Qaşqay dili
Qaşqay dili və ya Qaşqay dialekti — İranda təxminən 1,5 milyon Qaşqayın danışdığı və oğuz dil qrupuna aid türk dili və ya Azərbaycan dilinin dialekti.
| Qaşqay dili | |
|---|---|
| Orijinal adı | Qaşqaycə / Ğəşğayi / Qəşqayi / Türki / Qaşqay dili |
| Ölkələr | İran |
| Regionlar | Fars ostanı |
| Danışanların ümumi sayı | 1 500 000 (1997) |
| Təsnifatı | |
| Kateqoriya | Avrasiya dilləri |
| Yazı | ərəb əlifbası, latın əlifbası |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | qxq |
| Ethnologue | qxq |
| IETF | qxq |
| Glottolog | qash1240 |
Qaşqay dili Azərbaycan dilinə çox yaxındır və bir neçə mütəxəssis tərəfindən bu dilin ləhcələrindən birisi kimi qəbul edilir. Qaşqayların əslən Azərbaycandan (Ərdəbil və ətraf ərazilərdən) 16-cı əsrdə İranın cənubuna köçürülmüş bir toplum olması bu fikrin əsaslı olduğunu qənaətləndirir. Alman əsilli altayşünas və türkoloq Gerhard Dörfer Qaşqay dialektini Azərbaycan dilinin dialektlərinin 10-cu qrupuna aid edir.
Tarixi
XX əsrə qədər Qaşqay dilində ədəbiyyata rast gəlinmir. Bu dil barədə ilk qeydlər Aleksandr Romaskeviç və Avrel Şteyn tərəfindən aparılmışdır. Aleksandr Romaskeviç Şiraz bölgəsində yaşayan qaşqayların 35 xalq mahnısını toplamışdır.Romaskeviç və Kovalskinin fikirlərincə Qaşqay dili Azərbaycan dilinin bir ləhcəsidir. Karl Henrix Menqes isə bu dilin Osmanlı türkcəsinin bir qolu olduğunu düşünürdü.
Demoqrafiya
İranda 1982-ci (hicri-şəmsi 1361-ci) ildə aparılan siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, köçəri qaşqayların ümumi sayı 200.000 idi. 1997-ci ildə aparılan araşdırma nəticəsində təxminən 1,5 milyon adamın (burada yalnız köçəri həyat tərzi sürən qaşqaylar nəzərə alınmışdır) qaşqay dilində danışdığı ehtimal olunmuşdur.
Müqayisə
| Azərbaycanca | Qaşqayca |
|---|---|
| Ata, baba (dialekt söz), dədə (dial.), bava (dial.), aba (dial.), qaqqa (dial.), qağa (dial.) | Bova / Bowa, ata |
| Ana, nənə (dial.), aba (dial.), adiy (dial.), ciyi (dial.), ciji (dial.), cici (dial.) | Ana, nənə |
| Oğul | Oğul |
| Kişi (erkək mənasında) | Kişi |
| Qız | Qız, qez (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı) |
| Gəlin | Gəlin |
| Qayınana, qaynana (xalq arasındakı tələffüz variantı), qaynənə (dial.), qəynənə (dial.) | Qəynənə |
| Ürək, ürəy / ürey (xalq arasındakı tələffüz variantı), yürək (dial.) | İrəg, ürəg |
| Qan | Qan |
| Baş | Baş |
| Saç, tük, qıl | Tik, qel (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı) |
| Göz | Gez (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı), göz |
| Kirpik, kiprik (dial.) | Kirpig |
| Qulaq | Qulaq |
| Burun | Burn |
| Barmaq | Burmaq |
| Baldır | Ballır |
| Qarın | Qarn |
| At | At |
| İnək, sığır | Seğer (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı) |
| İt, köpək | Kepək (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı) |
| Ev, əv (dial.), öy (dial.) | Əv |
| Çadır | Çador (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı) |
| Ox, tir (farscadan alınma, arxaik söz; əsasən ədəbiyyatda istifadə olunur) | Ox, tir |
| Od, alov | Ot |
| Kül | Kil, kül |
| Su | Su |
| Göl | Gel (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı), göl |
| Gün, günəş | Gin, gün |
| Bulud | Bulut |
| Ulduz | Ulluz |
| Ağac, ağaj (xalq arasındakı tələffüz variantı) | Ağaj |
| Allah, Tanrı, Xuda | Allah, Tarı, Xoda (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı) |
| Yeni, yengi (köhnəlmiş, arxaik tələffüz; hazırda həmçinin dialekt) | Yengi |
| Göy | Gey (fars dilindən təsirlənmiş tələffüz variantı), göy |
| Ağ | Aq |
| Qara, qərə / ğərə (dial.) | Qərə |
| Qırmızı, qızıl ("qırmızı rəng" mənası köhnəlmiş olan bir söz) | Qızıl |
| 1 — Bir | Bir, yek (farscadan alınma) |
| 2 — İki | İkki / iki / ikke / ekki, do / dö (farscadan alınma) |
| 3 — Üç | Üç, üs, ış, üş, |
| 4 — Dörd | Dörd, dört, dörth |
| 5 — Beş | Beş, penc / pənc (farscadan alınma) |
| 6 — Altı | Altı, alti |
| 7 — Yeddi | Yeddi, hef / həft (farscadan alınma) |
| 8 — Səkkiz | Seggiz / Sakkiz |
| 9 — Doqquz | Doğğuz |
| 10 — On | On / Dəh (farscadan alınma) |
| 20 — İyirmi, yirmi / igirmi (xalq arasındakı tələffüz variantı) | Yirmi / igirmi, bist (farscadan alınma) |
| 30 — Otuz | Ottiz / Ottuz / Otuz |
| 40 — Qırx | Qırx / Ğerx / Ğirx |
| 50 — Əlli | Əlli / elli |
| 60 — Altmış | Altmış |
| 70 — Yetmiş | Yetmiş / Yethmiş, həftad (farscadan alınma) |
| 80 — Səksən, səysən (xalq arasındakı tələffüz variantı), həştad / həştat (farscadan alınma və xalq arasında istifadə olunan söz) | Səksen / səğsen / səhsan, həştad / heştad (farscadan alınma) |
| 90 — Doxsan | Doqsan / Neved / Nəvəd / Navəd (farscadan alınma) |
| 100 — Yüz | Üz / yüz |
| 1000 — Min | Min / Hezar / həzar (farscadan alınma) |
İstinadlar
- ↑ Ethnologue. . Ethnologue: Languages of the World, Fourteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-04-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.
- ↑ Ethnologue. . Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition (ingilis). www.ethnologue.com. 2016-07-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-11.
- Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215Orijinal mətn (ing.)
... Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or “Azeroid”) dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. ...
