Azərbaycanca
සිංහල
Türkçe
Matça ( yap. 抹茶, hərfi tərcüməsi "ovulmuş çay" deməkdir) — toz şəklində olan yaşıl çay. Məhz bu çay,ənənəvi olaraq, klassik yapon çay mərasimində istifadə olunur. Bundan başqa, matça, adlı yapon desertinin növlərinə, yaşıl çaylı dondurmaya, soba adlı əriştəyə qida əlavəsi kimi istifadə olunur.
Tarixi
Çinin Tan sülaləsi zamanı (618 – 907) saxlanma və ticarət üçün çayın yarpaqları buxarla emal edilib çay briketlərinə preslənirdi. Çayı hazırlamaq üçün ilk öncə yarpaqlar qurudularaq toz halına çevrilir. Sonra duz və nanə əlavə edilərək qaynar suda qarışdırılırdı. Sun sülaləsi (960-1279) dövründə qurudulmuş çay yarpaqlarının buxarından emal edilən toz şəkilli çay populyarlaşmışdır. İçkini hazırlayarkən çay tozunu qaba töküb üzərinə qaynar suyu əlavə edirlər. Sonra üzərində köpük əmələ gələnə qədər qarışdırırlar. Zaman ötdükcə çay tozunun hazırlanması və istifadəsi dzen buddistlərin ayininə çevrilmişdir.
Dzen-buddizmlik, onunla yanaşı toz şəklində olan çay 1191-ci ildə monarx tərəfindən Yaponiyaya gətirilmişdir. Çində toz şəklində olan çay getdikcə unudulsa da, Yaponiyada o dzen rahiblərinin sayəsində öz mövqeyini qoruyub saxlamışdır. XIV-XVI əsrlər boyunca isə cəmiyyətin digər təbəqələri arasında geniş yayılmışdır. Həmin dövrdə çay plantasiyalarının sahibləri yüksək çay sortu sayılan matçanın emalı texnikasını təkmilləşdirmişdilər.
Emalı
Matça çayı kimi yığımdan əvvəl digər toz çayları kimi, (məsələn, ) fərqli olaraq kölgələndirilir. Matçanın hazırlanması məhsul yığımına bir neçə həftə əvvəl qalmış başlanılır. Bu zaman çay kolları günəş şüasından qorunur. Bu, onların böyüməsini yavaşladır, yarpaqları daha qara rəngə çalmasına gətirib çıxarır. Bu zaman çay yarpaqları amon turşuları ilə zənginləşir. Məhsul yığımından sonra yarpaqları sarınıb qurudularsa, (mirvari şehi) çayı alınacaq. Yox əgər düz şəkildə qurudularsa, onda tentya adlı çay alınacaq. Matça çayının istehsalı üçün tentya adlı çaydan saplaqlar və yarpaqdakı damarlar götürülür, sonra açıq yaşıl rəngli toza halına üyüdülür. 30 qram matça çayı üçün 1 saat da lazım ola bilər. Ancaq tentya matçanın əsası ola bilər, digər toz çaylar isə konatya adını daşıyır.
Matça çayının dadı amin turşularının qədərilə müəyyən olunur. Matçanın yüksək sortları 1 il sonra gec yığılan aşağı sort çaylardan daha gözəl dada və kəskin ətrinə görə seçilirlər. Matçanın istehsalı üzrə mərkəzləşmiş bölgələr Kioto prefekturasında yerləşən , Aiçi prefekturasında yerləşən , bölgələri və Kyuşu adasının şimal hissəsidir.
Sortları
Keyfiyyətdən asılı olmasına baxmayaraq, matça adətən digər çaylardan daha baha olur . Matçanın sortları bir çox amillərə əsasən müəyyənləşir.
Çay kolunda yerləşməsi
Tentya çayı üçün yarpaqların çay kolunun hansı hissəsindən götürülməsi vacib sayılır. Kolun yuxarı hissəsində cavan elastik və yumşaq yarpaqlar yerləşir. Matçanın bahalı sortları cavan yarpaqların dadına əsasən qiymətləndirilir. Ən yaxşı dada inkişafda olan yarpaqlar malik olur. Belə ki onlar bu zaman bitkiyə özünün bütün qida maddələrini ötürməkdə olurlar.
Qurudulması
Tentya yarpaqları ənənəvi olaraq məkandan kənar kölgəlikdə və günəş şüalarının düşmədiyi yerlərdə qurudulur. Lakin indiki zamanda qurudulma məkanın daxilində aparılır. Nəticədə matça hazırlananda parlaq yaşıl çalara malik olur.
Üyüdülməsi
Çayın üyüdülməsi öz özlüyündə sənət sayılır. Düzgün olmayan avadanlıq və texnikasız matça çoxlu qaynanma dadı verə bilər və keyfiyyətini itirə bilər. Oksidləşmə (qıcqırma) sortun müəyyənləşməsində vacib amil sayılır. Oksigenlə təmas zamanı matçanın dadı pisləşir. Qıcqırmış matça tipik ot iyinə sahib olmaqla yanaşı qəhvəyi-yaşıl rəngə malik olur.
Matçanın ənənəvi hazırlanması
Matçanın iki əsas hazırlanma üsulu vardır: möhkəm (koytya, yap. 濃茶) və yüngül (usutya, yap. 薄茶) İstifadə olunmamışdan qabaq matça ələkdən keçirilir və sonra ordakı qırıntılar yığılır. Bunun üçün xüsusi olaraq paslanmayan poladdan ələklər vardır. Ələyin arasından çayın keçməsi üçün xüsusi taxta kürəkdən istifadə olunur və ya yuxarıdan ələyə kiçik hamar daşı qoyub cihazı azca silkələyirlər. Əgər ələnmiş matça yapon çay mərasimi zamanı verilirsə, onda o tyaki adlandırılan kiçik həcmli qaba qoyulur.Digər hallarda isə birbaşa olaraq ələkdən tyavana tökmək olar.
Matçanın az miqdarı qaba tökülür. Bunun üçün ənənəvi olaraq tyasyaku adlanan bambuk qaşıqdan istifadə olunur, sonra çox da qaynar olmayan su əlavə olunur (tam qaynamayan, təxminən 80 °C) Çayın kənarında qırıntılar və çöküntü olmamalıdır. Matça çox acı olduğundan onun yanında ənənəvi olaraq südsüz və şəkərsiz vaqasi adlanan kiçik şirniyyatlar verilir. Bu şirniyyatlar çaydan öncə verilir. Hesab olunur ki, 40 qr matça üçün 20 fincan usutya və ya 10 fincan koytya hazırlamaq lazımdır.
Usutya və ya yüngül çay
1 fincan usutya təxminən 2 qram matçadan (bu 2 tyasyaku və ya yarım çay qaşığına bərabərdir) və 70 ml. qaynar sudan hazırlanır. Usutyanı istəkdən asılı olaraq köpüklü və ya köpüksüz içmək olar. Usutya çayı daha açıq rəngli və dad cəhətdən biraz acıdır.
Koytya və ya möhkəm çay
Bu çay fincana daha çox tozdan, təqribən 4 qram matça və təqribən 50 ml qaynar su tökməklə hazırlanır. Nəticədə qarışıq daha qatı olur (qatılığına görə, bala bənzəyir), onu asta hərəkətlərlə köpük yaratmadan qarışdırmaq lazımdır. Koytya adətən daha yaşlı çay ağaclarından (30 yaşdan yuxarı), daha bahalı matçadan hazırlanır və nəticədə usutya ilə müqayisədə daha yüngül və dadlı çay alınır. Bu çay yapon çay mərasimlərində daima verilir.
Digər məqsədlərlə istifadəsi
Matça həmçinin yapon şirniyyatlarının komponetlərindən biridir. O kasutera (və ya kastella), mandzü və istifadə olunur, kakiqorinin üzərinə səpilir, süd və şəkərlə, həmçinin duzla qarışdırılır və tempuraya xüsusi sous görkəmində əlavə olunur. Matça həmçinin, çoxlu şokolad, konfet və un məmulatları olan desertlərdə, peçenyelərdə, pudinqlərdə və dondurmalı yaşıl çayda istifadə olunur. Hətta yaponları poki adlanan çubuqları matça dadında olur. Matçanı həmçinin digər çaylarla qarışdırmaq olar. Məsələn, onu əlavə edərək matça-iri qemmaytya adlı çayı( matça əlavə olunmuş qızardılmış qəhvəyi düyü çayı) almaq olar.
Matçanın həmçinin müasir içkilərdə istifadəsi Şimali Amerika kafelərində də yayılmışdır. Belə ki orada da Yaponiyada olduğu kimi , buzlu içkilərə, südlü və meyvəli kokteyllərə əlavə edirlər. Matça tozunu da latte və likör kimi alkoqollu içkilərə əlavə edirlər.
Yaşıl çayın sağlamlıq üçün faydası Şimali Amerikada böyük maraq yaratmışdır. Bu səbəbdən yaşadığımız dövrdə çaydan sağlam qida məhsullarının ( energetik batonlara qədər) istehsalında istifadə olunur. 2003-cü ildə Kolorado Universitetinin tədqiqatçıları matçada qallat epiqallokatexin adlı antioksidləşdiricinin konsentrasiyası satışda olan digər yaşıl çaylardakından 137 dəfə yuxarıdır.
Həmçinin bax
Qalereya
-
![image]()
matçalı -
![image]()
Matça tozu -
![image]()
Matça əlavə olunmuş dondurma -
![image]()
Aşağı sort matça
İstinadlar
- . 2010-05-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-22.
- . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-22.
- "О пользе зелёного чая". 2010-08-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-01-22.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Matca yap 抹茶 herfi tercumesi ovulmus cay demekdir toz seklinde olan yasil cay Mehz bu cay enenevi olaraq klassik yapon cay merasiminde istifade olunur Bundan basqa matca adli yapon desertinin novlerine yasil cayli dondurmaya soba adli eristeye qida elavesi kimi istifade olunur MatcaTarixiCinin Tan sulalesi zamani 618 907 saxlanma ve ticaret ucun cayin yarpaqlari buxarla emal edilib cay briketlerine preslenirdi Cayi hazirlamaq ucun ilk once yarpaqlar qurudularaq toz halina cevrilir Sonra duz ve nane elave edilerek qaynar suda qarisdirilirdi Sun sulalesi 960 1279 dovrunde qurudulmus cay yarpaqlarinin buxarindan emal edilen toz sekilli cay populyarlasmisdir Ickini hazirlayarken cay tozunu qaba tokub uzerine qaynar suyu elave edirler Sonra uzerinde kopuk emele gelene qeder qarisdirirlar Zaman otdukce cay tozunun hazirlanmasi ve istifadesi dzen buddistlerin ayinine cevrilmisdir Matca cay fincani enenevi yapon sirniyyatlari ile birlikde qara laklanmis sinide Dzen buddizmlik onunla yanasi toz seklinde olan cay 1191 ci ilde monarx terefinden Yaponiyaya getirilmisdir Cinde toz seklinde olan cay getdikce unudulsa da Yaponiyada o dzen rahiblerinin sayesinde oz movqeyini qoruyub saxlamisdir XIV XVI esrler boyunca ise cemiyyetin diger tebeqeleri arasinda genis yayilmisdir Hemin dovrde cay plantasiyalarinin sahibleri yuksek cay sortu sayilan matcanin emali texnikasini tekmillesdirmisdiler EmaliMatca cayi kimi yigimdan evvel diger toz caylari kimi meselen ferqli olaraq kolgelendirilir Matcanin hazirlanmasi mehsul yigimina bir nece hefte evvel qalmis baslanilir Bu zaman cay kollari gunes suasindan qorunur Bu onlarin boyumesini yavasladir yarpaqlari daha qara renge calmasina getirib cixarir Bu zaman cay yarpaqlari amon tursulari ile zenginlesir Mehsul yigimindan sonra yarpaqlari sarinib qurudularsa mirvari sehi cayi alinacaq Yox eger duz sekilde qurudularsa onda tentya adli cay alinacaq Matca cayinin istehsali ucun tentya adli caydan saplaqlar ve yarpaqdaki damarlar goturulur sonra aciq yasil rengli toza halina uyudulur 30 qram matca cayi ucun 1 saat da lazim ola biler Ancaq tentya matcanin esasi ola biler diger toz caylar ise konatya adini dasiyir Matca cayinin dadi amin tursularinin qederile mueyyen olunur Matcanin yuksek sortlari 1 il sonra gec yigilan asagi sort caylardan daha gozel dada ve keskin etrine gore secilirler Matcanin istehsali uzre merkezlesmis bolgeler Kioto prefekturasinda yerlesen Aici prefekturasinda yerlesen bolgeleri ve Kyusu adasinin simal hissesidir SortlariKeyfiyyetden asili olmasina baxmayaraq matca adeten diger caylardan daha baha olur Matcanin sortlari bir cox amillere esasen mueyyenlesir Cay kolunda yerlesmesiTentya cayi ucun yarpaqlarin cay kolunun hansi hissesinden goturulmesi vacib sayilir Kolun yuxari hissesinde cavan elastik ve yumsaq yarpaqlar yerlesir Matcanin bahali sortlari cavan yarpaqlarin dadina esasen qiymetlendirilir En yaxsi dada inkisafda olan yarpaqlar malik olur Bele ki onlar bu zaman bitkiye ozunun butun qida maddelerini oturmekde olurlar QurudulmasiTentya yarpaqlari enenevi olaraq mekandan kenar kolgelikde ve gunes sualarinin dusmediyi yerlerde qurudulur Lakin indiki zamanda qurudulma mekanin daxilinde aparilir Neticede matca hazirlananda parlaq yasil calara malik olur UyudulmesiCayin uyudulmesi oz ozluyunde senet sayilir Duzgun olmayan avadanliq ve texnikasiz matca coxlu qaynanma dadi vere biler ve keyfiyyetini itire biler Oksidlesme qicqirma sortun mueyyenlesmesinde vacib amil sayilir Oksigenle temas zamani matcanin dadi pislesir Qicqirmis matca tipik ot iyine sahib olmaqla yanasi qehveyi yasil renge malik olur Matcanin enenevi hazirlanmasiMatca hazirlanmasinda istifade olunan 3 esya tac formasinda olan tyasen cavan adli cay fincani casaku adli qasiq Matcanin iki esas hazirlanma usulu vardir mohkem koytya yap 濃茶 ve yungul usutya yap 薄茶 Istifade olunmamisdan qabaq matca elekden kecirilir ve sonra ordaki qirintilar yigilir Bunun ucun xususi olaraq paslanmayan poladdan elekler vardir Eleyin arasindan cayin kecmesi ucun xususi taxta kurekden istifade olunur ve ya yuxaridan eleye kicik hamar dasi qoyub cihazi azca silkeleyirler Eger elenmis matca yapon cay merasimi zamani verilirse onda o tyaki adlandirilan kicik hecmli qaba qoyulur Diger hallarda ise birbasa olaraq elekden tyavana tokmek olar Asagi sort matca Matcanin az miqdari qaba tokulur Bunun ucun enenevi olaraq tyasyaku adlanan bambuk qasiqdan istifade olunur sonra cox da qaynar olmayan su elave olunur tam qaynamayan texminen 80 C Cayin kenarinda qirintilar ve cokuntu olmamalidir Matca cox aci oldugundan onun yaninda enenevi olaraq sudsuz ve sekersiz vaqasi adlanan kicik sirniyyatlar verilir Bu sirniyyatlar caydan once verilir Hesab olunur ki 40 qr matca ucun 20 fincan usutya ve ya 10 fincan koytya hazirlamaq lazimdir Usutya ve ya yungul cay 1 fincan usutya texminen 2 qram matcadan bu 2 tyasyaku ve ya yarim cay qasigina beraberdir ve 70 ml qaynar sudan hazirlanir Usutyani istekden asili olaraq kopuklu ve ya kopuksuz icmek olar Usutya cayi daha aciq rengli ve dad cehetden biraz acidir Koytya ve ya mohkem cay Bu cay fincana daha cox tozdan teqriben 4 qram matca ve teqriben 50 ml qaynar su tokmekle hazirlanir Neticede qarisiq daha qati olur qatiligina gore bala benzeyir onu asta hereketlerle kopuk yaratmadan qarisdirmaq lazimdir Koytya adeten daha yasli cay agaclarindan 30 yasdan yuxari daha bahali matcadan hazirlanir ve neticede usutya ile muqayisede daha yungul ve dadli cay alinir Bu cay yapon cay merasimlerinde daima verilir Diger meqsedlerle istifadesiUzerine matca sepelenmis piroq Matca hemcinin yapon sirniyyatlarinin komponetlerinden biridir O kasutera ve ya kastella mandzu ve istifade olunur kakiqorinin uzerine sepilir sud ve sekerle hemcinin duzla qarisdirilir ve tempuraya xususi sous gorkeminde elave olunur Matca hemcinin coxlu sokolad konfet ve un memulatlari olan desertlerde pecenyelerde pudinqlerde ve dondurmali yasil cayda istifade olunur Hetta yaponlari poki adlanan cubuqlari matca dadinda olur Matcani hemcinin diger caylarla qarisdirmaq olar Meselen onu elave ederek matca iri qemmaytya adli cayi matca elave olunmus qizardilmis qehveyi duyu cayi almaq olar Matcanin hemcinin muasir ickilerde istifadesi Simali Amerika kafelerinde de yayilmisdir Bele ki orada da Yaponiyada oldugu kimi buzlu ickilere sudlu ve meyveli kokteyllere elave edirler Matca tozunu da latte ve likor kimi alkoqollu ickilere elave edirler Yasil cayin saglamliq ucun faydasi Simali Amerikada boyuk maraq yaratmisdir Bu sebebden yasadigimiz dovrde caydan saglam qida mehsullarinin energetik batonlara qeder istehsalinda istifade olunur 2003 cu ilde Kolorado Universitetinin tedqiqatcilari matcada qallat epiqallokatexin adli antioksidlesdiricinin konsentrasiyasi satisda olan diger yasil caylardakindan 137 defe yuxaridir Hemcinin baxYapon cay merasimiQalereyamatcali Matca tozu Matca elave olunmus dondurma Asagi sort matcaIstinadlar 2010 05 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 01 22 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 01 22 O polze zelyonogo chaya 2010 08 29 tarixinde Istifade tarixi 2016 01 22 Vikianbarda Matca ile elaqeli mediafayllar var