Maltanın Böyük mühasirəsi

Maltanın Böyük mühasirəsi (malta L-Assedju l-Kbir) — 1565-ci ilin may–sentyabr aylarında Osmanlı sultanı Qanuni Sultan Süleymanın ordusu tərəfindən Malta adasının mühasirəsi. O dövrdə ada Malta hospitalyerləri tərəfindən işğal edilmişdi. Mühasirə Aralıq dənizində hökmranlıq uğrunda Avropa gücləri ilə Osmanlı imperiyası arasındakı rəqabətin pik nöqtəsi idi.

Maltanın Böyük mühasirəsi
Osmanlı-Habsburq döyüşləri
Tarix	18 may – 11 sentyabr 1565 (3 ay, 3 həftə, 3 gün)
Yeri	Malta adası
Səbəbi	Portanın (Bab-ı Ali) Aralıq dənizində hökmranlıq qurmaq istəyi
Nəticəsi	xristianların qələbəsi
Ərazi dəyişikliyi	Münaqişə nəticəsində ərazi dəyişiklikləri
Münaqişə tərəfləri
Osmanlı imperiyası Osmanlı vassalları: Osmanlı Əlcəzairi Malta cəngavərləri İspaniya imperiyası Köməkçi qüvvələr: Siciliya krallığı Genuya Respublikası Savoyya hersoqluğu Florensiya hersoqluğu Papa dövləti
Komandan(lar)
Turqut Rəis  † Mustafa Paşa Piyalə Paşa Həsən Paşa (Xeyrəddin Barbarossanın oğlu) Qılınc Əli Paşa Jan Parizo de la Valett Jan Lvek de la Kasiyer Mathurin Romeqas Qonzales de Medrano  † Melxior de Robles  † Qarsiya Alvares de Toledo Ossorio
Tərəflərin qüvvəsi
35,000–40,000 2,500 (hərbçilər, qulluqçular da daxil olmaqla 6,100) İspaniya imperiyasından 900 əsgər İtalyanın əyalətlərindən 800 əsgər 600 nəfər Maltalı hospitalyerlər Siciliya və Yunanıstandan 200 əsgər
İtkilər
25,000-35,000 2500 hərbçi 7000 insan 500 avarçəkən
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1522-ci ildə Sultan Süleyman tərəfindən Rodos adası ələ keçirildikdən və ordenin cəngavərləri səkkiz il Avropanı dolaşdıqdan sonra 1530-cu ildə Maltaya gəldilər. Onlar Osmanlı gəmiləri tərəfindən təqib edilirdi. Hospitalyerlərin piratçılıq fəaliyyətindən xəbərdar olan Süleyman Qanuni ordusunu Malta arxipelaqına göndərmək qərarına gəldi. Bunun digər bir məqsədi isə orada stratejik dəniz bazası yaratmaq idi. 1565-ci il may ayının sonunda Mustafa paşa və Piyalə paşanın komandanlığı altında türk ordusu və donanması Maltaya gələrək adanın qalalarını mühasirəyə aldı. Ordenin Böyük magistrı Jan Parizo de la Valett İtalyan və İspan muzdluları və Malta milisləri tərəfindən dəstəklənən orden cəngavərlərinə rəhbərlik edirdi. Müdafiəçilər möhkəmləndirilmiş Birqu və Senqlea şəhərlərinə sığınaraq İspaniya kralı II Filippin vəd etdiyi yardımı gözləyirdilər. Hücum edənlər mühasirəni limanın girişini qoruyan Sen-Elmo qalasına hücum edərək başladılar. Cəngavərlər düşmən qüvvələrinin əhəmiyyətli bir hissəsini məhv edərək, vaxtı gecikdirərək qalanı bir ay saxlaya bildilər. İyulun əvvəlində türklər Birqu və Senqleanı mühasirəyə aldılar. Üç ay ərzində Osmanlı artilleriyasının say üstünlüyünə və gücünə baxmayaraq, türklərin bütün hücumları uğursuz oldu. Sentyabrın əvvəlində Siciliyanın vitse-kralı Don Qarsiya de Toledonun başçılıq etdiyi ordu Maltaya gəldi və türklər uğursuzluqdan ruhdan düşərək, xəstəlik və aclıqdan zəifləyərək geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.

Qələbə ordenə böyük nüfuz qazandırdı və müsəlman ekspansiyasına qarşı xristian dünyasının müdafiəçisi kimi onun şöhrətini bərpa etdi. Mühasirə XVI əsrdə Avropa tarixində ən məşhur hadisələrdən birinə çevrildi. Volter deyib: "Süleymanın bəxti gətirmədiyi mühasirədən, yaxşı heç nə məlum deyil". Məğlubiyyət, ağır itkilərdən başqa, Osmanlı imperiyası üçün ciddi hərbi nəticələr verməsə də, Osmanlı ordusunun yenilməzliyinə inamı sarsıtdı və Aralıq dənizi tarixində yeni bir dövrün — İspaniya hökmranlığının başlanğıcını qoydu.

Mühasirə bitdikdən sonra, əvvəlcə Şiberras yarımadasını qorumaq üçün Çitta Umilissima adlanan yeni şəhər tikildi (lat. Humilissima Civitas və ya it. Città Umilissima). Şəhər daha sonra Jan de la Vallettin şərəfinə adlandırıldı. (lat. Humilissima Civitas Valletta)

Tarixi mənbələr

Grande Soccorso (Böyük kömək) üzvü Françesko Cirni, 1567-ci ildə nəşr olunan Cometarii d'Antonfrancesco Cirni Corso kitabında öz müşahidələrini və müdafiənin digər iştirakçıları ilə söhbətlərini yazıb. Mühasirə zamanı Messinada yaşayan Covanni Antonio Viperano, mühasirədən sonra adanı gəzib və elə həmin 1567-ci ildə şahidlərin təsvirlərini və müəllifin öz müşahidələrini özündə əks etdirən "De Bello Melitensi Historia" əsərini nəşr etdirib. Osmanlı donanması ilə səyahət edən Genuya casusu Breqante türklər tərəfdən hadisələri müşahidə edərək, 5 səhifəlik qeydlərini Genuyaya göndərmişdi. Onun iyula qədər olan hadisələrlə yekunlaşan qeydləri, demək olar ki, Qərb mənbələrini təsdiqləyirdi. Ən ətraflı və dəqiq hesabatı adanın müdafiəsinin iştirakçısı, İspan korpusunda arkebuzir kimi xidmət edən italyan muzdlu Françesko Balbi di Korrecio verib. Onun mühasirə haqqında "La verdadera relación de todo lo que el anno de M. D. LXV ha succedido en la isla de Malta" adlı hesabatı 1566 və 1568-ci illərdə dərc edilmişdir. Vincenzo Anastaqi (Mdinadakı süvari dəstəsinin komandiri) və Orden cəngavər Hippolit Sanz da mühasirə ilə bağlı xatirələrini paylaşıblar. Jan de la Valettin Ordenin başçıları ilə: Papa ilə, Don Qarsiya və II Filiplə, həmçinin Siciliya vitse-kralı Don Qarsiyanın II Filiplə yazışmaları, Meskitanın evindən Madridə göndərilən hesabatlar qorunub saxlanılmışdır.

Mühasirə haqqında bir neçə Osmanlı hesabatı bu günə gəlib çatmışdır. Digər səbəblərlə yanaşı, Osmanlı imperiyasında 1729-cu ilə qədər çap qadağan edilmişdi ki, bu da informasiyanın yayılmasına mane olurdu. İbrahim Peçevi və Mustafa Salonikinin müəyyən yığcam hekayələri də vardır. Arxivlərdə divana və sultana göndərilən sərkərdələrin hesabatları, habelə Avropa elçilərinin Osmanlı sarayındakı monarxları ilə diplomatik yazışmaları da qorunur.

Tarixçilərin əsərləri arasında Cakomo Bozionun (1544–1627) "Dell'istoria della Sacra Religione, Giovanni di Santo dell'illustrissima milizia Gierosolimitano" əsərini qeyd etmək olar ki, 1594-cü ildə nəşr olunan bu əsər Orden tarixində mühasirənin ən dolğun təsvirini verən yeganə əsərdir.

Erkən tarixi

 

Filipp Vilers de Lil-Adamın 26 oktyabr 1530-cu ildə Maltanı ələ keçirməsi. Rene Teodor Berton (1776–1859). Səlib yürüşləri zalı, Versal sarayı

Hospitalyerlər ordeni "Müqəddəs İoann ordeni" və ya "Müqəddəs İoann cəngavərləri", "Malta cəngavərləri" və "Rodos cəngavərləri" kimi də tanınırdı. 1522-ci ilin sonunda Qanuni Sultan Süleyman altı aylıq mühasirədən sonra Rodosu ələ keçirdi və ordeni qovdu. 1523-cü ildən 1530-cu ilə qədər ordenin daimi yeri yox idi. Orden və Müqəddəs Roma imperatoru V Karl arasında qarşılıqlı etimadsızlıq nəticəsində yaranan çoxlu tərəddüd və danışıqlardan sonra, cəngavərlərin Fransa ilə əlaqələrindən qorxan Karl, Papa VII Klementinin təzyiqinə boyun əydi və ordeni Malta adasının əmrinə verdi. 26 oktyabr 1530-cu ildə Ordenin Böyük magistrı Filip Vilers de Lil-Adam ardıcıllarının bir hissəsi ilə Malta limanına gəldi. Bunun müqabilində Siciliya vitse-kralına hər il bir şahin göndərilməsi və Bütün Müqəddəslər günündə təntənəli şəkildə bayram edilməsi əmri verildi. Həm də orden imperatora qarşı silahlanmamalı idi. Lakin Karlın adanı sərəncama verməsinin əsas səbəbi, cəngavərlərin Şimali Afrika sahillərindəki Tripoli şəhərini müdafiə edəcəkləri idi. Tripoli, Osmanlı imperiyasının müttəfiqlərindən olan Bərbər piratlarının nəzarətində olan ərazidə idi.

Orden təklifi könülsüz qəbul etdi, çünki Malta kiçik, boş bir ada idi və uzun müddət ərzində bir çox cəngavər Rodosa qayıtmaq ümidini hələ də itirməmişdi. Cəngavərlərin dəniz fəaliyyəti onların məskunlaşdıqları yeri — adanın şimal sahilində təyin etdi. Onlar hər iki tərəfdən iki böyük körfəzlə — Marsamxet və Marsa (indiki Böyük liman) ilə əhatə olunmuş qayalı Şiberras yarımadasını seçdilər. Vilers de Lil-Adam hər iki körfəzə nəzarət edən yarımadanın əlverişli yerini bilirdi və orada məskunlaşmağı planlaşdırdı, lakin bunun üçün kifayət qədər vəsait yox idi. Cəngavərlər Mars körfəzinin o biri tərəfindəki bir yarımadada mövcud olan Borqo (Birqu) qəsəbəsində məskunlaşdılar. Bütün Birqu yarımadası dənizdən Sen-Anjelo qalası ilə əhatələnmişdi.

1535-ci ildə orden cəngavərləri V Karl tərəfindən Tunisin tutulmasında iştirak etdilər. Onlar Osmanlı gəmilərini, Osmanlı korsarları isə öz növbəsində xristian gəmilərini tuturdular. Aralıq dənizi üçün xarakterik olan bu döyüş növü müqəddəs müharibə bəhanəsi ilə hər iki tərəfdən dəniz quldurluğu idi. Əldə edilən qənimətlər çatışmayan maliyyəni tamamladı və müdafiə strukturlarının tikintisi üçün zəruri olan tikinti işlərini həyata keçirməyə imkan verdi.

1540-cı illərdə Osmanlı dəniz quldurları basqınlarını artırdılar. Buna görə də 1540-cı illərdə Böyük magistr Xuan de Homedesin rəhbərliyi ilə növbəti Osmanlı istilası ərəfəsində əlavə tikinti işləri aparılmışdır. Birqudakı Sen-Anjelo qalası (indiki Vittoriosa) möhkəmləndirildi və iki yeni qalanın: Birqunun cənubunda yerləşən yarımadada Sant Mişel və Şiberras yarımadasının qurtaracağındakı Sen-Elmo qalalarının tikintisinə başlandı. 1550-ci ildə cəngavərlər Turqut Rəisin (Draqut) gəmilərinin yerləşdiyi Mehdiyə şəhərinə hücum edərək onu yandırdılar. Cavab olaraq Draqut Osmanlı admiralı Sinan Paşa ilə birlikdə 1551-ci ilin iyulunda Maltaya endi və adanı viran etdi. Nə Birqunu, nə də Mdinanı birdən tutmaq mümkün olmayanda Draqut və Sinan Paşa qonşu Qozo adasına gəldilər və buradan bir neçə gün qalanı atəşə tutdular. Qozo qubernatoru Celatian de Sessa müqavimətin əbəs olduğuna qərar verərək qalanın qapılarını onların üzünə açdı. Korsarlar şəhəri işğal etdilər və Qozonun demək olar ki, bütün əhalisini (təxminən 5 min nəfər) ələ keçirdilər. Draqut və Sinan Paşa daha sonra cənuba üzərək Tripoliyə getdilər və orada avqustun 14-də orden cəngavərlərindən ibarət qarnizonunu ələ keçirdilər. Öncə yerli bəy Hadım Murad Ağanı vali təyin etdilər, lakin sonradan Draqut özü Tripoli bəylərbəyi oldu.

Omedesin varisi Klod de la Sanql Birqunun cənubunda yerləşən yarımadanı inkişaf etdirərək, Sen-Mişel qalasını gücləndirdi (la Sanqlyanın şərəfinə bu yarımada Senqlea adlandırıldı). Qalalar 1552-ci ildə altı ay ərzində tələsik tikildi və Maltanın etibarlı dəniz bazasına çevrildi. Hər üç qala (Sen-Anjelo, Sen-Mişel və Sen-Elmo) Böyük mühasirə zamanı Osmanlı ordusuna müqavimət göstərməkdə mühüm rol oynamışdır. Adanın Aralıq dənizinin mərkəzində olması onu strateji əhəmiyyətli nöqtəyə çevirdi və Aralıq dənizinin şərq və qərb hissələri arasındakı su yollarına nəzarət etməyə imkan verdi. Ancaq Maltaya qoyulan bütün pul sərmayəsinə baxmayaraq, cəngavərlər Rodosa qayıtmaq istəyirdilər və Maltada qalmalarını müvəqqəti hesab edirdilər.

 

Jan Parizo de la Valett

Sonrakı bir neçə il nisbətən sakit keçdi, baxmayaraq ki, müsəlmanlar və xristianlar arasında döyüşlərin intensivliyi səngimədən davam edirdi. 1557-ci ildə cəngavərlər Jan Parizo de La Valettanı ordenin Böyük magistrı seçdilər. O, Böyük magistr olduğu müddətdə təxminən 3000 müsəlman və yəhudi qulunu əsir götürərək qeyri-xristian gəmilərinə hücum etməyə davam etdi.

Öz növbəsində, 1559-cu ilə qədər Draqut avropalıları elə bir fəlakətə uğratdı ki, hətta İspaniya sahillərinə basqın etməyə cəsarət etdi ki, bu, kral II Filippi dəniz quldurlarını Tripolidən qovmaq üçün əlli ildə ən böyük dəniz ekspedisiyasını təşkil etməyə məcbur etdi. Cəngavər hospitalyerler, 54 qaladan ibarət, 14 min nəfəri daşıyan İspan eskadronuna qoşuldular. Bu uğursuz yürüş, 1560-cı ilin mayında Osmanlı admiralı Piyalə Paşanın Cerba adasının yaxınlığında Avropa güclərinin donanmasını məğlub edərək gəmilərinin təxminən yarısını ələ keçirməsi və ya batırması ilə dəniz döyüşü ilə başa çatdı. Cerbadakı məğlubiyyət xristianlar üçün fəlakət oldu və döyüş Aralıq dənizində Osmanlı hökmranlığının yüksək nöqtəsi idi. Döyüşdən sonra Cerbadakı türklərin yenidən Maltaya hücum edəcəyinə şübhə qalmırdı. Bu ada Osmanlıların uzunmüddətli planları üçün böyük strateji əhəmiyyət kəsb edirdi, çünki Siciliyanın tutulması üçün tramplin rolunu oynaya bilər, Siciliya isə öz növbəsində Neapol krallığının işğalı üçün bazaya çevrilə bilərdi. 1560-cı ilin avqustunda vəziyyət o qədər gərginləşdi ki, Jan de la Valett ordenin Maltada olmayan bütün cəngavərlərinə xəbər gələn kimi Maltaya qayıtmağa hazırlaşmalarını əmr etdi. İspan donanmasının praktiki olaraq məhv edildiyi Cerbadan dərhal sonra türklər hücuma keçməməklə strateji səhvə yol verdilər: beş illik gecikmə İspaniyaya gücünü bərpa etməyə imkan verdi.

Hazırlıqlar

Süleymanın qərarı

 

I Süleyman

Maltalılar türk gəmilərinə hücumlarını davam etdirirdilər. 1564-cü ilin ortalarında, Ordenin ən məşhur dənizçisi Romeqas bir neçə iri ticarət gəmisini, o cümlədən Qızlar ağasına məxsus gəmini ələ keçirdi. Qahirə bəylərbəyi, İsgəndəriyyə valisi və Süleymanın qızının keçmiş tibb bacısı da daxil olmaqla bir çox yüksək rütbəli Osmanlı məmurlarını əsir götürdü. Romeqasın hücumları türklərə rəsmi: casus belli səbəbini verdi və çox güman ki, 1564-cü ilin sonunda Süleyman Malta ordeninə son qoymaq qərarına gəldi. Malta əməliyyatının mümkünlüyü ilk dəfə 1564-cü ilin oktyabrında hərbi şurasında müzakirə edildi. Qanuni Sultan Süleyman Maltanın Aralıq dənizinin mərkəzində möhkəm mühafizə olunan limanları ilə strateji yerləşməsinin perspektivlərini yaxşı başa düşürdü. Maltanın Siciliya və İtaliyanın cənubunun zəbti üçün baza kimi istifadəsi nəzərə alınmaqla, bu yer xüsusilə vacib idi. Hərbi məsləhətçilər, 1522-ci ildə çəkilmiş xəritədə Malta ilə Rodos arasındakı fərqi də qeyd etməklə eyni zamanda, Maltanı ələ keçirməyin çətinliyini vurğuladılar. Türkiyə sahillərinə yaxın olan və kənd təsərrüfatı sərvətləri ilə zəngin olan Rodosu mühasirəyə alan ordunu lazım olan hər şeylə təmin etmək asan idi. Lakin, Malta Osmanlı torpaqlarından uzaqda yerləşdiyi üçün bu, Osmanlı imperiysı üçün çətinlik yaradırdı. Fırtınalar səbəbiylə Aralıq dənizində payız tədarükü altı aydan az müddətdə başlanmalı və tamamlanmalı idi. Maltadakı əməliyyatın çətinliklərinə görə, La Quletta və ya Penon-de-Veles-de-la-Qomera, Macarıstan və ya Siciliya kimi digər hədəflər də təklif edildi. Amma Süleyman Maltanı seçdi. Tarixçilərin fikrincə, onun seçimi məhz onun Avropaya potensial hücum üçün forpost kimi strateji cəhətdən əlverişli coğrafi mövqeyi ilə bağlıdır. Gələn ilin yazında nəzərdə tutulan yürüşün sərdarı Mustafa Paşa, kapudan isə Piyalə Paşa təyin edildi və hazırlıqlara başlamaları əmr edildi.

Malta adasını fəth etmək niyyətindəyəm və bu yürüşdə Mustafa Paşanı komandir təyin edirəm. Malta adası inancı olmayanların qərargahıdır. Maltalılar Misirə gedərkən Aralıq dənizinin şərqində müsəlman zəvvarlar və tacirlərin istifadə etdikləri keçidi artıq bağlamışlar. Piyalə Paşaya imperator donanması ilə birlikdə yürüşdə iştirak etməyi əmr etdim..

Maltanın mühasirəsinə Lələ Qara Mustafa Paşanın komandanlığı ilə bağlı yanlış fikirlər var. Lakin müasirləri və tarixçilər onun Qızıləhmədli Mustafa Paşa olduğunu açıq şəkildə göstərirlər. Müasirlərinin dediyinə görə, Sultan, Mustafa Paşaya Piyalə Paşaya sevimli oğul kimi yanaşmağı, Piyalə Paşaya da Mustafaya bir ata kimi hörmət və ehtiram göstərməsini əmr etmişdi. (baxmayaraq ki, Fransanın Konstantinopoldakı səfiri Petremol Süleymanın Mustafa Paşanı "müəssisənin rəhbəri" adlandırdığını bildirmişdi.) Lakin tarixçilərin fikrincə, Süleyman kimin kimə tabe olduğunu dəqiq göstərməməklə səhvə yol verib. Bundan əlavə, Sultan nəinki Piyalə ilə Mustafa arasında komandanlığı bölüşdürmüş, həm də hər ikisinə Draquta tabe olmaq əmrini vermişdi. İbrahim Peçevinin sözlərinə görə, Süleyman Mustafa və Piyaləya "Draqutun razılığı olmadan heç bir planı nəzərdən keçirməməyi və həyata keçirməməyi" əmr etmişdi.

Konstantinopoldakı Avropa casuslarından gələn məktublar ilk planın əvvəlcə Sen-Elmo qalasını almaq olduğunu irəli sürüblər. Casuslar yanılmamışdılar: 4 dekabr 1564-cü ildə divanda Osmanlı casusları tərəfindən tərtib edilmiş Böyük liman planı öyrənilərkən qərara alınmışdı ki, birinci hədəf Sen-Elmo qalası, ikincisi isə Sen-Anjelo qalası olmalıdır. Və bu da, hadisələrin göstərdiyi kimi, yanlış plan idi.

Mustafa və Piyalə yəqin ki, bu yürüşün nə qədər çətin olacağını bilmirdilər. Hammer tarixçi Peçeviyə istinadən yazır ki, armadanı yola salan baş vəzir Səmiz Əli Paşa istehza ilə: "Budur, yumor hissi inkişaf etmiş iki cənab, tiryək və qəhvə həvəskarları. Onlar adalara gəzintiyə çıxırlar. Güman edirəm ki, bütün yükləri ərəb lobya və xaş-xaşı olacaqdır." deyə bildirib. Hadisələrin müasiri tarixçi Mustafa Selanikinin sözlərinə görə, Əli Paşa həmçinin: "Onlar Maltanı tort hesab edirlər və onu da yemək istəyirlər. Allah bu səfərin sonunu xeyirli etsin. Bəlkə də onların öldüyünü görməyəcəyəm. Uğur qazanıb-qazanmayacağımızı yalnız Allah bilir!" fikirlərini də əlavə edib.

Mühasirəyə hazırlıq

Osmanlı arxivindən əldə edilən sənədlərə görə, artıq 1564-cü ilin payızında Süleyman Şimali Afrika bəyləri ilə məktublaşmalarında Maltaya qarşı birgə hərəkətlər barədə razılığa gəlmişdi. Lakin diplomatik yazışmalardan göründüyü kimi, Avropa casusları, hətta Konstantinopolda (İstanbul) yaşayan elçilər də Osmanlıların niyyətlərini və donanma hücumunun məqsədini bilmirdilər. Dekabrda Fransa səfiri Petremol hələ osmanlıların məqsədlərini bilmirdi, o, yalnız güclü donanmanın hazırlandığını bildirdi; Onun hesablamalarına görə, türklər 30–40 min sipahi və 15 min yeniçəri çıxarmağa hazırlaşırdılar. Lakin artıq 1565-ci ilin yanvarında səfir Petremol Parisdə Yekatrina Mediçiyə türklərin Maltaya hücum edəcəyi barədə şayiələr barədə məlumat vermişdi. Eyni söz-söhbətlər II Filippə də çatdırıldı və o, onlar haqqında Neapol krallığının vitse-kral Don Qarsiya de Toledoya məlumat verdi. Əvvəllər Böyük magistr Jan de la Valett də eyni bildirişləri aldı və o, hətta bütün Avropadakı orden üzvlərinə çağırış belə göndərmişdi. Lakin armada getdikdən sonra da yekun əldə edilmədi. Malta çox güman ki, mümkün hədəflərdən yalnız biri idi. Armadanın Xios adasının yaxınlığında qalması, ada sakinlərini qorxuya saldı və onlar adalarının hədəf olduğunu güman etdilər, lakin Piyalə Paşa onlardan gəmiləri təmir etmək üçün yalnız qatran tələb eləmişdi. Venesiya senatı koloniyalardakı qubernatorlarına və gəmilərinin kapitanlarına eskadrilyanı təhrik etməmək və hər hansı insidentdən qaçmaq barədə əmrlər göndərdi. Donanmanın yola salınmasından bir neçə gün sonra Petremol Parisə, Fransa üçün təhlükə olmadığını və onun ərazisinin hücumun hədəfi olmadığını bildirə bildi, lakin Petremol hədəfin dəqiq nə və hara olduğunu da bilmirdi. Onun məlumatına görə, Piyalə və Mustafa Malta ilə La Qulett arasında seçim edə bilərdilər.

 

Malta sahillərində türk eskadronu. Matteo Perez Aleçço, Qrossmeyster sarayı, Valletta.

Maltada istehkamlar gücləndirildi, xəndəklər genişləndirildi, Sen-Anjelo qalasının zirzəmilərinə çoxlu miqdarda barıt və ərzaq ehtiyatı yığıldı. De La Valett məhsulun yığılmasını, hətta yetişməmiş taxılın yandırılmasını əmr etdi ki, hücum edənlər yerli resursları əldə etmək imkanından məhrum olsunlar. Bundan əlavə, cəngavərlər bütün quyuları zəhərli otlar və ölü heyvanlarla zəhərlədilər. Birquda yerləşən ordenin monastırı dəniz tərəfində körfəz suları və Sen-Anjelo qalası ilə yaxşı qorunurdu, lakin quru tərəfdəki müdafiə xətti xeyli zəif idi və əsasən bəndlərdən ibarət idi. Senqleada da vəziyyət eyni idi. Orden cəngavərləri milliyyətlərinə görə "dillərə" bölünürdülər (milli əyalətlər və ya lanqlar: Kastiliya lanqı, Provans lanqı və s.). Ordenin qalalarında elə bir sistem mövcud idi ki, hər bir lanq istehkamların müəyyən hissəsinin müdafiəsinə cavabdeh idi və bütün perimetr onları müdafiə edən lanqın adını daşıyan postlara (yaxud bastionlara) bölünürdü. Birqunun istehkamları arasında ən məşhuru Birqunun yerdən müdafiə xəttində yerləşən Kastiliya qalası idi. Mdinanın müdafiəsi, qoşunların əsas hissəsi Birqu və Senqleada cəmləşən Meskita evinin Portuqal cəngavərinin komandanlığı altındakı qarnizonuna həvalə edildi. Süvarilər türk ordusunun arxasında hücum planını həyata keçirmək üçün Mdinada yerləşdirilmişdi. Yerdəki bu hazırlıqlara paralel olaraq, Jan de la Valett Avropa hökmdarlarından kömək almaq üçün diplomatik əlaqələri gücləndirdi. Lakin monarxların əksəriyyəti köməyə gələ bilmədi və ya köməyə gəlmək istəmədi: imperator Maksimilian türkləri öz imperiyasının sərhədlərində saxladı və qüvvələrini dağıtmağa imkan tapmadı. IX Karl dövründə Fransa dini müharibələrlə zəifləmişdi, I Elizabet isə katolikləri dəstəkləmək və İspaniya ilə ittifaqa girmək niyyətində deyildi. İtaliyada knyazlıqların çoxu ispanlardan asılı idi və müstəqil Venesiya və Genuya dövlətləri Aralıq dənizində (yəni Osmanlı imperiyasında) ticarət maraqlarını qorumaq üçün kömək etmək niyyətində deyildilər. Sərəncama kömək edə bilənlər arasında yalnız Müqəddəs Prestol və İspaniya qaldı. Papa yalnız maddi yardım göstərdi, lakin Jan de la Valett lazım olan qoşunlara köməklik göstərmədi. Yalnız Siciliya, Maltanın yıxılacağı təqdirdə təhlükə altına düşəcək II Filipp Siciliya qubernatoru Don Qarsiya de Toledoya 25 min ordu göndərəcəyini vəd etdi.

Tərəflərin gücü

Martın 22-də Konstantinopoldan ayrılan Türk armadası (Petremola görə, 30 mart) antik dövrdən bəri ən böyük donanmalardan biri idi. Mənbələr, Osmanlı ordusundakı gəmilərin və adamların sayı ilə bağlı fərqli hesablamalar aparıb. Çağdaş mənbələrdə türklərin sayı 24 min 500-dən 80 min nəfərə qədər təxmin edilir. Ancaq ən inandırıcı hesablama 35.000 nəfərdir ki, onlardan 12.000-i təlim keçmiş döyüşçülərdir. Onlar 6100-dən 8655-ə qədər xristian müdafiəçisi ilə qarşılaşdılar ki, onların da yarısı peşəkar əsgərlər idi.

Tərəflərin gücü haqqında məlumatlar cədvəllərdə ümumiləşdirilmişdir.

Müdafiə qüvvələri

	Bozio	Balbi
Cəngavərlər	təxminən 600	500
Muzdurlar	1200
	3000-dən 4000-ə qədər	3000 maltalı, 200 yunan və siciliyalı, 400 nəfər, 500 avarçəkən

Türk qüvvələri

	Bozio	Balbi di Korrecio	Jan de la Valett	İppolit Sans	Vinçentso Anastaqi	Don Qarsiya	Antuan Petremol	Riçard Nolls
Gəmilərin sayı	193, onlardan: 131-i qalera (hərbi gəmi), 7-si qaliot, 4-ü qalleas, nəqliyyat gəmiləri.		250			160	150 qalera, 8 qalliot, bir neçə nəqliyyat gəmisi	177
Əsgərlərin sayı	6300 yeniçəri, 10 000 müxtəlif mənşəli sipahilər, 3500 macəraçı, 6000 əsgər, 13 000 dini fanatik.	Müxtəlif mənşəli 9000 sipahi, 6000 yeniçəri, Midillidən 400 macəraçı, 3500 digər macəraçı, 4000 dini fanatik, 6000 dəniz quldur və dənizçiləri, xristian qullarını tutmaq istəyən bəzi yəhudi tacirləri. Cəmi 28 500 nəfər.	15 000–16 000, onlardan 7000-i arkebuzerlər (4000 yeniçəri və 3000 sipahi)
Hücum edənlərin ümumi sayı	38 500	Draqut, Həsən Paşa və Qılınc Əli Paşa nın ümumi dəstələri: 48 000 nəfər.	40 000	48 000	22 000			44 900

Mühasirə

Osmanlı ordusunun gəlişi. 18 may

Türk armadası adaya mayın 18-də səhər tezdən gəldi. Mayın 19-da cəngavərlərlə türklərin kəşfiyyat dəstələri arasında ilk atışmalar baş verdi, ilk məhbuslar və ilk ölülər oldu. Bir gün sonra Osmanlı donanması adanın cənub sahilinə yaxınlaşdı, geri döndü və nəhayət, Valetta limanından 10 kilometr (6,2 mil) məsafədə yerləşən Marsaşlokk körfəzində lövbər saldılar. Cəngavərlərin yanına, Osmanlı gəmisindən tullanaraq xristianlara tərəf gedən bir reneqat (türklərlə xidmət edən keçmiş xristian) gəldi. Onun sözlərinə görə, Osmanlı sərkərdələri arasında böyük ixtilaflar olub, Mustafa isə padşahın onu səfərdə əsas elan edən fərmanını çıxarıb, Piyalə paşaya təqdim etməli olub. Osmanlı qoşunlarının komandanlığında fikir ayrılıqları barədə xəbər cəngavərləri ruhlandırdı. Defektor ordunun tərkibi haqqında da məlumat verib: onun sözlərinə görə, donanma 6 ay ərzində 50 min insan və təchizat daşıyıb.

Mayın 22-də, hələ Draqut gəlməmişdən əvvəl Piyalə və Mustafa döyüşün gedişatı haqqında müzakirələr keçirdilər. Əksər mənbələrə, xüsusən də Balbiyə görə, sərdar Qızıləhmədli Mustafa Paşa ilə kapudan Piyalə Paşa arasında hara lövbər salmaq və döyüşlərə haradan başlamaq barədə mübahisə yaranmışdı. Piyalə Paşa Valetta limanının şimalındakı Marsamxet limanına sığınmaq istədi, lakin Mustafa razılaşmadı, çünki donanmanın sahilə yan alması üçün əvvəlcə limanın girişini qoruyan Sen-Elmo qalasını tutmaq lazım idi. Bu məlumatlara görə, Mustafa adanın mərkəzində yerləşən zəif müdafiə olunan keçmiş paytaxt Mdinya hücum etmək, sonra isə qurudan Sen-Anjelo və Sen-Mişel qalalarına hücum etmək niyyətində idi. Bu halda, Sen-Elmo qalasına hücum tamamilə gərəksiz olardı. Ancaq Mustafa Piyalənin planı ilə razılaşdı, görünür, Sen-Elmo qalasının dağıdılmasının çox vaxt aparmayacağına inandı və ya İstanbulda qəbul edilmiş ilk planı xatırladı. Mustafa mayın 23-də Sultan Süleymana yazdığı məktubda məclis ilə bağlı hesabat göndərərək fikir ayrılığını, müzakirəni və qəbul edilən qərarları ətraflı yazmışdı. Mayın sonunda türklər topları gəmilərdən çıxardıqdan sonra qalanı atəşə tutmağa başladılar. Osmanlılar eniş edərkən, cəngavərlər və maltalılar müdafiəni gücləndirmək üçün tələsik son cəhdlər etdilər: Qalernaya körfəzi Sen-anjelo və Senqlea qalası arasında uzanan uzun bir zəncirlə dənizdən bağlandı. Ordenin marşalı Qiyom de Kopyenin komandanlıq etdiyi türk ordusunun kəşfiyyatçıları ilə xristian süvariləri arasında bir neçə atışmasından sonra güc bərabərsizliyi ilə üzləşən orden cəngavərləri qalalarında mümkün qədər uzun müddət qalmağa qərar verdilər.

Osmanlılar əsas düşərgələrini Marsda, cəngavərlərin istehkamlarından çox uzaqda qurdular. Sonrakı günlərdə Osmanlılar Müqəddəs Marqareta təpəsində və Şiberras yarımadasında düşərgələr salaraq, batareyalar yerləşdirdilər. Birquya hücumlar mayın 21-də başlandı və ertəsi gün Senqleaya hücum edildi.

Sen-Elmo qalası uğrunda mübarizə. 24 may — 23 iyun

 

Bərpasından sonra 1552-ci ildə Sen-Elmonun planı.
1) Kavalerlər
2) Bastionlar

Sen-Elmo qalası dəniz kənarındakı Şiberras yarımadasında, Şiberras dağlarının ətəyində inşa edilmişdir ki, bu da, qalanı müdafiə edən orden cəngavərlərinə çətinlik törədirdi. Mühasirə zamanı onun qarnizonu 300 nəfərdən ibarət idi. Quru tərəfdə onun girişini qoruyan çınqıllarla, dəniz tərəfində isə toplar üçün platforma rolunu oynayan yüksək yer, süvari dəstələri ilə möhkəmləndirilmişdi. Lakin tarixçilər hesab edirlər ki, türklər planlaşdırıldığı kimi səylərini Sen-Elmo qalasında cəmləməklə böyük səhvə yol verdilər. Türklərin donanmanın enişini təmin etməyə çalışacaqlarını və Sen-Elmo qalasını ələ keçirməyə cəhd edərək səfərə başlayacağını düzgün müəyyən edən Jan de la Valett qalaya əlavə qüvvələr göndərdi və ağır artilleriyasının yarısını orada cəmlədi. O, Siciliya vitse-kralı Don Qarsiyanın vəd etdiyi yardım gələnə qədər davam etməyi planlaşdırırdı. Osmanlılar, Şiberras yarımadasında məskunlaşdılar. Mayın 24-də artilleriya yerləşdirildi və Sen-Elmonun mühasirəsi başladı. Elə həmin gün Jan de la Valett Siciliya vitse-kraldan cavab aldı, o, kömək ordusu toplamaq üçün vaxt istədi və dərhal əlavə qüvvələrin göndərilməsinin mümkünsüzlüyünü bildirdi. Qalanın üç tərəfdən silahdan atəşə tutulması bir həftə davam etdi, de la Valett gecə yaralılarını təxliyə etdi və qalanı yenidən liman boyunca gücləndirdi. Birqunun müdafiəsinin iştirakçısı Balbinin dediyinə görə, atışmaların və partlayışların gücü o qədər olub ki, Birqu limanının digər tərəfindəki evlər də silkələnib.

 

Maltanın mühasirəsi. İqnatiy Danti, Vatikan muzeyləri.

Mühasirənin ilk günlərində iyunun 2-də Draqutun gəlişi ilə türk qüvvələri gücləndi. Mustafa Paşanın xəbərlərindən aydın olduğu kimi, Draqut onun yoxluğunda Sen-Elmoya hücumla başlamaq üçün qəbul edilmiş planı bəyənməmişdi, çünki Mdinada yerləşdirilmiş süvari dəstəsi adada ərzaq axtaran türk tədarükçülərinə davamlı hücumlar edirdi. Bununla belə, Draqut yenə də Sen-Elmo üzərinə hücumunu davam etdirmək qərarına gəldi. O, Birqu və Sen-Elmo arasındakı boğaza nəzarət etmək üçün, xüsusən də Mar körfəzinin digər tərəfindəki Sen-Elmo ilə üzbəüz Sottile burnunda (sonralar Rikasoli qalasının tikildiyi yer) yeni batareyalar quraşdırdı. Draqut ikinci batareyanı Marsamxet limanının o biri tərəfindəki Tinye burnu üzərinə qoydu. İyunun 3-də yeniçəri dəstəsi dərəni və xəndəyi tutmağa müvəffəq oldu, mühasirəyə alınanlar ağır itkilər verən türk hücumçularını geri çəkə bildilər. Gecələr qalaya yardım çatdırılırdı, Sottiledəki türk topları səbəbindən gündüz buradan keçmək artıq mümkün deyildi. İyunun 7-də yeniçərilər qalanın divarlarına yeni hücuma keçdilər. Dağılmış qalaya edilən bu hücumdan sonra davamlı atəş altında olan qalanın tükənmiş müdafiəçilərinin komandiri Böyük magistrın yanına, əhalini təxliyə edib qalanı partlatmağı xahiş etmək məqsədilə elçilik göndərir. Jan de la Valett onlardan imtina edərək, Siciliyadan yardımçı qüvvələrin tez gəlməsinə ümid edərək qalmaqlarını xahiş edir. "Xuan de la Serda və onun leytenantı Böyük magistrı qalanı tərk etməyə və onu minalamağa inandırmağa çalışdılar, çünki buranı müdafiə etmək artıq mümkün deyildi" deyə Don Qarsiya II Filippə yazdı. Jan de la Valettə daxil olan məlumatlara görə, yardımın iyunun 20-də gəlməsi gözlənilirdi. İyunun 8-də türklərin hücumları davam etdi və qala müdafiəçilərinin çarəsizliyi o həddə çatdı ki, onlar yenidən Böyük magistra müraciət edərək dərhal təxliyə tələbi ilə müraciəti imzaladılar. Jan de la Valett qalanın vəziyyətini qiymətləndirmək üçün üç nəfər göndərdi. Onlardan biri, neapolitan cəngavər Kostantin Kastriota iyunun 10-da səhər saatlarında yüz nəfərlə könüllü olaraq istehkamın qarnizonunu gücləndirmək üçün gəldi. Valett, güvənilməsi mümkün olmayanları əvəz edəcək etibarlı adamları olduğunu bildirdi. O, həmçinin "qorxaqların Birquda gizlənməsini" də təklif etdi. Kastriotanın nümunəsi və Valettin sözləri bütün müdafiəçilərin Sen-Elmoda qalmağa qərar verməsinə səbəb oldu.

İyunun 10-da iki gəmi Sirakuzdan bəzi əlavə qüvvələr, o cümlədən mühasirə başlamazdan əvvəl Maltaya çata bilməyən orden cəngavərlərini gətirməyə çalışdı, lakin türk donanması onların keçməsinə imkan vermədi. Daha çox əlavə qüvvələrin gəlişindən qorxan Draqut və Piyalə Paşa, sahili müşahidə edən donanmanı gücləndirmək qərarına gəldilər. Marşal süvari dəstəsi, növbəti döyüş zamanı Sottila üzərindəki batareyanı məhv etdi və Draqut, Birqu ilə Sen-Elmo arasındakı əlaqəni pozmaq ümidi ilə onu bərpa etmək və gücləndirmək qərarına gəldi. O, silahları qorumaq üçün çoxlu sayda qoşun yerləşdirdi, bu zaman yeni batareya metodik olaraq qalanı bombaladı və dağıtdı. Sen-Elmo müdafiəçilərinin tükəndiyinə əmin olan Mustafa Paşa, iyunun 10-dan 11-nə keçən gecə yeniçərilərə yeni hücuma keçməyi əmr etdi, lakin hücum dəf edildi. İndi qala gecələr də atəşə tutulurdu. Mustafanın planı müdafiəçilərə möhlət vermədən onları yıxmaq idi. Üçüncü gecə o, hücum üçün qoşun göndərsə də, bu hücum da dəf edildi.

İyunun 12-də məhbuslardan biri türklərə məlumat verdi ki, Sen-Elmodakı soba top gülləsi ilə dağıdılıb, müdafiəçilər üçün çörək Sen-Anjelodan daşınır və qaçan dalğıc onları əmin edib ki, tutulan ravelini bir qədər artırmaqla, onlar Sen-Elmo ərazisinin tamamilə nəzarət edəcəklər.. İyunun 15-də Mustafa Paşa mühasirəyə alınanlara canlarını qurtarmaq müqabilində təslim olmağı təklif etdi, lakin qalanın müdafiəçiləri bu təklifi rədd etdilər. İyunun 16-da Osmanlı qaleraları qalanı bombaladılar. Bu bombardmandan sonra digər hücum təşkil olundu və bu hücum zamanı hətta Sen-Elmodakı qullar və muzdlu işçilər, eləcə də yerli Malta əsgərləri "demək olar ki, cəngavərlər kimi cəsarətlə" vuruşdular və öldülər.

 

Sen-Elmonun mühasirəsi (Draqutun ölümü). Matteo Perez Aleçço, Qrossmeyster sarayı.

İyunun 17-də Osmanlı sərkərdələri qalanın niyə hələ də yıxılmadığını müzakirəsi ilə bağlı görüş keçirdilər. Sadalanan səbəblər arasında əsas olanlar müəyyən edildi:

1. Sen-Elmo qalasının şərq tərəfindəki toplar sağ tərəfdən gələn hücumların qarşısını aldı.
2. Sen-Anjelodan atılan toplar Şiberras yarımadasının cənub tərəfinə çatırdı, həm də türklərin hücumlarının qarşısını alırdı.
3. Gecələr Sen-Anjelodan daimi yeni insanların Sen-Elmoya gəlməsi qala müdafiəçilərinin sağalmasına imkan verirdi.

Sonun bənd yığncaqdakılar tərəfindən ən vacib kimi tanındı. Mustafa, Draqut və Piyalə, atəşi Osmanlı qoşunları arasında çoxsaylı itkilərə səbəb olan Sen-Anjelo qalasının batareyasını zərərsizləşdirmək üçün tədbirlər görməyə qərar verdilər. Bundan əlavə, bu, Birqu və Sen-Elmo arasında gecə əlaqəsini tamamilə kəsdi. Bunun üçün Kalkara yarımadasında Sen-Elmoya baxan yeni artilleriya batareyası yerləşdirildi və türk arkebusierlərinə sığınacaq vermək üçün Sen-Anjelo qalasının qarşısında daş və torpaqdan divar ucaldıldı. Bu iş zamanı iyunun 18-də Draqut qəlpələrdən ölümcül yaralandı. Bosio yazır ki, Draqut Sen-Anjelo qalasından açılan atəşlə öldürülüb. Onun ölümünün dəqiq təsvirini Balbi vermişdir. Draqutun təkidi ilə tüfəngin nişangahları daha aşağı düzəldilsə də, atəş açan zaman top gülləsi səngərin kənarına dəyərək, parçası qoparaq Draqutun başına dəyərək, onun ölümünə səbəb oldu. Görülən tədbirlər, nəticədə qalanın qarnizonunu gücləndirmək yollarını kəsdi və onun mümkün təxliyəsini də məhdudlaşdırdı. İyunun 21-də yeniçərilər Tinye burnunda yerləşən batareyanın dəstəyi ilə qalanın süvarisini ələ keçirə bildilər.

 

Sen-Elmonun mühasirəsi (Lövhələrə mismarlanmış cəngavərlərin başsız bədənləri və təhlükəsizliyə doğru üzən əsgərlər). Matteo Perez Aleçço, Qrossmeyster sarayı

Bu andan etibarən türklər qalaya dənizdən atəş aça bildilər. İyunun 22-də yeni hücum baş verdi. Jan de la Valett, Sen-Elmoya əlavə qüvvələr göndərmək cəhdi uğursuz oldu. Süvarini ələ keçirən Osmanlılar qalereyalarını sərbəst şəkildə Marsamxet körfəzinə apardılar — bu da Sen-Elmo müqavimətini yatırmaq üçün lazımlı idi. İyunun 23-də səhər, Müqəddəs İohann Günü ərəfəsində Osmanlı ordusu qaladan qalanlara son hücuma keçdi. Sen-Elmonun qalan 60 müdafiəçisi sona qədər müqavimət göstərdi. Bir gün əvvəl barıt bitsə də, onlar ancaq soyuq silahla vuruşurdular. Ayağından yaralananlar özlərini stullara bağlayıb oturaraq döyüşürdülər. Dörd saatdan sonra İtaliyan lanqının yaralı cəngavəri Frederiko Lanfreduççi liman yaxınlığındakı postundan qalanın dağıdıldığına dair əvvəlcədən hazırlanmış tüstü siqnalını verdi. Bir neçə dəqiqə sonra o, Sen-Elmo qalasındakı son döyüşdə Draqut dəstəsi tərəfindən sağ qalan doqquz xristiandan biri əsir götürüldü. Daha bir neçə maltalı üzərək xilas ola bildi. Qalanların hamısı öldü və onların döyüşdə öldüyü, yoxsa əsir götürüldükdən sonra öldürüldüyü məlum deyil. Qalanın müdafiəsi zamanı 1500-dən çox insan, o cümlədən ordenin 120 (və ya 89) cəngavərləri həlak oldu. Qalanın mühasirəsi təxminən beş həftə davam etdi, baxmayaraq ki, türk mühəndisləri Sen-Elmonun bir neçə günə alınacağına əmin idilər. Osmanlı tərəfinin itkiləri fərqli qiymətləndirilir. Təxminlərə görə 6000-8000-dən çox insan və yeniçərilərin yarısının itirilməsi, 18.000 top gülləsinin atılması haqqında məlumat verildi. Mustafa ölən cəngavərlərin cəsədlərinin başlarının kəsilməsini, çarmıxa çəkilməsini və buxtaya atılmasını əmr etdi. Piyalə Paşa belə mənasız və barbar hərəkətə qarşı idi. Jan de la Valett bütün türk məhbusların başını kəsərək Mustafaya cavab verdi. Vertonun sözlərinə görə, Böyük magistr bunu "Paşaya qəssab kimi yox, əsgər kimi döyüşməyi öyrətmək" üçün edib. Sonra da başlarını ya top güllələri əvəzinə toplara doldurdular, ya da sadəcə türklərə tərəf atdılar. Osmanlıların (Turqut Rəis də daxil olmaqla) itkiləri o qədər böyük idi ki, Françesko Balbinin yazdığına görə, Mustafa Paşa Sen-Elmoya daxil olarkən demişdir: "Belə bir balaca oğul bizə bu qədər baha başa gəlirsə, ata üçün hansı qiyməti ödəməliyik?" Balbi deyirdi ki, iyunun 23-də Valetta limanının suyu qan içində qırmızı idi.

Hərbi əməliyyatların yenidən təşkili. 24 iyun — 4 iyul

 

Soccorso piccolo

Mustafa batareyaları Şiberras yarımadasının təpələrindən Birqu və Senqlea yarımadalarını əhatə edən Korradino və Müqəddəs Marqaret dağlarının zirvələrinə daşıdı. Osmanlılar mühasirəyə düşənlərin qaçmasının qarşısını almaq üçün xəndəklər qazaraq və divarlar çəkərək mövqelərini möhkəmləndirdilər. O, iyunun sonunda 112 silah, o cümlədən 64 iri çaplı silah, cəngavərlərin yerləşdiyi iki yarımadanı bombalamağa hazır idi. Osmanlılara müqavimət göstərmək üçün Jan de la Valett, Mdinadan gələn beş dəstə ilə gücləndirilmiş Birqu və Senqlea qarnizonlarına sahib idi. Mühasirəyə alınanların hələ də kifayət qədər azuqələri var idi və onlar Birquda yerləşən təbii bulaqlardan da yararlanırdılar. Böyük magistr öz qoşunları qarşısındakı çıxışında, aclıqdan daha çox adanın bulaqlarının zəhərlənməsi səbəbindən xəstəlikdən əziyyət çəkən hücumçular, onların ərzaq və sursat çatışmazlığından xəbər verdi.

Sen-Elmonun mühasirəsi boyunca Siciliya vitse-kralı, Toledolu Don Qarsiya Maltanı müdafiə etmək üçün qoşunları ilə yürüş etməyə cəsarət etmədi. O, Osmanlıların növbəti hədəfinin Siciliya olacağı gözlənildiyi üçün qoşunlarını itirərək Siciliyanı zəiflətməkdən qorxurdu. Eynilə, İspan qalaları itirilərsə, II Filippin ola biləcək qəzəbindən qorxurdu. Ehtiyat tədbiri olaraq, o, Maltadakı vəziyyəti müşahidəsində saxlayaraq, qoşunlarının döyüşə girməsini gecikdirirdi, xüsusən də II Filipp ona tələsməməyi rəsmən əmr etdiyi əsas götürərək. Böyük magistrın təkidi ilə Don Qarsiya, Sen-Elmonun yıxılmasından qorxdu və cəngavər Melxior de Roblesin komandanlığı altında 42 cəngavər və 600 İspan piyada dəstəsi də daxil olmaqla, 700-ə yaxın adamı adaya çatdıraraq, iyunun sonunda dörd qalereya göndərmək qərarına gəldi. Donanmanın komandanlığı Xuan de Kardona'ya həvalə edildi. İyunun 29-na keçən gecə adaya çıxan qoşunlar Osmanlılardan yan keçə bilərək, kənd yolları ilə irəlilədilər. Onlar Kalkardan keçərək Birquya gələ bildilər. Bu Soccorso piccolo ("kiçik armaturlar") Birqunun müdafiəsini gücləndirməkdə və mühasirəyə alınanları qorumaqda böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Ertəsi gün, iyunun 30-da Mustafa Paşa, Jan de la Valetteyə Rodosdakı cəngavərlərin qəbul etdiyinə bənzər : insanların həyatını xilas etmək və Maltanı tərk etmək müqabilində Siciliyaya evakuasiya imkanı kimi təslimiyyət təklif etdi. Böyük magistr bu təklifi rədd etdi.

Senqlea yarımadası uğrunda mübarizə. 5 iyul — 7 avqust

 

Türklər gəmiləri Marsamxetdən Valetta limanına sürükləyirlər

İyulun 5-də Mustafa Paşa Senqlea yarımadasına iki dəfə hücum əmrini verdi. Onun əmri ilə 100 kiçik gəmi Şiberras dağından Valetta limanına sürükləndi və bununla da Sen-Anjelo qalası toplarından atəşin qarşısı alındı. Bu manevr ona həm dənizdən, həm də qurudan Senqleaya hücum etməyə imkan verdi və hücumlarını Sen-Elmodan sonra müdafiəsi ən zəif hesab edilən Sen-Mişel qalasına yönəltdi. Onun məqsədi dənizdən min yeniçəri ilə hücum etmək, piratların məqsədi isə Senqleadakı Sen-Mişel qalasına qurudan hücum etmək idi. Senqleanın süqutu ilə Osmanlılar Birqu və Sen-Anjelo qalasına hər tərəfdən hücum edə biləcəkdilər. Maltalılar üçün xoşbəxtlikdən bir qaçqın Jan de la Valetteyi yaxınlaşan hücum barədə xəbərdar etdi və o, iki qala arasında əlaqəni asanlaşdırmaq üçün Birqu və Senqlea arasında ponton tikdirə bildi. Bu cəhd uğurlu alındı.

Dənizdən qaleralardan hücumu təmin etmək üçün türk ordusunun ən yaxşı üzgüçüləri, Senqlea sahilləri boyunca müdafiəçilər tərəfindən tikilmiş baltalarla bəndi sındırmağa göndərildi. Bıçaqlarla silahlanmış maltalılar türkləri suda dəf etdilər. Ertəsi gün türklər yenidən bəndi dağıtmağa cəhd etdilər və yenə uğursuz oldular. Yerüstü hücumlar da uğursuz oldu, çünki əlavə qüvvələr pontonla Birqudan Sen-Mişel qalasına keçə bildi və Maltanı başqa bir gündə xilas etdilər.

 

Qurudan və dənizdən hücum (ətraflı): Yuxarı sağ hissədə bir ponton körpü vasitəsilə kömək üçün Birqudan Sen-Mişelə keçən cəngavərləri görə bilərsiniz. Matteo Perez Aleçço, Qrossmeyster sarayı, Valletta.

Daha sonra türklər Birqu və Senqleanı təqribən 65 mühasirə topu ilə mühasirəyə aldılar və şəhəri o vaxta qədər tarixdə görünməmiş bir bombardmana məruz qoydular (Balbi türklərin mühasirə zamanı 130.000 top gülləsindən istifadə etdiyini iddia edir). Bu zaman Xeyrəddin Barbarossanın oğlu və Əlcəzair bəylərbəyi Həsən Paşa 28 gəmi ilə Afrikadan yola düşərək təxminən 2500–5000 əsgərlə Mustafa və Piyalənin ordusuna qatıldı. Əvvəlcə yeni gələnlər Sen-Elmonun uzun mühasirəsinə görə türk ordusuna güldülər, lakin 15 iyulda Mustafa onları Senqleyaya hücuma göndərdi. Bu gündə yarımadaya iki dəfə: qurudan və dənizdən hücum olundu. Həsən paşa qurudan, leytenantı Kandelissa isə dənizdən hücuma rəhbərlik edirdi. Sen-Mişel qalası tərəfdən onlara Robles əhalisi qarşı çıxdı. Dənizdən gələn hücumçular sahildə möhkəm dayana bildilər. Bastion yaxınlığında yerləşən keçidin qəfil partlaması divarların bir hissəsini dağıtdı və Osmanlı imperiyası qüvvələrinin hücumu üçün yol açdı. Lakin türklər bu fürsətdən istifadə edə bilmədilər, çünki gücləndirici qüvvələr yenə Birqudan pontonla yardıma gəldilər. Hücumu müşahidə edən Mustafa Paşa üçüncü istiqamətdən hücuma keçməyə qərar verdi. Bu məqsədlə o, döyüşə hazır olan on gəmidə 1000 yeniçəri göndərdi, lakin Osmanlı gəmiləri Sen-Anjelo qalasının gizli batareyası ilə məhv edildi. On gəmidən yalnız biri əraziyə çata bildi, qalan doqquzu Mars körfəzində batdı. Üçüncü istiqamətdə hücum sona çatdı, lakin ilk iki istiqamətdən hücum təxminən beş saat davam etdi, Həsən Paşa 3000-ə yaxın adamı itirdiyini anlayana qədər geri çəkildi. Xristianlar yalnız iki əsir götürdülər.

Bu böyük uğursuzluqdan sonra Mustafa Paşa daha az itki vəd edən strategiyaya arxalanmağa: iki yarımadanı davamlı olaraq bombardman etmək qərarını verdi. Onun planına görə, türklər divarları deşən kimi hücuma keçə bilərdilər. Mustafa müdafiəçilərin yorğunluğunu və resurslarının tükənməsini də hesab edirdi. Eyni zamanda, Osmanlı qüvvələri iki yarımadanın blokadasını da bağladı: Piyalə Paşanın donanması hər hansı əlavə desantın qarşısını aldı, Mustafa Paşanın qoşunları və top batareyaları isə halqanı qurudan bağladı.

Bu dövrdə kənardan əlavə qüvvələr olmadığından mühasirəyə alınanlara yeganə köməklik, Papadan Maltanın müdafiəsində canlarını verən hər kəs üçün plenar indulgensiya xəbəri oldu. Jan de la Valett bu xəbərdən Malta mülki əhalisini motivasiya etmək və onların ruh düşgünlüyünü yüksəltmək üçün istifadə etdi. Avqustun 2-də səhər saatlarında ikiqat artan top hücumlarının səsi Siciliyada, Sirakuz və Kataniyada eşidildi. Elə həmin gün Sen-Mişel qalasının divarındakı dəlikdən Roblesin müdafiə etdiyi qalaya 6 min türk hücum etdi. Altı saat ərzində beş uğursuz hücumdan sonra Osmanlılar yenidən bombardmana başladılar. Şəhərin əsas qalalarından birini demək olar ki, darmadağın edən Mustafa Paşa avqustun 7-də eyni vaxtda iki istiqamətdə növbəti kütləvi hücum əmrini verdi (həm Sen-Mişel, həm də Birqu qalasına hücum). Piyalə Paşa 3 min nəfərin başında Birqudakı Kastiliya qalasına hücum edərkən, Mustafanın özü 8 min nəfərlə Senqlea üzərindəki Sant Mişel qalasına hücum etdi. Piyalə Paşa 3 min nəfərin başında Birqudakı Kastiliya qalasına hücum edərkən, Mustafanın özü 8 min nəfərlə Senqleadakı üzərindəki Sen-Mişel qalasına hücum etdi. Piyalənin Birquya hücumu böyük çətinliklə dəf edildi. Mustafa Paşanın qoşunları bir çox çətinlikdən sonra qalaya soxula bildilər. Şəhərin müdafiəsi zamanı dinc əhali döyüşlərdə iştirak edir, insanlar çarəsiz müqavimət göstərirdilər. Hər iki yarımada eyni anda hücuma məruz qaldı və bu səbəbdən bir-birinə kömək edə bilmədilər. Bu döyüş 8 saat davam etdi.

 

Kastiliya qalasının atəşə tutulması. Matteo Perez Aleçço, Qrossmeyster sarayı, Valletta.

Vəziyyət gərgin idi. Mühasirə bitsə də adanın müdafiəçilərin gücü tükənsə də, bu an Mustafaya xristianların türk düşərgəsinə hücumu xəbər verilir. Mühasirəyə alınanlar üçün gözlənilən köməyin gəldiyindən qorxan Mustafa geri çəkilməyi əmr edir və onu qorumaq üçün qoşunları düşərgəyə aparır. Düşərgədə Mustafa gördü ki, düşmən ordusu yoxdur. Düşərgə, Mdinanın qubernatoru Meskitanın evinin təşəbbüsü ilə hücuma məruz qalmışdı. Kapitan Vinçenzo Anastaqinin komandanlığı altında 200 nəfərlik süvari dəstəsi Mdinadan getdi. Basqın zamanı mühafizəçiləri, yaralıları və atları öldürdülər, çadırları yandırdılar və ərzaq mallarını məhv etdilər. Mustafa Paşa həm kiçik qüvvənin vurduğu ziyana, həm də Senqleadakı uğurun itirilməsinə qəzəbləndi. Lakin o, adamlarının yorğunluğuna görə həmin gün hücumu yarımçıq qoydu.

Sen-Mişel qalası və Birqu uğrunda mübarizə. 10–19 avqust

Avqustun 7-də baş verən hücumdan sonra türklər 19–21 avqustda bir daha böyük hücum edərək, Sen-Mişel və Birqu qalasını yenidən bombardman etməyə başladılar. O gərgin döyüş günlərində əslində nə baş verdiyi tam aydın deyil. Bosio mühasirəni təsvir edərkən bildirib ki, sonrakı günlərdə Mustafa Paşa qalaları partlatmaq qərarını vermişdi. Qaya üzərində tikilmiş Sen-Elmoda bu üsuldan istifadə etmək mümkün olmasa da, Birqunun qala divarları yerdən idi. Türk və Misir istehkamçılarından ibarət qruplar Kastiliya qalasının əsas qalasını dağıtmaq üçün tunellər qazırdılar. Eyni zamanda, hücum edənlərin divarları aşmasına imkan verəcək qüllə də tikilirdi. Yeni hücum planı belə idi: Sen-Mişel qalasına böyük hücum başlandıqdan sonra Birqunun müdafiəçiləri köməyə gedib pontondan keçənə qədər gözləmək lazım idi, bu zaman Kastiliya bastionunun altındakı tuneli partlatmaq planlaşdırılırdı. Nəticədə divarların uçması Piyalə Paşanın əsgərlərinə zəifləmiş qalaya hücum etməyə imkan verəcəkdi. Avqustun 18-də istehkamçılar tunelin hazır olduğunu və partlayışın divarların dağılmasına imkan verəcəyini bildirdilər.

 

Maltanın xəritəsi, 1565

Bu vaxt əmrə kömək etmək üçün muzdlu ordu yaradıldı. Avqustun ortalarında isə Don Qarsiya Jan de la Valettə 12.000 nəfərlik ordunun yardıma gələcəyi xəbərini göndərdi. İspan ordusundan əlavə, onu İtaliyadan gələn 4000 əsgərdən ibarət bir dəstə müşayiət etməli idi. Avqustun sonlarına doğru gəlcəkləri vəd edilsə də, lakin Vallett daha Siciliya vitse-kralının vədlərinə inanmırdı və yalnız öz gücünə arxalanırdı.

Hücum edən qüvvələr mühasirə başlayandan, verilən itkilər səbəbindən ciddi şəkildə zədələnmiş və zəifləmişdilər. Artıq onlar vuruşmaq istəmirdilər. Mustafa avqustun 18-də səhər saatlarında qoşunlarını Senqleaya, Sen-Mişelə apardı. Lakin, Jan de la Valett türklərin istehkamlarını dağıtmaq üçün tunellər qazdırdığı Birqunun müdafiəsini ifşa etməmək üçün oraya kömək göndərmədi. Mustafa Kastiliya qalasının altında yerləşən minanın partlatılmasını əmr etdi. Qoşunlarının çarəsizliyi ilə üzləşən Jan de la Valett özü qılıncına sarılmalı oldu. Bosio, 70 yaşlı de la Valettin türklərlə görüşmək üçün yüzə yaxın əsgəri şəxsən apararaq vəziyyəti necə xilas etdiyini təsvir etmişdi. Balbi, Böyük magistrın qaçdığını qeyd edir. O, həmçinin türklərin artıq qalanın içində olduğunu da yazmışdır. Türklər gecə Kastiliya qalasını almadan, yenidən hücum üçün geri çəkildilər. Lakin bu hücum müdafiəçilər arasında böyük itkilərlə nəticələndi və Birqunun istehkamları ciddi zədələnərək zəiflədi.

19 avqustda Osmanlılar hücumlarını davam etdirərək, SenMişel və Kastiliya qalalarını ələ keçirməyə çalışdılar. Qala qüllələri dağıdıldı. Mustafa Paşa müdafiəçiləri məhv etmək üçün mismar və digər dağıdıcı elementlərlə doldurulmuş top gülləsindən də istifadə etməyə çalışsa da, onlar partlamamışdan əvvəl divarların digər tərəfində onlar gizlənə bildilər. Jan de la Valett ayağından yaralandı. Avqustun 20-də həm Birquya, həm də Senqleaya qarşı döyüşlər davam etdi.

Sen-Mişel qalası və Mdina uğrunda mübarizə. 23 avqust — 7 sentyabr

Müdafiəçilər düşərgəsində, qüvvələri cəmləşdirmək, Sen-Mişel və Birqunun vəziyyətini nəzərə alaraq, sağ qalanların hamısının Sen-Anjelo qalasına çəkilmələri barəsində avqustun 23-də yeni hücumdan sonra, Orden hərbi şurası qərar verdi. Lakin Jan de la Valett razılaşmadı, çünki Sen-Anjelo bütün müdafiəçilər üçün çox kiçik idi. O, qalada gizlənməkdən imtina etdi. Üstəlik, Birqu, Sen-Mişel qalalarını türklərə vermək və Sen-Anjeloya sığınmaq hər tərəfdən və yaxın məsafədən atəşə məruz qalmaq demək idi. Fürsət olduğu halda, həm Birqu, həm də Senqleanı tutmaq və mühasirəçilərin qüvvələrini dağıtmaq, partlayışların və hücumların effektivliyini azaltmaq lazım idi.

Avqustun sonunda türk ordusunun barıt ehtiyatı tükəndi, bir neçə həftə intensiv atışmalardan sonra silahları sıradan çıxdı. Tunisdən göndərilən silah-sursat gəmiləri xristian kaperaları tərəfindən tutuldu və ərzaq ehtiyatları da qıt oldu. Sentyabrın əvvəlində hava dəyişdi. Bu vaxt, Osmanlı hərbi rəhbərləri arasında qarşıdurma daha da şiddətləndi. Çıxılmaz vəziyyətlə üzləşən Mustafa Paşa qışı adada keçirmək fikrində idi. O, tutulması asan görünən Mdinanı tutmaq və bəlkə də qışı orada keçirmək qərarına gəldi. Səfərin sentyabrın ortalarına qədər ləngiməsi nəticəsində, ordunun yola salınması artıq mümkün deyildi, çünki Aralıq dənizi payızda qalera naviqasiyası üçün çox təhlükəli idi. Eyni zamanda, Piyalə Paşa qış küləklərində Marsamxet limanının nə qədər təhlükəsiz olduğunu bilmədiyi üçün qışlamaqdan qəti şəkildə imtina etdi. Bundan əlavə, gəmilərin uzun müddət lövbər salması üçün uyğun deyildi və Türk donanması üçün təhlükəsiz sığınacaq kimi də uyğun deyildi.

Birqu və Senqleada təkrarlanan uğursuzluqlar, Osmanlı sıralarını məhv edən dizenteriya, türk qoşunlarını mənən də çox sarsıtmışdı. Mustafa Paşa təkbaşına Mdinaya hücum etmək qərarına gəldi. Zəif müdafiə olunan şəhəri yalnız kiçik bir qarnizon müdafiə edirdi. Qubernator Dom Mesлita, qaçqın kəndlilərə əsgər paltarı geyindirərək kənardan böyük bir qarnizon görüntüsü yaratmaq üçün onları qalalara göndərdi və həmçinin çox uzaq məsafədən yaxınlaşan türklərə toplardan atəş açmağa başlamaq əmrini verdi. Sen-Elmonun müqaviməti və dizenteriyadan bezmiş, ruhdan düşmüş türklər, şəhərdə çoxlu əsgər və sursat olduğundan qorxaraq, geri çəkildilər.

Birqu və Senqleanın mühasirəsi, müdafiəçilər və hücumçular arasında atışma ilə davam etdi. Osmanlılar müntəzəm olaraq Kastiliya və Sen-Mişel qalalarına hücum edirdilər.

Xilas (Grande Soccorso)

 

Maltanın mühasirədən azad olması. Şarl Flipp Oqyüst Larivyer (1798–1876), Salle des Croisades, Versal sarayı.

Messinada II Filippin əmri ilə Don Qarsiya, Neapol krallığından olan piyadaların da daxil olduğu ordu yaratdı. Avqustda vitse-kralın başçılığı ilə 8 minlik ordu Maltanın qərbindəki Linoza adasına doğru yola çıxdı. Don Qarsiyanın 28 qalerası fırtına nəticəsində zərər gördü və o, təmir üçün Siciliyanın qərb sahilində bir neçə gün gecikməli oldu. Donanma sentyabrın 4-də Linozaya çatdı. Don Qarsiyanın Jan de la Valettdən aldığı son məktubda o, türklərin Marsaksokk və Marsamxet körfəzlərinə nəzarət etdiyini bildirdi. Valett eniş üçün uyğun olan Mellien və ya Mqarr körfəzlərini məsləhət görürdü. Güclü küləkdən əziyyət çəkən Don Qarsiya donanması, eyni səbəbdən zərər görən Osmanlı donanması ilə görüşdən yayınaraq, yalnız sentyabrın 6-da Qozoya üzdü. Sentyabrın 7-də səhər saatlarında ordu Melliena sahilinə çıxdı. Don Qarsiya, əsgərləri yerə endirərək, qaleralarla Siciliyaya qayıtdı və bir həftəyə güclü dəstə ilə geri dönəcəyini vəd etdi. Ordu komandanlığını Askanio de la Kornaya tapşırdı. İspan donanması adanı tərk edərək, Mars körfəzindən keçdi və Sen-Anjelo qarnizonunu yaylım atəşi ilə salamlayaraq, həm hücum edənləri, həm də müdafiəçiləri yardımın gəlməsi barədə xəbərdar etdi.

Xristian ordusunun gücünü həddindən artıq qiymətləndirən Mustafa Paşa mühasirənin qaldırılması və gəmilərin yüklənməsi əmrini verdi. Sentyabrın 8-də səhər saatlarında Birqu və Senqleadakı yüksəkliklər türklərdən azad edildi. Lakin kəşfiyyatçılardan ordunun qorxduğu qədər böyük olmadığı barədə xəbərlər alan sərdar tələsdiyini başa düşdü.

Sentyabrın 7-də axşam saatlarında ehtiyatla irəliləyən, türklərin yenidən desantına məhəl qoymayan La Korna Naksxar kəndi yaxınlığındakı yüksəklikdə düşərgə saldı. Ertəsi gün, sentyabrın 8-də Valettin elçiləri ona 9 minlik türk ordusunun yenidən quruya çıxıb ona doğru gəldiyini bildirdilər. La Kornanın adamları dağıdılmış və əhalisi azalmış adadan keçərkən, gördükləri mənzərədən qəzəblənib, əmr gözləmədən türklərə hücum etdilər. Aylarla davam edən mühasirədə zəifləyərək, ruhdan düşmüş türk əsgərləri məğlub olaraq Piyalə Paşanın qalalarının yerləşdiyi Müqəddəs Pavel körfəzinə güclə çatdılar. Mustafa Paşa da əsr düşmə təhlükəsi ilə üzləşdi. Sentyabrın 12-də bütün Osmanlı donanması Müqəddəs Pavel körfəzini tərk edərək Maltanı həmişəlik tərk edərək Konstantinopola doğru yola düşdü.

Nəticələr

İtkilər

Türklər getdikdən sonra Malta viran qaldı: kəndlər yandırıldı və talan edildi, Birqu və Senqlea xarabalığa çevrildi. Su mənbələri hələ mühasirədən əvvəl cəngavərlərin özləri tərəfindən zəhərlənmiş, ərzaq ehtiyatı tükənmiş, xüsusilə adaya köməyə gələn muzdlulara mükafatlar paylandıqdan sonra Ordenin xəzinəsi boşalmışdı. Hücum edənlərin sayı kimi, hər iki tərəfdən də qurbanların sayı mübahisəlidir. Cəngavərlər qüvvələrinin üçdə birini, Malta isə sakinlərinin üçdə birini itirmişdi. Mühasirənin sonunda Jan de la Valett 600 nəfərlə qaldı: 260 cəngavər, həmçinin 8 min muzdlu və maltalı öldü. Balbi, 35 min türkün öldüyünü, Bosio qurbanların sayını dənizçilər də daxil olmaqla 30 min olaraq təxmin edir. Türkiyə arxivlərini tədqiq edən hərb tarixi araşdırmaçılarının müasir hesablamaları, döyüş və xəstəlikdən ölənlərin sayının 10 min nəfər olduğunu bildirir, baxmayaraq ki, türk mənbələrinin haqqında yazmadığı könüllülər və dəniz quldurları arasında da daha çox itki olmalı idi. Britannika Ensiklopediyası isə itkilər haqqında: 3 mindən 6 minə qədər — ada müdafiəçisi, 20 mindən 40 minə qədər — türkün ölümü haqqında məlumatı verir.

Osmanlılar üçün əhəmiyyəti

Osmanlılar üçün xüsusilə təcrübəli qoşunların bir qisminin itirilməsi səbəbindən bu yürüş uğursuz oldu. Məğlubiyyətin onlar üçün yeniçəri itkisindən başqa ciddi nəticələri olmadı; Amma ordusunun məğlubiyyətindən qəzəblənən Süleyman özü Maltaya getməyə hazırlaşaraq dedi: "Ordum yalnız mənimlə zəfər çalır" ("Yalnız mənim əlimdəki qılıncım yenilməzdir"). Sultan dərhal yeni bir ekspedisiya hazırlığına başladı və 1565-ci ilin payızında Konstantinopolun arsenalları və gəmiqayırma zavodları fəaliyyətini ikiqat artırdı. Sultan dərhal yeni bir ekspedisiya hazırlığına başladı və 1565-ci ilin payızında Konstantinopolun arsenalları və gəmiqayırma tərsanələri fəaliyyətini ikiqat artırdı. Lakin 1566-cı ilin əvvəlində baş verən yanğın tikilməkdə olan gəmiləri məhv etdi və həmin il Maltaya hücumu qeyri-mümkün etdi. Süleyman daha sonra Macarıstan yürüşündə orduya rəhbərlik edən Maltanı ələ keçirmək planlarını dayandırdı və 72 yaşında Ziqetvarın mühasirəsində öldü. Uzun illik hakimiyyəti dövründə Afrika, Asiya və Avropaya etdiyi çoxsaylı yürüşlərin qalibi olan Süleyman cəmi iki dəfə: 1529-cu ildə Vyanada və 1565-ci ildə Maltada məğlubiyyətə uğradı. Ondan sonra hakimiyyətə gələn oğlu II Səlim Maltaya yürüş etmədi.

Ordenin şöhrəti

 

Şiberrasda yeni şəhər. İndiyədək divarlar, kafedral və magistr sarayı ucaldılıb. Civitates Orbis Terrarum

Süleymanın uğursuzluğu ilə nəticələnən mühasirədən başqa heç nə məlum deyildir. Orijinal mətn  (fr.)   Rien n'est plus connu que ce siége où la fortune de Soliman échoua. Volter

Hospitalyerlər üçün bu qələbə daha da əhəmiyyətli idi, çünki Orden yarım əsrdən az müddətdə Rodosun, sonra isə Maltanın itirilməsinin öhdəsindən gəlməkdə çətinlik çəkəcəkdi. Qələbə haqqında xəbərlər bütün Avropaya yayıldı, hətta İngiltərədə də qələbə qeyd olundu. I Yelizaveta qələbənin şərəfinə zənglərin çalınması əmrini verdi. Osmanlılar üzərində qələbə Xristian dünyasında Ordenə böyük nüfuz qazandırdı. Böyük magistr Jan de la Valettin göstərişi ilə türklər üzərində qələbəyə görə minnətdarlıq əlaməti olaraq bütün kilsələrdə 8 sentyabrda Məryəmin Doğulması bayramının xüsusi təntənə ilə qeyd edilməsi əmri verildi. Türklərin hücum təhlükəsinin qalmasına baxmayaraq, yeni hücumlar olmadı, Orden Osmanlı gəmilərinə hücum etməyə davam etdi. Ordenin cəngavərləri Rodosa qayıtmaqdan vaz keçdilər. İki şəhər: Birqu və Senqlea qəhrəmancasına müqavimətlərinə görə, bu şəhərlərə minnətdarlıq əlaməti olaraq, onlara müvafiq olaraq "Vittorioso" ("qalib") və "İnvitta" ("məğlubedilməz") adları verildi.

Mühasirənin məşhur iştirakçılarının taleyi

Müdafiəçilər

Jan de la Valett Osmanlılar üzərində qələbədə əsas fiqur idi. Bu qələbə Böyük magistrı bütün Avropada məşhurlaşdırdı. Qələbə ona görə əhəmiyyətli idi ki, o, Avropa krallarını əvvəllər yenilməz görünən Osmanlı imperiyasına qarşı ittifaqda birləşdirdi ki, bu, yeddi il sonra Lepanto döyüşündə Osmanlı donanmasının məğlubiyyəti ilə nəticələndi. Bu qələbə, Malta üçün uzun bir çiçəklənmə dövrünün başlanmasına səbəb verdi. Müharibədən sonra Avropa, adanın möhkəmləndirilməsinə pul yatırmağa başladı ki, bu da, Jan de la Valettə Şiberras dağında möhkəmlənmiş şəhər qurmaq imkanını yaratdı. Əvvəlcə "Citta Umilissima"(lat. Humilissima Civitas və ya it. Città Umilissima) adlanırdı, sonra isə Jan de la Vallettin (lat. Humilissima Civitas Valletta) şərəfinə adlandırıldı. II Filipp Vallettə hörmət əlaməti olaraq fəxri qılınc hədiyyə etdi. Papa Böyük magistra kardinal ləyaqətini təklif etdi, de la Valett isə bundan imtina edərək, özünü adanın bərpasına həsr etdi. Jan de la Valett 1568-ci il avqustun 21-də insultdan dünyasını dəyişib və onun adını daşıyan şəhərdəki Müqəddəs İohanna kafedralında dəfn edilib.

 

Vinçenzo Anastaqinin portreti. El Qreko

7 avqust 1565-ci ildə Maltanı xilas edən Mdina süvarilərinin komandiri Vinçenzo Anastaqi 1586-cı ilə qədər yaşadı. Başqa Ordenin cəngavəri tərəfindən öldürülən Vinçenzonun, qətlinin təfərrüatı bəlli deyil. Onun 1571–1576-cı illərdə çəkilmiş portreti El Qrekonun bu janrdakı ən yaxşı əsərlərindən biri hesab olunur.

Hadisələrin ən mübahisəli iştirakçısı Neapolun vitse-kralı Don Qarsiya de Toledodur. Maltaya yardım hazırlayıb, göndərməkdə gecikdiyi üçün onu bağışlaya bilmədilər. Onun haqqında rəylər: "O, artıq reputasiyasını itirib" şəklində idi. Lakin hərbçilər onun təcrübəsini yüksək qiymətləndirirdilər, Avstriyalı Don Xuan məsləhət üçün ona müraciət etmişdi. Qarsiya de Toledo 1577-ci ildə öldü.

Mühasirəyə alanlar

Piyalə Paşa və Mustafa Paşa əvvəlcədən məğlubiyyət xəbərini verərək İstanbula qayıtdılar. Məğlub döyüşçüləri sakinlərin gğrməməsi üçün, onlara gecə vaxtı limana daxil olmaq əmri verildi. Hərbi başçılar Sultanın qarşısında məğlubiyyətdə bir-birini ittiham etdilər. Anna Tveritinova görə, Mustafanın edam edilməsi təklif irəli sürülsə də, edam gerçəkləşmədi. Mustafa Paşanın yalnız rütbəsi aşağı salındı, bir il sonra o, beşinci vəzir vəzifəsini tutdu. 1566-cı ildə Sultan Süleymanın Macarıstan yürüşündə iştirak etmiş, 1568–69-cu illərdə Həcc zamanı Ərəfat vadisində vəfat etmişdir. Piyalə Paşa isə, Maltadakı məğlubiyyətə baxmayaraq, Süleyman Qanuninin ona olan etimadını itirmədi və kapudan paşa titulunu saxladı. O, Xiosu fəth etmiş, Kiprin fəthində iştirak etmiş, Lepanto döyüşündən sonra Osmanlı donanmasının bərpasında iştirak etmişdir. 1578-ci ildə xəstəlikdən vəfat etmiş və Memar Sinan tərəfindən onun üçün tikilmiş Piyalə Paşa məscidində dəfn edilmişdir. Qılınc Əli Paşa Əlcəzairin bəylərbəyi olaraq qaldı, Lepanto döyüşündə iştirak etdi, burada 87 qalereyanı dağılmaqdan xilas etdi və 87 cərgəni bütöv şəkildə döyüşdən uzaqlaşdırdı. Lepantodan sonra Qılınc Əli Paşa kapudan paşa oldu. 1587-ci ildə vəfat etmiş və Memar Sinan tərəfindən onun üçün tikilmiş məsciddə dəfn edilmişdir.

Qeydlər

1. Orada mühasirədən sonra yeni bir istehkam şəhəri – Valletta tikildi.
2. Mühasirə bitdikdən bir ay sonra Almaniyanın Prioruna yazılan məktubda
3. II Filippə yazdığı məktubda Modonda gördüyü türk donanması haqqında məlumat verib.
4. Ketrin de Mediciyə yazılan 13 mart tarixli məktubundan
5. Mühasirə başlayandan dörd gün sonra II Filippə yazdığı məktubdan.
6. Hücumların birində cəngavər La Riviyer ələ keçirildi. Mustafa adanın müdafiəsindəki zəif nöqtələrlə maraqlanırdı və La Riviyer, bir müddət əvvəl əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirilmiş və demək olar ki, keçilməz olan Birqudakı, Kastiliya qalası adlandırıldı.. Mustafa qüvvələrinin çoxunu ona doğru yönəltdi. Mustafa aldadıldığını anlayınca, La Riviyeranın və cəlladın gətirilməsini əmr etdi. Sonrakı bir neçə saatlıq işgəncə zamanı cəngavərin bütün sümükləri qırıldı. O, yalnız səhər saatlarında daxili qanaxmadan öldü..
7. Mustafa dalğıca təşəkkür etsə də, əgər aldadılarsa, işgəncə ilə öldürülən La Rivyeranın aqibəti ilə üzləşəcəyini də bildirib. Dalğıc Mustafanın onun məsləhətindən narazı qalacağından qorxaraq Mdinaya qaçdı və orada özünü qaçaq qul kimi təqdim etdi. Ancaq tezliklə tanınabraq, yalanının üstü açıldı və camaata təhvil verildi. Onu atın quyruğuna bağlayıb, sonra daşqalaq edib öldürdülər..
8. 6 ildən sonra Lanfreduççi ailəsi fidyəni toplaya bildi və o, əsirlikdən qayıtdı..
9. Bu hekayə haqqında:başların ölülərə aid olmadığı, hələ də yaşayan əsirlərdən kəsilməsi haqqında müxtəlif təfərrüatlar vardır;; mismarlanmış cisimlərin sayı dəyişir (ən kiçik sayı 4-dür); versiyalar müxtəlifdir: hər bir gövdənin ayrıca xaçla mıxlanmasına və ya bir böyük xaçın tikilməsinə görə fərqlənir;; hər cəngavərin sinəsinə həkk olunmuş Malta xaçı da xatırlanırdı..
10. Kalibrlar qeyd olunan prinsipə görə kiçik və böyük olaraq bölünürdülər: “kiçik çaplı” toplardan 6 funtdan az top güllələri, “böyük çaplı” toplardan isə 6 funt məsafədən atəş açılırdı..

11. Şəhərə verilən ilk ad Təvazökar idi..

    Orijinal mətn  (ing.)  

    The first name given to it by the knights was Humblest.

    1571-ci il, martın ilk günlərində ümumi hərəkət haqqında fərman qəbul edildi; və 18-ci bazar günü gerçəkləşdi. İctimaiyyətə açıqlandı ki, <...> Valett, "Təvazökar" əvəzinə istifadə olunacaq addır..

    Orijinal mətn  (ing.)  

    On the early days of March, 1571, the general removal was decreed; and on Sunday, the 18th, it took place. Publicly did he declare that <...> Valett— the name coming into use instead of Humblest.

    Jan de la Vallettin adlandırmaq istədiyi yeni şəhərə verilən ilk ad umilissima, təvazökar idi, lakin bu ad tezliklə onun şərəfinə Vallett olaraq dəyişdirildi .

    Orijinal mətn  (ing.)  

    The first name given to the new city, and that which La Valette designed that it should be called, was umilissima, the humblest, but this appellation was soon changed to that of Valetta, after the chief under whose auspices it had been commenced.

İstinadlar

1. Cañete, Hugo A. "La leyenda negra del fuerte de San Telmo y los tres capitanes españoles del Tercio Viejo de Sicilia que lo defendieron (Malta 1565) | Grupo de Estudios de Historia Militar". Grupo de Estudios de Historia Militar (ispan). 3 July 2020. 4 July 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 4 July 2020.
2. Arnold Cassola, The 1565 Great Siege of Malta and Hipolito Sans's La Maltea (Publishers Enterprise Group: Malta, 1999).
3. Bradford, 1999; Ware, 2015.
4. Pidal&Salvá, 1856. səh. 367
5. Colección, 1856
6. Cassola, 1998
7. Négociations de la France, 1852. səh. 783
8. Bosio, 1594; Ware, 2015.
9. Knolles, 1687. səh. 537
10. Taaffe, 1852. səh. 284
11. Vertot, 1857. səh. 298—299
12. Desportes, 1999; Taaffe, 1852.
13. Desportes, 1999. səh. 31, 45—48
14. Fontenay, 1988. səh. 1323
15. Bostan, 2012
16. Desportes, 1999. səh. 27—28
17. Fontenay, 1994
18. Wettinger, 2002. səh. 34
19. Setton, 1976; Canosa, 2000.
20. Braudel, 1947. səh. 404
21. Desportes, 1999; Lane-Poole, 1890.
22. Abulafia, 2011. səh. 429
23. Malcolm, 2015; Stewart, 2009; Мосолов, 2017.
24. Relazioni, 1840; Печеви; Süreyya4, 1996; Uzunçarşılı, 1988.
25. Ware, 2015. səh. 89
26. Ware, 2015. səh. 112
27. Ware, 2015. səh. 284, к.19
28. Pidal&Salvá, 1856. səh. 6—7
29. Ware, 2015. səh. 94, 113
30. Hammer, 1841. səh. 123
31. Ware, 2015. səh. 90
32. Ware, 2015. səh. 83
33. Desportes, 1999. səh. 56
34. Desportes, 1999. səh. 57—60
35. Abulafia, 2011; Négociations de la France, 1852.
36. Ware, 2015. səh. 104
37. Bosio, 1594. səh. 488
38. Balbi, 1965; Desportes, 1999.
39. Bradford, 1999. səh. 40
40. Pidal&Salvá, 1856; Curione, 1928.
41. Cassola, 1999. səh. 80
42. Pidal&Salvá, 1856
43. Setton, 1976. səh. 849
44. Colección, 1856. səh. 152
45. Négociations de la France, 1852. səh. 781
46. Lane-Poole, 1890; Abulafia, 2011; Hostile Ottoman fleet anchored in Malta today.
47. Rash decision ruins the day
48. Ware, 2015. səh. 103
49. Abulafia, 2011. səh. 430—431
50. Ware, 2015. səh. 113
51. Ware, 2015. səh. 114
52. Ware, 2015; Taaffe, 1852.
53. Desportes, 1999. səh. 73—77
54. Desportes, 1999; Ware, 2015.
55. Sire, 1993. səh. 68—70
56. Ware, 2015. səh. 118
57. Ware, 2015. səh. 117
58. Ware, 2015. səh. 124
59. Desportes, 1999. səh. 87—100
60. Ware, 2015; Colección, 1856.
61. Sire, 1993; Desportes, 1999.
62. Colección, 1856. səh. 199
63. Desportes, 1999. səh. 122—124
64. Ware, 2015. səh. 144
65. Ware, 2015. səh. 146
66. Desportes, 1999. səh. 125,127—130
67. Ware, 2015. səh. 150—151
68. Setton, 1976; Ware, 2015.
69. Ware, 2015. səh. 154
70. Taaffe, 1852. səh. 75
71. Ware, 2015. səh. 161
72. Ware, 2015. səh. 160
73. Abulafia, 2011. səh. 432
74. Desportes, 1999. səh. 141—144
75. Bradford, 1999; Vertot, 1857.
76. Ware, 2015. səh. 164
77. Ware, 2015; Richardson, 1850.
78. Vertot, 1857. səh. 322
79. Vertot, 1857; Ware, 2015.
80. Vertot, 1857; Bradford, 1999.
81. Richardson, 1850. səh. 17—18
82. Ware, 2015. səh. 165
83. Balbi, 1965; Кинросс, 1999; Vertot, 1857.
84. Brunet, 1842. səh. 429
85. Desportes, 1999. səh. 146—149
86. Desportes, 1999. səh. 110—111
87. Lane-Poole, 1890. səh. 151
88. Desportes, 1999. səh. 150—152
89. Desportes, 1999. səh. 152—153
90. Desportes, 1999. səh. 154—155
91. Desportes, 1999. səh. 160—161
92. Kaddache, 1998. səh. 68
93. Desportes, 1999. səh. 161
94. Desportes, 1999. səh. 162—169
95. Lane-Poole, 1890. səh. 155
96. Desportes, 1999. səh. 169—170
97. Lane-Poole, 1890. səh. 156
98. Desportes, 1999; Colección, 1856.
99. Desportes, 1999. səh. 176—177
100. Lane-Poole, 1890. səh. 157
101. Lane-Poole, 1890; Desportes, 1999.
102. Desportes, 1999. səh. 186—187
103. Desportes, 1999. səh. 181—182
104. Desportes, 1999. səh. 187—190
105. Bosio, 1594. səh. 552
106. Desportes, 1999. səh. 191—198
107. Desportes, 1999. səh. 199—203
108. Desportes, 1999. səh. 204—205
109. Desportes, 1999. səh. 195—196
110. The Mdina siege
111. Desportes, 1999. səh. 207—208
112. Colección, 1856. səh. 482—484
113. Desportes, 1999. səh. 212—214
114. Desportes, 1999. səh. 218—222
115. Desportes, 1999. səh. 216—217
116. Desportes, 1999. səh. 233
117. Balbi, 1965. səh. 187
118. Bunting
119. Кинросс, 1999
120. Taaffe, 1852. səh. 109
121. Desportes, 1999. səh. 240
122. Desportes, 1999. səh. 242
123. Voltaire, 1775. səh. 317
124. Abulafia, 2011. səh. 435
125. Desportes, 1999. səh. 244—245
126. Desportes, 1999. səh. 245
127. Taaffe, 1852. səh. 116
128. Taaffe, 1852. səh. 127
129. Porter, 1858. səh. 160
130. Ware, 2015. səh. 259—260
131. Ware, 2015. səh. 263
132. Scholz-Hänsel, 2004. səh. 19—21
133. Ware, 2015. səh. 264
134. Мюльк-наме
135. Balbi, 1965. səh. 407—408
136. Печеви; Süreyya4, 1996.
137. Bostan, 2007
138. Ware, 2015. səh. 260—261
139. Hammer-Purgstall 6, 1836. səh. 432
140. Ware, 2015. səh. 261

Ədəbiyyat və mənbələr

Mənbələr

• "Селим II. Дарственная грамота (Мюльк-наме) султана Селима II на имя везира и капудана Пияле-паши (1587 г.)". Восточная литература. İstifadə tarixi: 2017-05-20. (rus.)
• Печеви Ибрагим Эфенди. "История". Древняя литература. İstifadə tarixi: 2017-03-29. (rus.)
• Colección de documentos inéditos para la historia de España. Academia de la Historia. 1856. (isp.)
• Négociations de la France dans le Levant; ou, Correspondances, mémoires et actes diplomatiques des ambassadeurs de France à Constantinople et des ambassadeurs, envoyés ou résidents à divers titres à Venise, Raguse, Rome, Malte et Jérusalem, en Turquie, Perse, Géorgie, Crimée, Syrie, Égypte, etc., et dans les états de Tunis, d'Alger et de Maroc. Paris Imprimerie nationale. Ernest Charrière. 1852. (fr.)
• The Siege of Malta: a Fragment of the History of the Sovereign Order of St. John of Jerusalem. By a Knight of the Renovated Order. G. B. Richardson. 1850. (ing.)
• Dernières nouvelles de Malte : contenans l'arriuée de l'armée Chrestienne en icelle Isle, ensemble le choc qu'ilz se sont donnez : auquel les Turcs, qui estoyent en terre, ont esté desconfitz : et autres choses memorables. Lyon: Benoist Rigaud. 1565. (fr.)
• Extraict du registre des lettres escriptes par Monsieur de Petremol durant sa charge d'agent à la porte du Grand Seigneur depuis le 10 Juillet 1561, jusques au moys de Novembre 1566. 1623. (fr.)
• Alberi Eugenio. Relazioni degli ambasciatori veneti al Senato. III. I. Firenze: Tipografia e calcografia all’insegna di Clio. 1840. (ital.)
• Balbi Francesco. The Siege of Malta, 1565. First person singular. Rochester, NY: Boydell Press. Ernle Dusgate Selby Bradford. 1965. ISBN 1-84383-140-6. (ing.)
• Balbi F. La Verdadera Relacion de todo lo que el anno de M.D.LXV. ha succedido en la isla de Malta, de antes que llegasse l'armada sobre ella de Soliman gran Turco … Recogida por F. Balbi de Correggio … y en esta segunda impression por el mismo autor reuista, emendada y ampliada, etc. en casa de Pedro Reigner. 1568. (ital.)
• Bosio Giacomo. Dell'Istoria della sacra religione et ill.ma militia di San Giovanni Gierosolimitano di Iacomo Bosio parte 2. Roma: Stamperia Apostolica Vaticana. (Variorum reprint 1974). 1594. (ital.)
• Cirni Antonio Francesco. Comentarii d'Antonfrancesco Cirni Corso, Ne Qvali Si Descrive La Gverra ultima di Francia, la celebratione del Concilio Tridentino, il soccorso d'Orano, l'impresa del Pignone, e l'Historia dell' assedio di Malta diligentissimamente raccolta insieme con altre cose notabili. Appresso Giulio Accolto. 1567. (ital.)
• Knolles R. (1550?-1610); Rycaut P. (1628–1700); Grimestone E.; Roe T. (1581?-1644); Manley R. (1626?-1688). The Turkish history, from the original of that nation, to the growth of the Ottoman Empire, with the lives and conquests of their princes and emperors. With a continuation to this present year, MDCLXXXVII. Whereunto is added the present state of the Ottoman Empire:. London: T. Basset. 1687. (ing.)
• Sans Hippolito. La Maltea : en que se trata la famosa defensa de la Religion de sant Ioan en la isla de Malta / compuesta en octava rima por Hippolyto Sans. Casa de Ioan Nauarro. 1582. (isp.)
• Voltaire. Nouveaux mélanges philosophiques, historiques, critiques, etc. etc,. 16. 1775. (fr.)

Ədəbiyyat

• Кинросс лорд. Османская империя. Шесть столетий от возвышения до упадка. XIV–ХХ вв. Крон-Пресс. Пер. с англ. М. Пальникова. 1999. ISBN 5-232-00732-7. (rus.)
• Мосолов С. Российская империя в XVIII веке. Курс русской истории. Литрес. 2017. ISBN 5040466285. (rus.)
• Abulafia David. The Great Sea. Oxford: Oxford University Press. 2011. ISBN 978-0-19-532334-4. (ing.)
• Bradford E. The Great Siege: Malta 1565. Wordsworth. 1999. ISBN 1-84022-206-9. (ing.)
• Bostan, İdris. Piyale Paşa (PDF). Islamansiklopedisi, 34 Cilt. 2007. 296–297. (türk.)
• Bostan İ. TURGUT REÝS (PDF). (Islamansiklopedisi, 41 Cilt). 2012. 417—418. (türk.)
• Braudel F. Conflits et refus de civilisation : espagnols et morisques au XVIe siècle. Annales. Économies, Sociétés, Civilisations. 4. 1947. 404. (fr.)
• Brunet J.-B. Histoire générale de l'artillerie. 1. Gaultier-Laguionie. 1842. (fr.)
• Cassar G. The role of the Maltese inhabitants during the Great Siege // The Great Siege 1565: Separating fact from fiction. Sacra Militia Foundation. George Cassar. 89–98. (ing.)
• Cassola A. The 1565 Ottoman Malta Campaign Register. Malta: Enterprise Group. 1998. ISBN 9990901759. (ing.)
• Cassola A. The 1565 Great Siege of Malta and Hipolito Sans's La Maltea. Malta: Enterprise Group. 1999. ISBN 9990901759. (ing.)
• Canosa R. Lepanto : la storia delle Lega Santa contro i Turchi. Rome: Sapere. 2000. ISBN 88-7673-141-5. (fr.)
• Curione C.S. A New History of the War in Malta. Rome: Tipografia Leonina. translated from the Latin by Emanuele F. Mizzi. 1928. (ing.)
• Desportes C. Le siège de Malte:la grande défaite de Soliman le magnifique, 1565. Paris: Éditions Perrin. 1999. ISBN 2-262-01495-7. (fr.)
• Fontenay M. La place de la course dans l'économie portuaire : l'exemple de Malte et des ports barbaresques. . 43 (Annales. Histoire, Sciences sociales). № 6. 1988. 1323. (fr.)
• Fontenay. M. Le développement urbain du port de Malte du XVIeau XVIIIe siècle. Revue du monde musulman et de la Méditerranée. 71. Le carrefour maltais. 1994. (fr.)
• Hammer-Purgstall Joseph von. Histoire de l’Empire ottoman, depuis son origine jusqu'à nos jours. II. Paris: Parent-Desbarres. Hellert J.-J. 1841. (fr.)
• Хаммер-Пургшталь, Йозеф фон ; Hellert,J.-J. Histoire de l'Empire ottoman, depuis son origine jusqu'à nos jours. 6. Paris: Bellizard Barthès, Dufour & Lowell. 1836. (fr.)
• Kaddache M. L'Algérie durant la période ottomane. Office des publications universitaires. 1998. ISBN 9961000994. (fr.)
• Malcolm N. Agents of Empire: Knights, Corsairs, Jesuits and Spies in the Sixteenth-century Mediterranean World. VI. Paris: Oxford University Press. Hellert J.-J. 2015. ISBN 0-19-026278-8. (ing.)
• Pidal P.J., Salvá M. Coleccion de Documentos Ineditos Para La Historia de Espana. 29. Madrid. 1856. (isp.)
• Porter W. A History of the Knights of Malta: Or The Order of the Hospital of St. John of Jerusalem,. II. Malta: Longman Brown Green Longmans & Roberts. 1858.
• Pryor F. Elizabeth I: Her Life in Letters. University of California Press. 2003. (ing.)
• Stewart W. Admirals of the World: A Biographical Dictionary, 1500 to the Present. McFarland. 2009. ISBN 0-7864-8288-5. (ing.)
• Setton K. M. The Papacy and the Levant, 1204–1571. IV, The sixteenth century from Julius III to Pius V. American Philosophical Society. 1976. 580. (ing.)
• Sire H. J. A. The Knights of Malta. New Haven and London: Yale University Press. 1993. 68–70. (ing.)
• Süreyya Mehmed. Sicill-i Osmani (PDF). IV. Istanbul: Yıldız Sarayı Arabacılar Dairesi. Kültür Bakanlığı ile Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı'nın ortak yayınıdır. 1996. (türk.)
• Лэн-Пуль, Стенли. The story of the Barbary corsairs. New York: G. P. Putnam's sons; [etc., etc.] 1890. (ing.)
• Taaffe John. The history of the holy, military, sovereign Order of St. John of Jerusalem. 4. L.: Hope & Co. 1852. (ing.)
• Scholz-Hänsel Michael. El Greco. Taschen. 2004. ISBN 978-3-8228-3171-7.
• Süreyya Mehmed. Sicill-i Osmani (PDF). V. Istanbul: Yıldız Sarayı Arabacılar Dairesi. Kültür Bakanlığı ile Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı'nın ortak yayınıdır. 1996. (türk.)
• Uzunçarşılı İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi (PDF). I–VI. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 1988. Arxiv surəti 7 may 2017 tarixindən Wayback Machine saytında (türk.)
• Vassallo Giovanni Antonio. Storia di Malta raccontata in compendio. Francesco Cumbo. 1854.
• Vendosme P. G. de, Achélis A. Le siège de Malte par les Turcs en 1565. Paris: Honoré Champion. 1910. (fr.)
• Vertot, Abbe. The History of the Knights Hospitallers of St. John of Jerusalem. 3. Edinburgh. (Variorum reprint 1974). 1857. (ing.)
• Vertot, Abbe. The History of the Knights Hospitallers of St. John of Jerusalem. 4. Edinburgh. (Variorum reprint 1974). 1857. (ing.)
• Ware A.B. The Great Siege of Malta: The Epic Battle between the Ottoman Empire and the Knights of St. John. ForeEdge. 2015. (ing.)
• Wettinger G. Slavery in the Islands of Malta and Gozo. Malta: Enterprise Group. 2002. (ing.)

Xarici keçidlər

• Bunting Tony. "Siege of Malta". Encyclopedia Britannica (ingilis). İstifadə tarixi: 2018-04-24.
• Grima N. "The Mdina siege of 1429 was 'greater than the Great Siege' of 1565". The Malta Independent (ingilis). 2015-06-15. 2015-08-15 tarixində .
• . Heritage Malta (ingilis). 2015-05-18.
• . Heritage Malta (ingilis). 2015-05-19.