Perikl (yun. Περικλῆς, περί + κλέος — "şöhrətlə əhatələnmiş"; təxminən E.ə. 495[α] və ya E.ə. 494 — E.ə. 429) — Afinalı dövlət xadimi, banilərindən biri, məşhur natiq və sərkərdə.
Perikl | |
---|---|
q.yun. Περικλῆς | |
| |
Şəxsi məlumatlar | |
Ləqəbi | Ολύμπιος |
Doğum tarixi | -495/-494 |
Doğum yeri | Afina |
Vəfat tarixi | |
Vəfat yeri | Afina |
Vəfat səbəbi | Afina vəba epidemiyası |
Vətəndaşlığı | |
Həyat yoldaşı |
|
Hərbi fəaliyyəti | |
Mənsubiyyəti | Qədim Afina |
Rütbəsi | strateq |
Vəzifəsi | strateq |
Döyüşlər | Samos müharibəsi Peloponnes müharibəsi |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Perikl Afinada aristokrat ailəsində doğulub. Aktiv siyasi fəaliyyətinə qrupuna başçılıq etməklə başlayıb. Aristokrat mənşəyinə baxmayaraq, demokratiya tərəfdarı kimi tanınıb. Aristokrat qrupunun başçısı Kimonla mübarizədə ona xalqın dəstəyi lazım idi. E.ə 461-ci ildə Kimonun qovulmasına nail olan Perikl, Afinanın ən nüfuzlu siyasətçilərindən birinə çevrildi və Afina demokratikləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra islahatlar həyata keçirdi. Lakin, aristokratiyaya əsaslanan siyasi rəqibi Kimonun varisi fərqli olaraq, Perikl geniş xalq kütlələrinin maraqlarını təmsil edirdi.
Fukididin qovulmasından sonra Perikl Afinada ən nüfuzlu siyasətçi olaraq şəhəri faktiki idarə etməyə başladı. Demokratiyanın ən çox zirvəyə qalxdığı dövr həm də, bir dövlət xadimin hökmranlıq etdiyi dövr oldu. Perikl Afinanın dəniz qüdrətini möhkəmlətdi, şəhəri, xüsusilə də Akropolu məşhur tikililələrlə (Parfenon, və s.) bəzədi. Periklin zamanında Afina iqtisadi və mədəni inkişafının zirvəsinə qalxdı (). Onun dövründə Afina ellin dünyasının iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzi oldu.
E.ə. 431-ci ildə Peloponnes müharibəsi başladı. Periklin düzgün seçdiyi taktika nəticəsində afinalılar spartalılara müqavimət göstərə bildilər, lakin şəhərdə başlanmış epidemiya onun bütün planlarını alt-üst etdi. O, şəhərdəki nüfuzunu itirməyə başladı və e.ə. 429-cu ildə, ehtimal ki, epidemiya nəticəsində vəfat etdi. Onun ölümü ilə yunan polislərinin ən çox inkişaf etdiyi dövr olan Perikl əsri qapandı.
Etimologiya
"Perikl" adı "şöhrətlə əhatələnmiş" mənasını daşıyır. Bu ad Afinada nadir idi və Periklin qohumları və əcdadları arasında bu ada rast gəlinməmişdir. Tarixçi ehtimal edir ki, "Perikl" adı "Periklimen"in qısaldılmış formasıdır. Beləliklə Ksantipp və Aqariya oğullarını pilos Neleylilər sülaləsinin ən mühüm xadimlərindən olan əfsanəvi şərəfinə adlandırıblar. Onun nəvəsi dorilərin hücumu zamanı Attikaya qaçmışdı və orada padşah olmuşdu. Alkmeonlar özlərini Neleylilərin əsas deyil, yan qollarından birinə aid edirdilər.
Mənbələr
Narrativ ənənədə Periklin fəaliyyəti müasirlərindən daha yaxşı və ya daha pis təsvir edilməmişdir. Lakin müasir tarixşünaslıqda o, öz müasirlərindən kəskin surətdə ayrılır. Qədim yunan müəllifləri onu digər insanlarla bir qiymətləndirir və heç də həmişə onun haqqında yüksək fikir bildirmirdilər.
Qədim müəəliflərdən yalnız Fukidid Perikli öz müasirlərindən kəskin ayırır. Məhz o, xadimin müasir obrazının inkişafında əsas rol oynamışdır. Perikl haqqında ən mühüm qaynaqdır, çünki özlüyündə həm də qismən Perikli canlı görmüş müasirin hadisələr barədə xatirələrindən ibarətdir. Fukidid Periklin yalnız son illərini əhatəli şəkildə təsvir edir, lakin ona öz müasiri olan digər siyasi xadimlərdən daha yüksək qiymət verir:
"…Dövlətə xidmət üçün Perikli ən çox ləyaqətlililərdən hesab edirdilər. Sülh dövründə şəhərə başçılıq edən Perikl o həmişə sülh və ədalət içində qərarlar verir, onun təhlükəsizliyini mökəmləndiridi və onun vaxtında şəhər öz qüdrətinin zirvəsinə qalxdı. Müharibə başlayan zaman aydın oldu ki, o, həmçinin müharibəyə də düzgün qymət vermiş və onu anlamışdı… Onun ölümündən sonra afinalılar əmin oldu ki, onun müharibənin gedişinə dair verdiyi hesablama və müdrikliyi necə də düz imiş… Perikl, öz müdrik ağlı və şübhə doğurmayan satılmazlığı ilə həmşəhərliləri tərəfindən yüksək hörmətə layiq bir insan kimi, insanların azadlıqlarını məhdudlaşdırmadan idarə edir və xalq kütlələrinin ehtirasına tabe omur, əksinə onları idarə edirdi. Hakimiyyətə ləyaqətsiz üsullarla can atmırdı, bununla da vətəndaşlarına yaltaqlanmır, əksinə öz nüfuzuna söykənərəq onlara qəti etiraz da edə bilirdi. O, afinalıların zamansız və həddindən artıq cəsarətli planlar quduğunu görəndə onda, onlara öz nitqləri ilə ehtiyatlılığa çağırırdı, onlar ümidsizliyə qapılanda da cəsarətə gətirə bilirdi. Ada görə bu xalqın, əslində isə birinci vətəndaşın hakimiyyəti idi. Periklin xələfləri içərisindən heç biri digərlərinə nisbətən dövlət xadimi kimi seçilmirdi, amma hamısı birinci olmaq istəyirdi və buna görə də xalqa yaltaqlanaraq hətta dövlət maraqlarını da qurban verməyə hazır idi."
Fukididi öz əsərini Afinanın Peloponnes müharibəsindəki məğlubiyyətindən sonra tamamladı. Məğlubiyyətin səbəblərini ortaya çıxarmağa çalışarkən, o, ən mühüm səbəblərdən birinin yeni siyasətçi nəslinin, Periklin də təmsil etdiyi köhnə nəsilə nisbətən daha təcrübəsiz olmasında görür. Fukidid yeni nəsilə köhnənin pis bənzəri kimi baxır.
Digər müəlliflərdəki Periklin obrazı, fukidididən fərqli olaraq, heç də müsbət deyil. Onu hətta tiraniyada ittiham edirdilər, hansı ki, bu son dərəcə ciddi ittiham idi.Platon və Aristotel Perikli demokratiyanın deqradasiya prosesinə töfhəsini vermiş çoxsaylı Afina biri kimi baxırdılar.
Ellinistik dövrdə həmçinin Perikli keçmiş dövrün mühüm xadimləri – Miltiad, Femistokl və ya Kimon ilə bir sıraya qoymağa layiq hesab etmirdilər. Bunların əksinə, I əsrin qədim yunan bioqraf və moralisti Plutarx Periklin bioqrafiyasını daha da ideallaşdırdı. Plutarx Fukididə yaxşı yanaşırdı və onun Periklə verdiyi qiymətlə razılaşırdı. Həm də o Periklin xidmətləri sırasında təkcə siyasi və hərbi uğurları deyil, həm də Afinanın mədəni inkişafını, Akropoldakı tikintiləri və dövrün intelllektuallarına hamilik edilməsini sayır. Ümumiyyətlə Periklin bioqrafiyası onun "Müqayisəli həyat tarixçələri" silsiləsində ən yaxşılardan biridir.
İlk illər
Xolarq demindən olan Ksantippin oğlu Perikl təxminən e.ə. 494-cü ildə doğuldu o, ata tərəfdən qədim və hörmətli, lakin o qədər də nüfuzlu olmayan Buziq nəslindən, ana tərəfdən isə Alkmeonlardan idi. Onun atası Ksantipp Alkmeon qrupunun başçısı və Afinanın mühüm siyasi və hərbi xadimi idi. Onun anası Aqarista idi. Aqarista Sikion şəhərinin tiranı nəticəsi və digər Alkmeonlardan olan məşhur islahatçısı qardaşı qızı idi.[β] Agariste была правнучка тирана Сикионе, Клисфена, и племянница высшего афинский реформатор Клисфен, другой Alcmaeonid. Ksantippin və Aqarifanın iki oğlu (Perikl və Arifron) və adı məlum olmayan bir qızı var idi.
Periklin uşaqlığı müxtəlif siyasi qrupların arasındakı mübarizənin kəskinləşdiyi və İran təhlükəsinin sürdüyü E.ə. V əsrin 80-ci illərinə təsadüf edir. Xalq "partiyasının" başçısı Femistoklun ostrakizmləri ilk növbədə Alkmeonlara qarşı yönəlmişdi. E.ə. 486-cı ildə Periklin dayısı Meqakl qovuldu. E.ə. 484-cü ildə isə onun atası ostrakizmə məruz qalmışdı. Bu hadisələr onun qəlbində dərin iz qoydu; yaşlı Periklin ostrakizm qorxusu buradan irəli gəlir. Onun təhsili haqqında çox məlumat yoxdur. Aristokratların o dövrdəki təhsili son dətəcə səthi aparılırdı və hansısa sahəni dərindən öyrənmək nəzərdə tutulmurdu.Plutarx yazırdı ki, ona musiqini Damon və Pifoklid, fəlsəfəni isə Eleyalı Zenon və Klazomenli Anaksaqor öyrədirdi. Lakin bu şəxslər Periklə gənclikdə təhsil verə bilməzdi.
E.ə. 480-ci ildə Periklin atası və dayısı sürgündən vaxtından əvvəl qayıtdı. Aristidin təşəbbüsü ilə Femistokla qarşı üç aristokrat nəsildən – Alkmeon, Filaid və Kerik nəslindən ibarət müxalifət yaradıldı. Bu ittifaqda mühüm rolu Filaid Kimon oynayırdı. Periklin də Kimonun əhatəsinə girdiyini düşünmək olar. Onun hakimiyyət yolundakı əngəllərlə gəncliyi, "lənətlənmiş" olduğuna inanılan Alkmeon nəslindən gəlməsi idi. Həmçinin Perikl ulu babası Pisistrata bənzəyirdi. Bu tiraniyaya nifrət edən vətəndaşların xoşuna gəlmirdi.
Siyasi fəaliyyətin başlanğıcı
E.ə. 473/E.ə. 472-ci ildə Ksantipp öldü və ya həlak oldu. Alkmeonlar qrupu başçısız qaldı. Perikl gəncliyinə baxmayaraq qrupun başçılığını öz əlinə aldı. Bu zamana kimi o Afina ordusunda xidmət keçmişdi. E.ə. 472-ci ildə Perikl liturgiya ifa edən xoreqlərdən biri idi və bu da ona özünün tanıtmaq üçün imkan verirdi. O, həmçinin öz vəsaiti hesabına Esxilin Farslar faciısini səhnələşdirdi.
Perikl özünü aristokrat Kimonun əksinə, demokratiyaya yönəlmiş siyasətçi kimi tanıtmışdı. Aristokratat mənşəyinə baxmayaraq demokratiya tərəfdarı idi. 60-cı illərdə Kimonla Periklin mübarizəsi başladı. Perikl əvvəlcə ehtiyatı, sonra isə daha da cəsarətlə hərəkət edirdi. Lakin o, hələ ki Afinanaın dəniz qüdrətinin möhkəmlənməsində maraqlı olan Efialtın rəhbərlik etdiyi demokratlar qrupunda isi. E.ə 464/463-cü illərdə onların hər ikisi strateq idi. Perikl bu vəzifəni ilk dəfə tuturdu. Onlar İranın nəzarətində olan Aralıq dənizinin şərq sahillərinə ekspedisiyalar təşkil edirdilər. Sərhəd adalarından sonra onlar heç bir İran gəmisinə təsadüf etmədilər. Bu E.ə 466 və ya 465-ci ildə bağlanmış Kimon sülhünü pozan cəsarətli addım idi. İran şahı I Artakserks bu hadisəyə əhəmiyyət verməməyi qərara aldı. Bu ekspedisiya Periklin poulyarlığını artırdı.
E.ə. 463-cü ildə Kimona qarşı məhkəmə prosesi keçirildi və Perikl onun ittihamçılarından biri kimi çıxış etdi. Lakin Kimon bəraət aldı.
Kimonun ostrakizmindən Fukididin ostrakizminədək
E.ə. 461-ci ilin yazında Kinom ostrakizmin köməyilə qovuldu və Efialt Areopaq islahatını həyata keçirdi. Tezliklə Efialt naməlum şəraitdə qətlə yetirildi və versiyaların birinə görə bunun təşəbbüskarı Perikl idi.[γ] İndi o demokratlar qrupunun qeyd-şərtsiz liderinə çevrildi. Kimonla mübarizə dövründə və 50-ci illərdə perikl Afinanın demoratikləşdirilmsəsini səciyyələndirən bir sıra islahatlar həyata keçirdi. Onların sırasında mistoforiyaların qurulması, zevqitlərin arxonata buraxılması, demlər məhkəməsinin bərpası və vətəndaşlıq qanunu var idi. Bu islahatların təsirində o, zamanla demokrat qrupunun başçısı oldu.
Xarici siyasətdə o, Sparta ilə münasibətlərin kəskinləşdirilməsini xəttinin tərəfdarı kimi çıxıış edirdi. O, e.ə. 457-ci ildə Tanaqra döyüşündə cəsarətlə çarpışdı. Onun bu döyüşdə strateq və ya adı döyüşçü olması tam aydın deyil. Dəqiq məlumdur ki, o, E.ə. 455-ci ildə strateq idi. O, böyük eskadra ilə Meqaridadakı Peqa limanından çıxdı və bəzən uğurlu, bəzən uğursuz olan bir neçə əməliyyat keçirdi. Tanqara yaxınlıında məğlubiyyətdən az sonra Perikli sürgündən qaytarmaq təklifi ilə çıxış etdi. Binun səbəbi siyasi hesablardan keçirdi. Kimon Afina ilə İran arasındakı yeni müharibədə faydalı ola bilərdi, çünki afinalılar bu müharibədə o qədər də uğurlu deyildilər. E.ə. 454-cü ildə afina donanması məğlubiyyətə uğradı, quru ekspedisiya ordusu isə Misirdə darmadağın olundu. Peril bundan Delos İttifaqının xəzinəsini Afina Akropoluna köçürmək üçün istifadə etdi.
Kimonun Kitiya mühasirəsi zamanlnda ölümündən sonra aristokrat qrupuna rəhbərliyi onun qohumu Fukidid əlinə aldı. Periklin nüfuzunu sarsıtmaq üçün o, Periklə qarşı sistematik təzyiq həyata keçirən aristokratik heteriyalar. Fukidid yalnız zəifləmiş, artıq tamamilə öz qüvvəsini itirmiş sosial qrup olan aristokratiyaya arxalanırdı, Perikl isə bütün polisin maraqlarını təmsil edirdi.
Fukidid heteriyaları yaradır və möhkəmləndirirdi, Perikl isə isə tam tərs metodlardan istifadə edirdi. Plutarx yazırdı:
"Perikl bütün həyat tərzini dəyişdirdi. Bütün şəhərdə onu yalnız bir yolda – Meydan və Şuraya gedən yolda görmək olurdu. O ziyafətlərə dəvətlərdən və bu üsulla olan qısa dostluq münasibətlərindən imtina etmişdi. Belə ki, o öz uzun siyasi karyerası ərzində heç bir dostunun yanına nahar etməyə yollanmadı. Yalnız qohumu Evriptolemin toyu zamanında keçirilən ziyafətdə yerə şərab tökülənə kimi qatılmışdı, şərab tökülən kimi də dərhal stol ətrafından qalxdı.
Perik özünü tamamilə heç bir zaman qanunlardan və dövlət maraqlarından ailəsi və ya dostları üçün vaz keçməyi ağlından belə keçirməyən "ictimai insan" kimi aparırdı. Məhz buna görə də o, heç kimin ağlında hər-hansı bir afinalı ilə onun arasında yaxın münasibətlərin olduğuna dair şübhələrin yaranmaması məqsədilə öz tanışlardan xüsusilə Alkmeonlardan uzaq gəzməyə başladı. Onun dostları meteklər Anaksaqor, Protaqor, Herodot və başqaları oldu. Təxminən elə bu illərdə Perikl Alkmeon olan arvadından boşandı.
Fukidid və Perikl arasında çəkişmə müntəzəm davam edirdi və bunların çoxunda Perikl qalib çıxırdı. Ən çox mübahisə doğuran məsələlərdən biri xarici əlaqələr idi. E.ə. 449-cu ildə afinalılar İranla Kalli sülhü imzaladılar və bununla da yarım əsr davam etmiş yunan-İran müharibələrinə son qoyuldu.
E.ə. 448-ci ildə Afinanın müttəfiqi olan fokidalılar Delfi ələ keçirdilər. Spartalılar qoşunla şəhərə gəldi və Delfi yenidən kahinlərin ixtiyarına verdi. Lakin spartalılar Peloponnesə qayıdan kimi, Fokidaya Periklin başçılığı altındakı Afina qoşunu daxil oldu və Delfi Fokidaya qaytardı. Bununla da İkinci Müqəddəs Müharibə başa çatdı. Elə bu dövrdə, Kalli sülhündən sonra Perikl
"… Xalq Şurasının qarşısında təklif verdi ki, istər Asiyada, istər Avropada, böyük və ya kiçik şəhərdə yaşamasından asılı olmayaraq bütün ellinlər Afinadakı ümumi yığıncağa barbarlar tərəfindən yandırılmış yunan məbədləri, anda görə Elladanı xilas etmək məqsədilə verməyə məcbur olduqları qurbanlar və başqa məsələləri müzakirə etmək məqsədilə səlahiyyətli nümayəndələr göndərsin"
Beləliklə Perikl ümumyunan konqresini yoplamağı və orada müharibədən sonrakı quruluşu müzakirə eməyi təklif etdi. Konqress açıq dini rəng daşımalı idi. Əgər bu iş baş tutsaydı, onda Afina Delfi sıxışdıraraq Yunanıstanın dini mərkəzi ola bilərdi. Lakin Spartanın təzyiqinə görə, Konqress baş tutmadı. Onda E.ə. 447-ci ildə Perikl Adinadakı məbədləri bərpa etməyə başladı. Tikintiyə nəzarəti Perikl həyata keçirirdi, baş memar isə Fidi idi.
Akropolun bərpası planı bir neçə onilllik davam etdi və Periklin ölümündən sonra başa çatdı. Ucaldılmış tikilər vahid ansambl təşkil edirdi. Akropola qərb tərəfdən girişdə Propilei – Akropola əzəmətli şəkildə qapı olan üstüqapalı sütünlar inşa edildi. Onlar Mnesiklin başçılığı altında inşa edildi. Meydanda Fidinin əsəri olan Mühafiz Afinanın nəhəng heykəli ucaldıldı. Akrpolun cənub hissəsində Afina məbədi olan Parfenon inşa edildi. Onu memarlar Kallirat və İktin inşa etdi. Parfenon və Propileinin inşası qarşılıqlı olaraq E.ə. 447 və 438-ci illərdə başladı və 431-ci ildə başa çatdı. Akropolun xaricində Hefestin məbədi Teseyon və musiqi müsabiqələrinin keçirildiyi Odeon inşa edildi.
E.ə. 447-ci ildə afinalılar spartalı və beotiyalılar qarşı keçirdikləri Koroneya döyüşündə məğlub oldu. E.ə. 446-cı ildə Delos İttifaqının üzvü olan və Afinanın sərt təzyiqi altında olan Evbeya üsyan etdi. Periklin başçılığıa altındakı Afina ordusu Evbeyaya yollandı və oranın şəhərlərini Simmaxiya tərkibinə qaytardı. Daha sonra Meqara ayrıldı və Peloponnes İttifaqına geri qayıtdı. Attikaya Plistiokantın başçılığında böyük Sparta ordusu daxil oldu. Bu qoşuna nominal olaraq Plistokant, faktiki isə Efor Kleandrid başçılıq edirdi. Plutarxa görə Perikl onunla danışığa girmiş və spartalıların Attikanı tərk etməsi üçün rüşvət vermişdi. Tezliklə Afina ilə Sparta arasında həm də Perikl sülhü adlanan Otuzillik sülh bağlandı. Plutarxa görə Perikl E.ə 445-ci ildən başlayaraq Spartaya rüşvət kimi böyük məbləğdə pul yollayır və bununla da yeni müharibənin başlanmasının qarşısını alırdı.
Kiçik Pelopennes Müharibəsinin bitməsindən sonra daxili siyasi vəziyyət yenidən kəskinləşdi. Fukidid Perikli ittiham etdi ki, o, müttəfiqləri istismar edir və dövlət pullarını yanlış yerə tikinti layihələrini xərcləyir. Lakin Periklin nüfuzu çox güclü idi və Fukidid Afina demosunda onunla nüfuzina görə bərabər deyildi. E.ə. 444 və ya 443-cü ildə Perikl növbəti ostrakizm təşkil etdi və Fukididin qovulmasına nail oldu.
Afinanın başında
"…Fukdidin devrilməsi və onun ostrakizm ilə qovulmasından sonra, Perikl on beş il müddətində mütləq, davamlı hakimiyyətə sahib oldu, baxmayaraq ki, strateq vəzifəsi yalnız bir illik verilir."
E.ə. 443-cü ildən başlayaraq Perikl hər il strateq vəzifəsinə yiyələnirdi. Təxminən on beş il müddətində o, Afinanın dəyişilməz lideri idi. Bununla bərabər o həm də, demos tərəfindən hər il seçilən magistartlardan biri idi. Perikl heç bir əalhuiddə səlahiyyət əldə etməmişdi. Strateq vəzifəsi Afinada ən mühüm vəzifə idi, lakin onlar on starteqdən ibarət kollegiyada yığışırdılar. Perikl sadəcə bu strateqlərdən biri idi. Onun böyük nüfuzu şəxsi avtoritettinə əsaslanmışdı.
E.ə. 440-cı illərdə arvadı ilə boşanan Perikl Afina vətəndaşı olmayan Miletli hetera Aspaziya ilə münasibət yaratdı. Prikl və Aspaziyanın oğulları Gənc Perikl oldu, lakin o, da Afina vətəndaşı ola bilməmişdi. Bütün bunlara baxmayaraq, Perklin oğlu onun xahişi ilə atasının son illərində vətəndaş ola bilmişdi.
Qərb siyasəti
Periklin ilk xarici siyasət aksiyası Cənubi İtaliyada Furiya koloniyasının salınması ilə olmuşdur. Bu məsələ Perikllə Fukididin mübarizəsi zamanından gündəmdə idi. Fukidid koloniyanın hansısa polisin üstünlüyü olmadan ümumyunan koloniyası olmasını müdafiə edirdi, lakin Perikl Furiyanı Afina nüfuz dairədsinə aid etmək istəyirdi.
Periklin qərb siyasəti Afinanın Siciliya və Cənubi İtaliyada möhkəmlənməsinə yönəlmişdi. 50-ci illərdə afinalılar əvvəlcə Egesta, sonra isə Regiya, Leontian, ehtimal ki, Metopont, və Kampanyada Neapol şəhəri ilə sazişlər imzaladılar. Fukididi qovan Perikl "Furiya layihə"sini öz nəzarəti altına aldı. Furiyanın əsası ehtimal ki, e.ə 443-cü ildə qoyuldu. Lakin dori əhalisinin çoxluq təşkil etdiyi Furiya tezliklə, Afinanın nəzarətindən çıxdı və daxili hakimiyyət mübarizəsi qızışdı. Belə fikir də vardır ki, Perikl tərəfindən qovulmuş Fukidid Furiyaya gəlmiş və Periklin planlarınən nəticəyə çatmasında heç də kiçik rol oynamamışdır.
Periklin qərb siyasəti e.ə 446-cı ildə bağlanmış Otuzillik sülhə zidd idi. Afina Sparta-Korinf nüfuz dairəsinə təsir etməyə çalışırdı. Bu ilk növbədə afinalıların ticarət rəqabti nəticəsində mövqelərinə zərər dəyən korinfliləri qıcıqlandırırdı.
Samos müharibəsi
Afinanın Perikl zamanında Afina Dəniz İtttifaqındakı müttəfiqlərinə sərt təzyiq etməsi Samos müharibəsinin başlanmasına səbəb oldu. Samos İttifaqın Afinadan sonrakı ikinci ən nüfuzlu və güclü üzvü idi. Samos imtiyazlı üzvlərdən biri idi: foros ödəmir, birbaşa gəmi düzəldirdi. Bunlardan əlavə adada oliqarxik hakimiyyət mövcud idi.
Samos Miletlə Kiçik Asiyadakı mübahisəli ərazilərə görə müharibə edirdi. Perikl bu mübarizədə Miletin tərəfini tutdu (bir rəvayətə görə bunun səbəbi Periklin miletli metresi Aspaziya idi). Perikl Samosa daxil olaraq oliqarxiyanı yıxdı və demokratiyanı hakim etdi.
Periklin Afinaya qayıtmasından sonra, oliqarxlar Samosa qayıdaraq üsyan etdilər. Həmçinin Vizanti də üsyan etdi. Samos şəhəri mühasirəyə alındı və yalnzı doqquz aydan sonra təslim oldu. Afinalılar samoslulara müdafiə obyektlərini dağıtmaq, gəmiləri təhvil vermək və təzminat ödəməyi əmr etdi. Bundan əlavə Samos imtiyazlı üzvlüyü itirdi və foros ödəməyə başladı. Vizanti də təslim oldu.
Pont ekspedisiyası
Vizantiyə sahib olmaq Afinaya çox vacib idi, çünki Bosfor vasitəsilə Afinaya Qara dəniz sahilindəki ərazilərdən buğda ixal edilirdi. Afinalıların buğdanın istehsal edildiyi Cənubi İtaliya və Misiri ələ keçirmək planları uğursuzluğa düçar olduğundan, Qara dəniz sahilləri buğdanın əldə edilməsi üçün yeganə mənbə idi.
Perikl özü donanma ilə birgə Qara dəniz sahilinə yollanmışdı. Pont ekspedisiyası ehtimal ki, e.ə 437 və 435-ci illər arasında baş tutmuşdu. Bu ekspedisiyanın əsas məqsədlərindən biri də Bosporun yeni padşah sülaləsi Spartokidlərlə dostluq əlaqələri yaratmaq idi. Bu səfər haqqında məlumat yalnız Plutarxda vardır. Ona əsasən Perikl Sinopda və Samsunda olmuş və orada koloniyalar – Sinopda Kleruxiya, Samsunda isə Apoykiyanın əsasını qoymuşdur. Sinopda o, qovulmuş tiran Timesellə mübarizə aparmaq üçün, 13 gəmi qoydu. İqor Surikov təxmin edir ki, Periklin donanması əsas məqsəd olan Şimali Qara dəniz sahilinə, afinalıların buğda əldə etmək yoluna nəzarəti ələ almaq məqsədilə səfər etməli idi.
Perikl əvvəlcə Qara dənizin qərb və şimal-qərb sahilləri ilə üzürdü. Burada bir neçə yerli polis Afina Dəniz İttifaqına daxil oldu, bu polislərin adları Afina foros siyahılarında mövcuddur. Sonra isə Periklin donanması Kimmeriya Bosporuna daxil oldu, padşah Spartokla dostluq münasibətləri yaratdı və Pantikapeyanın yaxınlığında Afina forpostlarının əsasını qoydu. Tarixçilər bu səfərin nəticəsi barədə yekdil dikrə gələ bilməmçişlər. Pont ekspedisiyasının miqyasını şişirtmək və azaltmaq halları mövcuddur. Ümumi olaraq bu səfərin nəticəsində Afina İttifaqına yeni üzvlər qəbul edildi, forpostların əsası qoyuldu, buğda yolları üzərində nəzarət gücləndirildi və Spartokidlərlə dostluq münasibətləri.
Peloponnes müharibəsinin başlanması
Peloponnes müharibəsinin başlanmasına e.ə 430-cu illərdə baş vermiş üç hadisə səbə oldu. E.ə. 433-cü ildə İoniya dənizində yerləşmiş Kerkira adası metropoliyası Korinflə mübarizədə Afinalıları köməyə çağırdı. Afinalılar bu təklifi həvəslə qəbul etdi və kerkiralılar ilə müdafiə sazişi imzaladı. Bu korinflilərin hiddətinə səbəb oldu, onlar bu hadisəni daxili işlərinə burun soxmaq kimi anladılar.
E.ə. 432-ci ildə afinalılar Korinfin Afina Dəniz İttifaqına daxil olan koloniyası Potideyaya metropoliya ilə bütün əlaqələri kəsməyi əmr etdi. Potideyalılar üsyan qaldırdı və ittifaqdan çıxmaq barədə qərara qəbul etdiklərini elan etdilər. Bunun cavabında afinalılar Potideyanı mühasirəyə aldı, bu da Afina ilə Korinfin münasibətlərinin daha da korlanmasına səbəb oldu.
Təxminə o dövrdə Afina e.ə. 446-cı ildə Spartanın tərfinə keçmiş Meqaraya qarşı ağır sanksiyalar tətbiq etdi. Perikl indi qisas almağı qərar aldı və xalq yığıncağı vasitəsilə meqaralılar və Meqara mallarının istər Afinada, istərsə də onun müttəfiqlərinin bazarlarında satışına qadağa qoyan psefsima keçirməyə nail oldu. Meqaranın iqtisadiyyatı tezlikə böhran keçirdi.
Spartada Peloponnes İttifaqının konqressi keçirildi. Orada Afinaya ultimativ tələblər yollamaq və bu tələblər ödənməzsə, hərbi əməliyyatlara başlamaq qərarı qəbul edildi. Bundan sonra Spartanın elçiləri bir neçə dəfə Afinaya gələrək Kerkira ilə ittifaqa son qoymaq, Potideyanın mühasirəsini götürmək və Meqaraya qarşı sanksiyaları ləğv etmək tələblərini irəli sürdülər. Onlar xüsusilə Meqaraya qarşı qəbul edilmiş sanksiyaların ləğvinə çalışırdılar. Perikl spartalıların təzyiqinə təslim olmamağa çağırdı və sərt xətti müdafiə etdi. Onun təklifi ilə Afina xalq yığıncağı Spartanın tələblərini qəti olaraq rədd etdi.
Perikl hesab edirdi ki, Afina Yunanıstanda hegemoniya uğrunda mübarizəyə tam hazırdır. Həmçinin onun mövqeyinə şəxsi və siyasi amillər də təsir edirdi. V əsrin 30-cu illərin sonunda Periklin vəziyyəti bir qədər pisləşmişdi. Demos içərisində onun hakimiyyətinə qarşı etirazlar baş qaldırırdı. Radikal demokrat Kleon get-gedə güclənir və bu əsnada da dayanmadan Periklə hücumlar edirdi.
Periklin əleyhdarları razılığa gələ bilmişdi, lakin zərbəni Periklin özünə endirməyə cəsarətləri çatmamışdı. Bunun əvəzinə onlar Periklə yaxın şəxslərə qarşı bir sıra məhkəmə prosesləri başladılar. Anaksaqor əxlaqsızlıqda ittiham edildi və şəhəri tərk etdi, Fidi naməlum səbəblərdən həbsxanada dünyasını dəyişdi, Aspaziya əxlaqsızlıqla ittiham edilsə də Periklin müraciətinə görə bəraət aldı.
Periklin müharibənin başlanmasını sürətləndirmək qərarı aldı ki, hərbi əməliyyatlar zamanı xalqı sınanmış liderin ətrafında birləşməyə məcbur etsin. Peloponnes İttifaqı diplomatik missiyalarının uğursuzluğa düçar olmasından sonra, yeni konqressdə Delfi kahininin köməyini təmin edərək, Afinaya müharibə elan etdi. E.ə. 431-ci ilin yazında fivalılar Afinanın müttəfiqi Plateyaya hücum etdi. Bu hadisə ilə Peloponnes müharibəsi başladı.
Peloponnes müharibəsinin başlanması və Periklin ölümü
Peloponnes müharibəsi Qədim Yunanıstanın ən uzun çəkən və qanlı konflikti olmuşdur. Müharibəyə Yunanıstanın demək olar ki, bütün dövlətləri daxil oldu, çünki onların bir qismi Afinaya, digər qismi isə Spartaya yaxın idi. Demokratik polislər adətən Afinanın, oliqarxiklər isə Spartanın tərəfində çıxış edirdilər. Lakin bu qaydanın istisnaları da olurdu.
E.ə. 431-ci ilin yayında Sparta padşahı Arxidamın rəhbərlik etdiyi böyük ordu Attikaya daxil oldu və Afinanın ətrafını viran qoymağa başladı. Attikanın bütün kənd əhalisi əvvəlcədən Afinaya, qala divarlarının arxasına köçürülmüşdü. Perikl anlayırdı ki, spartalıların provakasiyalarına uymaq və böyük döyüş keçirmək olmaz. Spartalılar Attikada olduğu müddət ərzində Afinanın 100 gəmidən ibarət eskadrası dənizə çıxmış və Peloponnesin sahilyanı məntəqlərinə gözlənilməz zərbələr endirmək məqsədi ilə, yarımadanın ətrafında dolanmağa başlamışdı. Spartalılar və onların müttəfiqləri böyük döyüşə nail ola bilməyərək payızda geri çəkildilər. Dərhal sonra Afina ordusu Meqaraya daxil olaraq, bütün regionu viran etdi. Müharibənin ilk ilində həlak olmuş döyüşçülərin dəfnində Perikl, Fukididin rəvayətində dövrümüzədək çatmış "Qəbirüstü nitqi"ni söylədi.
E.ə. 430-cu ildə peloponneslilər yenidən Afinaya hücum etdilər. Periklin başçılığı altındakı Afina donanması isə Peloponnesin şərq sahillərinə səfərə çıxmışdı. Afinada başlamış epidemiya Periklin bütün planlarını alt-üst etdi. Afinalıların dini inanclarında epidemiya Alkmeonların lənətinə görə, tanrıların yolladığı növbəti cəza tədbiri kimi göründü. Bu Periklə növbəti hücumlara və onun nüfuzunun tamamilə yox olmasına səbəb oldu. O, vaxtından əvvəl strateq vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Daha sonra onu maliyyə fırıldaqlarında ittiham etdilər. Perikl yüksək məbləğdə pul cəzasını ödəməyə məcbur oldu.
Epidemiyada Periklin atası ilə çoxdan yola getməyən böyük oğlu Ksantipp öldü. Lakin aralarındakı soyuq münasibətə baxmayaraq, oğlunun ölümü Perikl üçün ağır kədər oldu. Daha sonra onun ikinci oğlu Paral öldü. İndi onun qanuni varisi yox idi, buna görə də Perikl xalq məclisi qarşısında Aspaziyadan olan oğlu Gənc Periklin vətəndaşlıq hüquqlarına yiyələnməsi üçün xahiş etdi. Bu xahiş yığıncaq tərəfindən qəbul edildi.
E.ə. 429-cu ildə Perikl yenidən strateq seçildi. Lakin bu onun öz günahlarını yuduğuna inanan demosun lütfü idi. Elə həmin il o xəstələndi və payızda öldü. Onun nədən, kədərdən və ya vəbadan öldüyü məlum deyil. Fukidid və Plutarxın fikrincə, Perikldə digər afinalılarda mövcud olan vəba simtomları mövcud deyildi. Plutarx onun ölümü haqqında yazırdı:
"Bu gün burada dəfn etdiyimiz qəhrəmanların şəninə təriflər söyləməyə başlamazdan əvvəl mən şəhərimizi hazırkı əzəmətə yetirmiş quruluş, həyat tərzimizin qanun-qaydaları barədə danışmaq istəyirəm…. Biz öz dövlət quruluşumuz üçün heç bir yadelli qanunları nümunə götürməmişik. Əksinə, biz nədəsə kimlərisə təqlid etməkdənsə özümüz başqaları üçün həmişə örnək olmuşuq. Şəhərimizi bir ovuc şəxs deyil, xalqın böyük əksəriyyəti idarə etdiyinə görə dövlət quruluşumuz xalq idarəçiliyi adlanır. Bizdə şəxsi işlərdə hamı qanunlar əsasında eyni hüquqlardan istifadə edir. Dövlət işlərinə gəldikdə isə, bizdə hər bir kəs yalnız ləyaqətinə görə fəxri dövlət vəzifələrinə irəli sürülür, belə ki, həmin şəxs müəyyən zümrəyə mənsub olduğuna görə deyil, şəxsi fədakarlığına görə nəyləsə fərqlənə bilmişdir. Əgər hər hansı bir insan dövlətə xidmət göstərməyə qadirdirsə, yoxsulluq, əsil-kökün olmaması, yaxud aşağı ictimai hal onun fəxri vəzifə tutmasına mane olmur. Biz dövlətimizdə azad yaşayır və gündəlik həyatımızda qarşılıqlı şübhələrə yol vermirik: qonşumuz öz davranışında şəxsi meyllərinə uyğun hərəkət edirsə, biz ona pis gözlə baxmırıq və öz ziyansız, lakin qan qaralda biləcək narazılığımızı ona bildirmirik. Şəxsi münasibətlərimizdə biz bir-birimizin günahlarından keçsək də, ictimai həyatda qanunları heç vaxt pozmuruq, başlıcası ona görə ki, biz qanunlara hörmətlə yanaşırıq, hakimiyyətə və qanunlara, ələlxüsus da incidilənlərin müdafiəsi üçün qoyulmuş qaydalara, habelə yazıya alınmasalar da, pozulmasını eyib saydığımız qanunlara tabe oluruq……Rəqiblərimiz də öz tərbiyə üsullarına əsasən öz cavanlarının mətanətini lap kiçik yaşlarından sərt intizamın köməyilə möhkəmləndirməyə can atırlar, biz isə sərbəst, bu cür sərtliklərdən azad yaşayır, bununla belə, bizə bərabər olan düşmənə qarşı cəsarətlə mübarizə aparırıq…… Biz gözəlliyə olan meylimizi israfçılığa yol vermədən inkişaf etdirir və elmlərlə mənəvi gücümüzə xələl gətirmədən məşğul oluruq. Var-dövləti biz boş bir lovğalıq xatirinə deyil, ondan faydalı şəkildə istifadə etdiyimizə görə qiymətləndiririk. Bizdə yoxsulluğu etiraf etmək heç kəs üçün rüsvayçılıq sayılmır, lakin biz ən böyük rüsvayçılığı onda görürük ki, insan öz əməyi ilə bu rüsvayçılıqdan qurtulmağa çalışmasın. Bizdə elə adamlar var ki, eyni vaxtda həm öz işləri ilə, həm də ictimai işlərlə məşğul olurlar. Lakin qalan vətəndaşların hər biri öz peşəsi ilə məşğul olsa da, siyasətdən yaxşı baş çıxarırlar. Çünki yalnız biz ictimai fəaliyyətlə məşğul olmayanı qeyrətli vətəndaş deyil, gərəksiz adam sayırıq. Biz heç də düşünmürük ki, açıq müzakirə dövlət işlərinin gedişinə ziyan vura bilər. Əksinə, biz belə hesab edirik ki, hər bir lazımlı qərar lehinə və əleyhinə çıxışların köməyilə qabaqcadan hazırlıq görülməklə qəbul olunmalıdır. Çox az adam siyasətçi ola bilər, lakin siyasətçilərin əməllərinə qiymət verməyə hamının haqqı var. Başqalarından fərqli olaraq biz cəsarət sahibi olmağımıza baxmayaraq, planlarımızı qabaqcadan əsaslı surətdə düşünüb yalnız bundan sonra risq etməyi üstün tuturuq; başqalarında isə nadanlıq ötkəm bir cəsarət, ayıq mülahizə isə qətiyyətsizlik törədir. Yalnız o adamları həqiqi igid saymaq olar ki, onlar dərdin də, sevincin də nə olduğunu yaxşı bilirlər və məhz bunu bildiklərinə görə təhlükələrdən qorxub çəkinmirlər…… Bir sözlə, mən israr edirəm ki, şəhərimiz bütün Ellada üçün bir məktəbdir və güman edirəm ki, bizlərdən hər birimiz ən müxtəlif həyat şəraitlərində öz şəxsi keyfiyyətlərini asanlıq və incəliklə təsdiq edə bilər……Buna görə də mən şəhərimizin şan-şöhrəti barədə bu qədər geniş danışdım. Mən həm də onu göstərmək istəyirdim ki, biz öz mübarizəmizlə bu cür sərvətdən məhrum insanların müdafiə etdiyindən daha böyük bir şeyi müdafiə edirik……Və şəhərimizin əzəmətinə görə fərəhlənərkən unutmayın ki, bu şəhəri şərəf hissindən ilham alan, vətəndaşlıq borcunun nə olduğunu bilən və onu vicdanla yerinə yetirən insanlar yaratmışlar…Bu cür insanları indən belə örnək sayın və bilin ki, xoşbəxtliyi azadlıq, azadlığı isə igidlik doğurur və hərbi təhlükələrin gözünə dik baxın…" |
Perikl, Qəbirüstü nitq, E.ə. 431-ci il. |
"Perikl ölüm yatağında olanda, onun ətrafında ən yaxşı vətəndaşlar və sağ qalmış dostları toplaşmışdılar. Onlar onun yüksək keyfiyyətləri və siyasi nüfuzu barədə fikir yürüdürdülər, onun rəşadətləri və trofeylərini sayırdılar: onun rəhbərliyi altında vətənin şöhrəti naminə qazanılmış qələbələrin xatirəsinə doqquz trofey ucaldılmışdı. Onlar öz aralarında belə danışır və güman edirdilər ki, Perikl onları eşitmir. Lakin Perikl bütün bunları diqqətlə dinlədi və dedi ki, onun qələbələrinin bu qədər ucaldılmasından təəccüblənir. Çünki, bu qələləbələrdə bəxtin də payı var və ondan əvvəl çox sərkərdə qələbə qazanmışdır. Lakin onun ən əsas xidməti barədə heç kəs danışmır: "Heç bir afinalı mənim üçün qara plaş geyinməyib" dedi."
Şəxsiyyəti
Xarakter və dünyagörüşü
Perikl rasional düşüncənin qəti tərəfdarlarından idi. O, mövhumatlara inanmır və əlamətləri əqli üsulla izah etməyə çalışaraq onlardan qaçırdı. Perikl eyni zamanda ateist deyil, dindar insan idi.Plutarxa görə, ondakı rasionalistliyi inkişaf etdirən filosof Anaksaqor olmuşdur.
Bu filosofun təsiri altında Periklin gündəlik həyatı da rasionalizm çalarlarına bürünmüşdü. Pluratx yazırdı:
"…gülüş izi olmayan ciddi simalı üz, sakit yeriş, geyimdə sadəlik, nitq zamanı heç nədən asılı olmadan pozulmayan düzgün səs və Periklin buna bənzər xüsusiyyətləri hər kəsdə son dərəcə ciddi təsir buraxırdı. Məsələn, bir dəfə bir həyasız adam onu bütün gün söyüb biabır edirdi; o meydanda bu hərəkətə sükutla dözürdü və eyni zamanda vacib bir məsələni həll edirdi; axşam o evinə getdi, bu adam da onun ardınca gedir və onu ağlasızğmaz təhqirlərə qonaq edirdi. Hava tam qaranlıqlaşan vaxt evə girməzdən qabaq o öz qulluqçusuna şamdanı götürərək bu adamı evinə qədər ötürməyi tapşırdı."
Şəxsi həyatı
Perikin birinci arvadı dindar, daim tanrılara dua edən Telezippa idi. O, daha əvvəl Kerik nəslindən olan Hipponikin arvadı olmuşdu və ondan Kalli adlı oğlu da olmuşdu. Onun Perikldən iki oğlu – Ksantipp və Paral olmuşdu. "Onlara birgə həyatı daha xoşlarına gəlməyəndə", Perikl onunla boşandı və hətta ona yeni ər də tapdı, uşaqları isə ataları ilə qaldı.
Periklin ikinci "arvadı" Miletdən olan yadelli hetera Aspaziya oldu. Miletli Aspaziya Periklin metresi oldu (o, Afina vətəndaşı olmadığından onunla evlənmək mümkün deyildi, baxmayaraq ki, Perikl ilk arvadı ilə artıq boşanmışdı). Aspaziyadan olan oğlu Gənc Perikl üçün öz çıxardığı qanuna baxmayaraq, strateq istisna kimi Afina vətəndaşlığını ala bilmişdi.
Periklin böyük oğlu Ksantipp Peloponnes müharibəsinin əvvəllərinə yaxın Tisandr adlı birisinin qızı ilə evlənmişdi. Onun atası ilə olan münasibəti zaman keçdikcə tamamilə korlanmışdı: Ksantipp onu simiclikdə ittiham edir, gülüş hədəfinə çevirir və hətta haqqında nalayiq şayiələr də buraxırdı. O, epidemiya zamanı öldü. Eyni vaxtda Perklin bacısı və ortancıl oğlu Paral da öldü. Onun dəfnində Perikli ilk dəfə hönkürtü ilə ağlayan görmüşdülər.
Natiqliyi
Perik gəncliyindən etibarən xalq yığıncaqları və məhkəmələrdə natiq kimi çıxış edirdi və dərhal natiqlik sənətinin usta bilicisi kimi şöhrət qazanmışdı.Plutarx natiqlik bacarığına görə "Olimpiyalı" adlandırılmış Periklin natiqliyini belə xarakterizə edirdi:
"…O, bütün natiqləri xeyli arxada qoymuşdu. Deyirlər ki, məhz bu səbəbdən ona məlum təxəllüs verilmişdi…Müəllifləri onun adını ciddiyyətlə, bəzən də gülüşlə xatırladıqları o dövrün komediyalarından görünür ki, bu ad ona əsasən söz sənətindəki bacarığına görə verilmişdir. Onların dedikləri kimi, o, xalq qarşısında çıxış etdiyi zaman guruldayır və şimşəklər çaxırdı və dilində qorxunc qüvvə gizlədirdi".
Perikl ritorik dövrə qədərki yunan natiqlərinin ən mühümü idi. O, öz dövrünün natiqləri kimi, əsasən improvizasiyaya etibar edərək öz nitqlərini əvvəlcədən yazmırdı. \periklin heç bir əsəri dövrümüzədək gəlib çatmamışdır. Onun bir neçə nitqini Fukidid əsərlərində göstərir, lakin bu yaddaşdan götürülərək, Fukididin öz fikirlərinin də qarışdığı nitqlərdir.
Onun natiqliyi təhsil səviyyəsindən deyil, öz şəxsi qabiliyyətindən irəli gəlir. Perikl gəncliyində yaxşı təhsil almışdı, lakin zadəgan gənclərin təhsilində natiqlik və siyasət elmləri səthi öyrədilirdi. E.ə. 440-cı illərdə o, sofistlərlə münasibət yaratmışdı, onlar ilk dəfə natiqliyə yüksək diqqət verirdilər və Perikl də onlardan nə isə öyrənə bilərdi.
Siyasi uğurları
Sara Ruden kimi bəzi müasir tədqiqatçılar Perikli populist, demaqoq və şahin adlandırırlar digərləri isə onun xarizmatik liderliyini tərifləyirlər. Plutarxın sözlərinə görə, o Afinada hakimiyyətə gəldikdən sonra "daha əvvəlki adam deyildi və xalqın istəklərinə asanlıqla boyun əymirdi" Plutarx yazmışdı ki, onun siyasi rəqibi Fukidid Sparta padşahı Arxidamdan onların hansının daha yaxşı döyüşçü olduğu sualını aldıqda, qətiyyətlə Periklin daha yaxşı olduğunu bildirmişdi, çünki o, hətta məğlub olanda da, auditoriyanı qələbə çaldığına inandırmağı bacarırdı. Qədim tarixçilərin gözündə pul məsələlərində Perikl tam qüsursuz idi, çünki "pula qarşı zəifliyi olsa da, onun adını qətiyyən korrupsiyada hallandırmaq mümkün deyildi".
Periklin pərəstişkarı olan Fukidid yazırdı ki "Afina demokratiya üsul idarəsi altında lakin əslində birinci vətəndaşının iradəsi ilə idarə edilirdi". Tarixçinin bu qeydindən Periklin inandırıcılıqla, bəzən də manipulyasiya yolu ilə insanları idarə etmək xarizmasını yüksək qiymətləndirdiyi anlaşılır. Fukidid Periklə verilmiş cəzaları qeyd etsə də, ona qarşı ittihamları yazmır, bütün diqqəti yalnız onun şəxsiyyətinə cəmləyir. Digər tərəfdən isə Platon dialoqlarının birində Perikli tənqid edir və deyir ki, "Perikl dövlət yığımlarını gətirməklə afinalıları tənbəl, çoxdanışan və simic etdi". Plutarx Periklin idarəetməsini tənqid edən digərlərindən də söz açır: "bir çoxları deyirlər ki, insanlara dövlət torpağı, maddi yardım və digər xərclər üçün vəsait alaraq israfçılığa yol verdilər və tənbəlləşdilər."
Fukidid iddia edirdi ki, "Perikl insanlara yaltaqlanmır, əksinə onları idarə edir". Onun bu məsələdəki fikri qətidir. Malkolm Makqreqor və Con S. Morrison kimi bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, təklif etdi ki, ola bilsin o, xarizmatik şəxs kimi, insanların maraqlarının müdafiəçisi kimi çıxış edir.
Hərbi uğurları
Perikl böyük sərkərdə deyildi. Hərbi sferda o xüsusi heç nə ilə yadda qalmamışdı. Onun ən böyük hərbi uğuru Samosu məğlub etməsi idi. Xislu İona görə o, bu qələbəyə görə " çox təşəxxüs keçirdi: Aqamemnon on ildə bir barbar şəhərini ələ keçirdi, o isə cəmi doqquz aya ən qabaqcıl, ən güclü ioniyalıları ram etdi!" O, daim strateq seçildiyinə görə, sərkərdə olmaq məcbiriyyətində qalırdı. Plutarx Periklin taktikasını belə təsvir edirdi:
"Perikl strateq kimi, daha çox öz ehtiyatlılığı ilə yadda qalırdı: o, təhlükə hiss edəndə və nəticədən yam əmin olmayanda öz xoşu ilə döyüşə girmirdi, Perikl özünün təhlükə altına ataraq böyük uğur qazanmış sərkərdələrə bənzəməyə çalışmır və onlardan nümunə götürmürdü…"
Qeydlər
α. ^ Periklin dəqiq doğum tarixi məlum deyil. O, e.ə 472-ci ildə əsərini tamaşaya qoyulmasını təşkil etdiyi üçün e.ə. 492 və ya 491-ci illərdən daha əvvəl doğula bilməzdi. Onun Yunan-İran müharibələrində e.ə. 480–479-cu illərdə iştirakına dair qeyd yoxdur, bəzi tarixçilər hesab edirlər ki, o 498-ci ildən əvvəl doğula bilməzdi, lakin bu arqument hesab edilərək rədd edilir.
β. ^ Plutarx nəticəsi olduğunu yazıb, lakin belə bir fikir var ki, bu xronoloji cəhətdən mümkün deyil və qohumu olmalıdır.
γ. ^ Aristotelə görə, Efialtı Tanaqralı Aristodik qətlə yetirmişdi. Plutarx İdemoneyin Perikli ittiham edən sözlərinə əsərində yer verir, lakin buna inanmır və Periklin xarakterinin buna uyğun gəlmədiyini bildirir.
İstinadlar
- Аспазия (rus.). // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский Сент-Питерсберг: Брокгауз — Ефрон, 1890. Т. II. С. 299–300.
- Любкер Ф. Aspasia (rus.). // Реальный словарь классических древностей по Любкеру / под ред. Ф. Ф. Зелинский, А. И. Георгиевский, М. С. Куторга, Ф. Гельбке, П. В. Никитин, В. А. Канский, пер. А. Д. Вейсман, Ф. Гельбке, Л. А. Георгиевский, А. И. Давиденков, В. А. Канский, П. В. Никитин, И. А. Смирнов, Э. А. Верт, О. Ю. Клеменчич, Н. В. Рубинский СПб: Общество классической филологии и педагогики, 1885. С. 169–170.
- Πλούταρχος Βίοι Παράλληλοι, Vitae parallelae (q.yun.).
- Суриков. s.282
- Суриков. s. 291
- Суриков. s.288
- Суриков. s.297
- Суриков. s.302
- Суриков. s.318
- Суриков. s.347
- Суриков. s.283
- Pavsani, II, 18, 8
- Суриков. s.269
- Fukidid, II, 65
- Суриков. s.271
- Суриков. s.272
- Суриков. s.273
- Суриков. s.274
- Plutarx, Perikl, 3
- "Pericles". Encyclopaedia Britannica. 2002.
- Суриков. s.284
- Aristotel, Afina Polisi, 22, 4–7
- Plutarx, Perikl, 7
- Суриков. s.292
- Plutarx, Perikl, 4
- Суриков. s.285
- Бузескул В. П. Перикл. Личность, деятельность, значение. — Л., 1923. s. 20
- Суриков. s.287
- Суриков. s.289
- Plutarx, Kimon, 13
- Суриков. s.296
- Aristotel, Afina polisi, 27, 1
- Pluratrx, Perikl, 10
- Plutarx, Kimon, 14
- Plutarx, Perikl, 9
- Lampaslı İdomeney (Plutarx, Perikl, 10)
- Суриков. s.298
- Fukidid, I, 111, 2–3
- Plutarx, Perikl, 19
- Plutarx, Perikl, 12
- Plutarx, Perikl, 11
- Суриков. s.301
- Суриков. s.301–302
- Суриков. s.302–303
- Суриков. s.303
- Fukidid, I, 112, 5
- Plutarx, Perikl, 21
- Plutarx, Perikl, 17
- Суриков. s.307
- Суриков. s.308
- Бузескул. s. 69
- Бузескул. s. 70
- Plutarx, Perikl, 13
- Бузескул. s. 71
- Fukidid, I, 114
- Plutarx, Perikl, 22
- Plutarx, Perikl, 23
- Суриков. s.314
- Суриков. s.315
- Plutarx, Perikl, 14
- Plutarx, Perikl, 16
- Суриков. s.316
- Суриков. s.317
- Plutarx, Perikl, 24
- Суриков. s.323
- Fukidid, VII, 33, 4–5
- Суриков. s.324
- Суриков. s.325
- Суриков. s.326
- Plutarx, Perikl, 25
- Plutarx, Perikl, 26–28
- Plutarx, Perikl, 28
- Суриков. s.329
- Plutax, Perikl, 20
- Суриков, 2008
- Суриков. s.332
- Суриков. s.333
- Суриков. s.334
- Fukidid, I, 44, 1
- Fukidid, I, 56, 2
- Fukidid, I, 59
- Fukidid, I, 62–65
- Fukidid, I, 66
- Plutarx, Perikl, 30
- Суриков. s.336
- Fukidid, I, 119
- Fukidid, I, 126, 1
- Суриков. s.337
- Fukidid, I, 145
- Суриков. s.338
- Суриков. s.339
- Суриков. s.340
- Plutarx, Perikl, 32
- Суриков. s.341
- Fukidid, II, 2–5
- Суриков. s.342
- Суриков. s.345
- Fukidid, II, 35–46
- Суриков. s.349
- Plutarx, Perikl, 35
- Fukidid, II, 65, 3
- Plutarx, Perikl, 36
- Fukidid, II, 65, 4
- Plutarx, Perikl, 37
- Суриков. s.351
- Plutarx, Perikl, 38
- Yəni matəmə bürünmədi.
- Суриков. s.293
- Plutarx, Perikl, 6
- Суриков s. 295
- Plutarx, Perikl, 5
- Суриков. s.290
- Plutarx, Perikl, 8
- Суриков. s.291
- S. Ruden, Lysistrata , 80
- Plutarx, Perikl, 15
- "Pericles". Encyclopaedia The Helios. 1952.
- Plato, Gorgias, 515e 2020-01-08 at the Wayback Machine
- M. F. McGregor, Government in Athens, 122–23.
- J. S. Morrison-, Pericles Monarchos, 76–77.
- Plutarx, Perikl, 18
- Fornara-Samons, Athens from Cleisthenes to Pericles, 24–25 2019-09-25 at the Wayback Machine
- J. K. Davies, Athenian propertied families, 600–300 BC, 457.
- Aristotel, Afina Konstitutsiyası, 25
Mənbə
Ana mənbələr (Antik Yunan və Romalılar)
- Aristofan, . Orijinal mətn üçün Perseus program.
- Aristotel, Afina konstitutsiyası. Orijinal mətn üçün Perseus program.
- Aristotel, . Orijinal mətn üçün Perseus program.
- Siseron, . Orijinal mətn üçün Perseus program.
- Siciliyalı Diodor, Kitabxana, XII kitab. Orijinal mətn üçün Perseus program.
- Herodot, , VI. Orijinal mətn üçün Perseus program.
- Platon, . Orijinal mətn üçün in Perseus program,
- Platon, . Orijinal mətn üçün Perseus program,
- Platon, Menexenus. Orijinal mətn üçün Perseus program,
- Platon, , Orijinal mətn üçün Perseus program,
- Plutarx, Kimon. Orijinal mətn üçün Perseus program.
- Plutarx, Müqayisəli həyatlar. Orijinal mətn üçün Perseus program.
- Kvintilian, Institutiones. Orijinal mətn üçün The Latin Library.
- Fukidid, Peloponnes müharibəsi tarixi. Orijinal mətn üçün Perseus program.
- Ksenofont (?), . Orijinal mətn üçün Perseus program.
İngilis dilində tədqiqatlar
- Aird, Hamish (2004). Pericles: The Rise and Fall of Athenian Democracy. The Rosen Publishing Group. ISBN 0–8239–3828-X.
- Badian, E. (1987). "The Peace of Callias". "Journal of Hellenic Studies" (The Society for the Promotion of Hellenic Studies) 107: 1–39. DOI:10.2307/630067. JSTOR 630067.
- Beloch, K. J. (1884). Die Attische Politik seit Perikles . Leipzig (in German).
- Beloch, K. J. (1893). Griechische Geschichte. Volume II (in German).
- Blois de, Lukas (1997). An Introduction to the Ancient World. Routledge (UK). .
- Buckley, Terry (1996). Aspects of Greek History 750–323 BC. Routledge (UK). .
- Butler, Howard (2005). The Story of Athens. Kessinger Publishing. .
- Cawkwell, George (1997). Thucydides and the Peloponnesian War. Routledge (UK). .
- Cunningham L. S., Reich J. J. (2005). Culture And Values. Thomson Wadsworth. .
- Davis, John Kenyon (1971). Athenian propertied families, 600–300 B. C.. Clarendon Press. .
- Delbrück, Hans (1920): History of the Art of War, University of Nebraska Press; Reprint edition, 1990. Translated by Walter, J. Renfroe. Volume 1.
- Dobson, J. F. (July 1919). "Pericles as an orator". The Greek Orators. London: Methuen. Retrieved 2007–01–12.
- Encyclopaedic Dictionary The Helios. Volume VIII. article: The Funeral Speech over the Fallen. Volume XV. article: Pericles (in Greek).
- Ehrenberg, Victor L. (1990). From Solon to Socrates. Routledge (UK). .
- Fine, John V. A. (1983). The Ancient Greeks: A critical history. Harvard University Press. .
- Fornara Charles W., Loren J. Samons II (1991). Athens from Cleisthenes to Pericles. Berkeley: University of California Press.
- Gomme, A. W. (A. Andrewes and K. J. Dover). An Historical Commentary on Thucydides (I–V). Oxford University Press (1945–1981). ISBN 0–19–814198-X.
- Hanson, Victor Davis (2007 (English Edition 2005)). How the Athenians and Spartans fought the Peloponnesian War (translated in Greek by Angelos Philippatos). Athens: * Livanis Editions. .
- Henri, Madeleine M. (1995). Prisoner of History. Aspasia of Miletus and her Biographical Tradition. Oxford University Press. .
- Hornblower, Simon (2002). The Greek World 479–323 BC. Routledge (UK). .
- Hurwit, Jeffrey M. (2004). The Acropolis in the Age of Pericles. Cambridge University Press. .
- Just, Roger (1991). Women in Athenian Law and Life. Routledge (UK). .
- Kagan, Donald (1996). "Athenian Strategy in the Peloponnesian War". The Making of Strategy: Rules, States and Wars by Williamson Murray, Alvin Bernstein, MacGregor * * Knox. Cambridge University Press. .
- Kagan, Donald (1974). The Archidamian War. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 0–8014–0889-X.
- Kagan, Donald (1989). The Outbreak of the Peloponnesian War. Ithaca: Cornell University Press. .
- Kagan, Donald (2003). "War aims and resources (432–431)". The Peloponnesian War. Viking Penguin (Penguin Group). .
- Kakridis, Ioannis Th. (1993). Interpretative Comments on the Pericles' Funeral Oration. Estia (in Greek).
- Katula, Richard A. (2003). "The Origins of Rhetoric". A Synoptic History of Classical Rhetoric by James J. Murphy, Richard A. Katula, Forbes I. Hill, Donovan J. Ochs. Lawrence Erlbaum Associates. .
- King, J. D. (2005). Athenian Democracy and EmpirePDF (135 KiB).
- Knight, D. W. (1970). "Thucydides and the War Strategy of Pericles". Mnemosyne 23 (2): 150–160. DOI:10.1163/156852570X00713.
- Libourel, Jan M. (October 1971). "The Athenian Disaster in Egypt". "American Journal of Philology" (The Johns Hopkins University Press) 92 (4): 605–615. DOI:10.2307/292666. JSTOR 292666.
- Loraux, Nicole (2003). "Aspasie, l'étrangère, l'intellectuelle". La Grèce au Féminin (in French). Belles Lettres. .
- Mattson, Kevin (1998). Creating a Democratic Public. Penn State Press. .
- McGregor, Malcolm F. (1987). "Government in Athens". The Athenians and their Empire. The University of British Columbia Press. .
- Mendelson, Michael (2002). Many Sides: A Protagorean Approach to the Theory, Practice, and Pedagogy of Argument. Springer. .
- Miller, Laura (March 21, 2004). "My Favorite War". The Last Word (The New York Times). Retrieved 2008–06–07.
- Monoson, Sara (2000). Plato's Democratic Entanglements. Princeton University Press. .
- Morrison, J. S.; A. W. Gomme (1950). "Pericles Monarchos". Journal of Hellenic Studies (The Journal of Hellenic Studies, Vol. 70) 70: 76–77. DOI:10.2307/629294. JSTOR 629294.
- Ober, Josiah (1991). "National Ideology and Strategic Defence of the Population, from Athens to Star Wars". Hegemonic Rivalry: From Thucydides to the Nuclear Age. Westview Pr. .
- Ober, Josiah (1996). The Athenian Revolution. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. .
- Paparrigopoulos, Konstantinos (-Karolidis, Pavlos) (1925), History of the Hellenic Nation (Volume Ab). Eleftheroudakis (in Greek).
- Platias Athanasios G., Koliopoulos Constantinos (2006). Thucydides on Strategy. Eurasia Publications. .
- "Pericles". Oxford Classical Dictionary edited by Simon Hornblower and Antony Spawforth. 1996.
- "Pericles". Encyclopaedia Britannica. 2002.
- Podlecki, A. J. (1997). Perikles and His Circle. Routledge (UK). .
- Power, Edward J. (1991). A Legacy of Learning. SUNY Press. .
- Rhodes, P. J. (2005). A History of the Classical Greek World. Blackwell Publishing. .
- Ruden, Sarah (2003). Lysistrata. Hackett Publishing. .
- Samons, Loren J. (2004). "The Peloponnesian War". What's Wrong with Democracy?. Los Angeles, California: University of California Press. .
- Sealey, Raphael (1976). "The Peloponnesian War". A History of the Greek City States, 700–338 B. C.. University of California Press. .
- Shrimpton, G. (1991). Theopompus The Historian. McGill-Queen's Press — MQUP. .
- Sicking, CMJ (1998). Distant Companions: Selected Papers. Brill Academic Publishers. .
- Smith, William (1855). "Death and Character of Pericles". A History of Greece. R. B. Collins.
- Starr, Chester G. (1991). A History of the Ancient World. Oxford University Press US. .
- Ste Croix de, GEM (1955–1956). The Character of the Athenian Empire. Historia III.
- Ober Josiah, Strauss Barry S. (1990). The Anatomy of Error: Ancient Military Disasters and Their Lessons for Modern Strategists. St Martins Pr. .
- Tuplin, Christopher J. (2004). Pontus and the Outside World. Brill Academic Publishers. .
- Vlachos, Angelos (1992). Remarks on Thucydides' History of the Peloponnesian War (Α΄-Δ΄). Volume I. Estia (in Greek).
- Vlachos, Angelos (1974). Thucydides' bias. Estia (in Greek).
- Wade-Grey, H. T. (July–September 1945). "The Question of Tribute in 449/8 B. C". "Hesperia" (American School of Classical Studies at Athens) 14 (3): 212–229.
- Wet de, B. X. (1969). "This So-Called Defensive Policy of Pericles". Acta classica 12: 103–119.
- Yunis, Harvey (1996). Taming Democracy. Cornell University Press. .
Rusca
- Арский Ф. Перикл. — М., 1971. — (Жизнь замечательных людей).
- Бузескул В. П. Перикл. Историко-критический этюд. — Харьков, 1889.
- Бузескул В. П. Перикл. Личность, деятельность, значение. — Л., 1923.
- Кравчук А. Перикл и Аспасия. — М.: Наука, 1990. — 268 с. —
- Курциус Э. История Древней Греции. — Мн.: Харвест, 2002. — Т. 2. — 416 с. — 3000 экз. —
- Новиков С. В., Селиванова Л. Л., Стрелков А. В. История Древней Греции. — М.: АСТ, Астрель, Хранитель, 2006.
- Строгецкий В. М. Полис и империя в классической Греции. — Н. Новгород, 1991. — С. 35–44.
- Суриков И. Е. Перикл: человек, давший имя эпохе // Античная Греция : политики в контексте эпохи: время расцвета демократии. — М.:: Наука, 2008. — 383 с. —
Almanca
- Bayer E., Heideking J. Die Chronologie des perikleischen Zeitalters. — Darmstadt, 1975.
- Ehrenberg V. Soohokles und Perikles. — Munchen, 1956.
- Gregor J. Perikles: Griechenlands Grosse und Tragik. — Munchen, 1938.
- Shachermeyr F. Perikles. — Stuttgart, 1969.
- Shachermeyr F. Religionspolitik und Religiositat bei Perikles. — Wien, 1968.
- Willrich Н., Perikles, Gött., 1936;
Fransızca
- Chatelet F. Pericles et son siecle. — Paris, 1990.
- Cloche P. Le siecle de Pericles. — Paris, 1970.
- Delcourt M. Pericles. — Paris, 1939.
- Homo L. Pericles: Une experience dedemocratie dirigree. — Paris, 1954.
- Maffre J.-J. Le siecle de Pericles. — Paris, 1990.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Perikl yun Periklῆs peri kleos sohretle ehatelenmis texminen E e 495 a ve ya E e 494 E e 429 Afinali dovlet xadimi banilerinden biri meshur natiq ve serkerde Periklq yun PeriklῆsPeriklin basi tesvir edilmis herma Uzerindeki yazi Ksantippin oglu Perikl afinali Yunan orijinalindan Roma dovru sureti Texm 430 cu il Vatikan muzeyi Sexsi melumatlarLeqebi OlympiosDogum tarixi 495 494Dogum yeri AfinaVefat tarixi e e 429Vefat yeri AfinaVefat sebebi Afina veba epidemiyasiVetendasligi Qedim AfinaHeyat yoldasi Aspaziya e e 445 Herbi fealiyyetiMensubiyyeti Qedim AfinaRutbesi strateqVezifesi strateqDoyusler Samos muharibesi Peloponnes muharibesi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Perikl Afinada aristokrat ailesinde dogulub Aktiv siyasi fealiyyetine qrupuna basciliq etmekle baslayib Aristokrat menseyine baxmayaraq demokratiya terefdari kimi taninib Aristokrat qrupunun bascisi Kimonla mubarizede ona xalqin desteyi lazim idi E e 461 ci ilde Kimonun qovulmasina nail olan Perikl Afinanin en nufuzlu siyasetcilerinden birine cevrildi ve Afina demokratiklesdirilmesinde muhum ehemiyyet kesb eden bir sira islahatlar heyata kecirdi Lakin aristokratiyaya esaslanan siyasi reqibi Kimonun varisi ferqli olaraq Perikl genis xalq kutlelerinin maraqlarini temsil edirdi Fukididin qovulmasindan sonra Perikl Afinada en nufuzlu siyasetci olaraq seheri faktiki idare etmeye basladi Demokratiyanin en cox zirveye qalxdigi dovr hem de bir dovlet xadimin hokmranliq etdiyi dovr oldu Perikl Afinanin deniz qudretini mohkemletdi seheri xususile de Akropolu meshur tikililelerle Parfenon ve s bezedi Periklin zamaninda Afina iqtisadi ve medeni inkisafinin zirvesine qalxdi Onun dovrunde Afina ellin dunyasinin iqtisadi siyasi ve medeni merkezi oldu E e 431 ci ilde Peloponnes muharibesi basladi Periklin duzgun secdiyi taktika neticesinde afinalilar spartalilara muqavimet gostere bildiler lakin seherde baslanmis epidemiya onun butun planlarini alt ust etdi O seherdeki nufuzunu itirmeye basladi ve e e 429 cu ilde ehtimal ki epidemiya neticesinde vefat etdi Onun olumu ile yunan polislerinin en cox inkisaf etdiyi dovr olan Perikl esri qapandi Etimologiya Perikl adi sohretle ehatelenmis menasini dasiyir Bu ad Afinada nadir idi ve Periklin qohumlari ve ecdadlari arasinda bu ada rast gelinmemisdir Tarixci ehtimal edir ki Perikl adi Periklimen in qisaldilmis formasidir Belelikle Ksantipp ve Aqariya ogullarini pilos Neleyliler sulalesinin en muhum xadimlerinden olan efsanevi serefine adlandiriblar Onun nevesi dorilerin hucumu zamani Attikaya qacmisdi ve orada padsah olmusdu Alkmeonlar ozlerini Neleylilerin esas deyil yan qollarindan birine aid edirdiler MenbelerNarrativ enenede Periklin fealiyyeti muasirlerinden daha yaxsi ve ya daha pis tesvir edilmemisdir Lakin muasir tarixsunasliqda o oz muasirlerinden keskin suretde ayrilir Qedim yunan muellifleri onu diger insanlarla bir qiymetlendirir ve hec de hemise onun haqqinda yuksek fikir bildirmirdiler Qedim mueeliflerden yalniz Fukidid Perikli oz muasirlerinden keskin ayirir Mehz o xadimin muasir obrazinin inkisafinda esas rol oynamisdir Perikl haqqinda en muhum qaynaqdir cunki ozluyunde hem de qismen Perikli canli gormus muasirin hadiseler barede xatirelerinden ibaretdir Fukidid Periklin yalniz son illerini ehateli sekilde tesvir edir lakin ona oz muasiri olan diger siyasi xadimlerden daha yuksek qiymet verir Dovlete xidmet ucun Perikli en cox leyaqetlililerden hesab edirdiler Sulh dovrunde sehere basciliq eden Perikl o hemise sulh ve edalet icinde qerarlar verir onun tehlukesizliyini mokemlendiridi ve onun vaxtinda seher oz qudretinin zirvesine qalxdi Muharibe baslayan zaman aydin oldu ki o hemcinin muharibeye de duzgun qymet vermis ve onu anlamisdi Onun olumunden sonra afinalilar emin oldu ki onun muharibenin gedisine dair verdiyi hesablama ve mudrikliyi nece de duz imis Perikl oz mudrik agli ve subhe dogurmayan satilmazligi ile hemseherlileri terefinden yuksek hormete layiq bir insan kimi insanlarin azadliqlarini mehdudlasdirmadan idare edir ve xalq kutlelerinin ehtirasina tabe omur eksine onlari idare edirdi Hakimiyyete leyaqetsiz usullarla can atmirdi bununla da vetendaslarina yaltaqlanmir eksine oz nufuzuna soykenereq onlara qeti etiraz da ede bilirdi O afinalilarin zamansiz ve heddinden artiq cesaretli planlar qudugunu gorende onda onlara oz nitqleri ile ehtiyatliliga cagirirdi onlar umidsizliye qapilanda da cesarete getire bilirdi Ada gore bu xalqin eslinde ise birinci vetendasin hakimiyyeti idi Periklin xelefleri icerisinden hec biri digerlerine nisbeten dovlet xadimi kimi secilmirdi amma hamisi birinci olmaq isteyirdi ve buna gore de xalqa yaltaqlanaraq hetta dovlet maraqlarini da qurban vermeye hazir idi Fukididi oz eserini Afinanin Peloponnes muharibesindeki meglubiyyetinden sonra tamamladi Meglubiyyetin sebeblerini ortaya cixarmaga calisarken o en muhum sebeblerden birinin yeni siyasetci neslinin Periklin de temsil etdiyi kohne nesile nisbeten daha tecrubesiz olmasinda gorur Fukidid yeni nesile kohnenin pis benzeri kimi baxir Diger muelliflerdeki Periklin obrazi fukidididen ferqli olaraq hec de musbet deyil Onu hetta tiraniyada ittiham edirdiler hansi ki bu son derece ciddi ittiham idi Platon ve Aristotel Perikli demokratiyanin deqradasiya prosesine tofhesini vermis coxsayli Afina biri kimi baxirdilar Ellinistik dovrde hemcinin Perikli kecmis dovrun muhum xadimleri Miltiad Femistokl ve ya Kimon ile bir siraya qoymaga layiq hesab etmirdiler Bunlarin eksine I esrin qedim yunan bioqraf ve moralisti Plutarx Periklin bioqrafiyasini daha da ideallasdirdi Plutarx Fukidide yaxsi yanasirdi ve onun Perikle verdiyi qiymetle razilasirdi Hem de o Periklin xidmetleri sirasinda tekce siyasi ve herbi ugurlari deyil hem de Afinanin medeni inkisafini Akropoldaki tikintileri ve dovrun intelllektuallarina hamilik edilmesini sayir Umumiyyetle Periklin bioqrafiyasi onun Muqayiseli heyat tarixceleri silsilesinde en yaxsilardan biridir Ilk illerXolarq deminden olan Ksantippin oglu Perikl texminen e e 494 cu ilde doguldu o ata terefden qedim ve hormetli lakin o qeder de nufuzlu olmayan Buziq neslinden ana terefden ise Alkmeonlardan idi Onun atasi Ksantipp Alkmeon qrupunun bascisi ve Afinanin muhum siyasi ve herbi xadimi idi Onun anasi Aqarista idi Aqarista Sikion seherinin tirani neticesi ve diger Alkmeonlardan olan meshur islahatcisi qardasi qizi idi b Agariste byla pravnuchka tirana Sikione Klisfena i plemyannica vysshego afinskij reformator Klisfen drugoj Alcmaeonid Ksantippin ve Aqarifanin iki oglu Perikl ve Arifron ve adi melum olmayan bir qizi var idi Aristid Periklin usaqligi muxtelif siyasi qruplarin arasindaki mubarizenin keskinlesdiyi ve Iran tehlukesinin surduyu E e V esrin 80 ci illerine tesaduf edir Xalq partiyasinin bascisi Femistoklun ostrakizmleri ilk novbede Alkmeonlara qarsi yonelmisdi E e 486 ci ilde Periklin dayisi Meqakl qovuldu E e 484 cu ilde ise onun atasi ostrakizme meruz qalmisdi Bu hadiseler onun qelbinde derin iz qoydu yasli Periklin ostrakizm qorxusu buradan ireli gelir Onun tehsili haqqinda cox melumat yoxdur Aristokratlarin o dovrdeki tehsili son detece sethi aparilirdi ve hansisa saheni derinden oyrenmek nezerde tutulmurdu Plutarx yazirdi ki ona musiqini Damon ve Pifoklid felsefeni ise Eleyali Zenon ve Klazomenli Anaksaqor oyredirdi Lakin bu sexsler Perikle genclikde tehsil vere bilmezdi E e 480 ci ilde Periklin atasi ve dayisi surgunden vaxtindan evvel qayitdi Aristidin tesebbusu ile Femistokla qarsi uc aristokrat nesilden Alkmeon Filaid ve Kerik neslinden ibaret muxalifet yaradildi Bu ittifaqda muhum rolu Filaid Kimon oynayirdi Periklin de Kimonun ehatesine girdiyini dusunmek olar Onun hakimiyyet yolundaki engellerle gencliyi lenetlenmis olduguna inanilan Alkmeon neslinden gelmesi idi Hemcinin Perikl ulu babasi Pisistrata benzeyirdi Bu tiraniyaya nifret eden vetendaslarin xosuna gelmirdi Siyasi fealiyyetin baslangiciE e 473 E e 472 ci ilde Ksantipp oldu ve ya helak oldu Alkmeonlar qrupu bascisiz qaldi Perikl gencliyine baxmayaraq qrupun basciligini oz eline aldi Bu zamana kimi o Afina ordusunda xidmet kecmisdi E e 472 ci ilde Perikl liturgiya ifa eden xoreqlerden biri idi ve bu da ona ozunun tanitmaq ucun imkan verirdi O hemcinin oz vesaiti hesabina Esxilin Farslar faciisini sehnelesdirdi Perikl ozunu aristokrat Kimonun eksine demokratiyaya yonelmis siyasetci kimi tanitmisdi Aristokratat menseyine baxmayaraq demokratiya terefdari idi 60 ci illerde Kimonla Periklin mubarizesi basladi Perikl evvelce ehtiyati sonra ise daha da cesaretle hereket edirdi Lakin o hele ki Afinanain deniz qudretinin mohkemlenmesinde maraqli olan Efialtin rehberlik etdiyi demokratlar qrupunda isi E e 464 463 cu illerde onlarin her ikisi strateq idi Perikl bu vezifeni ilk defe tuturdu Onlar Iranin nezaretinde olan Araliq denizinin serq sahillerine ekspedisiyalar teskil edirdiler Serhed adalarindan sonra onlar hec bir Iran gemisine tesaduf etmediler Bu E e 466 ve ya 465 ci ilde baglanmis Kimon sulhunu pozan cesaretli addim idi Iran sahi I Artakserks bu hadiseye ehemiyyet vermemeyi qerara aldi Bu ekspedisiya Periklin poulyarligini artirdi E e 463 cu ilde Kimona qarsi mehkeme prosesi kecirildi ve Perikl onun ittihamcilarindan biri kimi cixis etdi Lakin Kimon beraet aldi Kimonun ostrakizminden Fukididin ostrakizminedekE e 461 ci ilin yazinda Kinom ostrakizmin komeyile qovuldu ve Efialt Areopaq islahatini heyata kecirdi Tezlikle Efialt namelum seraitde qetle yetirildi ve versiyalarin birine gore bunun tesebbuskari Perikl idi g Indi o demokratlar qrupunun qeyd sertsiz liderine cevrildi Kimonla mubarize dovrunde ve 50 ci illerde perikl Afinanin demoratiklesdirilmsesini seciyyelendiren bir sira islahatlar heyata kecirdi Onlarin sirasinda mistoforiyalarin qurulmasi zevqitlerin arxonata buraxilmasi demler mehkemesinin berpasi ve vetendasliq qanunu var idi Bu islahatlarin tesirinde o zamanla demokrat qrupunun bascisi oldu Xarici siyasetde o Sparta ile munasibetlerin keskinlesdirilmesini xettinin terefdari kimi cixiis edirdi O e e 457 ci ilde Tanaqra doyusunde cesaretle carpisdi Onun bu doyusde strateq ve ya adi doyuscu olmasi tam aydin deyil Deqiq melumdur ki o E e 455 ci ilde strateq idi O boyuk eskadra ile Meqaridadaki Peqa limanindan cixdi ve bezen ugurlu bezen ugursuz olan bir nece emeliyyat kecirdi Tanqara yaxinliinda meglubiyyetden az sonra Perikli surgunden qaytarmaq teklifi ile cixis etdi Binun sebebi siyasi hesablardan kecirdi Kimon Afina ile Iran arasindaki yeni muharibede faydali ola bilerdi cunki afinalilar bu muharibede o qeder de ugurlu deyildiler E e 454 cu ilde afina donanmasi meglubiyyete ugradi quru ekspedisiya ordusu ise Misirde darmadagin olundu Peril bundan Delos Ittifaqinin xezinesini Afina Akropoluna kocurmek ucun istifade etdi Kimonun Kitiya muhasiresi zamanlnda olumunden sonra aristokrat qrupuna rehberliyi onun qohumu Fukidid eline aldi Periklin nufuzunu sarsitmaq ucun o Perikle qarsi sistematik tezyiq heyata keciren aristokratik heteriyalar Fukidid yalniz zeiflemis artiq tamamile oz quvvesini itirmis sosial qrup olan aristokratiyaya arxalanirdi Perikl ise butun polisin maraqlarini temsil edirdi Fukidid heteriyalari yaradir ve mohkemlendirirdi Perikl ise ise tam ters metodlardan istifade edirdi Plutarx yazirdi Perikl butun heyat terzini deyisdirdi Butun seherde onu yalniz bir yolda Meydan ve Suraya geden yolda gormek olurdu O ziyafetlere devetlerden ve bu usulla olan qisa dostluq munasibetlerinden imtina etmisdi Bele ki o oz uzun siyasi karyerasi erzinde hec bir dostunun yanina nahar etmeye yollanmadi Yalniz qohumu Evriptolemin toyu zamaninda kecirilen ziyafetde yere serab tokulene kimi qatilmisdi serab tokulen kimi de derhal stol etrafindan qalxdi Perik ozunu tamamile hec bir zaman qanunlardan ve dovlet maraqlarindan ailesi ve ya dostlari ucun vaz kecmeyi aglindan bele kecirmeyen ictimai insan kimi aparirdi Mehz buna gore de o hec kimin aglinda her hansi bir afinali ile onun arasinda yaxin munasibetlerin olduguna dair subhelerin yaranmamasi meqsedile oz tanislardan xususile Alkmeonlardan uzaq gezmeye basladi Onun dostlari metekler Anaksaqor Protaqor Herodot ve basqalari oldu Texminen ele bu illerde Perikl Alkmeon olan arvadindan bosandi Fukidid ve Perikl arasinda cekisme muntezem davam edirdi ve bunlarin coxunda Perikl qalib cixirdi En cox mubahise doguran meselelerden biri xarici elaqeler idi E e 449 cu ilde afinalilar Iranla Kalli sulhu imzaladilar ve bununla da yarim esr davam etmis yunan Iran muharibelerine son qoyuldu E e 448 ci ilde Afinanin muttefiqi olan fokidalilar Delfi ele kecirdiler Spartalilar qosunla sehere geldi ve Delfi yeniden kahinlerin ixtiyarina verdi Lakin spartalilar Peloponnese qayidan kimi Fokidaya Periklin basciligi altindaki Afina qosunu daxil oldu ve Delfi Fokidaya qaytardi Bununla da Ikinci Muqeddes Muharibe basa catdi Ele bu dovrde Kalli sulhunden sonra Perikl Xalq Surasinin qarsisinda teklif verdi ki ister Asiyada ister Avropada boyuk ve ya kicik seherde yasamasindan asili olmayaraq butun ellinler Afinadaki umumi yigincaga barbarlar terefinden yandirilmis yunan mebedleri anda gore Elladani xilas etmek meqsedile vermeye mecbur olduqlari qurbanlar ve basqa meseleleri muzakire etmek meqsedile selahiyyetli numayendeler gondersin Belelikle Perikl umumyunan konqresini yoplamagi ve orada muharibeden sonraki qurulusu muzakire emeyi teklif etdi Konqress aciq dini reng dasimali idi Eger bu is bas tutsaydi onda Afina Delfi sixisdiraraq Yunanistanin dini merkezi ola bilerdi Lakin Spartanin tezyiqine gore Konqress bas tutmadi Onda E e 447 ci ilde Perikl Adinadaki mebedleri berpa etmeye basladi Tikintiye nezareti Perikl heyata kecirirdi bas memar ise Fidi idi Afina Akropolu Akropolun berpasi plani bir nece onilllik davam etdi ve Periklin olumunden sonra basa catdi Ucaldilmis tikiler vahid ansambl teskil edirdi Akropola qerb terefden girisde Propilei Akropola ezemetli sekilde qapi olan ustuqapali sutunlar insa edildi Onlar Mnesiklin basciligi altinda insa edildi Meydanda Fidinin eseri olan Muhafiz Afinanin neheng heykeli ucaldildi Akrpolun cenub hissesinde Afina mebedi olan Parfenon insa edildi Onu memarlar Kallirat ve Iktin insa etdi Parfenon ve Propileinin insasi qarsiliqli olaraq E e 447 ve 438 ci illerde basladi ve 431 ci ilde basa catdi Akropolun xaricinde Hefestin mebedi Teseyon ve musiqi musabiqelerinin kecirildiyi Odeon insa edildi E e 447 ci ilde afinalilar spartali ve beotiyalilar qarsi kecirdikleri Koroneya doyusunde meglub oldu E e 446 ci ilde Delos Ittifaqinin uzvu olan ve Afinanin sert tezyiqi altinda olan Evbeya usyan etdi Periklin basciligia altindaki Afina ordusu Evbeyaya yollandi ve oranin seherlerini Simmaxiya terkibine qaytardi Daha sonra Meqara ayrildi ve Peloponnes Ittifaqina geri qayitdi Attikaya Plistiokantin basciliginda boyuk Sparta ordusu daxil oldu Bu qosuna nominal olaraq Plistokant faktiki ise Efor Kleandrid basciliq edirdi Plutarxa gore Perikl onunla danisiga girmis ve spartalilarin Attikani terk etmesi ucun rusvet vermisdi Tezlikle Afina ile Sparta arasinda hem de Perikl sulhu adlanan Otuzillik sulh baglandi Plutarxa gore Perikl E e 445 ci ilden baslayaraq Spartaya rusvet kimi boyuk meblegde pul yollayir ve bununla da yeni muharibenin baslanmasinin qarsisini alirdi Kicik Pelopennes Muharibesinin bitmesinden sonra daxili siyasi veziyyet yeniden keskinlesdi Fukidid Perikli ittiham etdi ki o muttefiqleri istismar edir ve dovlet pullarini yanlis yere tikinti layihelerini xercleyir Lakin Periklin nufuzu cox guclu idi ve Fukidid Afina demosunda onunla nufuzina gore beraber deyildi E e 444 ve ya 443 cu ilde Perikl novbeti ostrakizm teskil etdi ve Fukididin qovulmasina nail oldu Afinanin basindaAfina ve onun muttefiqleri e e 431 ci ilde Fukdidin devrilmesi ve onun ostrakizm ile qovulmasindan sonra Perikl on bes il muddetinde mutleq davamli hakimiyyete sahib oldu baxmayaraq ki strateq vezifesi yalniz bir illik verilir E e 443 cu ilden baslayaraq Perikl her il strateq vezifesine yiyelenirdi Texminen on bes il muddetinde o Afinanin deyisilmez lideri idi Bununla beraber o hem de demos terefinden her il secilen magistartlardan biri idi Perikl hec bir ealhuidde selahiyyet elde etmemisdi Strateq vezifesi Afinada en muhum vezife idi lakin onlar on starteqden ibaret kollegiyada yigisirdilar Perikl sadece bu strateqlerden biri idi Onun boyuk nufuzu sexsi avtoritettine esaslanmisdi E e 440 ci illerde arvadi ile bosanan Perikl Afina vetendasi olmayan Miletli hetera Aspaziya ile munasibet yaratdi Prikl ve Aspaziyanin ogullari Genc Perikl oldu lakin o da Afina vetendasi ola bilmemisdi Butun bunlara baxmayaraq Perklin oglu onun xahisi ile atasinin son illerinde vetendas ola bilmisdi Qerb siyaseti Periklin ilk xarici siyaset aksiyasi Cenubi Italiyada Furiya koloniyasinin salinmasi ile olmusdur Bu mesele Periklle Fukididin mubarizesi zamanindan gundemde idi Fukidid koloniyanin hansisa polisin ustunluyu olmadan umumyunan koloniyasi olmasini mudafie edirdi lakin Perikl Furiyani Afina nufuz dairedsine aid etmek isteyirdi Periklin qerb siyaseti Afinanin Siciliya ve Cenubi Italiyada mohkemlenmesine yonelmisdi 50 ci illerde afinalilar evvelce Egesta sonra ise Regiya Leontian ehtimal ki Metopont ve Kampanyada Neapol seheri ile sazisler imzaladilar Fukididi qovan Perikl Furiya layihe sini oz nezareti altina aldi Furiyanin esasi ehtimal ki e e 443 cu ilde qoyuldu Lakin dori ehalisinin coxluq teskil etdiyi Furiya tezlikle Afinanin nezaretinden cixdi ve daxili hakimiyyet mubarizesi qizisdi Bele fikir de vardir ki Perikl terefinden qovulmus Fukidid Furiyaya gelmis ve Periklin planlarinen neticeye catmasinda hec de kicik rol oynamamisdir Periklin qerb siyaseti e e 446 ci ilde baglanmis Otuzillik sulhe zidd idi Afina Sparta Korinf nufuz dairesine tesir etmeye calisirdi Bu ilk novbede afinalilarin ticaret reqabti neticesinde movqelerine zerer deyen korinflileri qiciqlandirirdi Samos muharibesi Esas meqale Samos muharibesiSamos donanmasina rehberlik eden filosof Meliss Nurnberq xronikasi Afinanin Perikl zamaninda Afina Deniz Itttifaqindaki muttefiqlerine sert tezyiq etmesi Samos muharibesinin baslanmasina sebeb oldu Samos Ittifaqin Afinadan sonraki ikinci en nufuzlu ve guclu uzvu idi Samos imtiyazli uzvlerden biri idi foros odemir birbasa gemi duzeldirdi Bunlardan elave adada oliqarxik hakimiyyet movcud idi Samos Miletle Kicik Asiyadaki mubahiseli erazilere gore muharibe edirdi Perikl bu mubarizede Miletin terefini tutdu bir revayete gore bunun sebebi Periklin miletli metresi Aspaziya idi Perikl Samosa daxil olaraq oliqarxiyani yixdi ve demokratiyani hakim etdi Periklin Afinaya qayitmasindan sonra oliqarxlar Samosa qayidaraq usyan etdiler Hemcinin Vizanti de usyan etdi Samos seheri muhasireye alindi ve yalnzi doqquz aydan sonra teslim oldu Afinalilar samoslulara mudafie obyektlerini dagitmaq gemileri tehvil vermek ve tezminat odemeyi emr etdi Bundan elave Samos imtiyazli uzvluyu itirdi ve foros odemeye basladi Vizanti de teslim oldu Pont ekspedisiyasi Vizantiye sahib olmaq Afinaya cox vacib idi cunki Bosfor vasitesile Afinaya Qara deniz sahilindeki erazilerden bugda ixal edilirdi Afinalilarin bugdanin istehsal edildiyi Cenubi Italiya ve Misiri ele kecirmek planlari ugursuzluga ducar oldugundan Qara deniz sahilleri bugdanin elde edilmesi ucun yegane menbe idi Perikl ozu donanma ile birge Qara deniz sahiline yollanmisdi Pont ekspedisiyasi ehtimal ki e e 437 ve 435 ci iller arasinda bas tutmusdu Bu ekspedisiyanin esas meqsedlerinden biri de Bosporun yeni padsah sulalesi Spartokidlerle dostluq elaqeleri yaratmaq idi Bu sefer haqqinda melumat yalniz Plutarxda vardir Ona esasen Perikl Sinopda ve Samsunda olmus ve orada koloniyalar Sinopda Kleruxiya Samsunda ise Apoykiyanin esasini qoymusdur Sinopda o qovulmus tiran Timeselle mubarize aparmaq ucun 13 gemi qoydu Iqor Surikov texmin edir ki Periklin donanmasi esas meqsed olan Simali Qara deniz sahiline afinalilarin bugda elde etmek yoluna nezareti ele almaq meqsedile sefer etmeli idi Bospor padsahliginin paytaxti Pantikapeyanin qaliqlari Perikl evvelce Qara denizin qerb ve simal qerb sahilleri ile uzurdu Burada bir nece yerli polis Afina Deniz Ittifaqina daxil oldu bu polislerin adlari Afina foros siyahilarinda movcuddur Sonra ise Periklin donanmasi Kimmeriya Bosporuna daxil oldu padsah Spartokla dostluq munasibetleri yaratdi ve Pantikapeyanin yaxinliginda Afina forpostlarinin esasini qoydu Tarixciler bu seferin neticesi barede yekdil dikre gele bilmemcisler Pont ekspedisiyasinin miqyasini sisirtmek ve azaltmaq hallari movcuddur Umumi olaraq bu seferin neticesinde Afina Ittifaqina yeni uzvler qebul edildi forpostlarin esasi qoyuldu bugda yollari uzerinde nezaret guclendirildi ve Spartokidlerle dostluq munasibetleri Peloponnes muharibesinin baslanmasi Peloponnes muharibesinin baslanmasina e e 430 cu illerde bas vermis uc hadise sebe oldu E e 433 cu ilde Ioniya denizinde yerlesmis Kerkira adasi metropoliyasi Korinfle mubarizede Afinalilari komeye cagirdi Afinalilar bu teklifi hevesle qebul etdi ve kerkiralilar ile mudafie sazisi imzaladi Bu korinflilerin hiddetine sebeb oldu onlar bu hadiseni daxili islerine burun soxmaq kimi anladilar E e 432 ci ilde afinalilar Korinfin Afina Deniz Ittifaqina daxil olan koloniyasi Potideyaya metropoliya ile butun elaqeleri kesmeyi emr etdi Potideyalilar usyan qaldirdi ve ittifaqdan cixmaq barede qerara qebul etdiklerini elan etdiler Bunun cavabinda afinalilar Potideyani muhasireye aldi bu da Afina ile Korinfin munasibetlerinin daha da korlanmasina sebeb oldu Texmine o dovrde Afina e e 446 ci ilde Spartanin terfine kecmis Meqaraya qarsi agir sanksiyalar tetbiq etdi Perikl indi qisas almagi qerar aldi ve xalq yigincagi vasitesile meqaralilar ve Meqara mallarinin ister Afinada isterse de onun muttefiqlerinin bazarlarinda satisina qadaga qoyan psefsima kecirmeye nail oldu Meqaranin iqtisadiyyati tezlike bohran kecirdi Spartada Peloponnes Ittifaqinin konqressi kecirildi Orada Afinaya ultimativ telebler yollamaq ve bu telebler odenmezse herbi emeliyyatlara baslamaq qerari qebul edildi Bundan sonra Spartanin elcileri bir nece defe Afinaya gelerek Kerkira ile ittifaqa son qoymaq Potideyanin muhasiresini goturmek ve Meqaraya qarsi sanksiyalari legv etmek teleblerini ireli surduler Onlar xususile Meqaraya qarsi qebul edilmis sanksiyalarin legvine calisirdilar Perikl spartalilarin tezyiqine teslim olmamaga cagirdi ve sert xetti mudafie etdi Onun teklifi ile Afina xalq yigincagi Spartanin teleblerini qeti olaraq redd etdi Perikl hesab edirdi ki Afina Yunanistanda hegemoniya ugrunda mubarizeye tam hazirdir Hemcinin onun movqeyine sexsi ve siyasi amiller de tesir edirdi V esrin 30 cu illerin sonunda Periklin veziyyeti bir qeder pislesmisdi Demos icerisinde onun hakimiyyetine qarsi etirazlar bas qaldirirdi Radikal demokrat Kleon get gede guclenir ve bu esnada da dayanmadan Perikle hucumlar edirdi Periklin eleyhdarlari raziliga gele bilmisdi lakin zerbeni Periklin ozune endirmeye cesaretleri catmamisdi Bunun evezine onlar Perikle yaxin sexslere qarsi bir sira mehkeme prosesleri basladilar Anaksaqor exlaqsizliqda ittiham edildi ve seheri terk etdi Fidi namelum sebeblerden hebsxanada dunyasini deyisdi Aspaziya exlaqsizliqla ittiham edilse de Periklin muracietine gore beraet aldi Periklin muharibenin baslanmasini suretlendirmek qerari aldi ki herbi emeliyyatlar zamani xalqi sinanmis liderin etrafinda birlesmeye mecbur etsin Peloponnes Ittifaqi diplomatik missiyalarinin ugursuzluga ducar olmasindan sonra yeni konqressde Delfi kahininin komeyini temin ederek Afinaya muharibe elan etdi E e 431 ci ilin yazinda fivalilar Afinanin muttefiqi Plateyaya hucum etdi Bu hadise ile Peloponnes muharibesi basladi Peloponnes muharibesinin baslanmasi ve Periklin olumuE e 431 ci ilde Peloponnes muharibesi erefesindeki Qedim Yunanistanin xeritesi Peloponnes muharibesi Qedim Yunanistanin en uzun ceken ve qanli konflikti olmusdur Muharibeye Yunanistanin demek olar ki butun dovletleri daxil oldu cunki onlarin bir qismi Afinaya diger qismi ise Spartaya yaxin idi Demokratik polisler adeten Afinanin oliqarxikler ise Spartanin terefinde cixis edirdiler Lakin bu qaydanin istisnalari da olurdu E e 431 ci ilin yayinda Sparta padsahi Arxidamin rehberlik etdiyi boyuk ordu Attikaya daxil oldu ve Afinanin etrafini viran qoymaga basladi Attikanin butun kend ehalisi evvelceden Afinaya qala divarlarinin arxasina kocurulmusdu Perikl anlayirdi ki spartalilarin provakasiyalarina uymaq ve boyuk doyus kecirmek olmaz Spartalilar Attikada oldugu muddet erzinde Afinanin 100 gemiden ibaret eskadrasi denize cixmis ve Peloponnesin sahilyani menteqlerine gozlenilmez zerbeler endirmek meqsedi ile yarimadanin etrafinda dolanmaga baslamisdi Spartalilar ve onlarin muttefiqleri boyuk doyuse nail ola bilmeyerek payizda geri cekildiler Derhal sonra Afina ordusu Meqaraya daxil olaraq butun regionu viran etdi Muharibenin ilk ilinde helak olmus doyusculerin defninde Perikl Fukididin revayetinde dovrumuzedek catmis Qebirustu nitqi ni soyledi E e 430 cu ilde peloponnesliler yeniden Afinaya hucum etdiler Periklin basciligi altindaki Afina donanmasi ise Peloponnesin serq sahillerine sefere cixmisdi Afinada baslamis epidemiya Periklin butun planlarini alt ust etdi Afinalilarin dini inanclarinda epidemiya Alkmeonlarin lenetine gore tanrilarin yolladigi novbeti ceza tedbiri kimi gorundu Bu Perikle novbeti hucumlara ve onun nufuzunun tamamile yox olmasina sebeb oldu O vaxtindan evvel strateq vezifesinden uzaqlasdirildi Daha sonra onu maliyye firildaqlarinda ittiham etdiler Perikl yuksek meblegde pul cezasini odemeye mecbur oldu Epidemiyada Periklin atasi ile coxdan yola getmeyen boyuk oglu Ksantipp oldu Lakin aralarindaki soyuq munasibete baxmayaraq oglunun olumu Perikl ucun agir keder oldu Daha sonra onun ikinci oglu Paral oldu Indi onun qanuni varisi yox idi buna gore de Perikl xalq meclisi qarsisinda Aspaziyadan olan oglu Genc Periklin vetendasliq huquqlarina yiyelenmesi ucun xahis etdi Bu xahis yigincaq terefinden qebul edildi E e 429 cu ilde Perikl yeniden strateq secildi Lakin bu onun oz gunahlarini yuduguna inanan demosun lutfu idi Ele hemin il o xestelendi ve payizda oldu Onun neden kederden ve ya vebadan olduyu melum deyil Fukidid ve Plutarxin fikrince Periklde diger afinalilarda movcud olan veba simtomlari movcud deyildi Plutarx onun olumu haqqinda yazirdi Bu gun burada defn etdiyimiz qehremanlarin senine terifler soylemeye baslamazdan evvel men seherimizi hazirki ezemete yetirmis qurulus heyat terzimizin qanun qaydalari barede danismaq isteyirem Biz oz dovlet qurulusumuz ucun hec bir yadelli qanunlari numune goturmemisik Eksine biz nedese kimlerise teqlid etmekdense ozumuz basqalari ucun hemise ornek olmusuq Seherimizi bir ovuc sexs deyil xalqin boyuk ekseriyyeti idare etdiyine gore dovlet qurulusumuz xalq idareciliyi adlanir Bizde sexsi islerde hami qanunlar esasinda eyni huquqlardan istifade edir Dovlet islerine geldikde ise bizde her bir kes yalniz leyaqetine gore fexri dovlet vezifelerine ireli surulur bele ki hemin sexs mueyyen zumreye mensub olduguna gore deyil sexsi fedakarligina gore neylese ferqlene bilmisdir Eger her hansi bir insan dovlete xidmet gostermeye qadirdirse yoxsulluq esil kokun olmamasi yaxud asagi ictimai hal onun fexri vezife tutmasina mane olmur Biz dovletimizde azad yasayir ve gundelik heyatimizda qarsiliqli subhelere yol vermirik qonsumuz oz davranisinda sexsi meyllerine uygun hereket edirse biz ona pis gozle baxmiriq ve oz ziyansiz lakin qan qaralda bilecek naraziligimizi ona bildirmirik Sexsi munasibetlerimizde biz bir birimizin gunahlarindan kecsek de ictimai heyatda qanunlari hec vaxt pozmuruq baslicasi ona gore ki biz qanunlara hormetle yanasiriq hakimiyyete ve qanunlara elelxusus da incidilenlerin mudafiesi ucun qoyulmus qaydalara habele yaziya alinmasalar da pozulmasini eyib saydigimiz qanunlara tabe oluruq Reqiblerimiz de oz terbiye usullarina esasen oz cavanlarinin metanetini lap kicik yaslarindan sert intizamin komeyile mohkemlendirmeye can atirlar biz ise serbest bu cur sertliklerden azad yasayir bununla bele bize beraber olan dusmene qarsi cesaretle mubarize apaririq Biz gozelliye olan meylimizi israfciliga yol vermeden inkisaf etdirir ve elmlerle menevi gucumuze xelel getirmeden mesgul oluruq Var dovleti biz bos bir lovgaliq xatirine deyil ondan faydali sekilde istifade etdiyimize gore qiymetlendiririk Bizde yoxsullugu etiraf etmek hec kes ucun rusvayciliq sayilmir lakin biz en boyuk rusvayciligi onda goruruk ki insan oz emeyi ile bu rusvayciliqdan qurtulmaga calismasin Bizde ele adamlar var ki eyni vaxtda hem oz isleri ile hem de ictimai islerle mesgul olurlar Lakin qalan vetendaslarin her biri oz pesesi ile mesgul olsa da siyasetden yaxsi bas cixarirlar Cunki yalniz biz ictimai fealiyyetle mesgul olmayani qeyretli vetendas deyil gereksiz adam sayiriq Biz hec de dusunmuruk ki aciq muzakire dovlet islerinin gedisine ziyan vura biler Eksine biz bele hesab edirik ki her bir lazimli qerar lehine ve eleyhine cixislarin komeyile qabaqcadan hazirliq gorulmekle qebul olunmalidir Cox az adam siyasetci ola biler lakin siyasetcilerin emellerine qiymet vermeye haminin haqqi var Basqalarindan ferqli olaraq biz cesaret sahibi olmagimiza baxmayaraq planlarimizi qabaqcadan esasli suretde dusunub yalniz bundan sonra risq etmeyi ustun tuturuq basqalarinda ise nadanliq otkem bir cesaret ayiq mulahize ise qetiyyetsizlik toredir Yalniz o adamlari heqiqi igid saymaq olar ki onlar derdin de sevincin de ne oldugunu yaxsi bilirler ve mehz bunu bildiklerine gore tehlukelerden qorxub cekinmirler Bir sozle men israr edirem ki seherimiz butun Ellada ucun bir mektebdir ve guman edirem ki bizlerden her birimiz en muxtelif heyat seraitlerinde oz sexsi keyfiyyetlerini asanliq ve incelikle tesdiq ede biler Buna gore de men seherimizin san sohreti barede bu qeder genis danisdim Men hem de onu gostermek isteyirdim ki biz oz mubarizemizle bu cur servetden mehrum insanlarin mudafie etdiyinden daha boyuk bir seyi mudafie edirik Ve seherimizin ezemetine gore ferehlenerken unutmayin ki bu seheri seref hissinden ilham alan vetendasliq borcunun ne oldugunu bilen ve onu vicdanla yerine yetiren insanlar yaratmislar Bu cur insanlari inden bele ornek sayin ve bilin ki xosbextliyi azadliq azadligi ise igidlik dogurur ve herbi tehlukelerin gozune dik baxin Perikl Qebirustu nitq E e 431 ci il Perikl olum yataginda olanda onun etrafinda en yaxsi vetendaslar ve sag qalmis dostlari toplasmisdilar Onlar onun yuksek keyfiyyetleri ve siyasi nufuzu barede fikir yurudurduler onun resadetleri ve trofeylerini sayirdilar onun rehberliyi altinda vetenin sohreti namine qazanilmis qelebelerin xatiresine doqquz trofey ucaldilmisdi Onlar oz aralarinda bele danisir ve guman edirdiler ki Perikl onlari esitmir Lakin Perikl butun bunlari diqqetle dinledi ve dedi ki onun qelebelerinin bu qeder ucaldilmasindan teeccublenir Cunki bu qelelebelerde bextin de payi var ve ondan evvel cox serkerde qelebe qazanmisdir Lakin onun en esas xidmeti barede hec kes danismir Hec bir afinali menim ucun qara plas geyinmeyib dedi SexsiyyetiXarakter ve dunyagorusu Perikl rasional dusuncenin qeti terefdarlarindan idi O movhumatlara inanmir ve elametleri eqli usulla izah etmeye calisaraq onlardan qacirdi Perikl eyni zamanda ateist deyil dindar insan idi Plutarxa gore ondaki rasionalistliyi inkisaf etdiren filosof Anaksaqor olmusdur Bu filosofun tesiri altinda Periklin gundelik heyati da rasionalizm calarlarina burunmusdu Pluratx yazirdi gulus izi olmayan ciddi simali uz sakit yeris geyimde sadelik nitq zamani hec neden asili olmadan pozulmayan duzgun ses ve Periklin buna benzer xususiyyetleri her kesde son derece ciddi tesir buraxirdi Meselen bir defe bir heyasiz adam onu butun gun soyub biabir edirdi o meydanda bu herekete sukutla dozurdu ve eyni zamanda vacib bir meseleni hell edirdi axsam o evine getdi bu adam da onun ardinca gedir ve onu aglasizgmaz tehqirlere qonaq edirdi Hava tam qaranliqlasan vaxt eve girmezden qabaq o oz qulluqcusuna samdani goturerek bu adami evine qeder oturmeyi tapsirdi Sexsi heyati Aspaziya Perikin birinci arvadi dindar daim tanrilara dua eden Telezippa idi O daha evvel Kerik neslinden olan Hipponikin arvadi olmusdu ve ondan Kalli adli oglu da olmusdu Onun Periklden iki oglu Ksantipp ve Paral olmusdu Onlara birge heyati daha xoslarina gelmeyende Perikl onunla bosandi ve hetta ona yeni er de tapdi usaqlari ise atalari ile qaldi Periklin ikinci arvadi Miletden olan yadelli hetera Aspaziya oldu Miletli Aspaziya Periklin metresi oldu o Afina vetendasi olmadigindan onunla evlenmek mumkun deyildi baxmayaraq ki Perikl ilk arvadi ile artiq bosanmisdi Aspaziyadan olan oglu Genc Perikl ucun oz cixardigi qanuna baxmayaraq strateq istisna kimi Afina vetendasligini ala bilmisdi Periklin boyuk oglu Ksantipp Peloponnes muharibesinin evvellerine yaxin Tisandr adli birisinin qizi ile evlenmisdi Onun atasi ile olan munasibeti zaman kecdikce tamamile korlanmisdi Ksantipp onu simiclikde ittiham edir gulus hedefine cevirir ve hetta haqqinda nalayiq sayieler de buraxirdi O epidemiya zamani oldu Eyni vaxtda Perklin bacisi ve ortancil oglu Paral da oldu Onun defninde Perikli ilk defe honkurtu ile aglayan gormusduler Natiqliyi Perik gencliyinden etibaren xalq yigincaqlari ve mehkemelerde natiq kimi cixis edirdi ve derhal natiqlik senetinin usta bilicisi kimi sohret qazanmisdi Plutarx natiqlik bacarigina gore Olimpiyali adlandirilmis Periklin natiqliyini bele xarakterize edirdi O butun natiqleri xeyli arxada qoymusdu Deyirler ki mehz bu sebebden ona melum texellus verilmisdi Muellifleri onun adini ciddiyyetle bezen de gulusle xatirladiqlari o dovrun komediyalarindan gorunur ki bu ad ona esasen soz senetindeki bacarigina gore verilmisdir Onlarin dedikleri kimi o xalq qarsisinda cixis etdiyi zaman guruldayir ve simsekler caxirdi ve dilinde qorxunc quvve gizledirdi Perikl ritorik dovre qederki yunan natiqlerinin en muhumu idi O oz dovrunun natiqleri kimi esasen improvizasiyaya etibar ederek oz nitqlerini evvelceden yazmirdi periklin hec bir eseri dovrumuzedek gelib catmamisdir Onun bir nece nitqini Fukidid eserlerinde gosterir lakin bu yaddasdan goturulerek Fukididin oz fikirlerinin de qarisdigi nitqlerdir Onun natiqliyi tehsil seviyyesinden deyil oz sexsi qabiliyyetinden ireli gelir Perikl gencliyinde yaxsi tehsil almisdi lakin zadegan genclerin tehsilinde natiqlik ve siyaset elmleri sethi oyredilirdi E e 440 ci illerde o sofistlerle munasibet yaratmisdi onlar ilk defe natiqliye yuksek diqqet verirdiler ve Perikl de onlardan ne ise oyrene bilerdi Siyasi ugurlari Periklin adi yazilmis ostrakon E e 444 443 Afina muzeyi Sara Ruden kimi bezi muasir tedqiqatcilar Perikli populist demaqoq ve sahin adlandirirlar digerleri ise onun xarizmatik liderliyini terifleyirler Plutarxin sozlerine gore o Afinada hakimiyyete geldikden sonra daha evvelki adam deyildi ve xalqin isteklerine asanliqla boyun eymirdi Plutarx yazmisdi ki onun siyasi reqibi Fukidid Sparta padsahi Arxidamdan onlarin hansinin daha yaxsi doyuscu oldugu sualini aldiqda qetiyyetle Periklin daha yaxsi oldugunu bildirmisdi cunki o hetta meglub olanda da auditoriyani qelebe caldigina inandirmagi bacarirdi Qedim tarixcilerin gozunde pul meselelerinde Perikl tam qusursuz idi cunki pula qarsi zeifliyi olsa da onun adini qetiyyen korrupsiyada hallandirmaq mumkun deyildi Periklin perestiskari olan Fukidid yazirdi ki Afina demokratiya usul idaresi altinda lakin eslinde birinci vetendasinin iradesi ile idare edilirdi Tarixcinin bu qeydinden Periklin inandiriciliqla bezen de manipulyasiya yolu ile insanlari idare etmek xarizmasini yuksek qiymetlendirdiyi anlasilir Fukidid Perikle verilmis cezalari qeyd etse de ona qarsi ittihamlari yazmir butun diqqeti yalniz onun sexsiyyetine cemleyir Diger terefden ise Platon dialoqlarinin birinde Perikli tenqid edir ve deyir ki Perikl dovlet yigimlarini getirmekle afinalilari tenbel coxdanisan ve simic etdi Plutarx Periklin idareetmesini tenqid eden digerlerinden de soz acir bir coxlari deyirler ki insanlara dovlet torpagi maddi yardim ve diger xercler ucun vesait alaraq israfciliga yol verdiler ve tenbellesdiler Fukidid iddia edirdi ki Perikl insanlara yaltaqlanmir eksine onlari idare edir Onun bu meseledeki fikri qetidir Malkolm Makqreqor ve Con S Morrison kimi bezi tedqiqatcilar hesab edir ki teklif etdi ki ola bilsin o xarizmatik sexs kimi insanlarin maraqlarinin mudafiecisi kimi cixis edir Herbi ugurlari Perikl boyuk serkerde deyildi Herbi sferda o xususi hec ne ile yadda qalmamisdi Onun en boyuk herbi uguru Samosu meglub etmesi idi Xislu Iona gore o bu qelebeye gore cox tesexxus kecirdi Aqamemnon on ilde bir barbar seherini ele kecirdi o ise cemi doqquz aya en qabaqcil en guclu ioniyalilari ram etdi O daim strateq secildiyine gore serkerde olmaq mecbiriyyetinde qalirdi Plutarx Periklin taktikasini bele tesvir edirdi Perikl strateq kimi daha cox oz ehtiyatliligi ile yadda qalirdi o tehluke hiss edende ve neticeden yam emin olmayanda oz xosu ile doyuse girmirdi Perikl ozunun tehluke altina ataraq boyuk ugur qazanmis serkerdelere benzemeye calismir ve onlardan numune goturmurdu Qeydlera Periklin deqiq dogum tarixi melum deyil O e e 472 ci ilde eserini tamasaya qoyulmasini teskil etdiyi ucun e e 492 ve ya 491 ci illerden daha evvel dogula bilmezdi Onun Yunan Iran muharibelerinde e e 480 479 cu illerde istirakina dair qeyd yoxdur bezi tarixciler hesab edirler ki o 498 ci ilden evvel dogula bilmezdi lakin bu arqument hesab edilerek redd edilir b Plutarx neticesi oldugunu yazib lakin bele bir fikir var ki bu xronoloji cehetden mumkun deyil ve qohumu olmalidir g Aristotele gore Efialti Tanaqrali Aristodik qetle yetirmisdi Plutarx Idemoneyin Perikli ittiham eden sozlerine eserinde yer verir lakin buna inanmir ve Periklin xarakterinin buna uygun gelmediyini bildirir IstinadlarAspaziya rus Enciklopedicheskij slovar pod red I E Andreevskij Sent Pitersberg Brokgauz Efron 1890 T II S 299 300 Lyubker F Aspasia rus Realnyj slovar klassicheskih drevnostej po Lyubkeru pod red F F Zelinskij A I Georgievskij M S Kutorga F Gelbke P V Nikitin V A Kanskij per A D Vejsman F Gelbke L A Georgievskij A I Davidenkov V A Kanskij P V Nikitin I A Smirnov E A Vert O Yu Klemenchich N V Rubinskij SPb Obshestvo klassicheskoj filologii i pedagogiki 1885 S 169 170 Ploytarxos Bioi Parallhloi Vitae parallelae q yun Surikov s 282 Surikov s 291 Surikov s 288 Surikov s 297 Surikov s 302 Surikov s 318 Surikov s 347 Surikov s 283 Pavsani II 18 8 Surikov s 269 Fukidid II 65 Surikov s 271 Surikov s 272 Surikov s 273 Surikov s 274 Plutarx Perikl 3 Pericles Encyclopaedia Britannica 2002 Surikov s 284 Aristotel Afina Polisi 22 4 7 Plutarx Perikl 7 Surikov s 292 Plutarx Perikl 4 Surikov s 285 Buzeskul V P Perikl Lichnost deyatelnost znachenie L 1923 s 20 Surikov s 287 Surikov s 289 Plutarx Kimon 13 Surikov s 296 Aristotel Afina polisi 27 1 Pluratrx Perikl 10 Plutarx Kimon 14 Plutarx Perikl 9 Lampasli Idomeney Plutarx Perikl 10 Surikov s 298 Fukidid I 111 2 3 Plutarx Perikl 19 Plutarx Perikl 12 Plutarx Perikl 11 Surikov s 301 Surikov s 301 302 Surikov s 302 303 Surikov s 303 Fukidid I 112 5 Plutarx Perikl 21 Plutarx Perikl 17 Surikov s 307 Surikov s 308 Buzeskul s 69 Buzeskul s 70 Plutarx Perikl 13 Buzeskul s 71 Fukidid I 114 Plutarx Perikl 22 Plutarx Perikl 23 Surikov s 314 Surikov s 315 Plutarx Perikl 14 Plutarx Perikl 16 Surikov s 316 Surikov s 317 Plutarx Perikl 24 Surikov s 323 Fukidid VII 33 4 5 Surikov s 324 Surikov s 325 Surikov s 326 Plutarx Perikl 25 Plutarx Perikl 26 28 Plutarx Perikl 28 Surikov s 329 Plutax Perikl 20 Surikov 2008 Surikov s 332 Surikov s 333 Surikov s 334 Fukidid I 44 1 Fukidid I 56 2 Fukidid I 59 Fukidid I 62 65 Fukidid I 66 Plutarx Perikl 30 Surikov s 336 Fukidid I 119 Fukidid I 126 1 Surikov s 337 Fukidid I 145 Surikov s 338 Surikov s 339 Surikov s 340 Plutarx Perikl 32 Surikov s 341 Fukidid II 2 5 Surikov s 342 Surikov s 345 Fukidid II 35 46 Surikov s 349 Plutarx Perikl 35 Fukidid II 65 3 Plutarx Perikl 36 Fukidid II 65 4 Plutarx Perikl 37 Surikov s 351 Plutarx Perikl 38 Yeni mateme burunmedi Surikov s 293 Plutarx Perikl 6 Surikov s 295 Plutarx Perikl 5 Surikov s 290 Plutarx Perikl 8 Surikov s 291 S Ruden Lysistrata 80 Plutarx Perikl 15 Pericles Encyclopaedia The Helios 1952 Plato Gorgias 515e 2020 01 08 at the Wayback Machine M F McGregor Government in Athens 122 23 J S Morrison Pericles Monarchos 76 77 Plutarx Perikl 18 Fornara Samons Athens from Cleisthenes to Pericles 24 25 2019 09 25 at the Wayback Machine J K Davies Athenian propertied families 600 300 BC 457 Aristotel Afina Konstitutsiyasi 25MenbeAna menbeler Antik Yunan ve Romalilar Aristofan Orijinal metn ucun Perseus program Aristotel Afina konstitutsiyasi Orijinal metn ucun Perseus program Aristotel Orijinal metn ucun Perseus program Siseron Orijinal metn ucun Perseus program Siciliyali Diodor Kitabxana XII kitab Orijinal metn ucun Perseus program Herodot VI Orijinal metn ucun Perseus program Platon Orijinal metn ucun in Perseus program Platon Orijinal metn ucun Perseus program Platon Menexenus Orijinal metn ucun Perseus program Platon Orijinal metn ucun Perseus program Plutarx Kimon Orijinal metn ucun Perseus program Plutarx Muqayiseli heyatlar Orijinal metn ucun Perseus program Kvintilian Institutiones Orijinal metn ucun The Latin Library Fukidid Peloponnes muharibesi tarixi Orijinal metn ucun Perseus program Ksenofont Orijinal metn ucun Perseus program Ingilis dilinde tedqiqatlar Aird Hamish 2004 Pericles The Rise and Fall of Athenian Democracy The Rosen Publishing Group ISBN 0 8239 3828 X Badian E 1987 The Peace of Callias Journal of Hellenic Studies The Society for the Promotion of Hellenic Studies 107 1 39 DOI 10 2307 630067 JSTOR 630067 Beloch K J 1884 Die Attische Politik seit Perikles Leipzig in German Beloch K J 1893 Griechische Geschichte Volume II in German Blois de Lukas 1997 An Introduction to the Ancient World Routledge UK ISBN 0 415 12774 2 Buckley Terry 1996 Aspects of Greek History 750 323 BC Routledge UK ISBN 0 415 09957 9 Butler Howard 2005 The Story of Athens Kessinger Publishing ISBN 1 4179 7092 8 Cawkwell George 1997 Thucydides and the Peloponnesian War Routledge UK ISBN 0 415 16552 0 Cunningham L S Reich J J 2005 Culture And Values Thomson Wadsworth ISBN 0 534 58228 1 Davis John Kenyon 1971 Athenian propertied families 600 300 B C Clarendon Press ISBN 0 19 814273 0 Delbruck Hans 1920 History of the Art of War University of Nebraska Press Reprint edition 1990 Translated by Walter J Renfroe Volume 1 Dobson J F July 1919 Pericles as an orator The Greek Orators London Methuen Retrieved 2007 01 12 Encyclopaedic Dictionary The Helios Volume VIII article The Funeral Speech over the Fallen Volume XV article Pericles in Greek Ehrenberg Victor L 1990 From Solon to Socrates Routledge UK ISBN 0 415 04024 8 Fine John V A 1983 The Ancient Greeks A critical history Harvard University Press ISBN 0 674 03314 0 Fornara Charles W Loren J Samons II 1991 Athens from Cleisthenes to Pericles Berkeley University of California Press Gomme A W A Andrewes and K J Dover An Historical Commentary on Thucydides I V Oxford University Press 1945 1981 ISBN 0 19 814198 X Hanson Victor Davis 2007 English Edition 2005 How the Athenians and Spartans fought the Peloponnesian War translated in Greek by Angelos Philippatos Athens Livanis Editions ISBN 978 960 14 1495 9 Henri Madeleine M 1995 Prisoner of History Aspasia of Miletus and her Biographical Tradition Oxford University Press ISBN 0 19 508712 7 Hornblower Simon 2002 The Greek World 479 323 BC Routledge UK ISBN 0 415 15344 1 Hurwit Jeffrey M 2004 The Acropolis in the Age of Pericles Cambridge University Press ISBN 0 521 82040 5 Just Roger 1991 Women in Athenian Law and Life Routledge UK ISBN 0 415 05841 4 Kagan Donald 1996 Athenian Strategy in the Peloponnesian War The Making of Strategy Rules States and Wars by Williamson Murray Alvin Bernstein MacGregor Knox Cambridge University Press ISBN 0 521 56627 4 Kagan Donald 1974 The Archidamian War Ithaca Cornell University Press ISBN 0 8014 0889 X Kagan Donald 1989 The Outbreak of the Peloponnesian War Ithaca Cornell University Press ISBN 0 8014 9556 3 Kagan Donald 2003 War aims and resources 432 431 The Peloponnesian War Viking Penguin Penguin Group ISBN 0 670 03211 5 Kakridis Ioannis Th 1993 Interpretative Comments on the Pericles Funeral Oration Estia in Greek Katula Richard A 2003 The Origins of Rhetoric A Synoptic History of Classical Rhetoric by James J Murphy Richard A Katula Forbes I Hill Donovan J Ochs Lawrence Erlbaum Associates ISBN 1 880393 35 2 King J D 2005 Athenian Democracy and EmpirePDF 135 KiB Knight D W 1970 Thucydides and the War Strategy of Pericles Mnemosyne 23 2 150 160 DOI 10 1163 156852570X00713 Libourel Jan M October 1971 The Athenian Disaster in Egypt American Journal of Philology The Johns Hopkins University Press 92 4 605 615 DOI 10 2307 292666 JSTOR 292666 Loraux Nicole 2003 Aspasie l etrangere l intellectuelle La Grece au Feminin in French Belles Lettres ISBN 2 251 38048 5 Mattson Kevin 1998 Creating a Democratic Public Penn State Press ISBN 0 271 01723 6 McGregor Malcolm F 1987 Government in Athens The Athenians and their Empire The University of British Columbia Press ISBN 0 7748 0269 3 Mendelson Michael 2002 Many Sides A Protagorean Approach to the Theory Practice and Pedagogy of Argument Springer ISBN 1 4020 0402 8 Miller Laura March 21 2004 My Favorite War The Last Word The New York Times Retrieved 2008 06 07 Monoson Sara 2000 Plato s Democratic Entanglements Princeton University Press ISBN 0 691 04366 3 Morrison J S A W Gomme 1950 Pericles Monarchos Journal of Hellenic Studies The Journal of Hellenic Studies Vol 70 70 76 77 DOI 10 2307 629294 JSTOR 629294 Ober Josiah 1991 National Ideology and Strategic Defence of the Population from Athens to Star Wars Hegemonic Rivalry From Thucydides to the Nuclear Age Westview Pr ISBN 0 8133 7744 7 Ober Josiah 1996 The Athenian Revolution Princeton New Jersey Princeton University Press ISBN 0 691 01095 1 Paparrigopoulos Konstantinos Karolidis Pavlos 1925 History of the Hellenic Nation Volume Ab Eleftheroudakis in Greek Platias Athanasios G Koliopoulos Constantinos 2006 Thucydides on Strategy Eurasia Publications ISBN 960 8187 16 8 Pericles Oxford Classical Dictionary edited by Simon Hornblower and Antony Spawforth 1996 Pericles Encyclopaedia Britannica 2002 Podlecki A J 1997 Perikles and His Circle Routledge UK ISBN 0 415 06794 4 Power Edward J 1991 A Legacy of Learning SUNY Press ISBN 0 7914 0610 5 Rhodes P J 2005 A History of the Classical Greek World Blackwell Publishing ISBN 0 631 22564 1 Ruden Sarah 2003 Lysistrata Hackett Publishing ISBN 0 87220 603 3 Samons Loren J 2004 The Peloponnesian War What s Wrong with Democracy Los Angeles California University of California Press ISBN 0 520 23660 2 Sealey Raphael 1976 The Peloponnesian War A History of the Greek City States 700 338 B C University of California Press ISBN 0 520 03177 6 Shrimpton G 1991 Theopompus The Historian McGill Queen s Press MQUP ISBN 0 7735 0837 6 Sicking CMJ 1998 Distant Companions Selected Papers Brill Academic Publishers ISBN 90 04 11054 2 Smith William 1855 Death and Character of Pericles A History of Greece R B Collins Starr Chester G 1991 A History of the Ancient World Oxford University Press US ISBN 0 19 506628 6 Ste Croix de GEM 1955 1956 The Character of the Athenian Empire Historia III Ober Josiah Strauss Barry S 1990 The Anatomy of Error Ancient Military Disasters and Their Lessons for Modern Strategists St Martins Pr ISBN 0 312 05051 8 Tuplin Christopher J 2004 Pontus and the Outside World Brill Academic Publishers ISBN 90 04 12154 4 Vlachos Angelos 1992 Remarks on Thucydides History of the Peloponnesian War A D Volume I Estia in Greek Vlachos Angelos 1974 Thucydides bias Estia in Greek Wade Grey H T July September 1945 The Question of Tribute in 449 8 B C Hesperia American School of Classical Studies at Athens 14 3 212 229 Wet de B X 1969 This So Called Defensive Policy of Pericles Acta classica 12 103 119 Yunis Harvey 1996 Taming Democracy Cornell University Press ISBN 0 8014 8358 1 Rusca Arskij F Perikl M 1971 Zhizn zamechatelnyh lyudej Buzeskul V P Perikl Istoriko kriticheskij etyud Harkov 1889 Buzeskul V P Perikl Lichnost deyatelnost znachenie L 1923 Kravchuk A Perikl i Aspasiya M Nauka 1990 268 s ISBN 5 02 010002 1 Kurcius E Istoriya Drevnej Grecii Mn Harvest 2002 T 2 416 s 3000 ekz ISBN 985 13 1119 7 Novikov S V Selivanova L L Strelkov A V Istoriya Drevnej Grecii M AST Astrel Hranitel 2006 Strogeckij V M Polis i imperiya v klassicheskoj Grecii N Novgorod 1991 S 35 44 Surikov I E Perikl chelovek davshij imya epohe Antichnaya Greciya politiki v kontekste epohi vremya rascveta demokratii M Nauka 2008 383 s ISBN 978 5 02 036984 9Almanca Bayer E Heideking J Die Chronologie des perikleischen Zeitalters Darmstadt 1975 Ehrenberg V Soohokles und Perikles Munchen 1956 Gregor J Perikles Griechenlands Grosse und Tragik Munchen 1938 Shachermeyr F Perikles Stuttgart 1969 Shachermeyr F Religionspolitik und Religiositat bei Perikles Wien 1968 Willrich N Perikles Gott 1936 Fransizca Chatelet F Pericles et son siecle Paris 1990 Cloche P Le siecle de Pericles Paris 1970 Delcourt M Pericles Paris 1939 Homo L Pericles Une experience dedemocratie dirigree Paris 1954 Maffre J J Le siecle de Pericles Paris 1990