun erazisinde spesifik iqtisadi siyaset heyata kecirilir ve iqtisadi idareetmenin xususi sistemi tetbiq edilir Xususi Iqtisadi Rayonlar XIR Cinin xarici ticaretinin inkisafi ucun xarici sermayenin celb edilmesinde ve beynelxalq bazarlarin menimsenilmesinde boyuk tecrube yigmisdilar Son iller XIR yenilik axtarisinda senaye potensialinin artirilmasinda xarici elaqelerin genislendirilmesinde ve diger sahelerde onde gedir bununla da butun olke ucun numune rolunu oynayir 1998 ci iled Sencjen banklarin xarici kapitalin istiraki ile emeli qaydada jenminbi Cinin pul vahidi ile emeliyyatlar apara bileceyi ikinci eksperimental seher elan olundu Avropa ve Amerikanin transmilli korporasiyalari bir birinin ardinca burada kapital qoyulusu barede danisiqlar aparir bu da Sencjen XIR e yeni impuls verir Cin hokumeti yeni Pudun rayonuna XIR le muqayisede daha genis guzestler vermisdir Bele ki Pudunda neinki XIR ve texniki iqtisadi istismar zonalari ucun hokumet terefinden islenib hazirlanmis butun qanun ve muddealar isleyir meselen gomruk rusumlarindan ve elave deyer vergisinden qismen ve tam azadolma hemcinin yalniz Pudun erazisinde fealiyyet gosteren guzestler mueyyenlesdirilmisdir Meselen dovlet xarici investorlarin Pudunda ucuncu senaye maliyye idareleri ve muessiseler yaratmasiyla Sanxayda fond birjasi acmasiyla ve sehmler buraxmasiyla hetta kapital qoyulusunun tesdiqine gore onun selahiyyetlerini artirmis ve banklara xarici kapitalin istiraki ile jenminbi ile emeliyyatlar aparmaga icaze vermisdir Hal hazirda Pudunda xarici investisiyanin istiraki ile 70 maliyye tesisati qeydiyyatdan kecmisdir Xarici kapitali olan 18 banka jenminbi ile emeliyyatlar aparmaga icaze verilmis 28 eyalet merkez tabeliyinde olan seher ve muxtar rayon ise Pudunda oz ticaret kampaniyalarini yaratmislar Olkenin 14 eyalet ve seherinden olan 38 taninmis iri birlik ve muessiseleri bu rayonda qeydiyyatdan kecmisdir dunyanin 60 dan cox olkesinin ve regionunun istirak etdiyi obyektler artiq Pudunda kok salmis ve bunun ehemiyyetli iqtisadi effektini qazanmislar Pudunun ejdaha basi kimi butun olke iqtisadiyyatinin inkisafina tesiri gunden gune daha da boyuyur Senaye ve istehsalat RedakteInqilabaqederki Cin millilesdirilmemis iqtisadi sistemi ve inkisafdan qalmis senayesi olan yarimfeodal olke idi 1949 cu ilden sonraki qisa muddet erzinde ise respublikada senayelesme heyata kecirilmis istehsal senayesi mehsullari defelerle artirilmis onun sahe strukturlari genislendirilmisdir Hasilat Redakte Son iller erzinde Cinde komur hasilati senayesinin gucu cox menada artmisdir Potensial komur ehtiyatlari 3200 mlrd ton tedqiq olunanlar ise cemi 850 mlrd ton teskil etmisdir Ehtiyatlar qeyri beraber paylanmisdir texminen 80 Simali ve Simal Qerbi Cinin payina dusur olkede en iri yataq ise Datun seherinin yaxinliginda yerlesir Sansi eyaleti Umumilikde olkede 100 den artiq iri komur hasilati merkezi var Energetika Redakte Su hovzesi Istehsalatin yanacaq energetika sahesi Cin senaye kompleksinin zeif bendlerinden sayilir Zengin tebii ehtiyatlarin movcudluguna baxmayaraq hasilat sahelerinin inkisafi umumilikde emalediciden geri qalir Cinin energetika sahesinde xarici menbelerden asililigi daim artir Hazirda Cinde istifade olunan butun neftin hecminde idxal neftinin payi texminen 32 teskil edir ve bu artim tempini saxlamaqla 2010 cu ile qeder ikiqat arta biler Yaxin Serq bazarinda oz yerini tutmaga cehd eden Cin bir de baxib gordu ki bu bazar artiq Birlesmis Statlar Yaponiya ve Avropa olkeleri terefinden demek olar ki tam tutulmusdur Bu cur sertler daxilinde Cin hele tutulmamis yaxud hec kimi maraqlandirmayan cox az sayda azad riskli bazarlari menimsemeye ve bazara hec kimin teklif etmediyi mehsullari teklif etmeye mecbur oldu 1990 ci ilde Cinin yaxin Serq olkelerine ixraci 1 5 mlrd ABS dollari teskil edirdi Eyni zamanda 50 min cinli fehle ve qulluqcu bu region olkelerinde esasen tikintide calisirdi 1994 cu ilde Cinle Fars korfezindeki ereb olkeleri arasinda yalniz ticaret dovriyyesi 2 26 mlrd ABS dollari teskil edirdi Xarici energetika bazarinda Cinin uc esas dovlet kompaniyalari CNPC CNOOC ve Petrochina fealiyyet gosterir bunlar da son iller Yaxin Serqde Simali Afrikada Cenub Serqi Asiyada Merkezi Asiyada Avstraliya Indoneziya Rusiya ve Azerbaycanda neft axtarisi ve hasilatinda oz fealiyyetlerini xeyli artirmisdilar Onlarin fealiyyetlerini genislenmesi ilk novbede Cinin ozunde enerji dasiyicisi hasilati hecminin azalmasindan dogur Metallurgiya Redakte Elinde boyuk xammal ehtiyatlari oldugundan Cin metallurgiya senayesinin inkisafi ucun mohkem bazaya malikdir Son illerde kecirilen genismiqyasli geoloji islerin neticesinde ise demir ve maqnezium filizleri komur neft ve diger xammal novlerinin yeni yataqlari mueyyenlesdirilmis ve kohnelerin hududlari deqiqlesdirilmisdir Demir filizi ehtiyatlarina gore Cin dunyada ucuncu Rusiya ve Belcikadan sonra tedqiq olunmus maqnezium filizi ehtiyatlarina gore ise ikinci yeri tutur Umumilikde qara metallurgiya muessiseleri 1 5 minden coxdur ve onlar demek olar ki butun eyalet ve muxtar rayonlar boyu yayilmislar Bununla yanasi metallurgiya senayesinin umumi texniki seviyyesi yuksek deyil aparici muessiselerin muasir avadanliq novleri ile techizati ise qismen ve idxalin hesabina heyata kecirilir Bu sahenin muessiselerinin 70 den coxu ise umumiyyetle temizleyici qurgulara malik deyiller Cinde aviasiya senayesi ucun herarete davamli erintiler nuve hissecikleri suretlendiricileri ucun cox asqarlanmis erintiler ve evvelceden xususiyyetleri verilmis erintiler de daxil olmaqla minden artiq polad novu eridirler Bundan basqa olkede antimon qalay volfram cive ve molibden konsentratlar da istehsal olunur ki bunlar da xarici bazarlarda yuksek telebata malikdir Bununla bele olkenin aluminium qurgusun ve sink telebatlari tam temin olunmur ve Cin bu metallari idxal etmeli olur Masinqayirma Redakte 70 ci illerin ikinci yarisinda Cinin teserrufatin modernizasiyasina ve neheng iqtisadi deyisiliklere kecidi dunyada ikinci Elmi Texniki Tereqqinin ETT inkisafi ile ust uste dusurdu Onun baslica istiqametleri mikroelektronika informatika biotexnologiya idi ETT nin yeniliklerine uygunlasmaq Cin ucun asan basa gelmedi Mehdud maliyye imkanlari nisbeten asagi elmi potensial esasen medeni inqilab dovrunde zeiflemis ehalinin nisbeten asagi tehsil ve medeni seviyyesi butun bunlar genismiqyasli elmi texniki inqilabin inkisafina mane olurdu Bununla bele 70 ci illerin sonunda Cinde 1978 1985 ci iller ucun elmin inkisafi ucun sekkizillik plan islenib hazirlanmis ve qebul edilmisdir bu da mikroelektronika yeni EHM neslinin habele informatika gen muhendisliyi sahesinde genis hecmli tedqiqatlarin ve arasdirmalarin aparilmasini elece de kend teserrufatinda boyuk texniki deyisiklikleri nezerde tuturdu Tezlikle aydin oldu ki bu plan hedden artiq genisdir ve bir sira sebeblerden hazirki seraitde yerine yetirilesi deyil Coxsayli musavireler ve meslehetlesmeler xaricde o cumleden ABS Yaponiya Rusiya ve Qerbi Avropa olklelerinde elm ve texnikanin inkisafi tecrubesinin esasli oyrenilmesi 1986 2000 ci iller ucun Dovlet planinin esasini teskil eden elm ve texnikanin inkisafinin 12 baslica istiqametini ayirmaga imkan verdi Bu gun Cinde elmi texnologiyanin inkisafinin esas vezifeleri asagidaki kimi mueyyen edilmisdir xalq teserrufatinin yukselisi istehsal quvveleri seviyyesinin artimi elmi texniki tereqqinin senaye inkisafinin muhum faktoruna cevrilmesi enenevi senaye sahelerinin texniki seviyyesinin her vasite ile artimi ictimai istehsalin effektivliyinin artimi dunya bazari ucun keyfiyyetli reqabete davamli mallarin buraxilisi Elmi texnika ve texnologiyalarin yeddi prioritet sahede inkisafina seyleri yonletmek qerari qebul olunmusdur Onlarin arasinda biotexnologiya informatika avtomatlasdirma energetika kosmik ve lazer texnikasi yeni ki ETT nin esas istiqametlerinin adlari sadalanir Biotexnologiya sahesinde tedqiqat ve arasdirmalar erzaq ehtiyatlarinin keskin artimina agir xesteliklerin qarsisinin alinmasi ve mualicesine kohne enerji menbelerinin berpasi ve yenilerin menimsenilmesine tullantisiz istehsalin inkisafina ve etraf muhite zererli tesirin azaldilmasina yonelmisdir Informasiya texnologiyasi sahesinde esas diqqet EHM intellektual sistemlerinin ehemiyyetli derecede tekmillesdirilmesini ve genis istifadesini temin eden texnologiyalarin yaradilmasina ayrilir Muasir olcme hesablama ve elaqe texnikalarinin faydali qazinti axtarislari ve axtaris melumatlarinin hava proqnozu keyfiyyete nezaret kend teserrufati mese ve senaye mehsullarinin cirklenme derecesinin islenmesi texnikalarinin tekmillesdirilmesi sahesinde tedqiqatlar aparilir Qebul edilmis planin heyata kecirilmesinde muhum rol Fakel proqramina verilir bu da butun olke boyu yeni texniki ve elmi texnologiyalarin inkisafi rayonlari ve merkezlerinin yaradilmasini nezerde tutur Bu sahesi bir nece kvadrat kilometr olan iri elm ve senaye merkezlerinin xususi ayrilmis rayonlaridir onlarin erazisinde Elmi Tedqiqat Institutlari yeni texniki ve elmi texnologiyalarin menimsenilmesi ve tetbiqi uzre muvafiq senaye muessiseleri kompaniya ve firmalar yerlesir Proqramin qebul edilmesinden sonra 1990 ci ilin avqustu Pekin Sanxay Tyantszin Senyan Uxan Nankinde 30 dan cox rayon bele rayonlar yaradilmisdir Kimya Redakte Kimya senayesi daxili xammal bazasi ile temin olsa da olkenin telebatini tam odemir Polimerlerin istehsali nisbeten yenidir lakin suretle inkisaf edir Kimyevi lif istehsali ABS dan sonra dunyada ikinci neheng miqyasli toxuculuq senayesini techiz edir ve esasen denizkenari eyaletlerde Sanxay Pekin Nankin Lancjou teqdim olunur CXR de hem sintetik hem de tebii kaucuk elde olunur Eczaciliq senayesi boyuk miqyasa catmisdir Olkede istehsal olunan butun eczaciliq mehsullarinin 50 i Sanxayda cemlenib Yungul ve qida senayesi Redakte Cinde indiye qeder yungul senayenin aparici saheleri toxuculuq ve qidadir ki bunlarin da hesabina butun istehsal olunan senaye mehsullarinin 21 i dusur Bu sahenin muessiseleri esasen Qerb Simal Merkezi Cenubi rayonlarda yerlesmisler Olkenin simal serqinde esasen kagiz qend ve yag sud senayesi muessiseleri simal qerbde pambiq emali ve maldarliq mehsullari muessiseleri cemlenmis Cenub qerbde qida senayesi daha cox inkisaf etmisdir Umumilikde qida senayesi 65 5 minden artiq muessiseye malikdir bundan basqa olkede 23 3 minden cox toxuculuq senayesi muessisesi vardir amma xammalin istehsali ve emali ise deqiq olaraq bunlara istiqametlenmisdir simalda yun cetene cenubda ipek cut kenaf Yungul senaye Cinde qedim enenelere malikdir Hele inqilaba qeder o Cin iqtisadiyyatinda aparici rol oynamisdir Kend teserrufati Redakte 1949 cu ilde Cinin ictimai istehsal ve milli gelir strukturunda kend teserrufatinin payina texminen 70 dusurdu Inqilabdan sonraki inkisaf illerinde kend teserrufatinin ehemiyyeti nisbeten azalsa da iqtisadiyyatin baslica sahesi kimi qalmisdir O yungul senaye ucun xammalin esas tedarukcusudur 70 Kend yerlerinde mesgul ehalinin sayi 313 mln nefer aile uzvleri ile birlikde ise 850 mln nefer teskil edir bu da birlikde goturulmus Rusiya Yaponiya Ingiltere Fransa Almaniya Italiya Meksikadan 6 defe artiqdir Kend teserrufati mehsulu istehsalinin olculerine gore Cin dunyada nehenglerden hesab edilir Ekin yerlerinin daimi catismamazligi kend teserrufatinin baslica xususiyyetlerine cevrilir 320 mln ha sumlanmis saheden 224 mln istifade oluna bilir eyni zamanda sumluq torpagin sahesi texminen 110 mln ha teskil edir ki bu da dunya sumluq torpaginin 7 dir Cin tesnifatina gore torpagin yalniz 21 i yuksek mehsuldardir Bu Cinin Simal serq duzenlikleri Yantszi cayinin orta ve asagi hovzesi Cjutszyan cayinni deltasi ve Sicuan cokekliyidir Onlar bitkicilik ucun munbit seraitleri ile ferqlenirler ki bu da ilde iki defe Cinin uzaq cenubunda ise uc defe mehsul goturmeye imkan verir Olkenin kend teserrufatina enenevi olaraq bitkicilik her seyden once taxilciliq istiqameti xasdir taxil olkenin qida rasionunun 3 ni teskil edir esas qida bitkileri ise duyu bugda qargidali qaolyan dari kok yumrusu ve soyadir Texniki bitkiler Redakte Sumluq sahenin texminen 20 de duyu ekilir onun payina olkede taxil yigiminin teqriben yarisi dusur Esas duyuculuk rayonlari Xuanxe cayindan asagida yerlesir Coxesrlik duyu ekini tarixinde Cinde 10 min novden cox duyu becerilmisdir Bugda ehemiyyetine gore olkede ikinci taxil bitkisidir VI VII esrlerden yayilmaga baslamisdir Hal hazirda hec bir basqa olkede Cindeki qeder bele yuksek bugda mehsulu yigilmir bundan elave boyuk miqdarda sirin kartof batat becerilir Cindeki seraitle texniki bitkilerin becerilmesi muhum ehemiyyet kesb edir Mueyyenlesmis qiymetler strukturu neticesinde onlarin istehsali bugda pambiq meyve ve terevezden daha gelirlidir baxmayaraq ki meselen pambiq becerilmesine gore Cin dunyada ucuncu yeri tutur Bundan basqa yag veren bitkilerin becerilmesi genis yayilmisdir bu da qida yaglarinin esas menbeyidir Onlardan esaslari Sandun eyaletinde becerilen yerfindigi raps ve kuncutdur Cin bizim eranin IV esrinden derman kimi istifade olunmaga baslayan VI esrden ise hami terefinden qebul edilen ickiye cevrilen cay istehsalina gore de geride qalmir Indiye qeder yasil ve qirmizi cay novlerinin Cinde qara cay anlayisi yoxdur ekseriyyeti demek olar ki yalniz ixraca gedir Cay Cjetszyan Xunan Anxoy eyaletlerinde becerilir Maldarliq Redakte Ehalinin yuksek sixligi ve torpaq fondundan intensiv istifade her seyden evvel cox az rola malik maldarligin inkisafinda ozunu gosterir Cinde tarixen iki tip maldarliq formalasmisdir Bunun biri ekincilikle six baglidir ve yardimci xarakter dasiyir ekincilik yayilmis duzenlik rayonlarda esasen donuz agir yuk heyvanlari ve qus saxlanilir Qerbi rayonlara ise ekstensiv koceri ve yarimkoceri maldarliq xasdir Xususen ehalinin adambasina hesabi ile maldarliq mehsullarinin istehsali ve istehlaki asagidir Hele eramizdan evvel Cinde melum olan donuzculuq nisbeten inkisaf etmisdir istehsal olunan etin 90 i onun payina dusur Cinde maldarligin xarakterik xususiyyeti islek heyvanlarin yuksek payi ve sudveren maldarligin zeif inkisafidir Neqliyyat Redakte 1949 cu ile qeder neqliyyat elaqesi Cinde cox zeif idi Yuk dasinmalarin texminen 60 i yuk heyvanlari riksalarin komeyi ile konkalar vasitesile heyata kecirilirdi 10 km uzunlugunda ilk demir yolu 1881 ci ilde Xebey eyaletinde cekilmisdir Hal hazirda Cinde inkisaf etmis neqliyyat sistemi movcuddur ki buraya da demir yolu ve avtomobil yollari boru xettleri deniz ve cay neqliyyati ve mulki aviaxettler daxildir 1949 cu ilde Cin demir yollarinin umumi uzunlugu 22 min km e catirdi ve istifadede cemi 11 min km yol var idi Hazirda Cinin istifadede olan demir yollarinin uzunlugu 70 min km otmusdur Bu gun Cin demir yolu dasimalarina gore dunyada besinci yeri tutur Hemcinin bax RedakteXarici kecidler RedakteLekciya doktora Dzh Andersona o kitajskoj ekonomike Bank KitayaMenbe https az wikipedia org w index php title Cin iqtisadiyyati amp oldid 6065641, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.