Kaspilər
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin. |
Kaspilər – Kaspianada yaşamış qədim etnoslardan biridir.
Cənubi Qafqazın e.ə. V-IV əsrlər üçün etnik xəritəsində kaspilərin yaşadığı ərazi də göstərilir |
Ümumi sayı |
---|
? |
Yaşadığı ərazilər |
Dini |
Qohum xalqlar |
Bu tayfanın adını ilk dəfə Herodot çəkmişdir. Tədqiqatçıların fikrincə Kaspilərin Midiyada və Albaniyada yaşadıqları yerlərin coğrafi koordinatlarını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Tədqiqatçılar qədim mənbələr əsasında kaspilərin Albaniyada iki bölgədə – indiki Dərbənd zonasında və Mil düzündə yaşadıqlarını müəyyən etmişlər. Kaspilərin digər hissəsi Midiyada – Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərədək olan hissəsindən cənubdakı ərazidə məskun idi. Qədimdə Albaniyaya aid olmayan bu ərazi indi Şimali Azərbaycana məxsusdur. III əsrdən bu ərazi Balasakan adı ilə məlumdur.
Ptolemeyin bir məlumatı çox maraqlıdır ki, Araz Şərqə hərəkət edən Kaspi dağlarına qədər gedir, sonra şimala dönərək bir qolu Xəzər ə tökülür, digər qolu Kürlə birləşir. Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu məlumatda Kaspi dağları Füzuli rayonunun Araz sahili dağlıq ərazisi və onunla üzbəüz yerləşən Cənubi Azərbaycan ərazisinin dağlıq bölgəsi ola bilər. Kaspilərin üçüncü hissəsi Midiyanın şərqində məskun idi. İ. M. Dyakonov onların kassitlərlə qohum olduqlarını yazmışdır . Ümumiyyətlə bütün iranşünaslar qədim Ön Asiyada bir dil ailəsinin mövcud olduğunu yazmış və onu şərti olaraq həm də Kaspi dil ailəsi adlandırmışlar. Bu fikir Kaspi etnonimindəki -pi komponentindən irəli gəlib; onu elam dilində cəm bildirən şəkilçi saydıqlarına görə kaspilərin özlərini də elam mənşəli hesab etmişlər. Kaspilər təkcə Midiya və Albaniya ərazisində yox, Herodota görə, Orta Asiyada – Əhəmənilər dövlətinin XV satraplığında da yaşayırdı. Aydındır ki, Orta Asiyada Qafqazdilli, yaxud Elamdilli xalq yaşamamışdır. Q. Qeybullayev hesab edir ki, Kaspi etnonimindəki -pi sözü kənardangəlmə söz deyil. Ehtimal ki, kaspi etnonimi kasbi kimi səslənmişdir. Ədəbiyyatda Cənubi Azərbaycanda Qəzvin şəhərinin adının Kaspi etnonimi ilə bağlı olması fikri deyilmişdir. Kaspilərin tarixən yaşadıqları regionlardan birinə – Əhəmənilərin XI satraplığına tuş gəlir, həm də ki, Qəzvin əhalisi türk – azərbaycanlılardan ibarət şəhərdir. Qəzvin (güman ki, Kasbiyən adının təhrifi) toponimindəki -vi komponenti, Kasbi etnoniminin bi komponentinin şəklidir. Kuti və lulubelər nəzərə alınmazsa, kaspilər Azərbaycan ərazisində mannalardan, madaylardan və albanlardan sonra dördüncü böyük etnosdur.
Şəxs adları
Kaspilərin er. əv. VI əsrə (dəqiqi er. əv. 525-ci ilə) aid şəxs adlarının bir çoxu türk dili vasitəsiylə izah edilmişdir.
A t a r l i – türkcə otar – örüş, otlaq sözü və -li şəkilçisindən ibarətdir. Atar, Otar, Etar şəxs adları XVIII əsrdə karakalpaklarda geniş yayılmışdı. Gürcülərdə Otar, ermənilərdə Adoryan adlarında qalmışdır. Atarlı otlaqları olan mənasını verir. Kaspilər həm də maldar idilər. Onların var – dövlətini sürülər, ilxılar və otlaqlar təşkil edirdi. Kaspilər haqqında yazan antik müəlliflərin biri kaspi torpağında öküz sürülərinin və at ilxılarının olduğunu qeyd edir. Deməli, otlaq və örüşlər – otarlar kaspilərdə mühüm varidat olmalı idi. Otar sözünün kaspilərdə şəxs adlarında əks olunması da bununla əlaqədardır. Atarli (Otarli) adı ata-ananın oğlan uşağının böyüdükdən sonra varlı olması arzusunu ifadə edir.
D a r ğ a – türkcə – monqolca tarqa – knyaz, el başçısı sözündəndir. Skiflərdə Targitay, XIII əsrdə monqollarda Tarka, Tarağay və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur.
B a r b a r i – qədim türkcə bar – var, varıdır və bari – var – dövləti, əmlakı, mülkiyyəti sözlərindəndir. Uşağa ad verdikdə ata-anasının arzusunu ifadə edir. Ad var-dövləti (əmlakı) vardır mənasındadır. Quruluşca erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Barçin şəxs adı ilə müqayisə olunur.
İ p p u l i y a – türkcə ip – bacarıqlı, mahir, istedadlı, qabiliyyətli və bul, bol, (mixi yazıda -o və -u səsləri eyni işarə ilə yazılırdı) – mərd, qoçaq, igid sözlərindəndir. Erkən orta əsrlərdə bolqar xanı İsbul, Hun şahzadəsi Bel (yazılışı yunancadır –, Hun xaqanı Bleda (yazılışı yunancadır, bol, bul və ata sözlərindən), Xəzər xaqanı Blucan, Xəzər xaqanı Bulan, qıpçaqlarda Boluş, türk xaqanlarından Pulixan (türk xaqanlığında VI əsrdə Toboxanın qardaşı), VII əsrdə xəzərlərdə Bulişad, IX əsrdə uyğurlarda Bulixan, XIII əsrdə monqollarda Buluqan , XVIII əsrdə karakalpaklarda Puliçik, Koroğlu dastanında Bolubəy və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur. Ad bacarıqlı (istedadlı, mahir, qabiliyyətli) igid mənasındadır. Adın əvvəlindəki ip komponenti VI əsrdə Altayda türk xaqanı İbi Tulunun adındakı -ib komponenti ilə eynidir.
İ n b u l i y a – türkcə enq – (sırada, döyüşdə) qabaqda duran, ön cərgədə dayanan, birinci və bol – igid, qoçaq, mərd sözlərindəndir. Ad Qabaqda gedən qoçaq (igid) mənasındadır.
B a q a z u ş t a – qədim türkcə bökə – igid, çus – qiymətli, dəyərli və tay – "onun kimi sözlərindəndir.
V a b i l – naməlum mənalı Va və bol – mərd, qoçaq, igid sözlərindəndir. Adın birinci hissəsi güman ki, Ba olması idi, çünki qədim türk dilləri üçün -v səsi səciyyəvi deyil. Bu komponent Hun xaqanı Vasik (əslində Basik, Ba və bənzəyiş, oxşarlıq bildirən siq, çiq, şiq şəkilçisindən) və Babək adlarında da vardır. XVIII əsrdə qaraqalpaqlarda Baybol şəxs adı ilə müqayisə olunur.
A z a r i – ehtimal ki, bu adın sonundakı -i səsi əlavə olunmadır. XIV əsr müəllifi Rəşid əd-Din yazır ki, türklərdə azar uca deməkdir. Prof. Q. Qeybullayev hesab ediri ki, kaspilərdə bu ad həmin sözdəndir. XIII əsrdə Azar adlı türk əmirinin adı ilə müqayisə olunur.
A n a n i – Azarinin oğlu. Qədim türkcə ənə – ana və ini – kiçik qardaş sözlərindəndir. Güman ki, ananın kiçik qardaşı (kiçik dayı) mənasındadır. Qədim türklərdə quruluşca Anaxun (ana və qun – knyaz sözlərindən) şəxs adı ilə müqayisə olunur.
X e y x e – Atarlinin oğlu. Ehtimal ki, əslində Keyeke şəxs adının təhrif formasıdır. Naməlum mənalı key və qədim türkcə eke – ağa sözlərindəndir. Monqollarda XIII əsrdə Çingiz xanın nəslindən Keyxa-tu şəxs adı ilə müqayisə olunur.
B a z u – Türkcə bazuq – yoğun, dolu bədənli sözündəndir. Albanlarda çar Bazuk, hunlarda Am-Bazuk şəxs adları ilə müqayisə olunur.
Ş a t i b a r z a n – şumercə şat məxsus olan, bar parıltı, ziya, par-par və sanq başçı, ilkin, ən birinci, kahin sözlərindən ibarətdir. Ad parıldayan başçıya (yəni, Allaha, yaxud kahinə) məxsus olan mənasındadır. Antik müəllif Ovidiy Qara dənizin şimal çöllərində Eqis adlı bir kaspinin adını çəkir. Adın sonundakı -s şəkilçisi latın dilində adlıq hal şəkilçisi olduğuna görə, ehtimal ki, bu ad qədim türkcə eqe, eke, əkə, aka – ağa sözündəndir.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir. |
- Алиев К.Г. К вопросу о Каспии и Арале в античных источниках //Сб. Колебания увлажненности Арало-Каспийского региона в голоцене. М., 1980.
- Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991
- Еремян С. Т. Страна "Махелония" надписи Кааба-н Зардушт. ЗДИ, 1964, № 4.
- Ptolemey V, 12, 6
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956
- Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М., 1967
- Меликов Р. С. Каспии — воины и кораблестроители. ДАН Азерб, СССР, № 5
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, 488
- Документы архива хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков. М., 1967
- Elian, XVII, 17
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV , III, I, 854
- Рашид ад-Дин. Джами ат-Таварих, Баку, 1956 , səh 19, 66, 50
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, II, 61-62
- Тихонов Д. И. Хозяйство и общественный строй уйгурского государства X—XIV вв. М. —Л., 1966 ,111
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982 , I, 287
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV , IV, 2, 1669
- Бернштам А. Очерк истории гуннов. Л., 1951, 235
- Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 61
- Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 25
- Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 204
- Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 424
- История Туркменской ССР, том 1, Ашхабад, 1955 , 70
- Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 280
- Тихонов Д. И. Хозяйство и общественный строй уйгурского государства X—XIV вв. М. —Л., 1966 , 150
- Рашид ад-Дин. Джами ат-Таварих, Баку, 1956, 94
- Документы архива хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков. М., 1967 , 321
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982 , I, 366
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV , III, 2, 2181
- Документы архива хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков. М., 1967, 172
- Рашид ад-Дин. Джами ат-Таварих, Баку, 1956, I kitab 1
- Рашид ад-Дин. Джами ат-Таварих, Баку, 1956 , 185
- M. Kalankatlı – Alban tarixi, I kitab XV
- Артамонов М. И. История Хазар. Л., 1962 , 64